Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Topic 0 1030 3062132 3058751 2022-08-18T18:50:43Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қазақстан Республикасы<br>Qazaqstan Respublikasy |Шынайы атауы = |Атау септігі = Қазақстан |Елтаңба = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg |Байрақ = Flag of Kazakhstan.svg |Ұраны = Алаш! <small>(тарихи)</small><br />Алға Қазақстан! <small>(ресми емес)</small> |Әнұранның аты = Менің Қазақстаным (әнұран) |Аудио = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg |Картада = Kazakhstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0 |region = KZ |CoordScale = 10000000 |Тілдері = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл<ref>Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім</ref><br />[[орыс тілі]] — ресми<ref>Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]<ref>Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім</ref> |Құрылды = [[1465 жыл]]<br>[[Қазақ хандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]] [[Нұр-Сұлтан]] |Ірі қалалары = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]] |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]<br />[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]<br />[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]<br />[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]] |Басшылары = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br />[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br />[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]<br />[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] |Жер аумағы бойынша орны = 9-шы |Жер аумағы = 2 724 902<ref>[https://www.akorda.kz/kz/republic_of_kazakhstan/kazakhstan ҚР президентінің ресми сайтындағы Қазақстан туралы ақпарат]</ref> |Судың үлесі = 2,8 |Этнохороним = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]] |Халық саны бойынша орны = 62-ші |Жұрты = {{өсім}} 19 172 524<ref name="stat2022"> {{cite web |url = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&lang=kk |title = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы |author = |date = 2022-06-01 |work = Әлеуметтік және демографиялық статистика департаменті |publisher = stat.gov.kz |accessdate = 2022-07-22 |lang = kk }}</ref> |Сарап жылы = 2022 |Санақ бойынша халық саны = {{өсім}} 19 169 550<ref>{{cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 |title=Мемлекет басшысы Премьер-Министр Асқар Маминді қабылдады|author=|date=8 желтоқсан 2021|work=|publisher=akorda.kz|accessdate=2022-08-17|lang=}}</ref> |Санақ жылы = 2021 |Халық тығыздығы = 7,1<ref>{{cite web|url=https://countrymeters.info/en/Kazakhstan|title=Kazakhstan Population|author=|date=|work=|publisher=countrymeters.info|accessdate=2022-08-19|lang=en}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 184-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 534,271 млрд.<ref name=IMF>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=1&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=916&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 41-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 164,207 млрд.<ref name=IMF /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 54-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші |АДИ = {{өсім}} 0,800 |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 58-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]] |Валютасы = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''<br />([[ISO 4217|KZT, код 82]]) |Интернет үйшігі = [[.kz]], [[.қаз]] |ISO = KZ |Телефон коды = 7-6xx, +7-7xx |Уақыт белдеулері = +5, +6 |Түсініктемелер = }} {{мағына|Қазақстан (айрық)}} '''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады<ref>[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]</ref>. [[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625<ref name="stat2022"/>, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²). Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%<ref>[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]</ref>, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% <ref name="etno2021">{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}</ref>. Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.<ref name="2009 Census">{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}</ref> Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]]. [[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына]], [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' <ref>[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy "Қазақ" сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}</ref><ref>[http://abai.kz/node/655 «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]</ref> және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда<ref>[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 |date=2013-06-01 }}</ref><ref>[http://www.namys.kz/?p=680 Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}</ref><ref>[http://anatili.kz/?cat=20 "Ана тілі" газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]</ref>. == Тарихы == {{main|Қазақстан тарихы}} {{Қазақстан тарихы}} === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді. Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. {{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}} === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === {{Толықтыру}} Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. * 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. * 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. * 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. * 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. * Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. * 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. * 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== {{main|Қазақстан тарихы}} ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == {{main|Қазақстан географиясы}} Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == {{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}} Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|17 облыс]], [[Қазақстан қалалары|89 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|186 аудан]], [[Қазақстан ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді. [[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]] {| class="wikitable sortable" ! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны<br /><small>(1 шілде<br />2017 ж. адам)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>|| Тұрғыны (1 қаңтар<br />2019 ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) |- | 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 |- | 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&nbsp;226|| 1&nbsp;386&nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 |- | 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 |- | 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 |- | 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 |- | 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 |- | 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 |- | 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 |- | 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 |- | 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 |- | 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 |- | 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 |- | 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 |- | 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 |- | 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 |- | 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 |- |17 |[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала | |506 |1 002 291 |1 011 511 |{{өсім}} 9 220 |- | 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала || || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 |- | || Барлығы || || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 |} === Ірі қалалар === [[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Нұр-Сұлтан]] [[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|Алматы]] [[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]] {| class="wikitable" |- ! rowspan = 2| Орыны ! Қала ! Тұрғыны |- ! Миллионер қала ! > 1 млн |- align=center | 1 |[[Алматы]] | 1 854 556 |- align="center" | 2 |[[Нұр-Сұлтан]] | >1 млн |- align="center" | 3 |[[Шымкент]] | >1 млн |- align=center ! ! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар ! 100—999 мың тұрғын |- align=center | 4 | [[Қарағанды]] | 497 824 |- align=center | 5 | [[Ақтөбе]] | 429 462 |- align=center | 6 | [[Тараз]] | 356 069 |- align=center | 7 |[[Семей]] | 349 102 |- align=center | 8 |[[Павлодар]] | 334 057 |- align=center | 9 | [[Өскемен]] | 329 090 |- align=center | 10 |[[Атырау]] | 268 840 |- align=center | 11 |[[Қостанай]] | 239 652 |- align=center | 12 |[[Қызылорда]] | 238 349 |- align=center | 13 |[[Орал]] | 234 167 |- align=center | 14 |[[Петропавл]] | 218 031 |- align=center | 15 |[[Ақтау]] | 182 033 |- align=center | 16 |[[Жаңаөзен]] | 182 000 |- align=center | 17 |[[Теміртау]] | 179 248 |- align=center | 18 |[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | 164 413 |- align=center | 19 |[[Көкшетау]] | 163 300 |- align=center | 20 |[[Талдықорған]] | 145 652 |- align=center | 21 |[[Екібастұз]] | 134 152 |- align=center | 22 | [[Рудный]] | 115 448 |- align=center ! ! Барлық тұрғын саны<br />(ірі қалаларда): ! 8 705 318 |- | | Қазақстанның жалпы тұрғын саны: | '''18,592,970''' |- ! ! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі % ! 46,9% |- |} * [[Қазақстан қалалары]] * [[Қазақстан аудандары]] == Халқы == {{main|Қазақстан демографиясы}} == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан — [[1995 жыл|1995 жылғы]] [[30 тамыз|30 тамыздағы]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. [[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ==== [[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|"[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]"]] Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} === Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады. * '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === {{main|Қазақстан климаты}} === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. '''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м²-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м²-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай. === {{main|Қазақстанның су қорлары}} === Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === {{main|Қазақстанның топырағы}} === Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады. *'''Шөл зона өсімдігі''' ** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес. **[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар. ** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп. **[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]]. * '''Тау өсімдіктері''' [[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар: * [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда); * [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр); * майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); * [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); * [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); * [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань); * [[шетен]] (Тянь-Шань); * [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. * '''Альпі белдеулері''' ** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар. ** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.<ref name="ReferenceA">ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987</ref> === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. * '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: **'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. ** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген. ** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. ** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды. ** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді<ref name="ReferenceA"/>. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === [[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]] [[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]] {{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}} '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> === Табиғат ресурстары === {{main|Қазақстанның кен ресурстары}} Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == {{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}} Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды. [[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]] Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === {{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}} Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: - үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; - адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; - халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; - ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.<ref>https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803</ref> === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.<ref>https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty</ref> 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.<ref>https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket</ref> Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. <ref>https://abai.kz/post/103296</ref> Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. <ref>https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html</ref> === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен. ==Мереке және демалыс күндер== {{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.</ref>}} {{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}} {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- style="background:#efefef;" ! style="width:80px;"|Күн!! style="width:170px;"|Қазақша аталуы |- |[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]] |[[Жаңа жыл]] |- |[[7 қаңтар]] |Рождество мейрамы (Рождество Христово) |- |[[8 наурыз]] |[[Халықаралық әйелдер күні]] |- |[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]] |[[Наурыз мейрамы]] |- |[[1 мамыр]] |[[Қазақстан халқының бірлігі күні]] |- |[[7 мамыр]] |[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]] |- |[[9 мамыр]] |[[Жеңіс күні]] |- |[[6 шілде]] |[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]] |- |[[30 тамыз]] |Қазақстан Республикасының Конституциясы күні |- |Қажылықтың соңғы күні. |[[Құрбан айт]] |- |[[1 желтоқсан]] |[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]] |- |[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]] |[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]] |} == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.<ref>https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458</ref> Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.<ref>https://stat.gov.kz/official/dynamic</ref> Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті<ref>[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды</ref>. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]</ref> {{main|Қазақстан экономикасы}} <gallery> Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]] </gallery> === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық — экономикалық тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == {{main|Қазақстан энергетикасы}} === Мәдениет және қоғам === {{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}} === Білім беру жүйесі === {{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}} === Бұқаралық ақпарат құралдары === {{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}} === Әлеуметтік саласы === {{main|Қазақстанның әлеуметі}} === Қарулы күштері === {{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}} Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: * әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, * Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; * әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; * маңызды әскери нысандарды күзету; * елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; * халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == * 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. * 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді. * 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. * 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған. * 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды. * 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді. * 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік. * 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. * 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген. * 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)<ref>https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967</ref>. * 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]<nowiki/>» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. * 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. * 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды. * 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). * 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]</ref>. * 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]<ref>[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер|3}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Қазақстан}} * [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы] * [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы] * [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі] * [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы] * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы] * [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }} * [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы] {{Қазақстан тақырыптарда}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қазақстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орталық Азия |Каспий теңізі бойындағы елдер |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қазақстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] 1g94vobi9qm13wg0ywrw9wz0xlsaisi 3062136 3062132 2022-08-18T19:03:39Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қазақстан Республикасы<br>Qazaqstan Respublikasy |Шынайы атауы = |Атау септігі = Қазақстан |Елтаңба = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg |Байрақ = Flag of Kazakhstan.svg |Ұраны = Алаш! <small>(тарихи)</small><br />Алға Қазақстан! <small>(ресми емес)</small> |Әнұранның аты = Менің Қазақстаным (әнұран) |Аудио = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg |Картада = Kazakhstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0 |region = KZ |CoordScale = 10000000 |Тілдері = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл<ref>Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім</ref><br />[[орыс тілі]] — ресми<ref>Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]<ref>Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім</ref> |Құрылды = [[1465 жыл]]<br>[[Қазақ хандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]] [[Нұр-Сұлтан]] |Ірі қалалары = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]] |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]<br />[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]<br />[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]<br />[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]] |Басшылары = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br />[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br />[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]<br />[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] |Жер аумағы бойынша орны = 9-шы |Жер аумағы = 2 724 902 |Судың үлесі = 2,8 |Этнохороним = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]] |Халық саны бойынша орны = 62-ші |Жұрты = {{өсім}} 19 172 524<ref name="stat2022"> {{cite web |url = https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&lang=kk |title = Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы |author = |date = 2022-06-01 |work = Әлеуметтік және демографиялық статистика департаменті |publisher = stat.gov.kz |accessdate = 2022-07-22 |lang = kk }}</ref> |Сарап жылы = 2022 |Санақ бойынша халық саны = {{өсім}} 19 169 550<ref>{{cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 |title=Мемлекет басшысы Премьер-Министр Асқар Маминді қабылдады|author=|date=8 желтоқсан 2021|work=|publisher=akorda.kz|accessdate=2022-08-17|lang=}}</ref> |Санақ жылы = 2021 |Халық тығыздығы = 7,1<ref>{{cite web|url=https://countrymeters.info/en/Kazakhstan|title=Kazakhstan Population|author=|date=|work=|publisher=countrymeters.info|accessdate=2022-08-19|lang=en}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 184-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 534,271 млрд.<ref name=IMF>{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=1&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=916&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=International Monetary Fund |website=IMF.org |access-date=7 May 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 41-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 164,207 млрд.<ref name=IMF /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 54-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші |АДИ = {{өсім}} 0,800 |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 58-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]] |Валютасы = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''<br />([[ISO 4217|KZT, код 82]]) |Интернет үйшігі = [[.kz]], [[.қаз]] |ISO = KZ |Телефон коды = 7-6xx, +7-7xx |Уақыт белдеулері = +5, +6 |Түсініктемелер = }} {{мағына|Қазақстан (айрық)}} '''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады<ref>[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]</ref>. [[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625<ref name="stat2022"/>, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²). Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%<ref>[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]</ref>, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% <ref name="etno2021">{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}</ref>. Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.<ref name="2009 Census">{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}</ref> Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]]. [[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына]], [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' <ref>[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy "Қазақ" сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}</ref><ref>[http://abai.kz/node/655 «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]</ref> және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда<ref>[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 |date=2013-06-01 }}</ref><ref>[http://www.namys.kz/?p=680 Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}</ref><ref>[http://anatili.kz/?cat=20 "Ана тілі" газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]</ref>. == Тарихы == {{main|Қазақстан тарихы}} {{Қазақстан тарихы}} === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді. Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. {{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}} === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === {{Толықтыру}} Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. * 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. * 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. * 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. * 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. * Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. * 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. * 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== {{main|Қазақстан тарихы}} ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == {{main|Қазақстан географиясы}} Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == {{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}} Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|17 облыс]], [[Қазақстан қалалары|89 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|186 аудан]], [[Қазақстан ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді. [[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]] {| class="wikitable sortable" ! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны<br /><small>(1 шілде<br />2017 ж. адам)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>|| Тұрғыны (1 қаңтар<br />2019 ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) |- | 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 |- | 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&nbsp;226|| 1&nbsp;386&nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 |- | 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 |- | 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 |- | 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 |- | 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 |- | 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 |- | 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 |- | 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 |- | 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 |- | 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 |- | 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 |- | 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 |- | 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 |- | 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 |- | 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 |- |17 |[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала | |506 |1 002 291 |1 011 511 |{{өсім}} 9 220 |- | 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала || || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 |- | || Барлығы || || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 |} === Ірі қалалар === [[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Нұр-Сұлтан]] [[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|Алматы]] [[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]] {| class="wikitable" |- ! rowspan = 2| Орыны ! Қала ! Тұрғыны |- ! Миллионер қала ! > 1 млн |- align=center | 1 |[[Алматы]] | 1 854 556 |- align="center" | 2 |[[Нұр-Сұлтан]] | >1 млн |- align="center" | 3 |[[Шымкент]] | >1 млн |- align=center ! ! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар ! 100—999 мың тұрғын |- align=center | 4 | [[Қарағанды]] | 497 824 |- align=center | 5 | [[Ақтөбе]] | 429 462 |- align=center | 6 | [[Тараз]] | 356 069 |- align=center | 7 |[[Семей]] | 349 102 |- align=center | 8 |[[Павлодар]] | 334 057 |- align=center | 9 | [[Өскемен]] | 329 090 |- align=center | 10 |[[Атырау]] | 268 840 |- align=center | 11 |[[Қостанай]] | 239 652 |- align=center | 12 |[[Қызылорда]] | 238 349 |- align=center | 13 |[[Орал]] | 234 167 |- align=center | 14 |[[Петропавл]] | 218 031 |- align=center | 15 |[[Ақтау]] | 182 033 |- align=center | 16 |[[Жаңаөзен]] | 182 000 |- align=center | 17 |[[Теміртау]] | 179 248 |- align=center | 18 |[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | 164 413 |- align=center | 19 |[[Көкшетау]] | 163 300 |- align=center | 20 |[[Талдықорған]] | 145 652 |- align=center | 21 |[[Екібастұз]] | 134 152 |- align=center | 22 | [[Рудный]] | 115 448 |- align=center ! ! Барлық тұрғын саны<br />(ірі қалаларда): ! 8 705 318 |- | | Қазақстанның жалпы тұрғын саны: | '''18,592,970''' |- ! ! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі % ! 46,9% |- |} * [[Қазақстан қалалары]] * [[Қазақстан аудандары]] == Халқы == {{main|Қазақстан демографиясы}} == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан — [[1995 жыл|1995 жылғы]] [[30 тамыз|30 тамыздағы]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. [[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ==== [[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|"[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]"]] Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} === Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады. * '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === {{main|Қазақстан климаты}} === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. '''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м²-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м²-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай. === {{main|Қазақстанның су қорлары}} === Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === {{main|Қазақстанның топырағы}} === Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады. *'''Шөл зона өсімдігі''' ** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес. **[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар. ** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп. **[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]]. * '''Тау өсімдіктері''' [[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар: * [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда); * [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр); * майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); * [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); * [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); * [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань); * [[шетен]] (Тянь-Шань); * [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. * '''Альпі белдеулері''' ** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар. ** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.<ref name="ReferenceA">ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987</ref> === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. * '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: **'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. ** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген. ** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. ** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды. ** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді<ref name="ReferenceA"/>. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === [[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]] [[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]] {{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}} '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> === Табиғат ресурстары === {{main|Қазақстанның кен ресурстары}} Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == {{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}} Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды. [[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]] Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === {{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}} Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: - үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; - адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; - халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; - ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.<ref>https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803</ref> === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.<ref>https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty</ref> 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.<ref>https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket</ref> Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. <ref>https://abai.kz/post/103296</ref> Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. <ref>https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html</ref> === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен. ==Мереке және демалыс күндер== {{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.</ref>}} {{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}} {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- style="background:#efefef;" ! style="width:80px;"|Күн!! style="width:170px;"|Қазақша аталуы |- |[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]] |[[Жаңа жыл]] |- |[[7 қаңтар]] |Рождество мейрамы (Рождество Христово) |- |[[8 наурыз]] |[[Халықаралық әйелдер күні]] |- |[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]] |[[Наурыз мейрамы]] |- |[[1 мамыр]] |[[Қазақстан халқының бірлігі күні]] |- |[[7 мамыр]] |[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]] |- |[[9 мамыр]] |[[Жеңіс күні]] |- |[[6 шілде]] |[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]] |- |[[30 тамыз]] |Қазақстан Республикасының Конституциясы күні |- |Қажылықтың соңғы күні. |[[Құрбан айт]] |- |[[1 желтоқсан]] |[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]] |- |[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]] |[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]] |} == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.<ref>https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458</ref> Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.<ref>https://stat.gov.kz/official/dynamic</ref> Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті<ref>[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды</ref>. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]</ref> {{main|Қазақстан экономикасы}} <gallery> Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]] </gallery> === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық — экономикалық тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == {{main|Қазақстан энергетикасы}} === Мәдениет және қоғам === {{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}} === Білім беру жүйесі === {{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}} === Бұқаралық ақпарат құралдары === {{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}} === Әлеуметтік саласы === {{main|Қазақстанның әлеуметі}} === Қарулы күштері === {{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}} Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: * әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, * Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; * әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; * маңызды әскери нысандарды күзету; * елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; * халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == * 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. * 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді. * 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. * 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған. * 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды. * 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді. * 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік. * 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. * 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген. * 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)<ref>https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967</ref>. * 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]<nowiki/>» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. * 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. * 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды. * 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). * 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]</ref>. * 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]<ref>[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер|3}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Қазақстан}} * [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы] * [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы] * [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі] * [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы] * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы] * [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }} * [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы] {{Қазақстан тақырыптарда}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қазақстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орталық Азия |Каспий теңізі бойындағы елдер |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қазақстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] ahh68bvd2incqu2z0c7e468qd4d9tne 3062138 3062136 2022-08-18T19:12:17Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қазақстан Республикасы<br>Qazaqstan Respublikasy |Шынайы атауы = |Атау септігі = Қазақстан |Елтаңба = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg |Байрақ = Flag of Kazakhstan.svg |Ұраны = Алаш! <small>(тарихи)</small><br />Алға Қазақстан! <small>(ресми емес)</small> |Әнұранның аты = Менің Қазақстаным (әнұран) |Аудио = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg |Картада = Kazakhstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0 |region = KZ |CoordScale = 10000000 |Тілдері = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл<ref>Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім</ref><br />[[орыс тілі]] — ресми<ref>Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]<ref>Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім</ref> |Құрылды = [[1465 жыл]]<br>[[Қазақ хандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]] [[Нұр-Сұлтан]] |Ірі қалалары = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]] |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]<br />[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]<br />[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]<br />[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]] |Басшылары = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br />[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br />[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]<br />[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] |Жер аумағы бойынша орны = 9-шы |Жер аумағы = 2 724 902 |Судың үлесі = 2,8 |Этнохороним = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]] |Халық саны бойынша орны = 62-ші |Жұрты = {{өсім}} 19 172 524<ref name="stat2022">{{cite web|url=https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&|lang=kk|title=Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы|author=|date=2022-06-01|work=Әлеуметтік және демографиялық статистика департаменті|publisher=stat.gov.kz|accessdate=2022-07-22|lang=kk}}</ref> |Сарап жылы = 2022 |Санақ бойынша халық саны = {{өсім}} 19 169 550<ref>{{cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 |title=Мемлекет басшысы Премьер-Министр Асқар Маминді қабылдады|author=|date=8 желтоқсан 2021|work=|publisher=akorda.kz|accessdate=2022-08-17|lang=}}</ref> |Санақ жылы = 2021 |Халық тығыздығы = 7,1<ref>{{cite web|url=https://countrymeters.info/en/Kazakhstan|title=Kazakhstan Population|author=|date=|work=|publisher=countrymeters.info|accessdate=2022-08-19|lang=en}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 184-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 534,271 млрд.<ref name=IMF>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=1&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=916&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database, April 2019|publisher=International Monetary Fund|website=IMF.org|accessdate=7 мамыр 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 41-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 164,207 млрд.<ref name=IMF /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 54-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші |АДИ = {{өсім}} 0,800 |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 58-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]] |Валютасы = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''<br />([[ISO 4217|KZT, код 82]]) |Интернет үйшігі = [[.kz]], [[.қаз]] |ISO = KZ |Телефон коды = 7-6xx, +7-7xx |Уақыт белдеулері = +5, +6 |Түсініктемелер = }} {{мағына|Қазақстан (айрық)}} '''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады<ref>[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]</ref>. [[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625<ref name="stat2022"/>, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²). Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%<ref>[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]</ref>, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% <ref name="etno2021">{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}</ref>. Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.<ref name="2009 Census">{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}</ref> Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]]. [[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына]], [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' <ref>[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy "Қазақ" сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}</ref><ref>[http://abai.kz/node/655 «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]</ref> және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда<ref>[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 |date=2013-06-01 }}</ref><ref>[http://www.namys.kz/?p=680 Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}</ref><ref>[http://anatili.kz/?cat=20 "Ана тілі" газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]</ref>. == Тарихы == {{main|Қазақстан тарихы}} {{Қазақстан тарихы}} === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді. Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. {{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}} === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === {{Толықтыру}} Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. * 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. * 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. * 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. * 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. * Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. * 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. * 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== {{main|Қазақстан тарихы}} ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == {{main|Қазақстан географиясы}} Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == {{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}} Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|17 облыс]], [[Қазақстан қалалары|89 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|186 аудан]], [[Қазақстан ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді. [[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]] {| class="wikitable sortable" ! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны<br /><small>(1 шілде<br />2017 ж. адам)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>|| Тұрғыны (1 қаңтар<br />2019 ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) |- | 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 |- | 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&nbsp;226|| 1&nbsp;386&nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 |- | 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 |- | 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 |- | 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 |- | 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 |- | 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 |- | 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 |- | 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 |- | 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 |- | 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 |- | 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 |- | 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 |- | 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 |- | 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 |- | 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 |- |17 |[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала | |506 |1 002 291 |1 011 511 |{{өсім}} 9 220 |- | 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала || || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 |- | || Барлығы || || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 |} === Ірі қалалар === [[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Нұр-Сұлтан]] [[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|Алматы]] [[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]] {| class="wikitable" |- ! rowspan = 2| Орыны ! Қала ! Тұрғыны |- ! Миллионер қала ! > 1 млн |- align=center | 1 |[[Алматы]] | 1 854 556 |- align="center" | 2 |[[Нұр-Сұлтан]] | >1 млн |- align="center" | 3 |[[Шымкент]] | >1 млн |- align=center ! ! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар ! 100—999 мың тұрғын |- align=center | 4 | [[Қарағанды]] | 497 824 |- align=center | 5 | [[Ақтөбе]] | 429 462 |- align=center | 6 | [[Тараз]] | 356 069 |- align=center | 7 |[[Семей]] | 349 102 |- align=center | 8 |[[Павлодар]] | 334 057 |- align=center | 9 | [[Өскемен]] | 329 090 |- align=center | 10 |[[Атырау]] | 268 840 |- align=center | 11 |[[Қостанай]] | 239 652 |- align=center | 12 |[[Қызылорда]] | 238 349 |- align=center | 13 |[[Орал]] | 234 167 |- align=center | 14 |[[Петропавл]] | 218 031 |- align=center | 15 |[[Ақтау]] | 182 033 |- align=center | 16 |[[Жаңаөзен]] | 182 000 |- align=center | 17 |[[Теміртау]] | 179 248 |- align=center | 18 |[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | 164 413 |- align=center | 19 |[[Көкшетау]] | 163 300 |- align=center | 20 |[[Талдықорған]] | 145 652 |- align=center | 21 |[[Екібастұз]] | 134 152 |- align=center | 22 | [[Рудный]] | 115 448 |- align=center ! ! Барлық тұрғын саны<br />(ірі қалаларда): ! 8 705 318 |- | | Қазақстанның жалпы тұрғын саны: | '''18,592,970''' |- ! ! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі % ! 46,9% |- |} * [[Қазақстан қалалары]] * [[Қазақстан аудандары]] == Халқы == {{main|Қазақстан демографиясы}} == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан — [[1995 жыл|1995 жылғы]] [[30 тамыз|30 тамыздағы]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. [[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ==== [[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|"[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]"]] Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} === Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады. * '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === {{main|Қазақстан климаты}} === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. '''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м²-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м²-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай. === {{main|Қазақстанның су қорлары}} === Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === {{main|Қазақстанның топырағы}} === Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады. *'''Шөл зона өсімдігі''' ** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес. **[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар. ** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп. **[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]]. * '''Тау өсімдіктері''' [[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар: * [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда); * [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр); * майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); * [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); * [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); * [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань); * [[шетен]] (Тянь-Шань); * [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. * '''Альпі белдеулері''' ** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар. ** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.<ref name="ReferenceA">ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987</ref> === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. * '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: **'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. ** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген. ** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. ** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды. ** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді<ref name="ReferenceA"/>. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === [[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]] [[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]] {{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}} '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> === Табиғат ресурстары === {{main|Қазақстанның кен ресурстары}} Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == {{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}} Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды. [[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]] Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === {{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}} Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: - үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; - адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; - халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; - ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.<ref>https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803</ref> === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.<ref>https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty</ref> 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.<ref>https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket</ref> Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. <ref>https://abai.kz/post/103296</ref> Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. <ref>https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html</ref> === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен. ==Мереке және демалыс күндер== {{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.</ref>}} {{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}} {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- style="background:#efefef;" ! style="width:80px;"|Күн!! style="width:170px;"|Қазақша аталуы |- |[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]] |[[Жаңа жыл]] |- |[[7 қаңтар]] |Рождество мейрамы (Рождество Христово) |- |[[8 наурыз]] |[[Халықаралық әйелдер күні]] |- |[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]] |[[Наурыз мейрамы]] |- |[[1 мамыр]] |[[Қазақстан халқының бірлігі күні]] |- |[[7 мамыр]] |[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]] |- |[[9 мамыр]] |[[Жеңіс күні]] |- |[[6 шілде]] |[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]] |- |[[30 тамыз]] |Қазақстан Республикасының Конституциясы күні |- |Қажылықтың соңғы күні. |[[Құрбан айт]] |- |[[1 желтоқсан]] |[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]] |- |[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]] |[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]] |} == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.<ref>https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458</ref> Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.<ref>https://stat.gov.kz/official/dynamic</ref> Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті<ref>[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды</ref>. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]</ref> {{main|Қазақстан экономикасы}} <gallery> Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]] </gallery> === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық — экономикалық тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == {{main|Қазақстан энергетикасы}} === Мәдениет және қоғам === {{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}} === Білім беру жүйесі === {{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}} === Бұқаралық ақпарат құралдары === {{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}} === Әлеуметтік саласы === {{main|Қазақстанның әлеуметі}} === Қарулы күштері === {{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}} Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: * әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, * Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; * әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; * маңызды әскери нысандарды күзету; * елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; * халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == * 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. * 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді. * 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. * 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған. * 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды. * 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді. * 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік. * 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. * 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген. * 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)<ref>https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967</ref>. * 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]<nowiki/>» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. * 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. * 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды. * 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). * 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]</ref>. * 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Тамғалы петроглифтері|Тамғалы тас кешені]]<ref>[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер|3}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Қазақстан}} * [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы] * [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы] * [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі] * [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы] * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы] * [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }} * [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы] {{Қазақстан тақырыптарда}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қазақстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орталық Азия |Каспий теңізі бойындағы елдер |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қазақстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] nzj7l3ccivckwo5s008gwu8uqejrmmq 3062139 3062138 2022-08-18T19:17:45Z Ұлы Тұран 120792 /* Қызықты деректер */ wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қазақстан Республикасы<br>Qazaqstan Respublikasy |Шынайы атауы = |Атау септігі = Қазақстан |Елтаңба = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg |Байрақ = Flag of Kazakhstan.svg |Ұраны = Алаш! <small>(тарихи)</small><br />Алға Қазақстан! <small>(ресми емес)</small> |Әнұранның аты = Менің Қазақстаным (әнұран) |Аудио = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg |Картада = Kazakhstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0 |region = KZ |CoordScale = 10000000 |Тілдері = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл<ref>Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім</ref><br />[[орыс тілі]] — ресми<ref>Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]<ref>Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім</ref> |Құрылды = [[1465 жыл]]<br>[[Қазақ хандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]] [[Нұр-Сұлтан]] |Ірі қалалары = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]] |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]<br />[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]<br />[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]<br />[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]] |Басшылары = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br />[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br />[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]<br />[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] |Жер аумағы бойынша орны = 9-шы |Жер аумағы = 2 724 902 |Судың үлесі = 2,8 |Этнохороним = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]] |Халық саны бойынша орны = 62-ші |Жұрты = {{өсім}} 19 172 524<ref name="stat2022">{{cite web|url=https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&|lang=kk|title=Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы|author=|date=2022-06-01|work=Әлеуметтік және демографиялық статистика департаменті|publisher=stat.gov.kz|accessdate=2022-07-22|lang=kk}}</ref> |Сарап жылы = 2022 |Санақ бойынша халық саны = {{өсім}} 19 169 550<ref>{{cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 |title=Мемлекет басшысы Премьер-Министр Асқар Маминді қабылдады|author=|date=8 желтоқсан 2021|work=|publisher=akorda.kz|accessdate=2022-08-17|lang=}}</ref> |Санақ жылы = 2021 |Халық тығыздығы = 7,1<ref>{{cite web|url=https://countrymeters.info/en/Kazakhstan|title=Kazakhstan Population|author=|date=|work=|publisher=countrymeters.info|accessdate=2022-08-19|lang=en}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 184-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 534,271 млрд.<ref name=IMF>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=1&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=916&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database, April 2019|publisher=International Monetary Fund|website=IMF.org|accessdate=7 мамыр 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 41-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 164,207 млрд.<ref name=IMF /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 54-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші |АДИ = {{өсім}} 0,800 |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 58-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]] |Валютасы = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''<br />([[ISO 4217|KZT, код 82]]) |Интернет үйшігі = [[.kz]], [[.қаз]] |ISO = KZ |Телефон коды = 7-6xx, +7-7xx |Уақыт белдеулері = +5, +6 |Түсініктемелер = }} {{мағына|Қазақстан (айрық)}} '''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады<ref>[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]</ref>. [[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625<ref name="stat2022"/>, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²). Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%<ref>[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]</ref>, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% <ref name="etno2021">{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}</ref>. Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.<ref name="2009 Census">{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}</ref> Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]]. [[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына]], [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' <ref>[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy "Қазақ" сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}</ref><ref>[http://abai.kz/node/655 «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]</ref> және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда<ref>[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 |date=2013-06-01 }}</ref><ref>[http://www.namys.kz/?p=680 Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}</ref><ref>[http://anatili.kz/?cat=20 "Ана тілі" газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]</ref>. == Тарихы == {{main|Қазақстан тарихы}} {{Қазақстан тарихы}} === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді. Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. {{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}} === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === {{Толықтыру}} Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. * 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. * 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. * 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. * 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. * Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. * 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. * 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== {{main|Қазақстан тарихы}} ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == {{main|Қазақстан географиясы}} Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == {{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}} Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|17 облыс]], [[Қазақстан қалалары|89 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|186 аудан]], [[Қазақстан ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді. [[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]] {| class="wikitable sortable" ! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны<br /><small>(1 шілде<br />2017 ж. адам)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>|| Тұрғыны (1 қаңтар<br />2019 ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) |- | 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 |- | 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&nbsp;226|| 1&nbsp;386&nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 |- | 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 |- | 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 |- | 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 |- | 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 |- | 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 |- | 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 |- | 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 |- | 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 |- | 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 |- | 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 |- | 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 |- | 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 |- | 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 |- | 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 |- |17 |[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала | |506 |1 002 291 |1 011 511 |{{өсім}} 9 220 |- | 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала || || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 |- | || Барлығы || || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 |} === Ірі қалалар === [[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Нұр-Сұлтан]] [[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|Алматы]] [[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]] {| class="wikitable" |- ! rowspan = 2| Орыны ! Қала ! Тұрғыны |- ! Миллионер қала ! > 1 млн |- align=center | 1 |[[Алматы]] | 1 854 556 |- align="center" | 2 |[[Нұр-Сұлтан]] | >1 млн |- align="center" | 3 |[[Шымкент]] | >1 млн |- align=center ! ! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар ! 100—999 мың тұрғын |- align=center | 4 | [[Қарағанды]] | 497 824 |- align=center | 5 | [[Ақтөбе]] | 429 462 |- align=center | 6 | [[Тараз]] | 356 069 |- align=center | 7 |[[Семей]] | 349 102 |- align=center | 8 |[[Павлодар]] | 334 057 |- align=center | 9 | [[Өскемен]] | 329 090 |- align=center | 10 |[[Атырау]] | 268 840 |- align=center | 11 |[[Қостанай]] | 239 652 |- align=center | 12 |[[Қызылорда]] | 238 349 |- align=center | 13 |[[Орал]] | 234 167 |- align=center | 14 |[[Петропавл]] | 218 031 |- align=center | 15 |[[Ақтау]] | 182 033 |- align=center | 16 |[[Жаңаөзен]] | 182 000 |- align=center | 17 |[[Теміртау]] | 179 248 |- align=center | 18 |[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | 164 413 |- align=center | 19 |[[Көкшетау]] | 163 300 |- align=center | 20 |[[Талдықорған]] | 145 652 |- align=center | 21 |[[Екібастұз]] | 134 152 |- align=center | 22 | [[Рудный]] | 115 448 |- align=center ! ! Барлық тұрғын саны<br />(ірі қалаларда): ! 8 705 318 |- | | Қазақстанның жалпы тұрғын саны: | '''18,592,970''' |- ! ! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі % ! 46,9% |- |} * [[Қазақстан қалалары]] * [[Қазақстан аудандары]] == Халқы == {{main|Қазақстан демографиясы}} == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан — [[1995 жыл|1995 жылғы]] [[30 тамыз|30 тамыздағы]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. [[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ==== [[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|"[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]"]] Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} === Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады. * '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === {{main|Қазақстан климаты}} === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. '''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м²-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м²-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай. === {{main|Қазақстанның су қорлары}} === Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === {{main|Қазақстанның топырағы}} === Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады. *'''Шөл зона өсімдігі''' ** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес. **[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар. ** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп. **[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]]. * '''Тау өсімдіктері''' [[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар: * [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда); * [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр); * майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); * [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); * [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); * [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань); * [[шетен]] (Тянь-Шань); * [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. * '''Альпі белдеулері''' ** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар. ** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.<ref name="ReferenceA">ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987</ref> === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. * '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: **'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. ** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген. ** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. ** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды. ** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді<ref name="ReferenceA"/>. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === [[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]] [[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]] {{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}} '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> === Табиғат ресурстары === {{main|Қазақстанның кен ресурстары}} Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == {{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}} Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды. [[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]] Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === {{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}} Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: - үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; - адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; - халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; - ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.<ref>https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803</ref> === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.<ref>https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty</ref> 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.<ref>https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket</ref> Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. <ref>https://abai.kz/post/103296</ref> Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. <ref>https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html</ref> === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен. ==Мереке және демалыс күндер== {{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.</ref>}} {{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}} {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- style="background:#efefef;" ! style="width:80px;"|Күн!! style="width:170px;"|Қазақша аталуы |- |[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]] |[[Жаңа жыл]] |- |[[7 қаңтар]] |Рождество мейрамы (Рождество Христово) |- |[[8 наурыз]] |[[Халықаралық әйелдер күні]] |- |[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]] |[[Наурыз мейрамы]] |- |[[1 мамыр]] |[[Қазақстан халқының бірлігі күні]] |- |[[7 мамыр]] |[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]] |- |[[9 мамыр]] |[[Жеңіс күні]] |- |[[6 шілде]] |[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]] |- |[[30 тамыз]] |Қазақстан Республикасының Конституциясы күні |- |Қажылықтың соңғы күні. |[[Құрбан айт]] |- |[[1 желтоқсан]] |[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]] |- |[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]] |[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]] |} == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.<ref>https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458</ref> Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.<ref>https://stat.gov.kz/official/dynamic</ref> Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті<ref>[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды</ref>. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]</ref> {{main|Қазақстан экономикасы}} <gallery> Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]] </gallery> === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық — экономикалық тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == {{main|Қазақстан энергетикасы}} === Мәдениет және қоғам === {{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}} === Білім беру жүйесі === {{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}} === Бұқаралық ақпарат құралдары === {{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}} === Әлеуметтік саласы === {{main|Қазақстанның әлеуметі}} === Қарулы күштері === {{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}} Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: * әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, * Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; * әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; * маңызды әскери нысандарды күзету; * елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; * халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == * 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. * 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді. * 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. * 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған. * 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды. * 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді. * 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік. * 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. * 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген. * 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)<ref>https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967</ref>. * 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]<nowiki/>» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. * 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. * 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды. * 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). * 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]</ref>. * 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Таңбалы петроглифтері]]<ref>[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер|3}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Қазақстан}} * [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы] * [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы] * [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі] * [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы] * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы] * [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }} * [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы] {{Қазақстан тақырыптарда}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қазақстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орталық Азия |Каспий теңізі бойындағы елдер |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қазақстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] h6ielib5uaqcc0tqghvksd573uo4jqw 3062141 3062139 2022-08-18T19:21:37Z Ұлы Тұран 120792 /* Әкімшілік бөлінуі */ wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қазақстан Республикасы<br>Qazaqstan Respublikasy |Шынайы атауы = |Атау септігі = Қазақстан |Елтаңба = Emblem_of_Kazakhstan_latin.svg |Байрақ = Flag of Kazakhstan.svg |Ұраны = Алаш! <small>(тарихи)</small><br />Алға Қазақстан! <small>(ресми емес)</small> |Әнұранның аты = Менің Қазақстаным (әнұран) |Аудио = Kazakhstan National Anthem 2012.ogg |Картада = Kazakhstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 48|lat_min = 57|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 66|lon_min = 14|lon_sec = 0 |region = KZ |CoordScale = 10000000 |Тілдері = [[Қазақ тілі]] — мемлекеттік тіл<ref>Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім</ref><br />[[орыс тілі]] — ресми<ref>Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика|Президенттік]] [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] [[республика]]<ref>Қазақстан Республикасы - президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 2-бап, 1 бөлім</ref> |Құрылды = [[1465 жыл]]<br>[[Қазақ хандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[16 желтоқсан]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Emblem of Nur-Sultan-1.svg|22px]] [[Нұр-Сұлтан]] |Ірі қалалары = [[Алматы]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Қарағанды]], [[Ақтөбе]], [[Тараз]], [[Павлодар]], [[Өскемен]] |Басшы қызметі = [[Қазақстан Республикасының Президенті|Президенті]]<br />[[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-министрі]]<br />[[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Парламент Сенатының төрағасы]]<br />[[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Парламент Мәжiлiсі төрағасы]] |Басшылары = [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]]<br />[[Әлихан Асханұлы Смайылов|Әлихан Смайылов]]<br />[[Мәулен Сағатханұлы Әшімбаев|Мәулен Әшімбаев]]<br />[[Ерлан Жақанұлы Қошанов|Ерлан Қошанов]] |Жер аумағы бойынша орны = 9-шы |Жер аумағы = 2 724 902 |Судың үлесі = 2,8 |Этнохороним = [[Қазақстан халқы|қазақстандық, қазақстандықтар]] |Халық саны бойынша орны = 62-ші |Жұрты = {{өсім}} 19 172 524<ref name="stat2022">{{cite web|url=https://www.stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT459124&|lang=kk|title=Қазақстан Республикасы халық санының өзгеруі туралы|author=|date=2022-06-01|work=Әлеуметтік және демографиялық статистика департаменті|publisher=stat.gov.kz|accessdate=2022-07-22|lang=kk}}</ref> |Сарап жылы = 2022 |Санақ бойынша халық саны = {{өсім}} 19 169 550<ref>{{cite web|url=https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-premer-ministr-askar-mamindi-kabyldady-8114629 |title=Мемлекет басшысы Премьер-Министр Асқар Маминді қабылдады|author=|date=8 желтоқсан 2021|work=|publisher=akorda.kz|accessdate=2022-08-17|lang=}}</ref> |Санақ жылы = 2021 |Халық тығыздығы = 7,1<ref>{{cite web|url=https://countrymeters.info/en/Kazakhstan|title=Kazakhstan Population|author=|date=|work=|publisher=countrymeters.info|accessdate=2022-08-19|lang=en}}</ref> |Тығыздық бойынша орны = 184-ші |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 534,271 млрд.<ref name=IMF>{{cite web|url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=67&pr.y=1&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=916&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a=|title=World Economic Outlook Database, April 2019|publisher=International Monetary Fund|website=IMF.org|accessdate=7 мамыр 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 41-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 28,514<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 53-ші |ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 164,207 млрд.<ref name=IMF /> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 54-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{құлдырау}} 8,763<ref name=IMF /> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 71-ші |АДИ = {{өсім}} 0,800 |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 58-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">өте жоғары</span> |Әуе компаниясы = [[Air Astana]], [[SCAT]], [[Qazaq Air]], [[FlyArystan]] |Валютасы = [[Қазақстан теңгесі]] '''{{Unicode|₸}}'''<br />([[ISO 4217|KZT, код 82]]) |Интернет үйшігі = [[.kz]], [[.қаз]] |ISO = KZ |Телефон коды = 7-6xx, +7-7xx |Уақыт белдеулері = +5, +6 |Түсініктемелер = }} {{мағына|Қазақстан (айрық)}} '''Қазақстан''' ({{audio-nohelp|Kk-kazakhstan.ogg|Қазақстан}} {{IPA|[qɑzɑqˈstɑn]}}), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' ({{audio-nohelp|Kk-republic-of-kazakhstan.ogg|Қазақстан Республикасы}}) — [[Шығыс Еуропа]] мен [[Орталық Азия]]да орналасқан [[мемлекет]]. Батысында [[Еділ|Еділдің төменгі ағысынан]], шығысында [[Алтай таулары]]на дейін 3 000 км-ге, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан, оңтүстіктегі [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм шөлі]] мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань тау жүйесіне]] 1 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан [[Каспий теңізі]] арқылы [[Әзірбайжан]], [[Иран]] елдеріне, Еділ өзені және [[Еділ-Дон каналы]] арқылы [[Азов теңізі|Азов]] және [[Қара теңіз]]дерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан — ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында [[Ресей]]мен — 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: [[Түрікменстан]] — 426 км, [[Өзбекстан]] — 2354 км және [[Қырғызстан]] — 1241 км, ал шығысында: [[Қытай|Қытаймен]] — 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы — 13394 км. Батыста [[Каспий теңізі]]мен (2000 км), оңтүстік батыста [[Арал теңізі]]мен шайылады<ref>[https://kk.wikipedia.org/wiki/Қазақстанның_географиялық_орны_мен_шекаралары#Шекарасы Қазақстанның географиялық орны мен шекаралары]</ref>. [[2022 жыл]]дың [[1 маусым]]дағы елдегі тұрғындар саны — 19 222 625<ref name="stat2022"/>, [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|бұл әлем бойынша 62-орын]]. Жер көлемі жағынан [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|әлем елдерінің ішінде 9-орын алады]] (2 724 902 км²). Елдің астанасы — [[Нұр-Сұлтан|Нұр-Сұлтан қаласы]]. [[Мемлекеттік тіл]]і — [[қазақ тілі]]. Ресми тілі — [[орыс тілі]]. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты [[қазақтар|қазақ]] халқы құрайды, пайыздық үлесі — 70,18%<ref>[https://qazaqstan.tv/news/149278/ Биылғы Ұлттық халық санағының алғашқы нәтижесі белгілі болды]</ref>, [[орыстар]] — 18,42%, [[өзбектер]] — 3,29%, [[украиндар]] — 1,36%, [[ұйғырлар]] — 1,48%, [[татарлар]] — 1,06%, басқа халықтар 5,38% <ref name="etno2021">{{Cite web|url=https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT414397|title=Численность населения Казахстана по отдельным этносам на начало 2021 года|author=|website=[[Комитет по статистике МНЭ РК|Комитет по статистике Министерства национальной экономики Казахстана]]|date=|publisher=|lang=ru|accessdate=2021-05-01}}</ref>. Халықтың 75% астамын [[Мұсылман|мұсылмандар]] құрайды, [[Православ шіркеуі|православты]] [[Христиандық|христиандар]] — 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері.<ref name="2009 Census">{{cite web |url=http://www.eng.stat.kz/news/Pages/n1_12_11_10.aspx|title=The results of the national population census in 2009|date=12 қараша 2010|publisher=Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan|accessdate=21 January 2010}}</ref> Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) = $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты — отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы — [[Қазақстан теңгесі|теңге]]. [[1991 жыл]]дың [[16 желтоқсан]] күні [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. [[1992 жыл]]дың [[2 наурыз]]ынан бастап [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ-ның толыққанды мүшесі]]. Сонымен қатар [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]на, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы|Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына]], [[Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы]]на және [[Еуразия Экономикалық Қауымдастығы|Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы]] сияқты басқа да бірнеше [[халықаралық ұйымдар]]дың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''[[Қазақтар|Қазақ]]''''' <ref>[http://www.abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy "Қазақ" сөзінің мағынасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101214222829/http://abai.kz/content/kazak-sozinin-magynasy |date=2010-12-14 }}</ref><ref>[http://abai.kz/node/655 «ҚАЗАҚ» ДЕГЕН ЭТНОНИМНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ. ОНЫ «КАЗАК» ЭТНОНИМІНЕ ҚАНДАЙ ҚАТЫСЫ БАР?]</ref> және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және '''''Қазақия''''' деген атаулар қолданылуда<ref>[http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасы, Батырғалиұлы Мағаз. Әдебиет қазақия, 1908 жыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130601155000/http://www.nlrk.kz/page.php?page_id=826&lang=1 |date=2013-06-01 }}</ref><ref>[http://www.namys.kz/?p=680 Үздіктер ішінде Қазақия жоқ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140831045202/http://www.namys.kz/?p=680 |date=2014-08-31 }}</ref><ref>[http://anatili.kz/?cat=20 "Ана тілі" газеті, ҚАЗАҚИЯ ҚАЛАЛАРЫ]</ref>. == Тарихы == {{main|Қазақстан тарихы}} {{Қазақстан тарихы}} === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан 1 миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда [[Андронов мәдениеті|Андрон мәдениеті]] деп атайды. Ерте [[темір ғасыры]] дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы I мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар [[сақ]] тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар [[савроматтар]] тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси қарым-қатынастарға түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті [[Мөде қаған|Мөде]] басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі [[тиграхауда сақтары]]ның жерін мұра етіп алған усундер ([[Үйсін мемлекеті|үйсіндер]]) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар [[Қаңлылар|Қаңлы мемлекетімен]] шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер [[Қытай]], [[Парфия]], [[Рим]] және [[Кушан империясы]] сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. [[Алтай аймағы|Алтай-Сібір]], [[Моңғолия]] жерінде [[Түркі тайпалары|түркі тайпаларының]] үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген [[Түрік қағанаты]] атты ерте [[Мемлекеттің тарихи түрлері|феодалдық мемлекет]] құрды. Олардың жері шығыс [[Корея]]дан бастап, [[Орта Азия]]ның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл [[мемлекет]] туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «[[Үлкен күлтегін]]», «[[Тоныкөк]]» [[құлпытас]]тарындағы жазуларынан белгілі. [[Махмұд Қашқари]], [[Рашид-ад-дин]]нің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. [[Шығыс Рим империясы|Византия]], [[Қытай]] [[тарихшы]]лары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «[[Түрік дәуірі]]» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің [[саяси-әкімшілік билік]]терін жүргізді. Қазақстанда [[Алғашқы қауым|алғашқы қауымдық құрылыстан]] кейін V ғасырдан [[феодалдық қатынастар]] орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). [[Ортағасырлық тайпалар]]дың арасында негізгі екі тап: [[феодалдық тап|феодалдық табы]] мен [[шаруалар табы]] қалыптасады. [[Феодал]]дар мал мен жердің негізгі иесі болады. [[Феодалдық қатынастар]]дың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы [[Қазақстан тарихы]]ның басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық қатынастардың орнауы болды. {{See also|Түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаты|Түргеш қағанаты|Қарлұқ қағанаты}} === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === {{Толықтыру}} Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін [[Қарахан мемлекеті|Қарахан]], [[Қарақытай мемлекеті|Қарақытай]], [[Оғыз мемлекеті|Оғыз]], [[Қимақ қағанаты|Қимақ]] мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы [[Кіші жүз|Кіші Жүз]] ханы [[Әбілқайыр хан (Кіші жүз)|Әбілқайырдың]] [[Ресей империясы|Ресейге]] қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. * 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. * 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. * 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. * 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. * Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. * 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. * 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда [[1-Бүкілқазақ съезі]] өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. [[Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан|Әлихан Бөкейханов]], [[Мұхаметжан Тынышбайұлы|Мұхамеджан Тынышбаев]], [[Міржақып Дулатұлы|Міржақып Дулатов]], [[Ахмет Байтұрсынұлы]], [[Жаһанша Досмұхамедов|Жанша Досмұхамедұлы]], [[Халел Досмұхамедов|Халел Досмұхамедұлы]], [[Мағжан Жұмабай|Мағжан Жұмабаев]], т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз [[Алаш Орда|Алашорда]] демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және әлеуметтік-саяси өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== {{main|Қазақстан тарихы}} ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы 8 желтоқсанда РКФСР, [[Украина]], [[Беларусь]] басшылары [[Минск]] қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер — 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық республикалардың басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін қолдайтындықтарын білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, [[Қырғызстан]], [[Өзбекстан]], [[Тәжікстан]], [[Түрікменстан|Түркіменстан]], РКФСР, Украина, Белорусь, [[Армения]], [[Молдова]] Алматыда бас қосты. Оған [[Грузия]] бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы - ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша — қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық республиқалардың ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген республикалардың өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == {{main|Қазақстан географиясы}} Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында [[Еділ|Еділ өзені]] алабынан шығысында [[Алтай таулары|Алтай тауы]] шыңдарына дейін 3 мың км дейін, солтүстіктегі [[Батыс Сібір жазығы]]нан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі [[ойпат]], [[жазық]], [[үстірт]], [[қырат]] жерлер. Қазақстанның ең биік жері — [[Хан Тәңірі шыңы|Хантәңірі шыңы]] (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері [[Қарақия ойысы]] теңіз деңгейінен 132 м төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == {{main|Қазақстан әкімшілік бірліктері}} Қазақстан Республикасы — [[унитарлы мемлекет|унитарлы]] мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына [[Қазақстан әкімшілік бірліктері|17 облыс]], [[Қазақстан қалалары|89 қала]], соның ішінде [[республикалық маңызы бар қала|3 республикалық маңызы бар қалалар]] ([[Нұр-Сұлтан]], [[Алматы]], [[Шымкент]]), [[Қазақстан аудандары|186 аудан]], [[Қазақстан ауылдық округтері|174 ауылдық округ]] кіреді. [[Сурет:Kazakhstan provinces and province capitals kz 2022.png|500px|нобай|Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап)]] {| class="wikitable sortable" ! №||Аймақ||Әкімшілік орталығы|| Ауданы, км²|| Тұрғыны<br /><small>(1 шілде<br />2017 ж. адам)<ref name="Pop-Jan-2011">[http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/Демография/03_2010-Б-15-07-К.rar 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары және аудандары бойынша халық саны] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130405220928/http://www.stat.kz/publishing/DocLib4/2010/%D0%94%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/03_2010-%D0%91-15-07-%D0%9A.rar |date=2013-04-05 }}</ref></small>|| Тұрғыны (1 қаңтар<br />2019 ж. адам) || 2 жылдық қорытынды (адам) |- | 1||[[Сурет:Almaty.JPG|20px|Туы]] [[Алматы облысы]]||[[Талдықорған]]|| 223&nbsp;924|| 2 003 063 || 2 037 393 ||{{өсім}} 34 330 |- | 2||[[Сурет:Coats of arms of East Kazakhstan Province.svg|20px|Туы]] [[Шығыс Қазақстан облысы|Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)]]||[[Өскемен]]|| 283&nbsp;226|| 1&nbsp;386&nbsp;208 || 1 379 079 ||{{құлдырау}} 7 129 |- | 3||[[Сурет:Coat of Arms of Karagandy Province.svg|20px|Туы]] [[Қарағанды облысы]]||[[Қарағанды]]|| 427&nbsp;982|| 1 381 501 || 1 378 863 ||{{құлдырау}} 2 638 |- | 4||[[Сурет:Zhambyl province seal.png|20px|Туы]] [[Жамбыл облысы]]||[[Тараз]]|| 144&nbsp;264 ||1 116 384 || 1 124 559 ||{{өсім}} 8 175 |- | 5||[[Сурет:South Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Түркістан облысы|Түркістан облысы (ОҚО)]]||[[Түркістан (қала)|Түркістан]]|| 117&nbsp;249|| 1 929 000 || 1 977 768 ||{{өсім}} 48 768 |- | 6||[[Сурет:Logo kostanay.jpg|20px|Туы]] [[Қостанай облысы]]||[[Қостанай]]|| 196&nbsp;001|| 876 833 || 873 124 ||{{құлдырау}} 3 709 |- | 7||[[Сурет:Aktobe seal.png|20px|Туы]] [[Ақтөбе облысы]]||[[Ақтөбе]]|| 300&nbsp;629 || 851 339 || 867 828 ||{{өсім}} 16 489 |- | 8||[[Сурет:Kyzylorda province seal.svg|20px|Туы]] [[Қызылорда облысы]]||[[Қызылорда]]|| 226&nbsp;019 || 777 730 || 793 299 ||{{өсім}} 15 568 |- | 9||[[Сурет:Coat of Arms of Pavlodar Province.png|20px|Туы]] [[Павлодар облысы]]||[[Павлодар]]|| 124&nbsp;800 || 755 847 || 753 981 ||{{құлдырау}} 1 866 |- | 10||[[Сурет:Coat of Arms of Aqmola Province.png|20px|Туы]] [[Ақмола облысы]]|| [[Көкшетау]]|| 146&nbsp;219|| 737 449 || 739 566 ||{{өсім}} 2 117 |- | 11||[[Сурет:Лого Мангистау.jpg|20px|Туы]] [[Маңғыстау облысы]]||[[Ақтау]]|| 165&nbsp;642|| 650 509 || 676 835 ||{{өсім}} 26 326 |- | 12||[[Сурет:Coats of arms of None.svg|20px|Туы]] [[Батыс Қазақстан облысы|Батыс Қазақстан облысы (БҚО)]]||[[Орал]]|| 151&nbsp;339|| 643 874 || 651 874 ||{{өсім}} 8 000 |- | 13||[[Сурет:Coat of arms of Atyrau.svg|20px|Туы]] [[Атырау облысы]]||[[Атырау]]|| 118&nbsp;631|| 613 880 || 632 896 ||{{өсім}} 19 016 |- | 14||[[Сурет:North Kazakhstan province seal.png|20px|Туы]] [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)]]||[[Петропавл]]|| 97&nbsp;993|| 560 553 || 555 020 ||{{құлдырау}} 5 533 |- | 15||[[Сурет:Coat of arms of Almaty old.svg|20px|Туы]] [[Алматы]] — республикалық маңызы бар қала |||| 451 || 1 772 779 || 1 854 556 ||{{өсім}} 81 777 |- | 16||[[Сурет:Astana city seal.png|20px|Туы]] [[Нұр-Сұлтан|Астана]] — республиканың елордасы || || 710,2 || 1 006 570 || 1 078 362 ||{{өсім}} 71 792 |- |17 |[[Сурет:Coat of arms of Shymkent.png|20px|Туы]] [[Шымкент]] — республикалық маңызы бар қала | |506 |1 002 291 |1 011 511 |{{өсім}} 9 220 |- | 18||[[Сурет:Baikonur seal.png|20px|Туы]] [[Байқоңыр (қала)|Байқоңыр]] — республикалық маңызы бар қала || || 57 || 38 500 || 39 161||{{өсім}} 661 |- | || Барлығы || || 2 724 902 || 17 994 200 || 18 592 701 ||{{өсім}} 598 501 |} === Ірі қалалар === [[Сурет:Astana centr.JPG|thumb|alt=A.|Нұр-Сұлтан]] [[Сурет:Modern Almaty.jpg|thumb| alt=A.|Алматы]] [[Сурет:Soyuz TMA-3 launch.jpg|thumb|alt=A.|[[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]]]] {| class="wikitable" |- ! rowspan = 2| Орыны ! Қала ! Тұрғыны |- ! Миллионер қала ! > 1 млн |- align=center | 1 |[[Алматы]] | 1 854 556 |- align="center" | 2 |[[Нұр-Сұлтан]] | >1 млн |- align="center" | 3 |[[Шымкент]] | >1 млн |- align=center ! ! Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар ! 100—999 мың тұрғын |- align=center | 4 | [[Қарағанды]] | 497 824 |- align=center | 5 | [[Ақтөбе]] | 429 462 |- align=center | 6 | [[Тараз]] | 356 069 |- align=center | 7 |[[Семей]] | 349 102 |- align=center | 8 |[[Павлодар]] | 334 057 |- align=center | 9 | [[Өскемен]] | 329 090 |- align=center | 10 |[[Атырау]] | 268 840 |- align=center | 11 |[[Қостанай]] | 239 652 |- align=center | 12 |[[Қызылорда]] | 238 349 |- align=center | 13 |[[Орал]] | 234 167 |- align=center | 14 |[[Петропавл]] | 218 031 |- align=center | 15 |[[Ақтау]] | 182 033 |- align=center | 16 |[[Жаңаөзен]] | 182 000 |- align=center | 17 |[[Теміртау]] | 179 248 |- align=center | 18 |[[Түркістан (қала)|Түркістан]] | 164 413 |- align=center | 19 |[[Көкшетау]] | 163 300 |- align=center | 20 |[[Талдықорған]] | 145 652 |- align=center | 21 |[[Екібастұз]] | 134 152 |- align=center | 22 | [[Рудный]] | 115 448 |- align=center ! ! Барлық тұрғын саны<br />(ірі қалаларда): ! 8 705 318 |- | | Қазақстанның жалпы тұрғын саны: | '''18,592,970''' |- ! ! Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі % ! 46,9% |- |} * [[Қазақстан қалалары]] * [[Қазақстан аудандары]] == Халқы == {{main|Қазақстан демографиясы}} == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан — [[1995 жыл|1995 жылғы]] [[30 тамыз|30 тамыздағы]] республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Конституция]] бойынша — өзін [[демократия]]лы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді [[орган]]ы — [[Парламент]]. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі [[Палата]]дан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар 2 қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. [[Президент]] Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. Тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында [[сот]] төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== {{main|Қазақстанның жер бедері}} ==== [[Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early spring.jpg|right|thumb|alt=A.|"[[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласы]]"]] Қазақстанның қазіргі жер бедері палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. [[Республика]]ның орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. [[палеозой]]дан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана [[Торғай]] қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана [http://www.caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ Маңғыстау түбегі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130908154416/http://caspiy.kz/kz/mangistau/geo/ |date=2013-09-08 }} мен оған жапсарлас аудандар [[климат]]ы қуаң жазық [[құрлық]]қа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат [[тарих]]ында 3 рет [[мұз]] басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === {{main|Қазақстанның геологиялық құрылымы}} === Қазақстан [[Шығыс Еуропа]] [[платформа]]сының оңт.-шығыс шетін ([http://www.kitaphana.kz/ru/downloads/referatu-na-kazakskom/217-kolder-men-tenizder/1785-kaspii-tenizi.html Каспий] маңы синеклизасын) және [[Орал]]-[[Моңғолдар|Моңғол]] қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында [[Тұран]] ойпатына (тақтасына) жалғасады. * '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратаудың]] ([[Маңғыстау облысы|Маңғыстауда]]) [[палеозой]]лық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві — [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқаны]], бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс — [[Тарбағатай тауы|Тарбағатай]], [[Обь]] — [[Зайсан (көл)|Зайсан]] және [[Алтай таулары|Алтай]] — Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен [[Жетісу]] Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. [[Каспий теңізі|Каспий]] маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың құмды-тақтатасты, сазды, карбонатты-терригендік қат-қабаттарынан, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. 5 км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. пермь-мезозойдың теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === {{main|Қазақстан климаты}} === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік ерекшеліктерінен көрінеді. Оларға: қыс пен жаз температурасының үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы [[Жерорта теңізі]] елдеріне және [[Қоңыржай климат|қоңыржай континентті]] орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі ([[жаз]], [[күз]], [[қыс]], [[көктем]]) айқын білінеді. Қыста [[Сібір]]дің қатты суығы келеді. Жазда [[Орта Азия]]ның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни [[атмосфера]]лық ылғалдықтың негізгі көзі — [[мұхит]]тардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік [[климат]] қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты [[республика]] климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. '''[http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=/web%20content/citizenry/social_protec/soc_support/support_semsk/article/1247&lang=kk Радиация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170204170732/http://e.gov.kz/wps/portal/Content?contentPath=%2Fweb%20content%2Fcitizenry%2Fsocial_protec%2Fsoc_support%2Fsupport_semsk%2Farticle%2F1247&lang=kk |date=2017-02-04 }}'''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды [[ауа]] қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық [[ауа райы]] басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық [[радиация]] мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м²-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 – 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м²-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 — 4,5 ай (қараша — наурыз), оңтүстікте — 1 ай. === {{main|Қазақстанның су қорлары}} === Қазақстанның жер үсті суларының [[ресурсы]] сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі [[Орта Азия]] мемлекеттерінен, [[Ресей|Ресей Федерациясынан]] және [[Қытай|Қытай Халық Республикасынан]] келетін [[өзен]] суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. 4 км³, су көздеріне қайта құйылған су 2 км3-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === {{main|Қазақстанның топырағы}} === Топырақ — табиғат компоненттерінің бірі. Жердің [[геология]]лық тарихында алдымен пайда болған топырақ. Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы — жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев — топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда [[тайга]], [[тундра]] топырағына дейін бар, тек ылғалды [[субтропик]] белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда [[интродукция]]ланған, мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 [[Өсімдіктер|өсімдік]] түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі [[Космополитизм|космополит]] ([[Антарктика]]дан басқа [[құрлық]]тарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен [[Солтүстік Америка]]да өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі ([[эндемик]]тер). Мұнда бірнеше [[Зона|ботаникалық зона]] бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. [[Өзен]]-[[көл]], [[батпақ]], [[жайылма]], [[Шалғындық дала|шалғындық]], [[көлтабан]] өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 [[Гидрофильдік|гидрофильді]] түрі). Олардың құрамында барлық космополиттердің жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда 9 түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. [[Палеоботаника]]лық тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын [[Олигоцен|(олигоценде]]) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде [[Бидайық (өсімдік)|бидайық]], [[тарғақ]], [[айрауық]], шалғын [[атқонақ|атқонағы]], шалғын [[беде]]сі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, [[қамыс]], [[қоға]], [[қияқ]] сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі [[шабындық]] қалыптасады. *'''Шөл зона өсімдігі''' ** Сұр топырақты қырат жерлерді ([[Оңтүстік Қазақстан]]) алып жатқан ағаш-бұта құрамында [[пісте]] мен (жемісі — кәдімгі пісте) қатар Регель [[алмұрт]]ы, [[таудаған]], [[тобылғы]], қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. [[Талас Алатауы]], Қаржантау мен [[Қаратау жотасы (Тянь-Шань)|Қаратау]] бөктерлері селдір орманды, мұнда сары [[долана]], [[зеравшан аршасы]] басым. Тақырда өсетін [[сексеуіл]] тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» — қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де ([[жусан]], күйреуік, изен, теріскен) аз емес. **[[Қоңыр топырақтар|Қоңыр]] және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта [[баялыш]] көбірек кездеседі. Мұнда түрлі [[Эфемероидтер|эфемероидтар]] (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты [[қияқ]]) мен [[эфемерлер]] де бар. ** Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында [[жүзгін]], құм сексеуілі, [[қоянсүйек]], [[қылша]] түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен [[Көп жылдық өсімдіктер|көп жылдық шөптер]] де (құмерке) көп. **[[Сор топырақ]]ты шала бұта өскен шөл далада [[сарсазан]], [[бұйырғын]] т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада [[бөденешөп]], қызылбояу, боз, [[бетеге]], қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. [[Реликт|Реликт өсімдіктері]] — сібір бетегесі, [[ши]] мен көп тамырлы [[жуа]]. * '''Тау өсімдіктері''' [[Алтай таулары|Оңтүстік Алтай]], [[Сауыр жоталары|Сауыр]], [[Жетісу Алатауы|Жоңғар Алатауы]], Солтүстік және [[Батыс Тәңір тауы|Батыс Тянь-Шань]] өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен [[Сауыр-Тарбағатай|Тарбағатайдағы]] далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге [[Бадам (өсімдік)|бадам]], [[майқарағай]], [[тобылғы]] араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), [[арпа]] (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда [[итмұрын]], [[қызыл шие]] т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше [[орман]] түрлері бар: * [[самырсын]] және [[қарағай]] ормандары (Алтайда); * [[Жапырақты ағаш|жапырақты]] (Сауыр); * майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); * [[шырша]] (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); * [[Алма|алма ағаш]] (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); * [[өрік]] (Солтүстік Тянь-Шань); * [[шетен]] (Тянь-Шань); * [[Қотыр қайың|ақ қайың]] (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде 1 космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр — орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне [[грек жаңғағы]], семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. * '''Альпі белдеулері''' ** Альпіге [[доңызсырт]] шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі [[маралоты]], [[таран]], сарғыш [[майдажелек]] т. б. бар. ** Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл — крылов бетегсінен, жартас [[Қазтамақ тұқымдасы|қазтамағынан]], кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек [[мысыққұйрық]]тан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер.<ref name="ReferenceA">ҚазССР. Қысқаша энциклопедия, 2-том. Алматы - 1987</ref> === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде [[сүтқоректілер]]дің 172, [[Құстар|құстың]] 485, [[бауырымен жорғалаушылар]]дың 52, [[қосмекенділер]]дің 12, [[Балықтар|балықтың]] 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер ([[Жәндіктер|насекомдар]], шаян тәрізділер, [[ұлулар]], [[құрттар]] т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. * '''Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу'''і: **'''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында [[бұлан]], [[елік]], [[ақ қоян]], [[Тышқандар|сұр тышқан]], [[Егеуқұйрықтар|су егеуқұйрығы]], орман тышқаны, [[бұлдырық]], [[Аққұр|ақ кекілік]], көл айдындарын суқұстары — [[Аққулар|аққу]], [[Қаздар|қаз]], [[үйрек]], [[Шағалалар|шағала]], [[тарғақ]], [[қасқалдақ]] мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан [[Еділ-Жайық|Еділ]] жағалауынан [[Алтай]] таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен [[жусан]], [[бетеге]] өскен далада [[суыр]], дала [[Дала алақоржыны|алақоржыны]], сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, [[Сарышұнақтар|саршұнақ]] (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан — [[дуадақ]], [[безгелдек]], [[Жылқышы (құс)|жылқышы]], [[Сұңқарлар|сұңқар]], дала трикушкасы, [[бозторғайлар]], [[Дала қыраны|қыранқара]], дала [[Құладындар|құладыны]] мен шабындық құландыны қоныстайды. [[Көктем]]нен [[күз]]ге дейін бұл жерлерде [[ақбөкен]] үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. ** '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін [[Жайық]] өзенінің аңғарындағы [[орман]] алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық [[қара күзен]], жұпар тышқан, [[орман сусары]] да кездеседі. Қосмекенділерден Жайық т. б. өзендердің аңғарында [[тарбақа]], орман [[Нағыз бақалар|бақасы]] кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған [[қарағай]] өскен тау сілемдері ([[Көкше]] қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, [[сілеусін]], қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, [[Тиіндер|ақтиін]] ([[Ертіс]] бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала [[Шақылдақтар|шақылдағы]] сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, [[арқар]] мекендеген. ** '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен [[Қосаяқтар|қосаяқтың]], құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда [[ақбөкен]] де, [[қарақұйрық]] та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан [[дуадақ]], [[Шілдер|шіл]], қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. ** '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын [[Үстірт (Маңғыстау)|Үстірт]] пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт [[муфлон]]ы жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі [[Кірпітәрізділер|кірпі]], қарақұйрық, шөл сілеусіні — [[қарақал]] кездеседі. [[Сазды]] және [[Қиыршық тастар|қиыршық тасты]] шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі — жаламан мекендейді. Ол тек [[Бетпақдала]]да, [[Балқаш]] көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, [[Алакөл (көл)|Алакөл]] және [[Зайсан (көл)|Зайсан]] қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан — шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала [[Жертесерлер|жертесер]], құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала [[Жапалақтәрізділер|жапалағы]] тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар [[Кесірткелер|кесіртке]] (жұмыр бас, ешкіемер), [[Жыландар|жылан]] (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала [[Тасбақалар|тасбақасы]] тараған. Өзен-көл аңғарындағы орман-тоғайларда елік, [[жабайы шошқа]], құм қоян, [[қырғауыл]] т. б. кездеседі. Балқаш, [[Сасықкөл (көл, Алматы, Абай облыстары)|Сасықкөл]] және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың [[қамыс]] арасында [[Бірқазандар|бірқазан]], [[жалбағай]], [[Үлкен аққұтан|аққұтан]], [[көкқұтан]], [[Суқұзғындар|қарақаз]], шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген [[реликт шағала]] қоныстайды. ** Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында [[бұлан]], [[Кермарал|марал]], [[құдыр]], сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу [[тритон]]ы тіршілік етеді<ref name="ReferenceA"/>. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === [[Сурет:Piktalgar.jpg|thumb|300 px|[[Алматы қорығы]]ндағы Талғар шыңы]] [[Сурет:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb|300 px|[[Шарын шатқалы]]]] {{main|Қазақстан ерекше қорғалатын табиғи аумақтары}} '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' — ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ — кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы [[Экологиялық жүйе|экожүйе]], [[гейзерлер]], бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер ([[Орман жолақтары|орман жолағы]], [[көгерген аймақтар]]), аумақтар, [[акватория]]лар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> === Табиғат ресурстары === {{main|Қазақстанның кен ресурстары}} Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == {{Main|Қазақстанның ішкі саясаты}} Қазақстан — 1995 жылғы 30 тамызында республикалық [[референдум]]да қабылданған [[Қазақстан Республикасының Конституциясы|Конституция]] бойынша&nbsp;— өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы&nbsp;— президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы — [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламент]]. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенаттан]] және [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжілістен]] тұрады. Сенат әр [[облыс]]тан, [[республикалық маңызы бар қала]]дан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне [[Қазақстан Республикасының Президенті|Республика Президенті]] тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және 9 депутатты [[Қазақстан халқы ассамблеясы|Қазақстан халқы Ассамблеясы]] сайлайды. [[Сурет:Nursultan Nazarbayev 27092007.jpg|150px|нобай|оңға|Нұрсұлтан Назарбаев]] Президент [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Үкіметті]] Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика [[Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі|Премьер-Министрі]] тағайындалғаннан кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының [[Қазақстан Конституциялық Кеңесі|Конституциялық Кеңесі]] жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған [[Қазақстан Жоғарғы Соты|Республиканың Жоғарғы Соты]] және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік ([[мәслихат]]) және атқарушы органдар ([[әкім]]дік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === {{main|Қазақстанның сыртқы саясаты}} Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты белсенділігімен, тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, прагматизмдігімен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа бағытталғандығымен ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы 6 наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: - үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент – Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; - адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; - халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; - халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; - ең алдымен, негізгі әріптестер – Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша – Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту.<ref>https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-kr-syrtky-sayasatynyn-2020-2030-zhyldarga-arnalgan-tuzhyrymdamasyn-bekitti_a3622803</ref> === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты – жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу.<ref>https://egemen.kz/article/202452-ulttyq-qoghamdyq-senim-kenhesininh-dgugi-salmaqty</ref> 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті.<ref>https://egemen.kz/article/211354-khalyq-unine-qulaq-asatyn-memleket</ref> Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. <ref>https://abai.kz/post/103296</ref> Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң ұйымдастырушылардың, бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. <ref>https://informburo.kz/kaz/seksualdy-sipattay-ylmystara-zhaa-bap-engzlu-mmkn-za-zhobasyn-taldaymyz-.html</ref> === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары [[Қазақ инженерлер бірлестігі|Қазақ Инженерлер Бірлестігі]] ұйымына біріккен. ==Мереке және демалыс күндер== {{lower|0.4em|<ref>[http://www.worldtravelguide.net/kazakhstan/public-holidays Kazakhstan Public Holidays]. Worldtravelguide.net. Тексерілген 2013-01-14.</ref>}} {{lower|0.4em|<ref>[http://egov.kz/wps/portal/!ut/p/b1/04_SjzQ0MbUwtLQwMtWP0I_KSyzLTE8syczPS8wB8aPM4v09DN3cTS2NDfxdLFwNPC1Mjf3cfDyM3L2NgAoicSswACogSr8BDuBoQEh_uH4UPiVgF4AV4LHCzyM_N1U_NyrHzdJT1xEAojlmQQ!!/dl4/d5/L0lDUmlTUSEhL3dHa0FKRnNBLzRKVXFDQSEhL2Vu/]</ref>}} {|class="wikitable" style="font-size:95%;" |- style="background:#efefef;" ! style="width:80px;"|Күн!! style="width:170px;"|Қазақша аталуы |- |[[1 қаңтар|1]]–[[2 қаңтар]] |[[Жаңа жыл]] |- |[[7 қаңтар]] |Рождество мейрамы (Рождество Христово) |- |[[8 наурыз]] |[[Халықаралық әйелдер күні]] |- |[[21 наурыз|21]]–[[23 наурыз]] |[[Наурыз мейрамы]] |- |[[1 мамыр]] |[[Қазақстан халқының бірлігі күні]] |- |[[7 мамыр]] |[[Отан қорғаушы күні (Қазақстан)|Отан Қорғаушылар күні]] |- |[[9 мамыр]] |[[Жеңіс күні]] |- |[[6 шілде]] |[[Астана күні (Қазақстан мейрамы)|Астана күні]] |- |[[30 тамыз]] |Қазақстан Республикасының Конституциясы күні |- |Қажылықтың соңғы күні. |[[Құрбан айт]] |- |[[1 желтоқсан]] |[[Тұңғыш президент күні (Қазақстан)|Тұңғыш Президент күні]] |- |[[16 желтоқсан|16]]-[[17 желтоқсан]] |[[Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні|Тәуелсіздік күні]] |} == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды.<ref>https://www.inform.kz/kz/28-zhylda-kazakstanga-kansha-investiciya-tartyldy_a3595458</ref> Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 9 686 АҚШ долларын құрайды.<ref>https://stat.gov.kz/official/dynamic</ref> Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші — елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия саласыныңеншісіне тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті<ref>[http://forbes.kz/process/expertise/v_mirovoy_ekonomike_kazahstan_vnizu_pischevoy_tsepochki В мировой экономике Казахстан - внизу пищевой цепочки] 2013 жылдың 27 ақпан күні қаралды</ref>. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде экспорттық-импорттық операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% — минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% — металлдар және 3,4% — ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% — химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар — өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды.<ref>[http://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kazakstannyin-dsu-ga-kru-jonndeg-kelssozderdn-262874/ Назарбаев Қазақстанның ДСҰ-ға кіру жөніндегі келіссөздердің аяқталғанын жария етті]</ref> {{main|Қазақстан экономикасы}} <gallery> Сурет:Modern Almaty.jpg|Дамыған Алматы Сурет:Kazah tenge.jpg|[[Қазақстан теңгесі]] </gallery> === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, ғылыми-техникалық, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты инвестициялардың тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің макроэкономикалық көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың 8 пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық — экономикалық тоқырау республикамыздың сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == {{main|Қазақстан энергетикасы}} === Мәдениет және қоғам === {{main |Қазақ мәдениеті}}, {{main|Қазақстанның әдебиеті мен өнері}}, {{main|Қазақ өнері}} === Білім беру жүйесі === {{main|Қазақстанның білім беру жүйесінің тарихы}} === Бұқаралық ақпарат құралдары === {{main|Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдары}} === Әлеуметтік саласы === {{main|Қазақстанның әлеуметі}} === Қарулы күштері === {{main|Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері}} Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты — елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: * әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, * Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; * әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; * маңызды әскери нысандарды күзету; * елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; * халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб – Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == * 1. Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 % — ерлер, 51,29 % — әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. * 2. Қазақстанның аумағы [[Азия]] мен [[Еуропа]]да орналасқан. Жер көлемі — 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі#Аумағы бойынша жалпы елдер мен тәуелділіктер|9-орында]] тұр. Қазақстанның территориясына 3 [[Түркия]], 5 [[Франция]] немесе 7 [[Жапония]] сиып кетер еді. * 3. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты — күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. * 4. Қазақстан – табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. [[Мұнай]] қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал [[газ]] қоры бойынша 30-орынға, [[алтын]] қорлары бойынша әлемде 15-орынды, [[Уран (химиялық элемент)|уран]]нан екінші орынға тұрақтаған. * 5. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында [[Семей полигоны|Семей ядролық полигоны]] жабылды. * 6. [[Нұр-Сұлтан]] (бұрынғы атауы Астана) қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы [[ЮНЕСКО]] бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Нұр-Сұлтан жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Нұр-Сұлтан деп өзгертілді. * 7. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда ([[Екібастұз]] қаласында) орналасқан. Оның биiктігi — 420 метр. Ол [[Эйфель мұнарасы]]нан 100 метр биік. * 8. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр]] – әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде [[Төретам]] кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. * 9. [[Медеу]] — әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері [[Медеу Пұсырманұлы]]ның құрметіне берілген. * 10. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша)<ref>https://www.inform.kz/kz/kazakstanda-3-8-mln-zhenil-kolik-tirkelgen_a3862967</ref>. * 11. Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «[[Астана Опера]]<nowiki/>» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. * 12. Қазақстан – [[қызғалдақ]] пен [[алма]]ның отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д 4 мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. * 13. Қазақстанның [[Қазақстан теңгесі|төл валютасы]] қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар [[Лондон]]да шығарылды. * 14. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). * 15. Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара — Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым)<ref>[https://qazaqstan.tv/news/119949/ Қазақстан туралы қызықты деректер]</ref>. * 16. Қазақстанның екі ескерткіші [[Әлемдік мұра|ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасы]]ның қатарында. Олар – [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] мен [[Таңбалы петроглифтері]]<ref>[https://qazaquni.kz/kogam/62106-kazakstan-turaly-25-kyzykty-derek Қазақстан туралы 25 қызықты дерек]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер|3}} == Сыртқы сілтемелер == {{Commonscat|Қазақстан}} * [http://www.mfa.kz Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110929145154/http://www.mfa.kz/ |date=2011-09-29 }} * [http://www.akorda.kz Президенттің ресми торабы] * [http://www.parliament.kz Парламенттің ресми торабы] * [http://e.gov.kz/wps/portal?lang=kk Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі] * [http://kz.government.kz/ Үкiметтiң ресми торабы] * [http://www.dmoz.org/World/Kazakh/Региондық/Азия/Қазақстан/ Қазақстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170309094529/http://www.dmoz.org/World/Kazakh/%D0%A0%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D1%8B%D2%9B/%D0%90%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD |date=2017-03-09 }} [[Ашық Тізімдеме Жобасы|Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP)]] * [http://online.prg.kz/ Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы] * [http://www.stat.kz/Pages/default.aspx Қазақстанның ресми статистикасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131113142704/http://www.stat.kz/Pages/default.aspx |date=2013-11-13 }} * [http://www.zakon.kz Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы] {{Қазақстан тақырыптарда}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қазақстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Еуропа елдері |Орталық Азия |Каспий теңізі бойындағы елдер |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қазақстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] k39j5n7v8dat9wqoo4llhee291e30m1 0 1032 3062123 3055344 2022-08-18T17:43:10Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Қала |атауы = Шымкент |сурет = Shymkent city downtown.jpg |әкімшілік күйі = [[Республикалық маңызы бар қала]] |елтаңба = Shymkent logo.svg |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 42|lat_min= 18|lat_sec= |lon_deg= 69|lon_min= 36|lon_sec= |CoordAddon=type: |CoordScale = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = |кестедегі облыс = Түркістан облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = Аудандар саны |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = 5 аудан ([[Абай ауданы (Шымкент)|Абай]], [[Әл-Фараби ауданы|Әл-Фараби]], [[Еңбекші ауданы|Еңбекші]], [[Қаратау ауданы|Қаратау]], [[Тұран ауданы|Тұран]]) |әкімі = [[Мұрат Әйтенов]] |құрылған уақыты = XIІ ғ. |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = Чимкент, Черняев, Неджикет |статус алуы = |жер аумағы = 1162,8<ref name="Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясы">[http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ Түркістан облыстық мәслихатының 2018 жылғы 5 маусымдағы кезектен тыс жиырма үшінші сессиясында мынадай мәселелер қаралды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190103210341/http://maslikhat.ontustik.gov.kz/news/%D0%BE%D2%A3%D1%82%D2%AF%D1%81%D1%82%D1%96%D0%BA-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B-%D0%BC%D3%99%D1%81%D0%BB%D0%B8%D1%85%D0%B0-32/ |date=2019-01-03 }}</ref> |уақыт белдеуі = +6:00 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 506 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = {{өсім}} 1 028 673<ref name="stat.gov.kz">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = 865 |шоғырлануы = {{өсім}} 1,8 млн<ref name="kazinform">{{Cite web|url=http://www.inform.kz/ru/proekt-razvitiya-aglomeracii-shymkenta-obsudili-v-akimate-yuko_a3082052|title=Проект развития агломерации Шымкента обсудили в акимате ЮКО|автор=kazinform|archiveurl=https://archive.is/Rz3Lf|archivedate=2018-05-05}}</ref> |ұлттық құрамы = [[қазақтар]] 65,04 %<br>[[өзбектер]] 18,50 %<br>[[орыстар]] 10,17 %<br>[[әзірбайжандар]] 1,78 %<br>[[татарлар]] 1,12 %<br>[[түріктер]] 0,75 %<br>[[корейлер]] 0,72 %<br>[[украиндар]] 0,30 %<br>басқалары 1,62 %<ref>{{Cite web|url=http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT242525|title=2017 ж. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны|author=|website=|date=|publisher=}}</ref> |конфессионалдық құрамы =[[мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиан]]дар |этнохороним = шымкенттік |телефон коды = 7252 |пошта индекстері = 160000 |автомобиль коды = 17 |идентификатор түрі = КАТО |сандық идентификаторы = 511010000 |ортаққордағы санаты = Shymkent |сайты = http://www.shymkent.gov.kz |сайт тілі = kz |сайт тілі 2 = ru |сайт тілі 3 = en }} '''Шымкент''' — [[Қазақстан]]дағы қала, Республикалық маңызы бар қала<ref>[https://kaz.nur.kz/1738055-nazarbaev-trkistan-oblysyn-kru-turaly-zarlykka-kol-kojdy.html Назарбаев Түркістан облысын құру туралы жарлыққа қол қойды]</ref>, 2018 жылдың 19 маусымына дейінгі [[Түркістан облысы]]ның орталығы. Қалада 1 121 809 адам тұрады (1 қазан 2019)<ref name="stat.gov.kz">[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]</ref>. Қазақстанның басқа қалаларымен салыстырғанда тұрғыны жөнінен 3-ші орында. Осымен қатар, Шымкент Қазақстанның негізгі [[өнеркәсіп]], сауда және [[мәдениет|мәдени]] орталықтарының бірі болып табылады. Шымкент қаласы [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]]-ның 2020 жылғы мәдени астанасы мәртебесіне ие болды.<ref>https://inbusiness.kz/kz/last/2020-zhyly-shymkent-kalasy-tmd-nin-madeni-astanasy-bolmak</ref> == Этимологиясы == Ғалымдар Шымкент туралы кездесетін әр түрлі тарихи деректерді атай отырып, қала атауының мағынасын "бау-бақшалы қала", "Жасыл қала", "Шыммен қоршалған қала" - деп түсіндіреді. Мысалы, шымға қатысты қала атауы былай деп түсіндіріледі: Шымкент [[түркі тілдері|түркінің]] "Шым" және [[парсы тілі|иранның]] "Кент" - қала, мекен деген сөздерінен құралған. Ал басқа түсіндірмеде қала атауы соғдының (иранның) "чиминь-чемень" яғни, көгалды, гүлденген алқап, ал бұған "Кент" сөзінің жалғануымен, "жасыл (гүлденген) қала" деген мағынаны білдіреді. == Тарихы == [[Сурет:Ordabasy Plaza (Shymkent).jpg|thumb|350px| Ордабасы алаңы]] Осы уақытқа дейін ғалымдардың көпшілігі қазіргі Шымкент қаласының аумағындағы қоныс мекендер [[11 ғасыр|XI]]−[[12 ғасыр|XII]] ғасырларда болған деген [[гипотеза]] болатын. Сонымен қатар Шымкенттің бұдан да ертеректе пайда болғаны жөнінде болжам бар. Бұған дәлел - археологиялық қазбалар мен құрылыс барысында табылған қабырлардың жерлеуші, мамандардың болжамы бойынша, біздің эрамызға дейінгі V-VІ ғасырларға тән. Өткен ғасырдың басындағы қала қамалы болған жерде жақында бір еркек пен әйелдің мәйіті табылды, және ол зороастрлық салтпен жерленгендігі анықталып отыр, олай болса бұл мәйітке 1500 жыл. Бірқатар археолог-ғалымдардың пікірлері бойынша, бұл жерде үлкен қорым болған, егер бұл расталса, онда қаланың пайда болған мерзімі қайта қаралуы мүмкін. Біздің заманымызға жеткен жазба деректерде Шымкент алғаш рет елді мекен ретінде парсы тарихшысы Шараф ад-Дин Әли Йаздидің (1425 ж.) біздің жыл санауымыз бойынша 1365-1366 жылдардағы [[Әмір Темір]]дің әскери жорық-тары туралы жазған "[[Зафар-Наме-Ий Тимури|Зафар Наме]]" атты ("Жеңіс кітабы") кітабында кездеседі. Қандай болғанда да, қала ескі заманнан-ақ адамдардың өмір сүруіне қолайлы мекен болған. Оған ежелгі қоныстарға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған мәдениет мұралары дәлел бола алады. Тау етегінде өзен бойындағы алқаптарда егіншілік пен жүзімдік, ал көгалды таулы жайылымдарда - мал шаруашылығы дамыған. === Көне Шымкент === Шымкент қаласының аймағы жүздеген жылдар бойы көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болған. Қала бірнеше рет басқыншылардың жойқын шабуылдарына ұшыраған. [[Шыңғыс хан]] жорықтарға жасақтарымен қала арқылы өтіп, ақырында Шымкент Шыңғыс хан ұрпақтарының қол астына өткен. [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орда]] және [[Алтын Орда]] хандары жүргізген соғыстардың нәтижесінде қала [[Әмір Темір]]дің қол астына кіреді. [[XV ғасыр]]дың басынан Шымкент [[18 ғасыр|XVIII ғасыр]]дың жартысына дейін [[Жоңғар шапқыншылығы|Жоңғар шапқыншыларының]] тонауына ұшырайды. Сансыз соғыстар мен өзара тартыстар жергілікті халықтардың өміріне қайғы-қасірет әкелгенімен, Сайрам оазисі-жер өңдеу мен бау-бақша және қол өнері өркендеген аймақ болып қала берді. [[XVII ғасыр]]да және [[XIX ғасыр]]дың бірінші жартысында Шымкентті билеп алу мақсатында [[Қоқан хандығы|Қоқан]] және [[Бұхара хандығы|Бұхара]] хандықтары күрес жүргізді. 1810-1864 ж.ж. Шымкент [[Қоқан хандығы]]ның билігіне өтіп, хан өкілінің резиденциясы болды. Мұнда Қоқан әскерлерінің саны жағынан үлкен гарнизоны тұрақтап, қала негізінен әскери қамал ретінде пайдаланылды. 1864 жылы қала орыс әскерлерінің тіке шабуылымен алынды. Қазақстан мен [[Орта Азия]]ның [[Ресей]]ге қосылуы аяқталған соң, Шымкент Жаңақоқан бағытының құрамында болып, соңынан [[Түркістан уезі]]ның, ал 1867 жылдан Түркістан генерал-губернаторлығына қарасты [[Сырдария облысы (Ресей империясы)|Сырдария облысының]] уездік қаласы болды. Осы кезден бастап Шымкент Еуропалық Ресей мен Батыс Сібірді Орта Азиямен жалғайтын, маңызды транзиттік мекенге айналды. XIX ғасырдың соңында қалада сауда-саттық дамыған: - 19 мануфактуралык, 70 ұсақ-түйек дүкені, 50 шайхана, 10 [[Керуен Сарай|керуенсарай]], 9 тамақ-тандыру орны, 27 ұн дүкені, ал XX ғасырдың басында - 3 май шайқататын, 5 тері илейтін, 15 кірпіш шығаратын, 26 диірмен, 4 мақта тазалайтын, ұсақ өнеркәсіп, 15 ұстахана және 15 сабын қайнататын өндіріс орындары бар үлкен өнеркәсіп қалаға айналды. Қала экономикасының дамуында 1883 ж. ашылған дәрі-дәрмек өндіретін сантонин (кейінгі "Химфарм" АҚ химия-фармацевтикалық зауыты) зауыты маңызды рөл атқарып, оның өнімдері экспортқа шығарылатын. Шымкент сантониносының сапасы өте жоғары болды, сондықтан ол ішкі нарықта үлкен сұранысқа ие болды. Оңтүстік Қазақстанның табиғи-климаты дермененің өсуіне қолайлы, ал дермене сантонино өндіріс жершарында өте сирек кездеседі. Сондықтан да Шымкенттің алғашқы және қазіргі таңбасында (герб) дермене бұтақшасы бейнеленген. 1914 жылы Қазақстанның [[Ресей империясы]]на қосылуының 50 жылдығына орай қалаға орыс генералы [[Михаил Григорьевич Черняев|Черняевтің]] есімі берілді, бірақ 1921 жылы қала Шымкент атауына қайта ие болды. [[XX ғасыр]]да қала тарихының жаңа кезеңі басталды. Қала халқы елдегі үлкен өзгерістер нәтижесінде жаңа жетістіктерге жете бастады. Қалада жаңа өндіріс орындары салынып, оқу орындары мен [[ғылым]], [[мәдениет]] ошақтары ашылды. Қала келбеті жаңа тұрғын үйлер, гүлзар, көшелері, саябақтарымен ажарлана түсті. 30-шы жылдары Шымкентте қорғасын зауыты салынды. Бүл алып өндіріс орны [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы өндірілетін қорғасынның 70%-н беріп отырды. Қалада май комбинаты, шұлық және айна фабрикалары іске қосылды. 1932 жылы ауылшаруашылық авиациясының базасы құрылып, бұл [[Шымкент Халықаралық Әуежайы|Шымкент әуежайы]]ның негізін қалады. [[Ұлы Отан соғысы]] жылдары Шымкент қаласы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-дағы маңызды қалалардың біріне айналды. Соғыс жүріп жатқан аймақтардан бұл жерге елдегі бірқатар өндіріс орындары, 17 [[Фабрика|зауыт]] пен [[фабрика]]лар көшіріліп әкелінді. Қала [[танк]]терге қажетті қосалқы бөлшектер, снарядтар, [[Металдар|металл]], [[қорғасын]], оптикалық қүралдар және басқа да өнімдерді өндірді. Шымкентке өсімдіктер ғылыми-зерттеу институты және Харьковтегі авиация училищесі көшірілді. Ұлы Отан соғысы жылдары майдан даласында ондаған мың шымкенттіктер жаумен шай-қасып, 7 жерлесімізге Кеңес Одағының батыры атағы берілді. Соғыстан кейінгі 50-80-інші жылдары экономика дами бастады. Қалада жаңадан ірі кәсіпорындар құрылды. Олардың ішінен мақта-қағаз комбинаты, қаракөл, цемент, гидролиз зауыттары, "Восход" тігін фабрикасы, металлқұрастыру және тұрғын үй құрылысына қажетті материалдарды өндіретін кәсіпорынды, "Электроаппарат" зауыты, ал, тамақ өнер-кәсібінен ет, сүт, сыра, салқындатылған сусындарды шығаратын кәсіпорындарды атауға болады. Химия өнеркәсібі жедел дамыды. Шымкентте фосфор, шина және мұнай өңдеу сияқты алып зауыттар салынып, Омбы-Павлодар-Шымкент мұнай құбыры тартылды. Тұрғын үй салу қарқындап жүріп жатты. Жаңа мөлтекаудандар, көшелер, даңғылдар, саябақтар, скверлер пайда болды. Білім беру, медицина және мәдениет мекемелерінің саны өсіп, спорттық-сауықтыру кешендері салынды. Жаңадан салынған демалыс кешені құрамында дендробақ, [[Шымкент хайуанаттар бағы|зообақ]], жасанды көл және ипподром бар. == Қала гербі == {| class="wikitable" |- ! 1866 жылғы Шымкент гербінің жобасы <ref name="geraldika">-{"Материалы геральдического архива В.Маркова"}-</ref>: ! 1909 жылдың 21-көкегінде бекітілген Шымкент уездік қаласының гербі<ref name="geraldika" />: ! Шымкент қаласының ескірген бейресми гербі (2008ж. тамыз айына дейін) <ref name="geraldika3">[http://geraldika.ru/symbols/6489 -{"ГЕРАЛЬДИКА.РУ"}-]</ref>: ! Шымкенттің қазіргі гербі<ref name="geraldika2">[http://www.shymkent.gov.kz/ "Шымкент қаласы әкімшілігінің ресми сайты"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }}</ref>: |- | [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1866).gif|90px]] | [[Сурет:Chimkent (Semirechye Oblast, 1909).gif|90px]] | [[Сурет:Шымкент.png|90px]] | [[Сурет:Coat_of_arms_of_Shymkent.png|90px]] |} == Халқы == Шымкент қаласы халқының саны<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City & town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}</ref> {| class="wikitable" |- ! 1897!! 1908!! 1913!!1939!! 1959!! 1970!! 1977!! 1979!! 1989!! 1992 |- |11 194 |17 000 |19 000 |74 000 |153 000 |247 000 |303 000 |321 535 |392 977 |405 500 |} {| class="wikitable" |- ! 1993!! 1994!! 1995!! 1996!! 1997!! 1998!! 1999!! 2000!! 2001!! 2002 |- |409 700 |411 400 |414 400 |417 900 |417 400 |419 700 |435 300 |482 900 |502 700 |506 700 |} {| class="wikitable" |- ! 2003!! 2004!! 2005!! 2006!! 2007!! 2008!! 2009!! 2010!! 2011!! 2012 |- |513 100 |521 200 |526 100 |535 100 |554 600 |602 300 |615 000 |629 100 |642 600 |662 300 |} {| class="wikitable" |- ! 2013!! 2015!! 2016 |- |683 300 |858 147 |885 799 |} == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == Алғаш рет қаланы аудандарға бөлу 1945 жылы енгізілді. Сол кезде Центральный, Железнодорожный және Заводской әкімшілік аудандары құрылды.<ref name="АТД 1945">{{Cite web |url=http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |title=КАЗАХСКАЯ ССР. АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ ДЕЛЕНИЕ. На 1 января 1945 года. |accessdate=2017-03-28 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20170829134325/http://elib.nklibrary.kz/pdf/kaz_ssr/unik1.htm#akmo |archivedate=2017-08-29 |deadlink=yes }}</ref>. КСРО-ның тарауы қарсаңында 1989 жылғы Бүкілодақтық халық санағы мәліметтері бойынша қала 3 ауданнан тұрған: Абай, Еңбекші, Дзержинский (кейінірек Әл-Фараби болып өзгерген). Қазіргі таңда Шымкент 5 әкімшілік ауданнан тұрады: [[Абай ауданы (Шымкент)|Абай]], [[Еңбекші ауданы]], [[Әл-Фараби ауданы]], [[Қаратау ауданы]] және [[Тұран ауданы]]. == Экономика және бизнес == [[Сурет:Mega Center Shymkent.jpg|thumb|350px|left| Мега-орталық Шымкент]] Шымкент – [[инфрақұрылым]]ы жақсы дамыған, [[Қазақстан]]ның жетекші [[өнеркәсіп]] және [[экономика]]лық орталықтарының бірі. Қалада [[түсті металлургия]], [[машина жасау]], химия, мұнай өңдеу және тамақ өнеркәсібін дамытып отырған 69 өнеркәсіптік кәсіпорын бар. Мұнай, химия және фармацевтика өнеркәсібінде "Петро Казахстан Ойл Продактс" АҚ (мұнай өңдеу), "Интеркомшина" (доңғалақ өңдеу), "Химфарм" (дәрі-дәрмек ендіру) сияқты ірі кәсіпорындар жұмыс істеуде. Ал, металлургияда "Южполиметалл" АҚ (қорғасын және т.б. өнімдер), машина жасауда "Карданвал" (автомобильдер мен тракторларға қажетті қосалқы бөлшектер өндіру), "Южмаш" (ұсталық пресс машиналарын, қосалқы белшектер және қүрал-жабдықтар өндіру), "Электроаппарат" (қуатты электр қосқыштары және т.б. өнімдерді өндіру) кәсіпорындары бар. Жеңіл өнеркәсіпте алдыңғы қатардағы кәсіпорындарға – "Восход" фабрикасы (жүннен костюм, пальто, күртке тоқу), "Адал" (тоқыма өнеркәсібі), "Эластик" (шүлық тоқу) жатады. Құрылыс материалдарын өндіруде "Шымкентцемент" АҚ (цемент өндіру) және "Құрылыс материалдары" (құрылысқа қажетті кірпіштерді өндіру) және басқа да кәсіпорындар бар. Тамақ өнеркәсібін өндіретін ірі кәсіпорындардың ішінен "Шымкентмай" және "Қайнар" (мақта шитінен, күнбағыстан зығыр, соядан тазартылған май шығаратын және т.б. өнімдер), "Шымкентпиво" (сыра өндіру), "Визит" (салқындатылған сусындар) акционерлік қоғамдарын атауға болады. Сонымен қатар, қала шаруашылығында өздерінің дамыған бизнесімен және сапалы өнімдерімен көзге түскен түрлі саладағы фирмалар жұмыс істеп келеді. Коммуналдық қызметжүйесі: қалалықжәне қала-аралық көліктер даму үстінде. 2002 жылдың қорытындысы бойынша [[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан облысы]] тұрғындарының жеке қаржысымен үй салу жағынан Астанадан кейінгі қатардан көрінді (республика көлемінде 17%). Тұрғын үй салумен қоса, жаңа кәсіпорындардың қүрылысын салу қарқынды түрде жүріп жатыр. Кейбір компаниялар жарамсыз қалған ескі ғимаратттардың орнына сәулетті де, сәнді тұрғын үйлерін салуда. Қалада 2000 жылға дейін болған қонақтар Шымкенттің көркейіп келе жатқанына таңғалып, тамсанады. "Қала келбеті саябақтар, скверлер, демалыс орындары және сәнді ғимараттармен ажарланып келеді. Мұнда іссапармен келушілер бизнеске қатысты мәселелерді сәтті шешумен қатар, бос уақыттарын да қызықты өткізе алады" – деп жылы лебіздерін білдіреді. Шымкент қаласының өнеркәсіп өнімі 2018 жылмен салыстырғанда 15 пайызға өсті. Ауыл шаруашылық өнімі 6,3 пайызға, тұрғын үй құрылысы 19,2 пайызға, ал, бөлшек сауда 7,1 пайызға артты. Индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында Шымкентте 3 жылда 24 кәсіпорын ашылып, 1300 тұрақты жұмыс орны пайда болды. Қалада 2 индустриалды аймақ тиімді жұмыс істейді. Қазіргі таңда, 64 млрд.теңге инвестициялар тартылып, 72 жоба іске қосылды, 4 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды. == Инвестициялық әлеуеті == 2019 жылдың соңында Шымкент қаласының экономикасына 194,5 млрд. теңге инвестиция тартылды. 2019 жылы қалада жалпы құны 25,6 млрд.теңгеге 10 инвестициялық жоба жүзеге асырылып, жаңа 420 жұмыс орны ашылды. Қалада 2 индустриалды аймақ бар (Оңтүстік - 337 га және Тассай - 89 га). Индустриалды аймақтарға бөлінген жердің жалпы ауданы 426 га құрайды. Шымкентте жалпы құны 33 млрд. теңгені құрайтын алты инвестициялық жобамен көліктік-логистикалық аймақ құру жобасы жүзеге асырылуда. Жалпы жер көлемі 92 га құрайды. Қалаға инвесторларды тарту мақсатында ауданы 306 гектар болатын «Жұлдыз» атты жаңа индустриалды аймақ құрылуда. Бірінші кезеңде 76 га (2020–2021), екінші кезеңде - 230 га (2021–2022) жер игеру жоспарлануда. Сонымен қатар, әлеуетті инвесторларды қосымша ынталандыру мақсатында аумағы 136 гектар болатын Шымкент агроөнеркәсіптік аймағын құру процесі басталды, онда көтерме және бөлшек сауда қоймалары мен ауылшаруашылық кәсіпорындары орналасатын болады. Құны 8 млрд. теңге болатын 6 инвестициялық жобаны жүзеге асыру жоспарлануда. Сондай-ақ, қалада 427 гектар аумақта «Шымкент сити» қала құрылысы бойынша арнайы экономикалық аймағын құру жұмыстары жүргізілуде. Жобаны іске асыру барысында «Highvill» ([[Корея Республикасы|Оңтүстік Корея]]), «Kinder World» ([[Сингапур]]), «Eryapi» ([[Түркия]]) компанияларын тарту көзделген. Жоба аясында қала экономикасына 1,5 млрд. [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] доллары көлемінде шетелдік инвестиция тартылатын болады. Жоба қаланың 50 мың тұрғынын баспанамен қамтамасыз етуді көздейді. == Қаланың БАҚ-ы == * «[[Оңтүстік Қазақстан (газет)|Оңтүстік Қазақстан»]] сондай-ақ, орыс және өзбек тілдерінде шығады [http://www.oks.kz Газет сайты] * «[[Шымкент келбеті|Шымкент Келбеті»]] қалалық қоғамдық-саяси газет, [http://www.shymkent.com/panorama Газеттің Шымкент бизнес-порталындағы мұрағаты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100204044345/http://www.shymkent.com/panorama |date=2010-02-04 }} * «[[Рабат (газет)|Рабат»]] облыстық апталық қоғамдық газет, [http://www.texac.kz/ Газет сайты] * «[[Замана]]» газеті [http://www.zamana.kz Газет сайты] * «[[Шара-Бара]]» апталық жарнама газеті [http://sharabara.kz/ Газет сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100305194836/http://sharabara.kz/ |date=2010-03-05 }} == Өнер және мәдениет == Қалада жүзеге асырылып жатқан мәдениет саясаты Оңтүстік Қазақстанда жасайтын ұлттық мәдени-полиэтникалық қоғамдардың қалыптасқан мәдениетін, салт-дәстүрлерін, достықты, татуластықты жандандыруға бағытталған. Шымқалада қазақ, славян, өзбек, башқұрт, татар, неміс, еврей, корей, әзірбайжан және басқа, барлығы 16 ұлттық мәдени орталықтар жұмыс істеуде. Олардың белсене қатысуы және қолдауымен ұлттық саясат және тұрғындардың бос уақытын ұтымды ұйымдастыру мәселелері оң шешімін тауып келеді. 2002 жылы Шымкентте «Ардагерлер аллеясы» қайта жандандырылды. Қалада 8 саябақ пен сквер жұмыс істейді. Олардың үшеуінің негізі XIX ғ. ортасы мен XX ғ. басында қаланған. [[Шәмші Қалдаяқов]] атындағы облыстық филармония жемісті жұмыс істеуде. 3 мәдениет сарайының залдары ешқашан да бос болмайды. Үш кинотеатрда қазіргі заманның фильмдерін тамашалауға болады. Қангүй мемлекеті дәуірінің бірегей экспонаттары облыстық өлкетану мұражайында қойылған. Қалада 28 кітапхана бар. Облыстың мәдени өміріндегі атаулы оқиға – 1967 жылы қазақ және орыс драмалық театрлары ғимаратының құрылысы. Ол жерлерде ҚазКСР халық әртістері [[Айша Төкебайқызы Абдуллина|Айша Абдуллина]], [[Жұмабике Серікбаева]] жұмыс істеген. 60-80 жылдары ақын [[Омарбай Малқаров]], халық ақындары [[Көпбай Омаров]], [[Әселхан Қалыбекова]], жазушылар [[Әбжапар Жылқышиев]], [[Нәмет Сүлейменов]], [[Уәлихан Сүлейменов]], [[Ханбибі Есенқарақызы|Ханбибі Есенқараева]], [[Олег Постников]], [[Юрий Васильевич Кунгурцев|Юрий Кунгурцев]], [[Мархабат Байғұт]] шығармашылық шарықтау кездері. Қазақ театрлық өнерінің негізін қалаушылар халық әртістері [[Хадиша Бөкеева]], [[Ғайни Хайруллина]], [[Құрманбек Жандарбеков]], ақын әрі қоғамдық қайраткер [[Мұхтар Шаханов]], композитор [[Шәмші Қалдаяқов]], жазушылар [[Федор Ермолаевич Чирва|Фёдор Чирва]] мен [[Еділбаев Жұмабек|Жұмабек Еділбаев]] біздің жерлестеріміз. [[Сурет:The Technology University (Shymkent).jpg|thumb|300px|right|М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті]] Абай атындағы мәдениет және демалыс саябағы, аквабағы, техносаябағы, «Кең-баба» этнографиялық саябағы, «Nimex Land» пен «Бамзик» ойын-сауық орталықтары балалар мен үлкендердің сүйікті демалыс орындарына айналған. Әрине, қаланың солтүстік бөлігін дендробақ, зообақ, [[ипподром]]мен байланыстыратын ұзындығы 6 шақырымдай балалар темір жолының алатын орыны айрықша. Қала аумағындағы көне қалашық пен қамалдарда археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, қала тарихы жөнінде кешен жасау қолға алынып отыр. Қалада көрнекті ғалым, мәдениет, спорт майталмандары мен халық батырларына ескерткіштер орнатылған. Облыс және қала өз жерлестерін мақтан тұтады. Мұнда тілтанушы, мүше-корреспондент М.Балақаев, геология ғылымдарының докторы П.Тәжібаева, түркітанушы, академик С.Кеңесбаев, филология ғылымдарының докторлары Қ.Бектаев пен А.Байтанаев, академик Т.Тәжібаев туған. == Туризм және демалыс == Шымкент ежелден-ақ саяхатшылар мен ғалымдардың назарын өзіне аударған. Қала [[Түркістан облысы]]ның әкімшілік орталығы болғандықтан, аумақтың түкпір-түкпіріне апаратын барлық туристік бағыттар заңды түрде осы жерден басталады. Қалада жиырма арнайы мамандандырылған фирмалар мен мекемелер туристік қызмет көрсетумен айналысуда. Туристік бағыттар тарихи орындар мен экзотикалық аудандарға бару, аң-құс пен балық аулау, тау туризмі секілді салаларды қамтиды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде калың [[жұртшылық]] зиянат жасайтын [[Ислам]] дінінің қасиетті орындары мен сәулеттік құрылыстары жеткілікті десек жаңылыспаймыз. Өлкенің тарихи құндылықтары мен зиянат ету орындарына барудағы алғашқы қадам, екінші [[Мекке]] атанған-тарихи [[Түркістан облысы|Түркістаннан]] басталады. Мұнда түркі халықтарының рухани астанасы, көне дәуірдегі өркениет орталыктарының бірі ретінде [[ЮНЕСКО]]-ның тізіміне енген, әлемге танымал тарих және мәдениет ескерткіштері мол қасиетті қалаға барып, әулие-әмбиелергетәуету мүмкіндігі жасалған. Шымкент шаhарының пайда болуына өзіндік үлесін қосқан көне Сайрам каласы [[Ұлы Жібек жолы|Ұлы жібек жолының]] бойындағы басты сауда және қолөнер орталығы болған [[Отырар]] қалашығы. [[Қожа Ахмет Ясауи|Қожа Ахмет Яссауи]], [[Арыстан баб кесенесі|Арыстан-баб кесенелері]] мен басқа да құндылықтар туристер жүрегінде терең әсер қалдырады. [[Сурет:KazakhMountains.jpg|thumb|350px|left]] [[Тәңір тауы|Тянь-Шань]] сілемдері мен [[Қызылқұм (шөл)|Қызылқұм]] шөлінің арасында орналасқан Оңтүстік Қазақстанның бірегей аумақтық жағдайы бір күннің ішінде қар жамылған таудан қыздырылған құмға ойысуға мүмкіндік жасайды. Осыдан келіп бір облыстың өзінде сан алуан: заңғар таулық, далалық, қүмдық , және жартылай құмдық табиғи-климаттық аймақтарға бөлініп, онда аң-қүс пен өсімдіктің түр-түрін кездестіре аласыздар. Аумағы 100 мың шаршы шақырым жерден қар барысы, аю, дала түлкісі-қарсак, тау ешкісі мен шөлейттерде жасайтын жайран, тағылан, борсық, [[Гималай]] ұлары мен дуадақты кездестіру - әлемде сирек болатын жайт. Осы аумақтағы табиғаттың қайталанбас інжу-маржандарының бірі - Орта Азиядағы байырғы қорық - [[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]] болып табылады. Батыс Тянь-Шань сілемдерінде орналасқан оның теңіз деңгейінен биіктігі 1000 метрден 4280 метрге жетсе, көлемі 75043 гектарды алып жатыр. Қорықтың ландшафты әдемі, ауқымды әрі ғылым мен өнер үшін баға жетпес қүндылыққа ие. Мүнда көне дәуірге тән өсімдік пен жануарлардың көптеген түрі бастапқы қалпында сақталған. Қасқабүлақ тауының тас қатпарларына ата-бабаларымыз салып кеткен көне кескін, бейнелердің ғалымдар мен туристер үшін айрықша қызығушылық туғызатыны анық. Аталмыш аумақтағы рекреациялық қорға бай экзотикалық орындар катарына Қаратау бөктеріне жақын жайғасқан Қызылкөл, табиғаты ғажайып «Бадам» шатқалындағы «Қырыққыз» туристік базасы мен Батыс Тянь-Шань сілемдеріндегі «Ақмешіт» және «Біркөлік» демалыс аймақтары, «Сайрам-су» шатқалындағы «Альтекс» спорт кешені, [[Машат өзені]]ндегі шатқал, Шардара су қоймасы, емдік минералдық бүлақ суы бар Сарыағаш ауданының шипажай аймағы және т.б. жатқызамыз. Ойын-сауықтық, мәдени және боулинг орталықтары, бильярд клубтары, жоғары дәрежедегі қонақ үй сервистері, күн талабына сай дәмханалар мен мейрамханалар, ғажайып қалалық демалыс аймағы, туристер мен демалушыларға мінсіз қызмет көрсетуге әзір. Бұған көне де, мәңгі жас Шымқала түрғындарының ақкөңіл, ақ жарқын жүздері мен қонакқжайлылығын қосыңыз. == Спорт және денсаулық == [[Сурет:The Region hospital of South Kazakhstan (Shymkent-city).jpg|thumb|300px|Облыстық клиникалық аурухана]] Қаладағы 100-ге жуық спорт залдар, 7 стадион, 5 жүзу бассейні, 3 спорт кешені, жеңіл атлетикалық манеж көпшіліктің игілігіне қызмет көрсетуде. Бізден есімдері әлемге әйгілі талай чемпиондар шыққан. Келешекте 4 олимпиада резервін дайындайтын балалар мен жас өспірімдердің мамандандырылған спорт-мектебі мен жекеменшік спорт секциялары, клубтары талай чемпиондарды дайындап, шығаратынына күмәніміз жоқ. Қалалық ипподромда балалардың ат спорт мектебі жұмыс істейді. Шымкент қаласының тұрғыны бола отырып, атақты қазақстандық спортсмен, бірнеше дүркін Еуропа мен әлем чемпионы, гимнастшы Нелли Ким бес олимпиядалық медаль жеңіп алып, әлем спортының аңызына айналды. Шымкентте облыстық және қалалық бағыныстағы бірқатар ауруды алдын-алу мекемелері жұмыс істейді. 21 стационарлық аурухана мекемесі (15 аурухана мен 6 диспансер), 19 дербес ауруханалық-емханалық мекеме, 2 фельдшерлік-акушерлік пункт, жедел медициналық жәрдем стансасы тұрғындарға қызмет көрсетуде. Бұған Ана мен бала денсаулығын қалпына келтіру, салауатты өмір сүру, медицина және апат, қан қүю, диагностика және кардиология орталықтары, балалар үйі, «Қарлығаш» шипажайы, дезинфекциялык станса, басқа да мемлекеттік және жекеменшік медицина мекемелерін қосуға болады. Медицина Академиясы мен медициналық колледжде жоғары білікті оқытушылар, соның ішінде медицина саласына еңбегі сіңген денсаулық сақтау қызметкерлері істеп жүр. == Шымкент қаласының суреттері == <gallery> Сурет:Shymkent night panorama.jpg|Қаланың түнгі көрінісі Сурет:Alley in Shymkent-city.jpg|Шымкент аллеясы Сурет:Turkistanakaya street (Shymkent-city).jpg|Түркістан көшесі Сурет:The ark in Shymkent-city.jpg|Шымкенттің аркадасы Сурет:The Railway staishon The in Shymkent.jpg|Шымкент Темір жол вокзалы Сурет:Building of the South Kazakhstan region's Administration (Shymkent).jpg|Түркістан облысының әкімшілігі Сурет:Tauke-Khan Avenue at Night (Shymkent-city).jpg|Тәуке хан көшесінің түнгі көрінісі Сурет:New Buildings in Kunaev's Boulevard2.jpg|Қаланың жаңа ғимараттары </gallery> == Бауырлас қалалар == * {{flagicon|Turkey}} [[Измир]] ([[Түркия]]) * {{flagicon|Italy}} [[Гроссето]] ([[Италия]]) * {{flagicon|Belarus}} [[Могилев|Могилёв]] ([[Беларусь|Белоруссия]]) * {{flagicon|Thailand}} [[Паттайя]] ([[Тайланд|Таиланд]]) * {{flagicon|Tajikistan}} [[Ходжент]] ([[Тәжікстан]]) * {{flagicon|England}} [[Стивенедж]] ([[Англия]]) * {{flagicon|China}} [[Байинь]] ([[Қытай]]) * {{flagicon|Greece}} [[Ахарнон]] ([[Грекия]]) * {{flagicon|Turkey}} [[Ескішехир]] ([[Түркия]]) == Ескертпелер == <references/> == Ақпарат көздері == * Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты [http://www.shymkent.gov.kz/kaz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120806011842/http://www.shymkent.gov.kz/kaz/ |date=2012-08-06 }} * Түркістан облысы әкімдігінің ресми сайты [http://www.ontustik.gov.kz/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704135542/http://ontustik.gov.kz/ |date=2012-07-04 }} * [http://www.e-shymkent.kz "Шымкент аймақтық порталы"] * Подушкин Н. П. Когда родился Шымкент?//Шымкент. Историко-информационный путеводитель. Шымкент, 1998. * ОҚО Статистика департаменті == Сілтемелер == * [http://www.shymkent.gov.kz {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080818213220/http://www.shymkent.gov.kz/ |date=2008-08-18 }} Шымкент қаласы әкімдігінің ресми сайты] * [http://www.e-shymkent.kz Виртуалды Шымкент] {{Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтары}} {{Қазақстан қалалары}} [[Санат:Шымкент]] [[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]] [[Санат:Республикалық маңызы бар қалалар]] itxzjjfts1y9dif3qdzsfe2wb3x0n6h 0 1035 3062118 3061845 2022-08-18T17:36:45Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] * [[Аламүдін ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқылық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстықата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жетіөгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Атбасы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақдала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базарқорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === Ош қаласының әкімшілік орталығы болып табылады * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Қадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қарақол]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] bhmbnrksntm6xeys2iu1uikqtn5yddd 3062119 3062118 2022-08-18T17:37:05Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. ==== [[Шу облысы]] ==== [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] * [[Аламүдін ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқылық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстықата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жетіөгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Атбасы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақдала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базарқорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Қадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қарақол]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] lput71t3asxcntpe3uqzcl5prbf4w67 3062120 3062119 2022-08-18T17:37:45Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] ==== [[Шу облысы]] ==== * [[Аламүдін ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқылық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстықата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жетіөгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Атбасы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақдала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базарқорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Шу облысы]] === * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Қадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қарақол]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] 0tkzgsephkb522eui02blfnxa3g33r8 3062121 3062120 2022-08-18T17:38:18Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] ==== [[Шу облысы]] ==== * [[Аламүдін ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқылық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстықата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жетіөгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Чолпон-Ата]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Атбасы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақдала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базарқорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Ош облысы]] === * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Қадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қарақол]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] fqr3kbzrgcqwq526c2yhdesk5mh1aat 3062182 3062121 2022-08-18T21:17:24Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Қырғыз Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргыз Республикасы}} |Атау септігі = Қырғызстан |Елтаңба = National emblem of Kyrgyzstan.svg |Байрақ = Flag of Kyrgyzstan.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик гимни |Аудио = National Anthem of Kyrgyzstan.ogg |Картада = Kyrgyzstan (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |lat_dir = N|lat_deg = 41|lat_min = 16|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 59|lon_sec = 0 |region = KG |CoordScale = |Тілдері = [[Қырғыз тілі|қырғызша]] — мемлекеттік<br />[[Орыс тілі|орысша]] — ресми<ref>{{cite web |url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202913?cl=ru-ru|title=Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10 |website=Конституция Кыргызской Республики}}</ref> |Мемлекеттік діні = Зайырлы мемлекет |Үкімет түрі = [[Президенттік республика]] |Құрылды = [[840 жыл]] — [[Қырғыз қағандығы]] |Тәуелсіздік күні = [[31 тамыз]] [[1991 жыл]]ы |Тәуелсіздігін алды = [[КСРО]]-дан |Астанасы = [[Сурет:Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg|22px]] [[Бішкек]] |Ірі қалалары = Бішкек, [[Ош]], [[Жалалабат]], [[Қарақол]] |Басшы қызметі = [[Қырғызстан президенті|Президенті]]<br />[[Қырғызстан Министрлер Кабинеті|Министрлер кабинеті]]нің [[Қырғызстан Министрлер Кабинетінің төрағасы|төрағасы]]<br/>[[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жоғарғы Кеңес]] төрағасы |Басшылары = [[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]]<br />[[Ақылбек Үсенбекұлы Жапаров|Ақылбек Жапаров]]<br />[[Талант Тұрдымаматұлы Мамытов|Талант Мамытов]] |Жер аумағы = 199 951 |Жер аумағы бойынша орны = 85-ші |Судың үлесі = 3,6 |Этнохороним = [[қырғыздар]], қырғызстандықтар |Жұрты = {{өсім}} 6 523 529<ref name=number>{{cite web | url=http://www.stat.kg/ru/statistics/naselenie/| title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г. | publisher=stat.kg}}</ref> |Халық саны бойынша орны = 110-шы |Сарап жылы = 2020 |Санақ бойынша халық саны = 5 362 800 |Санақ жылы = 2009 |Халық тығыздығы = 27,4 |Тығыздық бойынша орны = 176-шы |ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 24,531 млрд.<ref name="IMFWEOKG">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=61&pr.y=20&sy=2017&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=917&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 August 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 139-шы |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = {{өсім}} 3,844<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 147-ші |ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 8,093 млрд.<ref name="IMFWEOKG"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2018 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 145-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = {{өсім}} 1,268<ref name="IMFWEOKG"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 157-ші |АДИ = {{Өсім}} 0,672<ref name="HDI">{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf|title=Human Development Report 2017|date=2017|quote=Table 1: Human Development Index and its components|publisher=United Nations Development Programme }}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 122-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#fc0;">'''орташа'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[қырғыз сомы]]<br>([[ISO 4217|KGS, код 417]]) |Интернет үйшігі = [[.kg]] |ISO = |Телефон коды = 996 |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Түсініктемелер = }} '''Қырғызстан''' ({{Lang-ky|Кыргызстан}}), ресми '''Қырғыз Республикасы''' ({{lang-ky|Кыргыз Республикасы}}) — [[Орталық Азия]]да орналасқан мемлекет. Жер аумағы – 198,5 мың км². Халқы – 6 миллион адам. [[Қырғыздар]] (72,6%), [[орыстар]] (6,4%), [[өзбектер]] (14,5%), [[украиндар]], [[татарлар]], [[қазақтар]], [[ұйғырлар]], [[немістер]], [[тәжіктер]], [[дүнгендер]], т.б. ұлт өкілдері тұрады. Астанасы – [[Бішкек]] қаласы (624 мың адам). Конституциясы бойынша – [[Президенттік республика|Президенттік басқару]] нысанындағы мемлекет. Заң шығарушы органы ([[Жоғарғы Кеңес (Қырғызстан)|Жогорку Кеңеш]]) 2 палатадан тұрады. Ресми тілдері – [[Қырғыз тілі|қырғыз]] және [[Орыс тілі|орыс]] тілдері. Ұлттық мерекесі – 31 тамыз – Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі – [[Қырғыз сомы|сом]]. — 6 523 529 адам (2020 жылғы 1 қаңтарға).<ref name="stat.kg">http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/</ref> Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. [[Жер аумағы бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие]], [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]] елдерінің арасында 7-орын, [[ЖІӨ (АҚТ) бойынша елдер тізімі|140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP]] және [[Халық саны бойынша мемлекеттер және тәуелді аймақтар тізімі|111-ші орында]]. Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 ауданға және республикалық маңызы бар 2 қалаға бөлінген, [[Бішкек]] және [[Ош]]. Экономикалық-географиялық жағынан, [[Орталық Қырғызстан]], [[Солтүстік Қырғызстан|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Қырғызстан|Оңтүстік]] өңірлер. == Географиялық орны == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның географиясы]]'' [[Сурет:Kyrgyzstan satellite photo.jpg|нобай|солға|Қырғызстан спутниктен.]] Қырғызстан — [[Орта Азия]]да орналасқан [[ел]], солтүстігінде [[Қазақстан]]мен, шығысы мен оңтүстік-шығысында [[Қытай Халық Республикасы|Қытаймен]], оңтүстік-батысында [[Тәжікстан]]мен, ал батысында [[Өзбекстан]]мен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол [[себеп]]ті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау [[мақсат]]ында көршілес [[мемлекет]]термен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды [[аймақ]] болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшеліғін НАТО-ға [[мүше]] елдер халықаралық [[терроризм]]ге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда. == Тарих == Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік [[құрылым]]дар б.з.д. II ғасырда [[пайда]] болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл [[аймақ]]қа [[Енисей]] бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды. XIX ғасырда алдымен [[Қоқан Хандығы|Қоқан хандығының]] иелігінде болып, кейіннен [[Түркістан]] губерниясы құрамында [[Ресей империясы]]на өз еркімен қосылды. Қырғызстанның табиғат [[жағдай]]ы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа [[шаруашылық]] түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды. Қазан революциясынан кейін бұл [[аймақ]] Қара Қырғыз автономиялық облысы деп аталды, ал 1926 жылы Қырғыз КСР-і болып қайта құрылды. 1991 жылы Қырғызстан [[Тәуелсіздік|тәуелсіздігін]] жариялады. Бүгінде Қырғыз Республикасы [[әкімшілік]] жағынан 6 облыстан және Бішкек қалалық кеңесінен тұрады. == Табиғат жағдайы мен ресурстары == [[Сурет:Uncia uncia 2.jpg|нобай|солға|[[Барыс (жануар)|Ақ Барыс]] ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''илбирс'').]] Қырғыз жері, негізінен, таулы болып келеді, мұнда [[Тянь-Шань]] тауының ең биік нүктесі — Жеңіс шыңы (7439 м) орналасқан. Бір-бірінен кең тауаралық аңғарлар ([[Шу (өзені)|Шу]], [[Ыстықкөл]], [[Талас]]) арқылы бөлініп жатқан тау жоталары басым түрде ендік [[бағыт]]та орналасады. Олардың геологиялық-тектоникалық [[құрылыс]]ы, ландшафтылық сипаты өте күрделі. Таулы аудандар қуаты 8—10 балдың күшті жерсілкінулер байқалатын сейсмикалық белдеуде орналасқан. Қырғыз жерінің 95%-дан астам бөлігі [[теңіз]] деңгейінен 1000 м биікте орналасқан, ал оның 40%-дан артық бөлігі 3000 м биіктікте жатыр. Биік таулы жер бедері мен соған сәйкес қалыптасатын [[табиғат]] [[жағдай]]лары елдің [[экономика]]сын өркендетуге күшті әсерін тигізеді. Жер қойнауы пайдалы [[қазба]]ларға аса бай. Солтүстігінде түсті металдардың ([[молибден]], мыс, сурьма), Ішкі Тянь-Шань қойнауларында метаморфтық жыныстармен бірге кездесетін молибден, [[темір]] және қалайы кен орындары таралған. Оңтүстігінде сынап, [[сурьма]], [[алтын]], сондай-ақ қоры онша мол емес [[темір]], [[марганец]], [[алюминий]], [[полиметалл]] кездеседі. Тауалды иіндері мен қазаншұңқырларда қоңыр [[көмір]] және таскөмір, [[мұнай]] коры барланған. Көптеген кең орындары биік таулы аудандарда орналасқандықтан, оларды игеру мәселесін қиындатады. Қырғыз жері таулы болғандықтан, су ресурсымен жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етілген. Ең ірі өзені — Нарын, сондай-ақ Шу, [[Шатқал]], [[Ақсай]] өзендері бар. [[Өзен]] сулары суландыру мақсатында көбірек пайдаланылады. Ондағы беткі ағынның 20%-ға жуығы жер суаруға жұмсалады. [[Климат]]ы шұғыл континентті сипатта, [[жаз]] ыстық, [[қыс]] суық болып келеді. Таулы жер бедері [[ауа]] температурасы мен ылғалдын таралуына өте күшті ықпал етеді. Ауаның орташа температурасы жазық жерлерде қыста -4°С, жазда +25°, +27°С-қа дейін көтеріледі. Мұндай [[жағдай]] топырақ-өсімдік жамылғысының ете күрделі [[құрылым]]ын қалыптастырады. Әсіресе бұл жағдай биік тауларда өте айқын байқалады. Сондықтан елдің табиғат жағдайы [[ауыл шаруашылығы]]ның көптеген салаларын өркендетуге мүмкіндік береді. [[Тянь-Шань таулары]] аралығында орналасқан [[Ыстықкөл]] елдің ең басты рекреациялық байлығы болып есептеледі, оны "Тянь-Шаньның [[інжу]]-[[маржан]]ы" деп атайды. Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы [[жеміс]] [[ағаш]]тары мен сирек кездесетін [[жаңғақ]]ты [[орман]]дар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан. == Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар == Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын ([[ООПТ]]) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. [[00ПТ]] барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда: * 10 табиғат қорлары (509 952,7 га); * 13 табиғи парктер (724 670,2 га); * 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га)); * 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар). {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ыстықкөл |1948 |18 999 |- |2 |Сары-Челек (биосферный) |1959 |23 868 |- |3 |Беш-Араль |1979 |112 463,3 |- |4 |Нарындық |1983 |36 969 |- |5 |Қаратал-Жапырық |1994 |36 392,6 |- |6 |Сарычат-Эрташ |1995 |149 117,9 |- |7 |Падыш-Атин |2003 |30 556,4 |- |8 |Кулун-Атин |2004 |27 434 |- |9 |Сурма-Таш |2009 |66 194,4 |- |10 |Дашман |2012 |7958,1 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''509 952,7''' |} {| class="wikitable" |+ҚР мемлекеттік табиғи паркі !№ !Атауы !Құрылған жылы !Ауданы, га |- |1 |Ала-Арча |1972 |16 484,5 |- |2 |Қырғыз-Ата |1992 |11 172 |- |3 |Кара-Шоро |1996 |14 440,2 |- |4 |Беш-Таш |1996 |13 731,5 |- |5 |Чоң-Кеминский |1997 |123 654 |- |6 |Қаракөл |1997 |38 095,3 |- |7 |Салкын-Төр |2001 |10 419 |- |8 |Саймалуу-Таш |2001 |32 007,2 |- |9 |Саркент |2009 |39 999,4 |- |10 |Кара-Буура |2013 |61 543,9 |- |11 |Кан-Ачуу |2015 |30 496,5 |- |12 |Алатай |2016 |56 826,4 |- |13 |Хан-Тәнірі |2016 |275 800,3 |- | colspan="3" |'''Бітіуі:''' |'''724 670,2''' |} 1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]]), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап [[ЮНЕСКО]] шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді. Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері [[Ыстықкөл]] көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне [[Рамсар конвенциясы]] енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ [[Хартиясы-Құл]] (2005) көлдер кіреді және [[Шатыр көлі|Сонкёль-өл]] (2011) [[Қаратал-Zhapyryk мемлекеттік қорығы|Қаратал-Жапырық]] қорығы, бұл Халықаралық Қызыл кітабына енгізілген тау қазына түрлеріне арналған ұя, және мұнда тұратын екі құс, [[лебедь-кликун]] және [[Журавль-Красавка|журавль красавка]], Қырғызстанның Қызыл кітабына енгізілген. [[Сары-Челек қорығы|Сары-Челек]] 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен [[ЮНЕСКО]] «Адам және биосфера» [[биосфера қорығы|биосфералық резерваты]] халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді<ref>{{Cite web|url=http://www.ecology.gov.kg/page/view/id/201|title=Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар|publisher=www.ecology.gov.kg|lang=en|accessdate=2018-01-21}}</ref>. === Пайдалы қазбалар === асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат<ref name="www.mfa.gov.kg">{{Cite web|url=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|title=http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90|publisher=www.mfa.gov.kg|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Алтын === Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды [[Алтын]]дар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады. 1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды ([[Қырғыз тілі|қырғ.]] ''Кум-Төр;'' Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын<ref>{{Cite web|url=http://limon.kg/news:62730|title=Қырғызстан табиғатының қазынасы|publisher=limon.kg|lang=ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, [[Ыстықкөл облысы]]. Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды»<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. === Сүрме === Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған<ref name="www.mfa.gov.kg"/>. Кадамжай [[сүрме]] зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10% -ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды<ref>{{Cite news|title=«Кадамжай сурьма зауыты» АҚ|url=http://rus.gateway.kg/industry/?page_id=115|work=Қырғызстан өнеркәсібі|accessdate=2018-02-07|language=kk-KZ}}</ref>. === Сынап === Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа<ref>{{Cite web|url=https://marketpublishers.ru/lists/9510/news.html|title=Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді {{!}} Merchant Research & Consulting Ltd.|publisher=marketpublishers.ru|accessdate=2018-02-07}}</ref>. Соғыс жылдарында [[Ұлы Отан соғысы]]да, [[Никитов сынап комбинаты]] [[Донбасс]]та аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты<ref>{{Cite web|url=http://slovo.kg/?p=83219|title=Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі»|publisher=slovo.kg|lang=ru-RU|accessdate=2018-02-07}}</ref>. === Мұздықтар === Қырғызстан [[мұздық]]тары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5% -ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады³ льда<ref>{{Cite news|title=Қырғызстан мұздықтары|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/mountains-and-glaciers/glaciers/1404-ledniki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм|accessdate=2018-02-05}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.tourstokyrgyzstan.com/ru/blog/priroda-kyrgyzstana/ledniki-kyrgyzstana.html|title=Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер|author=Anur Tour Uzbekistan|publisher=www.tourstokyrgyzstan.com|accessdate=2018-02-05}}</ref>. === Өзен === [[Сурет:Naryn.River.jpg|нобай|солға|230x230px|[[Нарын (өзені)|Нарын өзені]] — республиканың ең үлкен өзені.]] Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің - [[Сырдария]] мен [[Амудария]]ның жүйелеріне. [[Арал теңізі]]нің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және [[Ыстықкөл]] (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі - бұл Батыс Қытайдың су артериясы - [[Тарим]] өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы [[Балқаш көлі]]нің бассейніне жатады. Республиканың ең үлкен өзені - [[Нарын (өзені)|Нарын]]. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады. Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87% -ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады. Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені|url=https://www.open.kg/about-kyrgyzstan/nature/water-resources/river/1401-reki-kyrgyzstana.html|work=Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://kyrgyzstan.orexca.com/rus/rivers_lakes_kyrgyzstan.shtml|title=Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар|publisher=kyrgyzstan.orexca.com|lang=kk|accessdate=2018-02-02}}</ref><ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review|url=http://rus.gateway.kg/geografiya-kyrgyzstana/reki-kyrgyzstana/|work=Kyrgyzstan Review|accessdate=2018-02-02|language=kz-KZ}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.advantour.com/rus/kyrgyzstan/nature/rivers.htm|title=Қырғызстанның өзені|publisher=www.advantour.com|lang=ru|accessdate=2018-02-02}}</ref>. === Ыстықкөл === [[Сурет:Issyk-Kulmeer.jpg|thumb|200px|right|[[Ыстықкөл]]]] Ыстықкөл — [[Орта Азия]]ның ең ірі көлі, ол [[теңіз]] деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы [[аудан]]ы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу [[тарих]]ы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. [[Су]] көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. [[Көл]] айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын [[демалыс]] орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. [[Емдеу]]-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік [[балшық]]тар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды [[бұлақтар]] да өте көп. [[Шолпан-Ата]], [[Ыстық-Ата]], [[Жетіөгіз]], [[Алтын-Арашан]] шипалы су көздері көпшілікке танымал. == Өнеркәсіп == [[Кеңес Одағы]] ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі [[байланыс]]тар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық [[экономика]] [[жүйе]]сіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард [[АҚШ доллары]]н құрайды. Оның 47%-ы [[ауыл шаруашылығы]] өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі. Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, [[тамақ]] өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті [[металлургия]] болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр [[көмір]] мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде. Жеңіл өнеркәсіп өнімдері [[көлем]]і күннен-күнге артуда, [[жүн]] түту, кігіз басу, [[кілем]] тоқу, тері-былғары илеу сияқты [[сала]]лары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде [[мақта]] өңдеу мен [[жібек]] шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті [[шикізат]]ты өндеуге бағытталған. Түсті металлургия, негізінен, сыртқа [[өнім]] шығаруға маманданған. Ош облысындағы [[Қадамжай]] комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге [[Қазақстан]]ға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана [[жұмыс]] істеуде. == Ауыл шаруашылығы == Қырғызстан — [[Орта Азия]]дағы бірден-бір [[мал шаруашылығы]] басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін [[жер]] үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі [[Шу облысы]]нда шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың [[үлес]]іне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға [[су]] жеткізетін көптеген [[тармақ]]тар бөлінеді. [[Нарын облысы]]нда жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі [[Ферғана жотасы]]ның беткейлерінде пішен дайындалады. Қырғызстан [[қой]] малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында [[Ресей]] мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы [[жүн]]ді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы [[аудан]]дарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. [[Жылқы]] малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы [[шаруашылық]]тарда қырғыз халқының сүйікті [[сусын]]ы — [[қымыз]] дайындалады. [[Ыстықкөл]] жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар. [[Егіншілік]] [[құрылым]]ында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық [[шөп]]тер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана [[аңғар]]ында [[мақта]] және [[темекі]] өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде [[жүзімдіктер]] мен [[жеміс]] бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын [[грек жаңғағы]]ның реликтілік ормандары өседі.<ref>География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9</ref> ==Көлік және сыртқы экономикалық байланыстар== Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында [[Қытай]]мен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар. Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді. Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде [[Ресей Федерациясы]]мен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей- ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн [[АҚШ]] долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді. == Үкімет құрылымы == ''Тағы қара: [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]]'' === Әкімшілік құрылымы === Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала ([[Бішкек]], [[Ош]]), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202276/10?mode=tekst|title=«Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-01-21}}</ref>. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады. ==Сыртқы саясат== {{main|Қырғызстанның сыртқы саясаты}} Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты. Қырғызстанның маңызды серіктестері - [[Ресей]], [[Қазақстан]] және [[Қытай]]. [[Өзбекстан]] мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.<ref>Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.</ref> Ресей - Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді. == Әкімшілік-аумақтық бөлінісі == ==== [[Бішкек]] ==== Бішкек, Қырғыз Республикасы, саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Арнайы әкімшілік бірлік. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халықтың саны - 874,4 мың (2012). Бішкек - саяси, экономикалық ғылыми, әкімшілік және мәдени орталығы, Республикасы Үкіметінің жоғары органдарының, шетелдік елшіліктер мен өкілдіктердің орналасқан жері. [[Сурет:Kyrgyzstan rus.png|350px|thumbnail|right|Қырғызстанның картасы]] [[Сурет:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|350px|thumbnail|right|Хан-Тәңірі]] [[Сурет:KyrgyzAlatauMtns2 Kyrgyzstan.jpg|350px|thumbnail|right|Алатау]] [[Сурет:SongKolHorses.jpg|350px|thumbnail|right|Кідірістен кейін көлінің жанында]] ==== [[Шу облысы]] ==== * [[Аламүдін ауданы]] ([[Лебединовка]] ауылы) * [[Жайыл ауданы]] ([[Қарабалта]] қаласы) * [[Кемин ауданы]] ([[Кемин]] қаласы) * [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]] (Беловодское ауылы) * [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]] ([[Қайыңды (Қырғызстан)|Қайыңды]] қаласы) * [[Соқылық ауданы]] (Соқұлық ауылы) * [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]] ([[Тоқмақ]] қаласы) * [[Ыстықата ауданы]] ([[Қант (қала)|Қант]] қаласы) === [[Ыстықкөл облысы]] === * [[Қарақол]] қаласы - орталығы * [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] (Қарақол қаласы) * [[Тоң ауданы]] (Бөкенбаев ауылы) * [[Жетіөгіз ауданы]] (Қызыл-Су ауылы) * [[Ыстықкөл ауданы]] ([[Шолпаната]] қаласы) * [[Түп ауданы]] === [[Талас облысы]] === * [[Талас (қала)|Талас]] қаласы - орталығы * [[Бақайата ауданы]] * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] * [[Манас ауданы]] * [[Қарабура ауданы]] === [[Нарын облысы]] === * Нарын қаласы — орталығы * [[Қошқар ауданы]] (Кочкор ауылы) * [[Нарын ауданы]] ([[Нарын (қала)|Нарын]] қаласы) * [[Атбасы ауданы]] (Ат-Башы ауылы) * [[Жұмғал ауданы]] (Чаек ауылы) * [[Ақдала ауданы]] (Баетов ауылы) === [[Жалалабат облысы]] === * [[Жалалабат]] қаласы — орталығы * [[Ақсы ауданы]] (Кербен қаласы) * [[Алабұқа ауданы]] (Алабұқа ауылы) * [[Базарқорған ауданы]] (Базар-Қорған ауыылы) * [[Наукен ауданы]] (Масы ауылы) * [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] (Созақ ауылы) * [[Шатқал ауданы]] (Шатқал ауылы) * [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]] (Казарман ауылы) * [[Тоқтағұл ауданы]] === [[Ош облысы]] === * [[Ош]] (қаласы) — орталығы * [[Алай ауданы]] (Гүлшө ауылы) * [[Араван ауданы]] (Араван ауылы) * [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] ([[Қара-Су қаласы]]) * [[Қарақұлжа ауданы]] (Қара-Құлжа ауылы) * [[Науқат ауданы]] ([[Ноокат қаласы]]) * [[Өзген ауданы]] ([[Өзгөн|Өзгөн қаласы]]) * [[Чоң Алай ауданы]] (Дароот-Қорған ауылы) === [[Баткен облысы]] === * [[Баткен]] қаласы — орталығы * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] қаласы * [[Баткен ауданы]] (Баткен қаласы) * [[Лейлек ауданы]] [[Исфана]] қаласы * [[Қадамжай ауданы|Қадамжай ауданы]] (Пульгон ауылы) {| class="wikitable sortable" ! width="20" | Байрақ ! width="170" | Облыс/Қала ! width="100" | Әкімшілік орталығы ! width="80" | Ауданы, км² ! width="80" | Халық, адамдар<br><small>қол жетімді (1.01.2017)<ref name="stat.kg"/> ! width="80" | Тығыздығы,<br> адам./км² |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Bishkek.png|100px]] | [[Бішкек]] — астанасы, республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|160}} | style="text-align:right" |{{nts|1010200}} | style="text-align:right"|6 313,75 |- | align="left"| [[Сурет:Flag of Osh.svg|100px]] | [[Ош]] — республикалық маңызы бар қала | | style="text-align:right"|{{nts|182}} | style="text-align:right" |{{nts|267000}} | style="text-align:right"|1 467,03 |- | align="center"| [[Сурет:Batken obl flag.svg|100px]] | [[Баткен облысы]] | [[Баткен]] | style="text-align:right"|{{nts|17000}} | style="text-align:right"|{{nts|455100}} | style="text-align:right"|26,77 |- | | [[Жалалабат облысы]] | [[Жалалабат]] | style="text-align:right"|{{nts|33700}} | style="text-align:right" |{{nts|1097400}} | style="text-align:right"|32,56 |- | align="left"|[[Сурет:Issyk kul obl flag.svg|100px]] | [[Ыстықкөл облысы]] | [[Қарақол]] | style="text-align:right"|{{nts|43100}} | style="text-align:right"|{{nts|463500}} | style="text-align:right"|10,75 |- | align="left"|[[Сурет:Naryn obl flag.svg|100px]] | [[Нарын облысы]] | [[Нарын]] | style="text-align:right"|{{nts|45200}} | style="text-align:right"|{{nts|268600}} | style="text-align:right"|5,94 |- | | [[Ош облысы]] | [[Ош]] | style="text-align:right"|{{nts|29200}} | style="text-align:right" |{{nts|1182800}} | style="text-align:right"|40,51 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg|100px]] | [[Талас облысы]] | [[Талас]] | style="text-align:right"|{{nts|11400}} | style="text-align:right"|{{nts|248000}} | style="text-align:right"|21,75 |- | align="center"| [[Сурет:Flag of Chuy Province.svg|100px]] | [[Шу облысы]] | [[Бішкек]] | style="text-align:right"|{{nts|20200}} | style="text-align:right"|{{nts|892400}} | style="text-align:right"|44,18 |- style="background: #CCC;" | ||'''Барлығы'''|| ||'''{{nts|199951}}'''||'''{{nts|5885000}}'''||'''29,43''' |} == Қырғызстан және халықаралық индекстер == {| class="wikitable" |+ !рейтинг !орын/барлық ел !индикаторлардың динамикасы'''*''' !жыл !ұйым зерттеу жүргізеді |- |'''Corruption Perceptions Index''' (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) |135/176<ref>{{Cite news|title=Corruption Perceptions Index 2017|first=Transparency International|last=e.V.|url=https://www.transparency.org/news/feature/corruption_perceptions_index_2017|work=www.transparency.org|accessdate=2018-02-22}}</ref> |{{profit}} 29 |2017 |Transparency International |- |'''ICT Development Index ('''Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) |109/176<ref>{{Cite web|url=https://www.itu.int/en/ITU-D/Statistics/Pages/default.aspx|title=ICT STATISTICS Home Page|publisher=www.itu.int|lang=en-US|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}4,37 |2017 |International Telecommunication Union |- |'''Doing Bisiness''' (Бизнесті жүргізу) |77/190<ref>{{Cite web|url=http://www.doingbusiness.org/reports/global-reports/doing-business-2018|title=Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group|publisher=www.doingbusiness.org|accessdate=2018-02-10}}</ref> |{{profit}}65,7 |2018 |The World Bank |- |'''Worldwide Press Freedom Index''' (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) |89/180<ref>{{Cite news|title=Classement mondial de la liberté de la presse 2017 {{!}} Reporters sans frontières|url=https://rsf.org/ranking|work=RSF|accessdate=2018-02-10|language=fr}}</ref> |30,92 |2017 |Reporters Without Borders |- |'''Military Strength Ranking''' (Әскери қуат рейтингі) |108/133<ref>{{Cite news|title=2017 Military Strength Ranking|url=https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{profit}}2,2661 |2017 |Global Firepower |- |'''Freedom on the Net''' (Интернеттің бостандығы әлемде) |ішінара еркін/65<ref>{{Cite web|url=https://freedomhouse.org/report/freedom-net/freedom-net-2017|title=Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy|publisher=freedomhouse.org|lang=en|accessdate=2018-02-10}}</ref> |37 |2016 |Freedom House |- |'''The Global Enabling Trade Index''' (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) |113/136<ref>{{Cite news|title=The Global Enabling Trade Report 2016|url=http://reports.weforum.org/global-enabling-trade-report-2016/|work=Global Enabling Trade Report 2016|accessdate=2018-02-10|language=en-US}}</ref> |{{апат}}3,76 |2016 |World Economic Forum. |- | colspan="5" |*''алдыңғы басылыммен салыстырғанда'' |} == Халық == ''Тағы қара: [[Қырғызстан халқы]]'' [[Сурет:Kyrghyzstan demography.png|350px|нобай|солға|left|Қырғызстанның демографиялық қисығы]] Қырғызстанның тұрақты тұрғындары - 6 140 200 адам, ақшалай халық - 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға)<ref name="халық 2017" />. Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті<ref>{{Cite web|url=http://www.president.kg/ru/archive/2015/11/26/|title=26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты|publisher=www.president.kg|accessdate=2018-02-13}}</ref>. Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында - [[Ош Облысы|Ош]], [[Жалал-Абад]], [[Баткен облысы|Баткен]] (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен [[Ферғана аңғары|Ферғана алқабын]]да тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі [[Шу аңғары]]нда шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7% -ы) және [[Талас алқабы]] (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). [[Ыстықкөл облысы|Ыстықкөл]] және [[Нарын облысы|Нарын облыстарын]]да 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3% -ы тұрады<ref name="халық 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/718/ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны.]</ref>. Ең тығыз елді мекендер - [[Ош облысы|Ош]] және [[Шу облысы|Шу]]<ref>{{Cite web|url=http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/|title=Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы|publisher=stat.kg|lang=en|accessdate=2018-02-13}}</ref>. === Этнодемография === Негізгі халқы - 4.393.057 адам, немесе 73,2% - [[Қырғыздар|Қырғыз]] саны. [[Қырғыздар]] бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар - 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. [[Орыстар]] - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүнгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, азербайджандар 20,010, корейлер 17,015, украиндер 11 915, немістер - 8340<ref name="нац 2017">[http://stat.kg/ru/statistics/download/operational/729/ Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны.]</ref>. {{bar box |title=Ұлттық құрамы<ref>http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf</ref> |titlebar=#ddd |float=right |bars= {{bar percent|[[қырғыздар]]|yellowgreen|73.2}} {{bar percent|[[өзбектер]]|green|14.6}} {{bar percent|[[орыстар]]|blue|5.8}} {{bar percent|[[дүңгендер]]|pink|1.1}} {{bar percent|[[ұйғырлар]]|purple|0.9}} {{bar percent|[[тәжіктер]]|purple|0.9}} {{bar percent|басқалар|red|3.5}} }} ;Қазақтар Шу облысының 13,000 [[қазақтар|қазақ]] тұрады. Ыстықкөлде - 7000, Бішкекте - 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1582 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.]</ref>. 1932-[[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңін]]де мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады<ref>Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. [https://books.google.com/books?id=zxzX5K_8TQ8C&printsec=frontcover&dq=kokaisl&hl=cs ''Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán'' : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006.] ISBN 80-7308-119-9</ref><ref>Petr KOKAISL et al. [https://books.google.com/books?id=V2m26LIiq74C&pg=PT149&vq=кыргызы&dq=kokaisl&hl=cs&source=gbs_selected_pages&cad=2 ''Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз.'' Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.] ISBN 978-80-7043-772-8</ref>. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша). Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»). ;Украинндар Қырғызстан аумағында [[украиндар]] орыстармен бірге - бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген. ;Немістер Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты. 1944 жылы Қырғызстан КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941-1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз ССР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4% -ын құрады. ;Дағыстандықтар Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам қырғыз ССР-ге көшірілген. ;Татарлар [[Татарлар]] 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын. ;Дүңгендер XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің [[Дүнган көтерілісі]]н басып озғаннан кейін, мыңдаған [[дүнгендер]] (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, [[Орта Азия|Орталық Азиядағы]] дәстүрлі Дунган кәсіптері - сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы - бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен [[Саратов облысы]]ның [[Ровно ауданы (Саратов облысы)|Ривне ауданы]]нда, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте [[Привольное]], [[Скатьковка]], [[Кочетное]] ауылында. ;Ұйғырлар Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы|Шыңжаң]] провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде). Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалал-Абад қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды. қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында. ;Түріктер [[Түріктер]] ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды. Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында [[КСРО халықтарын жер аудару|1943 жылғы депортация]]дан кейін осында болатын [[Қарашайлар|Қарашай]] мен [[Малқарлар|малқардардың]] саны аз. Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды. == Қырғызстан тілдері == Қырғызстан мен Қазақстан Орталық Азиядағы бұрынғы КСРО-ның жалғыз республикалары болып табылады, орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалыптастырған. 1989 жылдың қыркүйегінде [[Қырғыз тілі]] мемлекеттік тілге айналды. Оңтүстік Алтайға Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына Қырғыз-қыпшақ iшкi топтың жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. Басқа қыпшақ тілдерінде [[Ноғай тілі|Ноғай тілдері]] кіші топтары ([[ноғай тілі|Ноғай]] Ноғай қырғыз тіліне ең жақын деп саналуы мүмкін, [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). [1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1920 жылдары [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [кириллица|кириллица]. оңтүстік Альтаичпен қатар, қыпшақ түркі тілдерінің топтарының Қырғыз-Қыпшақ кіші тобына жатады. бірге Оңтүстік Алтай жатады тілі, [[қырғыз-қыпшақ тілдерінде|Қырғыз-қыпшақ]] топ [[Қыпшақ тілі|қыпшақ тобы]] [[түркі тілдері]]. тілдерді топ ([[Ноғай тілі|Ноғай]], [[Қазақ тілі|қазақ]], [[қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]], т.б. басқа қыпшақ тілінде арасында қырғыз жақын, сондай-ақ [[ноғай тілі|Ноғай тілдері]] деп санауға болады .). [[Қазақ тілі|қазақша]], [[Қарақалпақ тілі|Қарақалпақ]] және т.б.). 1920 жылдарға дейін [[араб әліпбиі]] қолданылды. 1928 жылы [[латын әліпбиі]] енгізілді және бейімделді, ол 1941 жылы ауыстырылды [[кириллица]]. 2009 жылғы санақ бойынша,<ref>{{cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|title=Қырғыз Республикасы халқының санағы және тұрғын үй қоры 2009 ж|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130121143551/http://212.42.101.100:8088/nacstat/node/23|archivedate=2013-01-21}}</ref> 4,1 млн. адамға, қырғыз тілі - екінші немесе екінші тіл, 2,5 млн. адамға орыс немесе орыс тілі жатады. Өзбек тілі ана тілі болып табылады, содан кейін орыс. Орыс тілі ең кең таралған екінші тіл болып табылады, Өзбек және ағылшын тілдерінде. {| class="wikitable" !Тіл атауы !Ана тілі !Екінші тіл !Тасымалдаушылардың жалпы саны |- |Қырғыз тілі |3 830 556 |271 187 |4 121 743 |- |Орыс тілі |482 243 |2 109 393 |2 591 636 |- |Өзбек тілі |772 561 |97 753 |870 314 |- |Ағылшын тілі | |28 416 |28 416 |- |Француз тілі | |641 |641 |- |Неміс тілі |50 |10 |60 |- |Басқалар |277 433 |31 411 | |} == Мерекелер == Ақпарат көзі<ref>Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы</ref>: {| class="standard" ! style="background:#efefef;" | Күндері ! style="background:#efefef;" | Атауы |- | [[желтоқсан]] айы нын 13 [[желтоқсан|күн]]і |Мұхаммед пайғамбардын(САВ) туғандар [[желтоқсан|айы күн]]і |- | Айдың өту бар | [[Ораза айт]] |- | Ораза айттан 70 күннен кейін | Құрбан айт |- | [[бұғы]] айынын 1и | 1-май Эмгекчилердин күнү |- | [[бұғы]] айынын 5и | Конституция күні |- | [[бұғы]] айынын 9у | Жеңіс күні |- | [[Тамыз]] айына 31 күн | ҚР егемендттік күндеі |} == Қырғызстандағы дін == ''Тағы қара: [[Қырғызстандағы дін]] [[Қырғызстандағы Ислам]] [[Қырғызстандағы христиан]]'' Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, [[Қырғызстанның Апостолиялық әкімшілігі|Католиктер]] және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа [[Некеге тұрудың ең төменгі жасы|үйленген емес]]<ref>[http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161120013504/http://www.pravo.by/main.aspx?guid=238463 |date=2016-11-20 }}</ref>. == Қылмыс == 2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%<ref name=autogenerated3>Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.</ref>. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам)<ref name=autogenerated3 />. Тұтастай алғанда [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]], сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%)<ref name=autogenerated3/>. == Білім == Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде. 90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді<ref>Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49</ref>. === ЖОО === 1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті. * Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы * Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан * Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы * Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA) * {{аударылмаған 4|Орталық Азиядағы Америка университеті||en|American university of central asia}} (АУЦА) * Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА) * Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ) * Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ) * Экономика және бизнес университеті (УЭП) * Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА) * Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА) * Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ) * Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ) * Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ) * Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева * Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ) * Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті) * Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту) * [[А.Мырсабеков атындағы Ош гуманитарлық-педагогикалық институты|Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)]] * Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ) * МС-ның Ош филиалы * Орталық Азиядағы Ош университеті * Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы * Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ) * [[Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті]] * Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ) * Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ) * Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА) * Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК) * Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ) * Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген * Жалал-Абад мемлекеттік университеті (ДжАГУ) * Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ) == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Навигациялық блок |тақырып = Қырғызстан |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |ЭЫҰ |ТМД |Еуразия Экономикалық Қауымдастығы |ҰҚШҰ |Түркі кеңесі |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы |ТҮРКСОЙ |Ислам Әріптестік Ұйымы }} [[Санат:Қырғызстан|*]] [[Санат:Посткеңестік елдер]] mjxwhdru5vgg4alo2z8wmo4e2uk1rur 0 3393 3062122 3056471 2022-08-18T17:40:55Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = қала |атауы = Ақтөбе |сурет = Aktobe collage.png |әкімшілік күйі = облыс орталығы |елтаңба = Aktobe_seal_-_2.png |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =50 |lat_min =18 |lat_sec = |lon_deg =57 |lon_min =10 |lon_sec = |CoordAddon = type:city(400000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = 300 |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Ақтөбе |кестедегі облыс = Ақтөбе облысы |ауданы = |кестедегі аудан = |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = 2 аудан ([[Алматы ауданы (Ақтөбе қаласы)|Алматы]] және [[Астана ауданы|Астана]]) |әкімі = Шахаров Асхат Берлешевич |құрылған уақыты = 1869 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1891 |жер аумағы = 297,39 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі =225 |климаты = континенталды |тұрғыны = 497 381<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]</ref> |санақ жылы = 2019 |тығыздығы = 1304 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = ақтөбелік, ақтөбеліктер |телефон коды = 7132 |пошта индексі = 030000 |пошта индекстері = 030000—030021 |автомобиль коды = 04 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Aktobe |сайты = http://www.akimataktobe.gov.kz |сайт тілі = kk |сайт тілі 2 = ru }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{audio-nohelp|Kk-aktobe.ogg|тыңдау}}) — [[Батыс Қазақстан|Батыс Қазақстандағы]] [[қала]], [[Ақтөбе облысы]] мен Ақтөбе қалалық әкімшілігінің орталығы. Ақтөбе [[Батыс Қазақстан|Қазақстанның батысында]], Ақтөбе облысының солтүстік бөлігінде орналасқан. Қала ауданы — 297,39 км². 1997 жылы қала әкімшілігінің құзырына бұрынғы Ақтөбе ауданының аумағы өтті. Құрамына Ақтөбе қаласы мен көршілес бес [[Ауылдық округі|ауылдық округ]] енген жаңа әкімшілік-аумақтық құрылымның ауданы 2 338 км² тең болды. Қаланың ішімен [[Елек|Елек өзені]] мен оның тармақтары ағып өтеді, жақын маңда Ақтөбе және Сазды су қоймалары орналасқан. [[Еуразия]] құрлығының ішкі бөлігінде, [[мұхит]]тардан қашық орналасқандықтан қала климаты континенталды болып келеді. Ақтөбе [[Қазақстан қалалары]]ның арасында халық саны бойынша төртінші орында орналасқан, Батыс Қазақстан өңірінің ең ірі қаласы. Халық саны — 497 381 адам (1 қазан 2019<ref>[https://stat.gov.kz/api/getFile/?docId=ESTAT333984 Қазақстан Республикасы халқының облыстар және астана, қалалар, аудандар, аудан орталықтары және кенттер бөлінісіндегі жынысы бойынша саны]</ref>). Ақтөбеде көптеген ұлт өкілдері өмір сүреді. Саны жағынан ең көп таралған ұлттарға [[қазақтар]] (76,3 %) мен [[орыстар]] (16,89 %) жатады. Негізгі [[дін]]и топтар — [[Ислам|мұсылмандар]] мен [[Христиандық|христиандар]]. Қала әкімшілігіне бағынышты бес ауылдық округте 51 508 адам өмір сүреді. Болашақта 1,3 млн адамды «сыйдыруға» тиіс қалыптасып жатқан Ақтөбе [[агломерация]]сының құрамына Ақтөбе маңындағы ондаған елді мекен кіреді. Қаланың негізі [[Ресей империясы]]ның қарулы жасағымен Ақтөбе бекінісі ({{lang-ru|Ак-Тюбе}}) ретінде Елек өзенінің сол жағалауында, оң жағынан [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзені құятын тұсында қаланды. 1891 жылдың 25 наурызында Ақтөбе [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысының]] құрамындағы уездік қала мәртебесін иеленіп, орысша атауы ''Актюбинск'' болып өзгертілді. [[Ресей империясының азамат соғысы|Азаматтық соғыс]] кезінде Ақтөбе Торғай өңірінің революциялық күштерінің орталығына айналды. Қала кезекпен ақтар мен большевиктердің қолына өтті. 1919 жылы қалада біржолата кеңес өкіметі орнады. 1921 жылдан бастап [[Ақтөбе губерниясы]]ның әкімшілік орталығы. 1928 жылы Ақтөбе губерниясы таратылғаннан кейін Ақтөбе округінің орталығы, 1932 жылдан бастап жаңадан құрылған Ақтөбе облысының әкімшілік орталығы. Бүкіл өңір тұрғындары секілді ақтөбеліктер [[1921-1922 жылдардағы ашаршылық|1920-шы]] және [[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1930-шы жылдары]] орын алған ашаршылықтан жапа шекті. Ұлы Отан соғысы жылдары қалада бірнеше әскери жасақтар құрылып, жау басып алған аймақтардың кәсіпорындары осында көшірілді. 1991 жылы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] ыдырағаннан бастап Ақтөбе тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрамындағы Ақтөбе облысының орталығы. Қазіргі таңда химия, тамақ және жеңіл өнеркәсібі дамыған Ақтөбе қаласы Қазақстанның ірі индустрия және мәдениет орталықтарының бірі. == Атауы, рәміздері == === Атауы === Қала атауының қазіргі жазылуы 1940 жылы [[кириллица]] негізінде жасалған әліпби қабылданған кезден бастап қолданыста. 1929— 1940 жылдары қала атауы [[Латын әліпбиі|латын әріптеріне]] негізделген қазақ әліпбиімен «Aqtɵbe» деп<ref>{{cite web|url=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2014/07/АП-1934-7-9_15713-антивоенный-день.jpg|title=«Актюбинская правда» газетінің беті|format=JPEG|accessdate=2015-05-04}}</ref>, одан бұрын араб-парсы әріптерін қолданған әліпбимен «{{unicode|اقتوبە}}»‎ деп жазылған<ref>{{cite web|url=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2014/04/Газета-Кедей-за-1929-года-арабский-алфавит.pdf|title=«Кедей/Kedej» газеті|date=1929|accessdate=2015-05-06}}</ref>. [[Қазақтар диаспорасы|Қытай және Таяу Шығыстағы қазақтар]]ға арнап шығарылатын басылымдарда қала атауының араб әріптерімен жазылатын нұсқасы әлі күнге шейін қолданылады<ref>{{мақала|тақырыбы=اقتوبە قالاسى مەن قىتايدىڭ قاراماي قالاسى اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ ورناعاندىعى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى|сілтеме=http://www.inform.kz/arb/article/2389941|баспасы=Қазинформ|жыл=27.06.2011}}</ref><ref>{{cite web|url=http://kazakh.people.com.cn/155423/15159699.html|title=قازاقستان: اقتوبە قالاسىندا تۋىلعان جانكەشتى جارىلىس دەلوسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا ارىز بەرىلدى|date=2011.05.19|publisher=www.kazakh.people.com.cn|lang=kk|accessdate=2015-05-06}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.elarna.com/koru.php?turi=13&id=421753|title=اقتوبە پوليتسەيلەرى فاشيستەر بەلگىسىن سالعان ادامدى تاپتى|date=2015.05.05|publisher=www.elarna.com|lang=kk|accessdate=2015-05-06}}</ref>. 1891 жылы Ақтөбе бекінісі ''(Акъ-Тюбе)'' Ресей империясының уездік қалаларының біріне айналғаннан бастап 1999 жылға дейін қаланың орыс тіліндегі атауы «Актю́бинск» ''(Актюбинскъ)'' түрінде жазылып келді. 1999 жылдың 11 наурызында жарияланған Қазақстан Республикасының президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтің]] қаулысына сәйкес, қала атауының орысша транскрипциясы «Актобе́» болып өзгертілді<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U990000082_|title=Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы жекелеген әкімшілік-аумақтық бірлік атауларын қайта атау және Актюбинск қаласы атауының транскрипциясын өзгерту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 1999 жылғы 11 наурыз N 82|date=11 наурыз 1999|accessdate=2015-07-24}}</ref>. Бұл қаулы «[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z970000151_ Тiл туралы]» заңның «елді мекендердің… дәстүрлi, тарихи қалыптасқан қазақша атаулары басқа тiлдерде транслитерация ережелерiне сәйкес берiлуге тиiс» деген тұсына сәйкес келеді. Орыс тіліндегі жаңа атау [[Ресей]]дің мемлекеттік тіркеу, кадастр және картография Федаралдық қызметімен ресми түрде мойындалды<ref>[[:Сурет:Росреестр - О наименовании некоторых админ. единиц в Казахстане, Эстонии, Франции и Абхазии.gif|Росреестр о наименовании некоторых административных единиц в Казахстане, Эстонии, Франции и Абхазии]]</ref>. Қала атауы көне [[Түркі тілдері|түркі тіліндегі]] ''aq'' («ақ») және ''töpü'' («[[төбе]]») сөздерінен құралған. Бұл атау [[орыс тілі]]нде «белый холм» мағынасын білдіргендіктен, кейде Ақтөбені орысша «Город на белом холме»<ref>{{кітап|авторы=В. В. Мунтаниол|бөлімі=Мой город на белом холме|тақырыбы=Ты виноват уж тем, что немец|сілтеме=http://www.rusdeutsch-panorama.ru/article.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=57597|томы=2}}</ref> немесе «Беловершинск»<ref>{{мақала|тақырыбы=Изъ давней хроники Бѣловершинска|басылым=Актюбинский городской вѣстник|баспасы=Культура|жыл=17 желтоқсан 1913|нөмірі=5|беттері=5—8}}</ref> деп те атайды. «Ақтөбе» және осыған ұқсас елді мекен атаулары Қазақстаннан басқа елдерде де кең таралған ''(Ахтуба, Актюба, Ақтепа, Ақ Таппе, Ақдепе)'' . === Таңбасы === Ақтөбенің ең алғаш [[Елтаңба|таңбасы]] (авторы: С. Т. Симонов) 1968 жылдың 18 қараша күні бекітілді. 20 жыл өткен соң, 1988 жылдың 24 желтоқсанында халық депутаттарының қалалық Кеңесі суретші М. Ф. Луцинның жобасы бойынша жаңа таңбаны қабылдады. 1998 жылы алда келе жатқан Ақтөбе қаласының 130 жылдық мерейтойының қарсаңында қала әкімшілігі жаңа елтаңбаға сайыс жариялады. Құрамына ғалымдар, архитекторлар және бұқаралық ақпараттық құралдар өкілдері кірген жюри 50 жұмыстың арасынан үздік деп ақтөбелік суретші, [[Қазақстан Суретшілер Одағы|Қазақстан суретшілер Одағының]] мүшесі Сағынтай Әлімбетовтың эскизін таңдады. Таңба ресми түрде 1998 жылдың 24 шілде күні қалалық Мәслихаттың 23-сессиясында қабылданды. Ақтөбе елтаңбасы «мәңгіліктің нышаны» болып саналатын дөңгелек пішінінде жасалған. Қала атауы «тазалық» пен «қасиеттілікті» білдіретін ақ түспен жазылған, көк түсті ою-өрнек «табиғаттағы судың мәңгілік қозғалысын», қызыл түсті ою-өрнектер қызғалдақтарды білдіреді ([[қызғалдақ]] — Ақтөбенің бейресми символы<ref>{{мақала|авторы=Гүлсім Назарбаева|тақырыбы=С любовью из Актобе|сілтеме=http://www.avestnik.kz/obshchestvo/item/17915-s-lyubovyu-iz-aktobe|жыл=8 сәуір 2010}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.meta.kz/317348-novaja-doroga-izbavit-voditelejj-ot-probok-i.html|title=Новая дорога избавит водителей от пробок и поможет снизить количество дорожных аварий|date=13 тамыз 2009|publisher=Meta.kz|accessdate=2015-05-04}}</ref>). Елтаңбаның нақ ортасында бүркіт басты, арыстан денелі, арқасында қанаты бар мақұлық (грифон) бейнеленген<ref>{{cite web|url=http://aktobe.gov.kz/ru/node/6111|title=Ответ акимата города|date=28.03.2013|publisher=Официальный сайт Акимата Актюбинской области|accessdate=2015-04-23}}</ref>. == Физикалық және географиялық сипаттама == === Географиялық орналасуы === Қаланың [[географиялық координаттар]]ы — {{coord|50|16|00|N|57|13|00|E|type:city(400000)_region:KZ|display=inline|yandex=1}}<ref>{{кітап|тақырыбы=Reference World Atlas|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=ESXyAAAAQBAJ|баспасы=Penguin|жыл=2013|pages=214|allpages=408|isbn=9781465421180}}</ref>. [[Уақыт белдеуі]] — [[UTC+5|UTC+05:00]]. Қала Ақтөбе облысының солтүстік бөлігінде, [[Жайық]] сағасы [[Елек]] өзенінің жағалауында, [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзені келіп құятын тұсында<ref>{{кітап|тақырыбы=Казахская ССР|ссылка=https://books.google.kz/books?id=EYg7AAAAMAAJ|жауапты=О. Р. Назаревский|баспасы=Государственное издательство географической литературы|жыл=1957|беттері=659|барлық беті=733}}</ref>, теңіз деңгейінен биіктігі 250—400 м жазықтық болып келетін Орал асты платосының орталық бөлігінде орналасқан{{sfn|Топонимика Казахстана|2010|беттер=79}}. === Азия мен Еуропа шекарасы === Қазіргі таңда [[Еуропа]] мен [[Азия]] арасындағы шекараны нақты белгілеу даулы мәселелердің бірі болып табылады. Бұл құрлықтардың шекарасын Жайық өзені арқылы жүргізетін болсақ, Ақтөбе Азияда орналасқан қала болып шығады. Бірақ географтардың арасында ең кең таралған пікір бойынша, Еуропа мен Азияның шекарасы [[Каспий теңізі]]нің солтүстік жағалауымен, [[Жем (өзен)|Жем]] өзенін бойлай және әрі қарай [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] таулары арқылы өтеді екен. Бұған пікірге сәйкес, Ақтөбе Еуропада орналасқан қалалардың қатарына жатады. Бірақ географиялық орналасуына қарамастан, бұрынғы Кеңестік Одақтың елдерін батыс географтары Еуропа мен Азиядан бөлек ерекше аймақ ретінде қарастырады. === Өзен-сулары === Қала [[Елек]] өзеніне [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзені құйып, оның аңғары 15 км дейін ұлғаятын жерінде орналасқан<ref>{{кітап|тақырыбы=Геоморфология Южного Урала и Мугоджар|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=vo4TAQAAMAAJ|баспасы=Государственное научно-техническое издательство литературы по геологии и охране недр|жыл=1974|беттері=66}}</ref>. Қаланың орталығымен Електің сол жақ тармағы Сазды өзені, солтүстік-батысымен Електің тағы бір тармағы — Жіңішке өзені ағып өтеді. Сазды өзені ірі сауда-саттық орындары орналасқан қала орталығынан ағып өтетіндіктен 2010 жылдан бастап өзен жағасын қалпына келтіру жұмыстары қолға алынды. Қаланың оңтүстік бөлігінде Тамды өзенінің төменгі тұсы орналасқан. Солтүстіктегі Заречный ауданының шетімен Қарғалының сол жақ тармағы Песчанка өзені ағып өтеді. Кірпішті ауданының батысымен Қарғалының оң жақ сағасы Бұтақ өзені ағып өтеді. Қаладан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км қашықтықта ақтөбеліктер «Ақтөбе теңізі» деп атап кеткен, 1988 жылы іске қосылған, сыйымдылығы 245 млн м³ болатын Ақтөбе су қоймасы орналасқан<ref>{{мақала|авторы=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=Из-за весенней жары Каргалинское водохранилище не наполнилось даже наполовину|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-news/51804-iz-za-vesenney-zhary-kargalinskoe-vodohranilishche-ne-napolnilos-dazhe-napolovinu.html|басылым=Диапазон|жыл=24.04.2013}}</ref>. Оңтүстік-батысқа қарай 8 км қашықтықта қала тұрғындарының дәстүрлі демалыс орнына айналған Сазды су қоймасы орналасқан (1967 жылы салынған)<ref>{{мақала|авторы=Государственная плановая коммиссия КазССР|тақырыбы=Народное хозяйство Казахстана, Выпуски 7-12|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=WZ87AAAAMAAJ|жыл=1969|беттері=47}}</ref>. Солтүстік-шығысқа қарай 60 км қашықтықта қала маңындағы ең үлкен қолдан жасалған су айдыны — сыйымдылығы 280 млн м³<ref>{{кітап|авторы=Государственная плановая коммиссия КазССР|тақырыбы=Народное хозяйство Казахстана|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=P_HsAAAAMAAJ|жыл=1980|беттері=34}}</ref> тең Қарғалы су қоймасы орналасқан (1975 жылы салынған)<ref>{{кітап|тақырыбы=Казахская ССР: 4-томная краткая энциклопедия|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=TtoKAQAAIAAJ|жауапты=М. К. Қозыбаев|баспасы=Главная редакция Казахской Советской энциклопедии|жыл=1988|том=2|беттері=63|барлық беті=607|isbn=9785898000028}}</ref>. === Климаты === Қала [[Еуразия]] құрлығының ішкі бөлігінде, [[мұхит]]тардан едәуір алшақтықта орналасқан, осының кесірінен қала [[климат]]ы шұғыл континенталды болып келеді. Ауа райының шұғыл континенталдығы [[Күндіз|күн]] мен [[түн]], [[қыс]] пен [[жаз]] арасындағы температураның айырмашылығында, [[Күн радиациясы]] мен [[құрғақшылық]]та көрініс табады. Қыс мезгілінде қаланың ауа райы [[Исландия]] үстіндегі терең [[циклон]] (испандық минимум) мен [[Моңғолия]] үстіндегі қуатты азиялық [[антициклон]]ның әсерінде болады. Бұның кесірінен солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа бағытталған үлкен бар градиенттері пайда болады. Ақтөбедегі орташа жиынтық Күн радиациясы тәулігіне 108 [[Калория|ккал]]-ға тең, Күн сәулесі көлемінің орташа жылдық көрсеткіші — 2316 сағат. Жазы ұзақ әрі ыстық. Жылына бес ай бойы күндізгі орташа температура 20 °С асып түседі. Қысы қоңыр салқын, жылымықтар болуы мүмкін. Ең қалың [[қар жамылғысы]] қараша айында байқалады (31 см). Ашық, бұлтты және жауын-шашынды күндердің жылдық саны — сәйкесінше 174, 148 және 43 күн. Орташа жылдық бұлттылық коэффициенті — 5,7 балл. [[Атмосфералық жауын-шашын]] ең көп түсетін ай — [[маусым]] (35 мм), ең аз түсетін ай — [[қыркүйек]] (19 мм). * Орташа жылдық температура — +5,3 C° * Орташа жылдық жел жылдамдығы — 2,4 м/с * Орташа жылдық ауа ылғалдылығы — 68 % {{Қаланың ауа райы | Ені = | Жағдайы = | Жер_ілік = Ақтөбенің |Дерекнама={{cite web|url=http://pogoda.ru.net/climate/35229.htm|title=«Погода и климат» сайтындағы Ақтөбенің ауа-райы туралы мәліметтер|accessdate=2015-05-02|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YE7nYJGL}} | Қаң_ор =-12.3 | Қаң_ор_ж-ш =25 | Ақп_ор=-11.9 | Ақп_ор_ж-ш=23 | Нау_ор=-5.4 | Нау_ор_ж-ш=26 | Сәу_ор=7.0 | Сәу_ор_ж-ш=31 | Мам_ор=14.9 | Мам_ор_ж-ш=34 | Мау_ор=20.9 | Мау_ор_ж-ш=35 | Шіл_ор=22.7 | Шіл_ор_ж-ш=29 | Там_ор=20.7 | Там_ор_ж-ш=27 | Қыр_ор=14.0 | Қыр_ор_ж-ш=19 | Қаз_ор=5.7 | Қаз_ор_ж-ш=27 | Қар_ор=-3.2 | Қар_ор_ж-ш=28 | Жел_ор=-9.7 | Жел_ор_ж-ш=29 | Жыл_ор=5.3 | Жыл_ор_ж-ш=333 | Қаң_ор_мин=-16.5 | Қаң_ор_макс=-8.1 | Ақп_ор_мин=-16.3 | Ақп_ор_макс=-7.1 | Нау_ор_мин=-9.8 | Нау_ор_макс=-0.4 | Сәу_ор_мин=1.4 | Сәу_ор_макс=13.3 | Мам_ор_мин=7.9 | Мам_ор_макс=22.0 | Мау_ор_мин=13.4 | Мау_ор_макс=28.2 | Шіл_ор_мин=15.6 | Шіл_ор_макс=29.9 | Там_ор_мин=13.5 | Там_ор_макс=28.3 | Қыр_ор_мин=7.4 | Қыр_ор_макс=21.7 | Қаз_ор_мин=0.6 | Қаз_ор_макс=12.1 | Қар_ор_мин=-6.5 | Қар_ор_макс=0.7 | Жел_ор_мин=-13.6 | Жел_ор_макс=-5.7 | Жыл_ор_мин=-0.2 | Жыл_ор_макс=11.2 | Қаң_а_макс=4.5 | Қаң_а_мин=-48.5 | Ақп_а_макс=5.3 | Ақп_а_мин=-45.0 | Нау_а_макс=23.6 | Нау_а_мин=-37.0 | Сәу_а_макс=30.9 | Сәу_а_мин=-18.9 | Мам_а_макс=39.0 | Мам_а_мин=-7.6 | Мау_а_макс=39.9 | Мау_а_мин=-0.9 | Шіл_а_макс=42.2 | Шіл_а_мин=4.1 | Там_а_макс=42.9 | Там_а_мин=0.7 | Қыр_а_макс=38.3 | Қыр_а_мин=-7.9 | Қаз_а_макс=29.7 | Қаз_а_мин=-26.3 | Қар_а_макс=17.0 | Қар_а_мин=-35.0 | Жел_а_макс=11.2 | Жел_а_мин=-41.5 | Жыл_а_макс=42.9 | Жыл_а_мин=-48.5 |}} === Экологиясы === Ақтөбе қаласы [[экология]]лық жағдайы нашар қалалардың бірі<ref>{{мақала|тақырыбы=Экологическая обстановка в Актобе оставляет желать лучшего|сілтеме=http://kub.kz/kazakhstan/4950-jekologicheskaja-obstanovka-v-aktobe-ostavljaet.html|баспасы=Kub.kz|жыл=28 ақпан 2010}}</ref>. Қала аумағындағы ауа құрамында [[Азот оксидтері|азот диоксиді]] мен [[формальдегид]]тің шамадан тыс мөлшері байқалған, ал хром қоспалары, ферроқорытпа зауыттары, Ақтөбе ТЭЦ секілді ірі өнеркәсіп мекемелері мен Кірпішті ауылының аймағында көрсеткіштер нормадан үш есе асып түскен екен<ref>{{мақала|тақырыбы=В Актобе впервые за 15 лет проводится комплексная оценка экологического состояния|сілтеме=http://news.gazeta.kz/news/v-aktobe-vpervye-za-15-let-provoditsya-kompleksnaya-ocenka-ehkologicheskogo-sostoyaniya-newsID220037.html|баспасы=Gazeta.kz|год=10 қыркүйек 2007}}</ref>. 2013 жылы сантарлық-эпидемиологиялық бақылау қала ауасын азот диоксиді, күкірт диоксиді, күкіртсутек және тағы да басқа заттарға тексергеннен кейін ауаны басты ластайтын себеп қаланың кәріз жүйесі екені анықталды<ref name="диапазон2013">{{мақала|авторы=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=В Актобе будет вонять до 2020 года|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-theme-of-thet-day/54877-v-aktobe-budet-vonyat-do-2020-goda.html|басылым=Диапазон|жыл=16.10.2013}}</ref>. Кәріз жүйесіндегі күкіртсутектің үлесі 2—16 % жетуі мүмкін, оған қоса ағын судың құрамында сульфидтер көп. Осының кесірінен түнде және таңғы мезгілде қаланың бірнеше ауданының тұрғындары жағымсыз иістен қорлық көріп жүр. 2013 жылы қаладағы автокөлітер саны 178 мыңға жетті. Бұл да қала ауасының ластануына өз үлесін қосады<ref name="форбс2014">{{мақала|тақырыбы=В воздухе Актобе обнаружено превышение ПДК по сероводороду|сілтеме=http://forbes.kz/news/2014/02/13/newsid_51087|баспасы=[[Forbes]] Қазақстан|жыл=13 ақпан 2014}}</ref>. Көп уақыт бойы қала маңымен ағып өтетін [[Елек]] өзені Алға химиялық зауытының [[бор (элемент)|бор]] қалдықтарымен және [[Ақтөбе хром қосындылары зауыты]]ның алты валентті хром қалдықтарымен ластанды, бұл өз кезегінде [[Жайық]] өзені мен [[Каспий теңізі]]нің ластануына әкеліп соқтырды. Сонымен қатар «Ақбұлақ» акционерлік қоғамы ескірген тазарту құрылғыларының кесірінен<ref>{{мақала|авторы=Ярослав Дробинин|тақырыбы=Илек загрязнён хромом и фекалиями, озёра Иргиза высохли|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-economy/60969-ilek-zagryaznjon-hromom-i-fekaliyami-ozjora-irgiza-vysohli.html|басылым=Диапазон|жыл=28.05.2014}}</ref> Елек өзеніне жылына 10 млн м³ дұрыс тазартылмаған ағын су төгеді. Ағын судың белгіленген мөлшерден асқаны үшін «Ақбұлаққа» әкімшілік шаралар қолданылғанымен, жағдай оңалар емес<ref>{{мақала|тақырыбы=Ежегодно в приток Уралa Актобе сбрасывает 10 млн кубометров нечистот|ссылка=http://forbes.kz/news/2014/10/29/newsid_71545|баспасы=[[Forbes]] Казахстан|год=29 октября 2014}}</ref><ref>{{мақала|авторы=Михаил Гатауллин|тақырыбы=Актюбинцы сливают в Илек по 10 миллионов кубов фекалий|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-city/66533-aktyubincy-slivayut-v-ilek-po-10-millionov-kubov-fekaliy.html|басылым=Диапазон|жыл=29.10.2014}}</ref>. == Тарихы == === Ежелгі замандарда === Бұл аймақта өмір сүрген ежелгі тайпалар [[мал шаруашылығы]]мен айналысып, Солтүстік Қазақстанның тайпаларына жақын болған. Тікбұрышты және доғал [[қорым]]дардың ендік бағытталуының мысалы ретінде Ақтөбе маңындағы Сынтас және Бесоба қорымдарын келтіруге болады{{sfn|История Казахской ССР|1977|беттер=246—248}}. Қала маңындағы [[дала]]да [[қола дәуірі]]не жататын сақина тәріздес тас дуалдар мен қорғандар табылған. Ақтөбеге жанындағы [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзенінің жағасында орта қола дәуіріне жататын бұйымдар табылған{{sfn|История Казахской ССР|1977|беттер=148—149}}. === Ақтөбе бекінісінің қалануы === [[1869 жыл]]дың мамыр айында Елек пен Қобда өзендерінің аралығына флигель-адъютант граф фон Борг басқарған екі рота жаяу әскер, жүз [[Казактар|казак]] және 14 зеңбіректен тұратын жасақ аттанды. Әскери губернатор [[Лев Федорович Баллюзек|Лев Баллюзектің]] талабымен {{comment|15|юлиан күнтізбесі бойынша}} (28) мамыр күні<ref name="бсэ1950">{{кітап|тақырыбы=Большая советская энциклопедия|жауапты=С. И. Вавилов|баспасы=Государственное научное издательство|жыл=1950|томы=2|беттері=[http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=027955&page=7&format=html 7]}}</ref> Елек пен Қарғалы өзендерінің қосылатын жеріндегі екі төбенің үстінде<ref>{{кітап|авторы=А. В. Родомакин|тақырыбы=Эрозия почв и меры борьбы с ней (на примере Актюбинской области)|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=KR06AAAAIAAJ|баспасы=Наука|жыл=1967|беттері=46|барлық беті=147}}</ref> Ақтөбе ({{lang-ru|Ак-Тюбе}}) бекінісінің негізі қаланды. [[Қарауыл]] алаңы, [[гауптвахта]], қару-жарақ қоймасы, азық-түлік пен оқ-дәрі сақталатын жертөле салынды<ref name="exp1">{{мақала|авторы=Эрик Әубәкіров|тақырыбы=Город на белом холме|сілтеме=http://www.express-k.kz/show_article.php?art_id=95287|басылымы=«Экспресс К»|орны=Алматы|жыл=17.05.2014|нөмірі=84 (17923)}}</ref>. Ақтөбе аумағы Баллюзек өзінің есептемелерінде «сенімсіз» деп сипаттаған [[табын]] руынан шыққан Арынғазиевтердің қарамағында болды. Баллюзек жергілікті тұрғындардың бағыныштылығын атап өткеніне қарамастан, орыс жасақтары келгеннен кейін олардың көп бөлігі көршілес Орал облысына көшіп кетті. Қалған қазақтардың арасынде тек Арынғазиев әулетінің сұлтандары мен казактардан жеңіліс тапқаннан кейін қарсыласуды доғарған Айжарық би Бекбауұлының көтерілісшілер жасағы болды<ref name="гглж1">{{кітап|авторы=Фёдор Тарасенко|бөлімі=[http://www.phoenix.kz/gl3.htm Историческая справка]|тақырыбы=Город. Годы. Люди. Жизнь|жыл=2001}}</ref>. Ақтөбе туралы алғашқы деректер 1871 жылға жатады: {{start citation}}Оренбургская Духовная Консисторiя сообщаетъ къ свѣдѣнiю, что въ оренбургской епархiи, съ разрѣшенiя начальства, производятся нынѣ слѣдующiя постройки: 1. церкви&nbsp;— а) каменныя въ <…> укрѣпленiи Акъ-Тюбя Тургайской области (отъ 14 января 1871 года&nbsp;— на средства жителей)<ref>{{мақала|тақырыбы=Сообщенiя|сілтеме=http://resources.chelreglib.ru:6005/el_izdan/OEV/1873/1873.pdf|басылымы=Оренбугскiя епархiальныя вѣдомости|жыл=1 ақпан 1873|нөмірі=3|беттері=100—101}}</ref>.{{end citation}} Алғашқы онжылдықтарда қоныстың тұрмысы көшпенді мал шаруашылығымен айналысаты [[қазақтар]]мен тығыз байланыста болды. Қаланың алғашқы бас жоспары 1874 жылы әзір болды. Елді мекен бірнеше аудандарға бөлінді: Құрмыш, Татар слободасы, Оторвановка. Ең алғашқы көшелер Гарнизонная, Крепостная, Оренбургская, Илецкая және Георгиевская деп аталды{{sfn|Топонимика Казахстана|2010|беттер=79}}. === Уездік қала дәрежесінде === 1891 жылдың 25 наурызында шыққан «Далалық облыстарды басқару туралы ережеге» сәйкес, Ақтөбе [[Қостанай]] секілді Ресей империясының [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысының]] [[уезд]]ік қалаларының бірі болып бекітілді{{sfn|Переселенцы-арендаторы Тургайской области|1897|беттер=1}}. Бастапқы уақытта тез дамымағанымен, Ақтөбе қаласы бірқалыпты өсу қарқынын сақтап, Қостанай секілді құлдырау мен халық санының азаюына душар болған жоқ. 1886 жылдың шілдесіне қарай қаладағы аулалардың саны 177 жетті, бірақ 1891—1892 жылғы ашаршылықтың кесірінен біраз тұрғын қаладан босып кетті. 1893 жылдан бастап халық саны қайтадан өсе бастады. 1895 жылы тұрғындар саны 2263 адамға жетті, оның 1041 [[Православие|православ христиандар]], 202 [[Ислам|мұсылман]] болды. 1896 жылы қалаға Кіші Ресейдің губернияларынан 100-ге таман отбасы көшіп келді{{sfn|Переселенцы-арендаторы Тургайской области|1897|беттер=17}}. 1902 жылы қала арқылы [[Орынбор]] мен [[Ташкент]] арасын жалғастырған Ташкент темір жолы өтіп, Ақтөбе экономикасының әрі қарай дамуына әсер етті. 1905—1907 жылдары қалада бірнеше рет қара халықтың наразылық шерулері мен ереуілдер ұйымдастырылды<ref name="БСЭ">{{кітап|бөлімі=[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/Актюбинск Актюбинск]|тақырыбы=Большая советская энциклопедия|орны=Мәскеу|баспасы=Советская энциклопедия|жыл=1969—1978}}</ref>. === Азаматтық соғыс кезінде === Ақтөбе [[Ресей империясының азамат соғысы|1918—1919 жылдардағы Азаматтық соғыс]] кезінде Торғай өлкесінің революциялық күштерінің орталығы болды. 1918 жылдың 8 (21) қаңтарында қалада Кеңес өкіметі орнады<ref name="БСЭ" />. Сол жылдың шілде айында [[Александр Васильевич Колчак|Колчак]] армиясының Түркістанға жолын жауып тастаған Ақтөбе фронты ашылды<ref>{{кітап|тақырыбы=Сельский календарь|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=x3gXAQAAIAAJ|баспасы=Государственное издательство сельскохозяйственной литературы|жыл=1969|беттері=111}}</ref>, бірақ 1919 жылдың сәуір айында Зиновьев пен Фрунзе қызылдарға кері шегінуге бұйрық беріп, аздан кейін қала ақтардың қоластына өтті<ref>{{кітап|авторы=Фёдор Тарасенко|бөлімі=[http://www.phoenix.kz/gl19.htm Гражданская война]|тақырыбы=Город. Годы. Люди. Жизнь|жыл=2001}}</ref>. 1919 жылдың 1 қыркүйегінде Всесвятский ауылы жағынан (қаланың оңтүстік-батысы) қызылдардың Оңтүстік армияның уақытша базасына айналған Ақтөбе қаласына шабуылы басталды. Қалаға зеңбіректерден оқ жаудырылды; аспанан қызылдардың аэропланы бомбалар лақтыра бастады. Үлкен дүрбелең басталды. Тұрғындар оңтүстік-батыс бағытында қаланы тастай жөнеліп еді, алайда тез арада жетіп үлгерген қызылдардың атты әскері қашқындардың бір бөлігін қоршап үлгерді. Тым-тырақай қашқан әскердің ешқандай қарсылық көрсетуге шамасы болмады{{sfn|Голодный поход Оренбургской арміи|1921|беттер=2}}. 2 қыркүйек күні Ақтөбе қызылдардың қоластына өтті<ref>{{кітап|авторы=А. Я. Сошников|тақырыбы=Советская кавалерия: военно-исторический очерк|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=-W0gAAAAMAAJ|баспасы=Военное издательство|жыл=1984|беттері=117|барлық беті=317}}</ref>. === Кеңес дәуірінде === [[Сурет:Aktobe 1930s (04).jpg|нобай|1930-шы жылдар, Карл Либкнехт көшесі]] [[Сурет:Aktobe 1942 (12).jpg|нобай|1942 жылдың мамыры, жұмысшы әйелдер тасымалдаушыға көмір лақтыруда]] 1920—1925 жылдары Ақтөбе қаласы [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей КФСР]]-ның [[Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (1920—1925)|Қырғыз АСКР]]-ы құрамында болды, 1925 жылы [[Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1925-1936)|Қазақ АКСР]]-ның қарамағына өтті, 1936 жылы Ресей КФСР-ның құрамынан бөлініп шыққан [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]-на қосылды. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңес дәуірінде]] Ақтөбе қаласы Ақтөбе губерниясы (1921—1928), Ақтөбе ауданы (1921—1922, 1928—1933, 1970—1997), Ақтөбе уезі (1922—1928<ref>Қала 1891 жылдан бастап Ақтөбе уезі 1921 жылы жойылғанға шейін оның орталығы болды. 1922 жылы бұл уез Ақтөбе губерниясының құрамында қалпына келтірілді.</ref>), Ақтөбе округы (1928—1930) және [[Ақтөбе облысы]] (1932 жылдан бастап) сияқты бірнеше әкімшілік-территориалды бірліктердің орталығы болды. [[Қазан төңкерісі]]нен кейін Ақтөбе қарқынды дами бастады{{sfn|Казахская ССР: экономико-географическая характеристика|1957|беттер=660}}. 1932 жылдың 10 наурызында қала Қазақ КСР-ның жаңадан құрылған Ақтөбе облысының орталығына айналды{{sfn|Топонимика Казахстана|2010|беттер=79}}. Осыдан кейін қалада ұзындығы 10,5&nbsp;км болатын алғашқы су құбыры жүргізілді, 25 су колонкасы орнатылды. Облыс орталығы ретіндегі алғашқы онжылдықта қалада 2 электр станциясы салынды, көшелерде 250 жарықтандыру құрылғысы орнатылды. Қаланы жасылдандыру жұмыстары атқарылды, жаяу жүргіншілерге арналған алғашқы жолдар пайда болды<ref name="актобе17">{{мақала|авторы=Айнұр Мақсатқызы|тақырыбы=17 аудан бар еді…|сілтеме=http://www.aktobegazeti.kz/?p=18089|басылымы=Ақтөбе}}</ref>. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде Ақтөбеде 312-ші атқыштар дивизиясы] 101-ші ұлттық атқыштар бригадасы, 129-шы миномет полкы және тағы да басқа әскери жасақтар құрылды. 312-ші атқыштар дивизиясының 11 мың адамының 9,5 мыңы соғыс майданында қаза тапты. Дивизия командирі Александр Наумов «Ақтөбе қаласының құрметті азаматы» атағының бірінші иегері болды<ref name="exp1" />. 29 ақтөбелік Кеңес Одағы батыры атанды{{sfn|Казахстан. Национальная энциклопедия|2004|беттер=156}}. Соғыс кезінде Кеңес Одағының жау басып алған қалаларынан көшірілген кейбір кәсіпорындар Ақтөбеге жөнелтілді. 1941 жылдың тамызында қалаға Запорожьеден ферроқорытпа зауытының жабдықтары келді. [[Мәскеу]]ден «Электросчетчик» кәсіпорынының, Мәскеу рентген зауытының, № 14 жүн тоқу фабрикасының және тағы да басқа кәсіпорындардың жабдықтары көшірілді<ref>{{кітап|тақырыбы=Вестник Академии наук Казахской ССР|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=L9LuAAAAIAAJ|баспасы=Изд-во Академии наук Казахской ССР|жыл=1981|беттері=52—54}}</ref>. 1940—1960 жылдары ферроқорытпа және хром қосындылары, рентген аппаратурасы және ауыл шаруашылық машиналары зауыттары; ет және сүт комбинаттары; трикотаж, жиһаз және тігін фабрикалары секілді ірі өнеркәсіп мекемелері ашылды. 1962 жылдың 3 мамырында орталығы Ақтөбе қаласында орналасқан, құрамына Ақтөбе, Орал және Гурьев облыстары кіретін Батыс Қазақстан өлкесі құрылды. 1964 жылдың 1 желтоқсанында Батыс Қазақстан өлкесі таратылды. 1977 жылы қала [[Батыс Қазақстан темір жолы]]ның орталығы боп тағайындалды. Кеңес дәуірінде көптеген кәсіпорындары бар индустриалды қалаға айналды, [[өнеркәсіп]] пен [[мәдениет]]тің аймақтық орталығы болды{{sfn|Казахская ССР: экономико-географическая характеристика|1957|беттер=659—662}}, және бүгінгі таңда да осындай болып қала береді{{sfn|Казахстан. Национальная энциклопедия|2004|беттер=156}}. === Тәуелсіз Қазақстан дәуірі === Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстандағы экономикалық белсенділік [[Қарағанды]] мен [[Шымкент]] сияқты өнеркәсіп орталықтарынан елдің батысындағы мұнайлы облыстардың орталықтарына (Ақтөбе, [[Ақтау]], [[Атырау]]) ауысты<ref>{{кітап|авторы=Marat Terterov|тақырыбы=Doing Business with Kazakhstan|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=0owlD6sY_FYC|баспасы=GMB Publishing Ltd|жыл=2004|сериясы=Doing Business With Series|pages=9|allpages=390|isbn=9781905050598}}</ref>. Қазақстанға депортацияланған халықтардың өкілдері мен республикаға 1970—1980-ші жылдары Кеңес Одағының басқа республикаларынан келген мамандардың эмиграциясының кесірінен 1990-шы жылдардың соңы мен 2000-шы жылдардың бастапқы кезеңінде қаладағы халық санының азаюы байқалды. 2000-шы жылдары қаладағы [[құрылыс]] саласында үлкен серпіліс орын алды: құрылыстың қарқыны бойынша Ақтөбе қаласы мен облысы ел ордасы [[Астана]]дан асып түсті. 2005 жылы 137,1 мың м² тұрғын үй енгізу жоспарланғанымен, жылдың қорытындысы бойынша 289 773 м² тұрғын үй тұрғызылғаны белгілі болды. Жеке құрылыс көрсеткіші жоспарланған мөлшерден бес есе асып түсті. Жалпы алғанда 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 2,8 есе артық тұрғын үй қолданысқа берілген екен<ref>{{мақала|авторы=Светлана Пашкова|тақырыбы=Строительный бум по-актюбински|сілтеме=http://www.megapolis.kz/art/Stroitelniy_bum_poaktyubinski|басылым=Мегаполис|жыл=30.01.2006}}</ref>. 2007—2008 жылғы қаржылық дағдарыс пен оның артынан ұласқан Дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың салдарынан Ақтөбедегі [[жылжымайтын мүлік]] пен жалға алу құны күрт төмендеп кетті. Қала ішіндегі жер телімдерінің бағасы 30 % кеміді. Қала тұрғындарының жалақы мөлшері төмендеді, кейбір кәсіпорындар [[медициналық сақтандыру]]ға бөлінетін қаражатты азайтты, тұрмыстық техника мен электроникаға сұраныс азайды. Ақтөбе әуежайындағы жолаушылар тасымалы 13 % бәсеңдеді, ұлттық валюта [[девальвация]]сының кесірінен қала автосалондарындағы автокөлік сатылуы кеміді<ref>{{мақала|авторы=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=Кризис заставил жить по средствам|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-theme-of-thet-day/4037-krizis-zastavil-zhit-po-sredstvam.html|издание=Диапазон|жыл=09.04.2009}}</ref>. 2010-шы жылдар Батыс Қазақстандағы діни экстремизмнің өршуімен сипатталады<ref>{{мақала|тақырыбы=Прокуратура ЗКО констатирует интернационализацию экстремизма в Западном Казахстане|сілтеме=http://newskaz.ru/society/20131125/5834909.html|басылым=Уральская Неделя|баспасы=ИА Новости-Казахстан|жыл=25.11.2013}}</ref>. 2011 жылдың 17 мамыр күні Ақтөбе қаласының 25 жасар тұрғыны Рахымжан Мақатов Ұлттық қауіпсіздік Комитетінің жергілікті Департаментінің алдында жарылыс ұйымдастырып, оның салдарынан өзі қайтыс болды, бірнеше адам жарақттанды. Бір айдан астам уақыт өткен соң, 26 маусым күні қалада тәртіп сақшылары мен қылмыстық іс бойынша күдіктілер арасында қарулы қақтығыс орын алды<ref>{{cite news|url=http://www.ktk.kz/ru/news/video/2011/07/26/13430|title=В Актюбинской области снова стреляют. Есть жертвы|publisher=КТК|accessdate=2014-12-15|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEA5ncAE}}</ref>. Бұл оқиғаларды жұртшылық Темір ауданында бірнеше полиция қызметшілерін қасақана өлтірген діни экстремистердің тобымен байланыстырды. Аз уақыттан кейін қаланың шет ауданындарының бірінде құрылысы аяқталмаған үйдің ішіндегі жарылыстың салдарынан үш адам қаза тапты. Қаза тапқандардың біреуі Ақтөбе облысының Ішкі істер Департаментінің экстремизмге қарсы күресетін басқармасының жедел уәкілі болып шықты<ref>{{мақала|авторы=Алиса Маринец|тақырыбы=Новый взрыв в Актобе|сілтеме=http://www.megapolis.kz/art/Noviy_vzriv_v_Aktobe|издание=Мегаполис|жыл=01.08.2011}}</ref>. Қала халқының саны 2030 жылға дейін 625 мың адамға, 2040 жылы 1 млн адамға жетеді деп жоспарланып отыр. Бұған дейін қаланың аумағы 29 739 [[Гектар|га]]-дан 72 965 га-ға шейін ұлғаюы тиіс (2003 жылғы бас жоспар бойынша 42 847 га болуы керек еді). Жеке тұрғын үй құрылысы шектетіледі, жаңа бас жоспар бойынша қалада негізінен көпқабатты көп пәтерлі тұрғын үйлер тұрғызылатын болады<ref>{{cite web|url=http://akimataktobe.gov.kz/index.php/ru/novosti/item/773-v-aktobe-proshli-obshchestvennye-slushaniya-o-korrektirovke-generalnogo-plana-g-aktobe|title=В Актобе прошли общественные слушания о корректировке генерального плана г. Актобе|date=14 сәуір 2014|publisher=Ақтөбе әкімдігінің ресми сайты|accessdate=2015-04-23|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEALSnNg}}</ref>. Ақтөбе «жаңа» және «ескі қала» болып бөлінетін Қазақстанның жалғыз қаласы. Осы бөліктердің арасын жалғау үшін қаланың Мәскеу ауданында сәйкес [[инфрақұрылым]]ы бар көпқабатты тұрғын үй массивтерін тұрғызып, қаланы біріктіретін орталыққа айналдыру жоспарланып отыр<ref>{{мақала|авторы=Сергей Железняк|тақырыбы=Построим Москва-сити|сілтеме=http://www.rikatv.kz/evrika/gorod/postroim-moskva-siti.html|басылым=Эврика|жыл=16 сәуір 2014|нөмірі=16}}</ref>. == Әкімшілік және территориалдық құрылымы == === Қала әкімдігі және жергілікті өзін-өзі басқару === Ақтөбе қаласының [[Әкімшілік|әкімдігі]] қала аумағы мен оның қарамағында орналасқан бес [[Ауылдық округі|ауылдық округтегі]] атқарушы өкімет қызметін атқарады. Қала әкімшілігінің күйі мен мәртебесі «Ақтөбе қаласы әкімінің аппараты» ережесімен реттеледі<ref name="ереже">{{cite web|url=http://akimataktobe.gov.kz/index.php/kz/qyrylym/akimdik/info-about-goverment-kaz/ereje|title=«Ақтөбе қаласы әкімінің аппараты» ММ ережесі|date=22 желтоқсан 2013|publisher=Ақтөбе қаласы әкімдігінің ресми сайты|accessdate=2015-04-13|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEB3cPFb}}</ref>. Әкімшілікті 2001 жылдың 23 қаңтарында күшіне енген «Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқару» заңына сәйкес Ақтөбе облысының әкімі тағайындайтын қала әкімі басқарады<ref name="акимат">{{cite web|url=http://akimataktobe.gov.kz/index.php/ru/struktura/akim|title=Аким|date=18.12.2013|publisher=Ақтөбе қаласы әкімдігінің ресми сайты|accessdate=2015-03-07|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEB8eAjp}}</ref>. Қала әкімі қызметін алғашқы боп [[Елеусін Наурызбайұлы Сағындықов]] 1996—2002 жылдары атқарды. 2012 жылдың 17 ақпанында қала әкімі болып Ерхан Болатжанұлы Омаров тағайындалды. Ақтөбе қаласы [[Мәслихат]]ының [[депутат]]тары қала тұрғындарымен сайланатын жергілікті өкілдік орган қызметін атқарады. 1994 жылдың 24 наурызында Мәслихаттың I шақырылымның 1-ші сессиясы өтті. Алғашқыда мәслихат 43 депутаттан тұрды, мәслихат хатшысы боп Петр Георгиевич Лащенов сайланды. Кейінгі шақырылымдардардағы депутаттардың саны 23 дейін азайды. Соңғы V шақырылымның 1-ші сессиясы 2012 жылдың 20 қаңтарында өткізілді<ref>{{cite web|url=http://www.maslihataktobe.kz/?page_id=2158|title=20 лет маслихатов|author=Шинтасова С. П.|date=2014|publisher=Ақтөбе қаласы мәслихатының ресми сайты|accessdate=2015-04-20|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEBDVbMS}}</ref>. Қазіргі таңда қалалық Мәслихат хатшысы қызметін Сұлупан Панақызы Шынтасова атқарып жүр<ref>{{cite web|url=http://www.maslihataktobe.kz/?page_id=465|title=Биография секретаря маслихата|publisher=Ақтөбе қаласы мәслихатының ресми сайты|accessdate=2015-04-20|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEBKbqyB}}</ref>. === Қала бюджеті === 2015 жылы қала [[бюджет]]інің кіріс деңгейі 39,55 млрд [[Қазақстан теңгесі|теңге]] (213 млн [[АҚШ доллары]]<ref>1 АҚШ доллары = 185,8 теңге, 26.04.2015. Бұдан әрі қарай валюта бағамы көрсетілген жылға сәйкес келтіріледі.</ref>), шығын мөлшері 43,08&nbsp;млрд теңге (231,9&nbsp;млн доллар) деп белгіленген. Ақтөбе бюджетінің негізгі табыс көздеріне салық түсімдері (23,7&nbsp;млрд теңге), трансферт түсімдері (16,1&nbsp;млрд теңге), салықтық емес түсімдер (2,3&nbsp;млрд теңге) жәненегізгі капиталды сатудан түскен қаражаттар (2,1&nbsp;млрд теңге) жатады. Негізгі шығыс баптарына білім беру жүйесі (16,9&nbsp;млрд теңге), тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (11,5&nbsp;млрд теңге), трансферттер (7,2&nbsp;млрд теңге), транспорт пен байланыс (5,5&nbsp;млрд теңге), қарыздарды өтеу (1,9&nbsp;млрд теңге), әлеуметтік көмек пен қамсыздандыру (1,37&nbsp;млрд теңге) жатады<ref name="бюджет актобе">{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/V14CA004170|title=2015—2017 жылдарға арналған Ақтөбе қаласының бюджеті туралы|date=23 желтоқсан 2014|publisher=Республикалық құқықтық ақпарат орталығы|description=Ақтөбе облысы Ақтөбе қалалық мәслихатының 2014 жылғы 23 желтоқсандағы № 282 шешімі. Ақтөбе облысының Әділет департаментінде 2015 жылғы 20 қаңтарда № 4170 болып тіркелді}}</ref>. Ақтөбе облысының ірі салық төлеушілерінің қатарына негізінен [[Мұнайгазды кешен|мұнай және газ]] өндіретін компаниялар кіреді, бірақ олардың арасында Ақтөбе қаласында негізделген бірнеше мекеме де бар: «[[Ақтөбе хром қосындылары зауыты]]» АҚ, «Анвар» ЖШС (супермаркеттер мен дүкендер желісі), «Кабиев и К» ЖШС (супер- және гипермаркеттер желісі) және т. б.<ref>{{мақала|тақырыбы=В Казахстане утвержден перечень крупных налогоплательщиков, подлежащих мониторингу|сілтеме=http://www.inform.kz/rus/article/2736803|баспасы=Қазинформ|жыл=15 қаңтар 2015|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEBvPsKl}}</ref> === Қала аудандары === Қала Ақтөбе төбесінің етегінде орыналасып, темір жол станциясының маңында шоғырланған «Ескі қала» деп аталатын және солтүстік-батыста орналасқан, әкімшілік ғимараттар мен сауда орталықтары орналасқан [[Әбілқайыр хан даңғылы (Ақтөбе)|Әбілқайыр хан даңғылы]]ның бойында шоғырланған «Жаңа қала» деп аталатын екі негізгі ауданнан құралған<ref name="бсэ">{{кітап|авторы=О. Р. Назаревский|тақырыбы=Большая советская энциклопедия|бөлімі=Актюбинск|сілтеме=http://bse.chemport.ru/aktyubinsk.shtml|}}</ref>{{sfn|Paul Brummell|2008|p=279}}. Ескі қаланың аудандарына Құрмыш, Мәскеу (''Москва''), Татар слободасы (''Татарка'') және Оторвановка аудандары жатады. Қаланың ескі бөлігі негізінен бір қабатты жеке тұрғын үйлерден тұрады, арасында Ресей империясы заманында тұрғызылған ғимараттар кездеседі. Жаңа қаланың аудандарына Шанхай (''Шаңқай''), Сазды, Болашақ, Кең Дала аудандары мен мөлтек аудандар жатады. Аты аталған аудандардан бөлек Жилгородок (''Тұрғындар қалашығы''), Авиагородок, Сельмаш, Заречный, Қарғалы (''Жилянка''), Кірпішті (''Кирпичный''), Жаңақоныс (''Новый''), Ақжар, Бауырластар, 41-ші разъезд және т. б. аудандар бар. 2000-шы жылдардан бастап қала аумағында 30 астам жаңа аудан пайда болды<ref>{{мақала|автор=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=Как не заблудиться в новых районах Актобе|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-theme-of-thet-day/48995-kak-ne-zabluditsya-v-novyh-rayonah-aktobe.html|басылым=Диапазон|жыл=05.12.2012}}</ref>. 2012 жылдан бастап 5 мөлтек ауданнан құралған, тұрғындар саны болашақта 260 мың адамға жетуі мүмкін Нұр Ақтөбе (бұрынғы ''Актобе-Сити'') ауданының құрылысы жүріп жатыр<ref>{{мақала|авторы=Мейрамгүл Рахатқызы|тақырыбы==«Нұр-Ақтөбе» — болашақтың қаласы|сілтеме=http://www.aktobegazeti.kz/?p=20513|баспасы=Ақтөбе}}</ref>. == Халқы == Халқының ұлттық құрамы сан алуан. Қазақтардың үлестік құрамы&nbsp;— 76,30&nbsp;%. Біршама [[орыстар]] (16,89&nbsp;%), сонымен қатар [[украиндар]] (2,68&nbsp;%), [[татарлар]] (1,53&nbsp;%), [[немістер]] (0,60&nbsp;%), [[корейлер]] (0,28&nbsp;%), [[әзірбайжандар]] (0,20&nbsp;%), [[өзбектер]] (0,17&nbsp;%), басқалар (1,35&nbsp;%) халықтар тұрады. (2015 жылдың 1 Қазаны бойынша).<ref name="KZ2015">[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 2015 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref> Қала әкімшілігіне 367 220 саны бар Ақтөбе қаласынан басқан тағы да 5 селолық округтер кіреді. ([[Благодар ауылдық округі|Благодарның]], Қарғалы, Құрайлы, Новый, Сазды)<ref>[http://www.akimataktobe.kz/index.php?name=Pages&op=cat&id=94 Электронный акимат города Актобе. Сельские округа]</ref>) жалпы алғанда 22 ауданға ие, сол аудандардағы адам саны 48 368 адам (2012 жылдың 1 Қаңтары бойынша). Қала әкімшілігіне тәуелді территорияда барлығы 415 588 халық тұрады. Қазіргі уақытта халық саны бойынша Ақтөбе облысында бірінші орын алады және Қазақстандығы төртінші қала болып келеді ([[Алматы]], [[Астана]], [[Шымкент]]-тен кейінгі). Халық санының жылдам өсуіне байланысты үкімет қаланың әлеуметтік-экономикалық даму жобасын әзірледі. Ақтөбе қаласының миллион халқы бар мәртебесін алу үшін бағытталған бас жобасын ретке келтіру жұмыстары жүріп жатыр.<ref>[http://www.nashaagasha.org/regions/aktobe-dobivaetsya-statusa-goroda-millionnika/ Актобе добивается статуса города-миллионника] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130927230846/http://www.nashaagasha.org/regions/aktobe-dobivaetsya-statusa-goroda-millionnika/ |date=2013-09-27 }}</ref>. Проекттіні жүзеге асыру [[2011]] жыл мен [[2040&nbsp;жыл]] аралығына есептеліп отыр. Ақтөбе қаласы халқының саны<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City & town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}</ref> {| class="wikitable" |- ! 1926!! 1939!!1959!! 1970!! 1979!! 1987!! 1989!! 1991!! 1999!! 2004!! 2005 |- |20 861 |48 749 |96 680 |149 914 |190 569 |248 000 |253 532 |265 300 |253 088 |249 759 |253 952 |} {| class="wikitable" |- ! 2006!!2007!! 2008!! 2009!! 2010!! 2011!! 2012!!2013!! 2014!! 2015!!2016 |- |258 014 |262 830 |268 644 |345 687 |348 956 |361 174 |367 391 |371 357 |377 752 |387 807 |397 572 |} ==Дереккөздер== {{Дереккөздер|3}} == Пайдаланылған әдебиет == * {{кітап|тақырыбы=История Казахской ССР с древнейших времён до наших дней в пяти томыах|жауапты=А. Н. Нусупбеков (гл. ред.) и др.|орны=Алма-Ата|баспасы=Наука|жыл=1977|томы=1|барлық беті=579|ref=История Казахской ССР}} * {{кітап|тақырыбы=Топонимика Казахстана. Энциклопедический справочник|орны=Алма-Ата|баспасы=Аруна Ltd.|жыл=2010|барлық беті=816|isbn=9965-26-330-2|ref=Топонимика Казахстана}} * {{кітап|часть=[http://www.madenimura.kz/ru/culture-legacy/books/book/kazahstan-nacionalnaa-enciklopedia-1-tom?category=all&page=158 Актобе]|тақырыбы=Казахстан. Национальная энциклопедия|орны=Алматы|баспасы=«Қазақ энциклопедиясы»|жыл=2004|isbn=9965-9389-9-7|ref=Казахстан. Национальная энциклопедия|ref=Казахстан. Национальная энциклопедия}} * {{кітап|авторы=А. А. Кауфман|тақырыбы=Переселенцы-арендаторы Тургайской области (2-я часть)|сілтеме=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2013/09/Кауфман-А.А.-Переселенцы-арендаторы-Тургайской-области.-ч.2-Отчета-по-командировке.-1897-жыл.pdf|орны=СПб|баспасы=Типография В. Безобразова и Комп.|жыл=1897|ref=Переселенцы-арендаторы Тургайской области}} * {{кітап|авторы=И. Еловскій|тақырыбы=Голодный поход Оренбургской арміи|сілтеме=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2013/09/Еловский-И.-Голодный-поход-Оренбургской-армии-1921.pdf|орны=Пекин|баспасы=Типография Успенского монастыря при Русской Духовной миссии|жыл=1921|ref=Голодный поход Оренбургской арміи}} * {{кітап|тақырыбы=Энциклопедия «Актобе»|жауапты = Под ред. М. К. Тажибаева|орны= Актобе|баспасы= Отандастар-Полиграфия|жыл= 2002| барлық беті= 786| isbn= 5-628-02641-7| тиражы= 10000|ref=Энциклопедия «Актобе»}} * {{кітап|тақырыбы= Известные имена| жауапты = Сост. Е. Ж. Курманбеков| орны= Актобе|баспасы = ОАО «Полиграфия»| жыл= 1999| барлық беті= 270|isbn= 5-7667-9244-1| тираж= 2000|ref= Известные имена}} * {{кітап|авторы=Paul Brummell|тақырыбы=Kazakhstan: The Bradt Travel Guide|баспасы=Bradt Travel Guides|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=-2ZAp-TgaSMC|жыл=2008|allpages=408|isbn=9781841622347|ref=Paul Brummell}} * {{мақала|авторы=Мурзатаева М.|тақырыбы=Сравнительная характеристика климата Уральска и Актобе|сілтеме=http://library.wksu.kz/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=5066&Itemid=2&lang=ru|баспасы=ЗКГУ им. М. Утемисова|жыл=2014|ref=Мурзатаева М.}} * {{кітап|тақырыбы=Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 жыла|орны=Астана|жыл=2011|томы=1|ref=Итоги Национальной переписи. — Т. 1}} * {{кітап|тақырыбы=Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 жыла|сілтеме=http://www.stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032653|орны=Астана|жыл=2011|томы=2|ref=Итоги Национальной переписи. — Т. 2}} * {{кітап|тақырыбы=Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 жыла|орны=Астана|жыл=2011|томы=3|ref=Итоги Национальной переписи. — Т. 3}} * {{кітап|авторы=Н. И. Журин|тақырыбы=Сверяя шаг по Ильичу (коренные преобразования в экономике и культуре Актюбинской области за жылы Советской власти)|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=mVo8AAAAMAAJ|баспасы=Казахстан|жыл=1969|барлық беті=206|ref=Н. И. Журин}} * {{кітап|авторы=Институт географии (Академия наук СССР)|тақырыбы=Казахская ССР: экономико-географическая характеристика|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=hSMzAAAAIAAJ|жауапты=Ред.: О. Р. Назаревский|баспасы=Государственное издательство географической литературы|жыл=1957|барлық беті=733|ref=Казахская ССР: экономико-географическая характеристика}} * {{кітап|авторы=Б. С. Каррыев, М. Б. Айдарханов, Е. К. Балафанов|тақырыбы=Всемирное Интервидение: Основы информационной культуры|сілтеме=http://www.unesco.kz/publications/ci/2006/ifap/world-intervision-rus.pdf|орны=Алма-Ата|баспасы=SIBIS|жыл=2006|барлық беті=403|isbn=9789965952821|ref=Всемирное Интервидение}} {{Ақтөбе облысы}} {{Қазақстан қалалары}} {{Ақтөбе қалалық әкімдігі елді мекендері}} [[Санат:Ақтөбе|*]] t76uxyxqmj5qj7pk1kf9pt5bj6urxm5 0 7025 3062330 3035432 2022-08-19T11:41:55Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 /* Ағылшын тілін қолданатын негізгі елдер */ wikitext text/x-wiki {{Тілдер |түсі = үндіеуропа |аты = Ағылшын тілі |өз атауы = English, English language |айтылуы = /ˈɪŋglɪʃ/ |елдер = [[Аустралия]], [[Канада]], [[Үндістан]], [[Ирландия]], [[Ямайка]], [[Кения]], [[Либерия]], [[Малайзия]], [[Жаңа Зеландия]], [[Нигерия]], [[Филиппин]], [[Оңтүстік Африка Республикасы]], [[Сингапур]], [[АҚШ]], [[Ұлыбритания]] т.б. елдер |аймақтар = |ресми тіл = '''''Көп қолданатын'':''' [[Антигуа және Барбуда]], [[Барбадос]], [[Белиз]], [[Ботсвана]], [[Бруней]], [[Доминикан Республикасы]], [[Гамбия]], [[Гренада]], [[Гвинея]], [[Ямайка]], [[Либерия]], [[Багам аралдары]], [[Құрама Патшалық]] ''(de facto)'', [[Америка Құрама Штаты]] ''(de facto)'', [[Аустралия]] ''(de facto)'' <br />'''''Қолданады'':''' [[Камерун]], [[Канада]], [[Гонконг]], [[Үндістан]], [[Ирландия]], [[Кения]], [[Кирибати]], [[Косово]], [[Лесото]], [[Малайзия]], [[Мальта]], [[Жаңа Зеландия]] ''(de facto)'', [[Пәкістан]], [[Филиппин]], [[Сингапур]] ''(de facto)'', [[Оңтүстік Африка Республикасы]], [[Зимбабве]] |реттейтін мекеме = |сөйлеушілер саны = 400 млн – ана тілі<br>700 млн – шет тілі |рейтинг = 2-ші, 3-ші |күйі = |жойылды = |санаты = Еуразия тілдері |классификация = [[Үндіеуропа тілдері|үндіеуропа әулеті]] :[[Герман тілдері|герман тармағы]] ::[[Батыс герман тілдері|батыс герман тобы]] :::[[Англо-фриз тілдері|англо-фриз топ тармағы]] |жазу = [[латиница]] |МЕСТ 7.75–97 = анг 45 |ISO1 = en |ISO2 = eng |ISO3 = eng |Сурет = Anglospeak (subnational version).svg}} '''Ағылшын тілі''' ({{lang-en|English, English language}}) — [[Үндіеуропа тілдері]] жанұясының батыс [[герман тілдері|герман тобына]] жататын тіл. Ағылшын тілі ежелгі тіл болып есептеледі, ол қазіргі [[Ұлыбритания]] аумағын ежелде басып алған [[Көне ағылшын тілі|Англосаксондар]]дың тілі, бірақ жауланған [[кельттер]]дің тілдері де әсерін тигізген. == Қолданылуы == Ағылшын тілі — [[халықаралық тіл]] (де-факто - [[лингва франка]]). Әлемдегі ең көп тараған, әрі [[қытай тілі|қытай]] мен [[испан тілі|испан]] тілінен кейінгі халық саны бойынша ана тілі ретінде ең көп пайдаланылатын тіл. Ағылшын тілі [[Ұлыбритания]], [[Америка Құрама Штаттары]], [[Жаңа Зеландия]], [[Аустралия]] және басқа елдерде [[ана тілі]] болып есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады. == Таралуы == Ағылшын тілі — [[БҰҰ]]-ның алты тілінің бірі болып саналады. Ағылшын тілі — [[дүние жүзі]]не ең кең таралған тіл. [[Үндіеуропа тілдері]]нің батыс [[герман тілдері]]не жатады. Ағылшын тілі құрылымы жағынан флективті. [[Ұлыбритания]], [[АҚШ]], [[Аустралия]], [[Жаңа Зеландия]]ның мемлекеттік тілі болып табылады. [[Канада]]да ([[француз тілі]]мен қатар), [[Ирландия]]да (ирланд тілімен қатар) мемлекеттік қос тілдің бірі. [[БҰҰ]]-да қабылданған ресми алты тілдің негізгісі. Алты құрлыққа кең тараған бұл тілде қазір 400 млн-нан астам [[адам]] сөйлейді. == Қазақстанда мамандар дайындау == [[Қазақстан]]да да 20 ғасырдың 50-жылдарынан бастап [[Абылай хан]] атында. Қазақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері ун-тінде, өзге де жоғары және орта оқу орындарында Ағылшын тілі оқытылып мамандар дайындалды. Жеке пән түрінде мектеп бағдарламаларына енгізілді. == Тарихы == Ағылшын тілінің түп-төркіні 5-6 ғ-да құрлықтан [[Британ]] аралына қоныс аударған англ, сакс, ют тайпалары мен аралдағы байырғы кельт (бриттер) тайпаларының тілі болып саналады. Ағылшын тілінің даму тарихы ежелгі ағылшындық (7-11 ғ.), орта (12-15 ғ.) және жаңа (15 ғ-дан бері) дәуір болып үш кезеңге бөлінеді. == Жазуы == А.т-дегі жазба ескерткіштер 7-8 ғ-дан белгілі. Ол уақытта ағылшындар руна жазуын пайдаланып, тасқа, ағашқа, сүйекке ойып жазған. 6-7 ғ-да ағылшындар арасында христиан дінінің таралуына байланысты [[Руналық жазу|руна]] жазуы қолданыстан шығып, латын әліпбиі қолданыла бастады. [[Ағылшындар]] [[латын әліпбиі]]н ілгері дамытып, оған W, J және V әріптерін қосты. 1066 ж. Англияны нормандар басып алды да, мемл. тіл — [[француз тілі]] болып, Ағылшын тілі қарапайым халықтың сөйлеу тілі есебінде сақталды. 1476 ж. Англияда ағылшын тілінде кітап басып шығару басталды. Бұл жағдай Лондон диалектісі негізінде ағылшынның жазба әдеби тілін қалыптастырды. Ағылшын жазуы – герман тілдері тобына жататын ағылшын тілінің жазуы. А.ж. ежелгі герман (ют, сакс, ағыл.) тайпаларының руна жазуы түрінде пайда болған. V-VII ғасырларда латын және руна жазуының таңбалары араласып жүрген. == Ағылшын-қазақ транскрипциясы == === Әріптер бойынша === {| class="wikitable" style="text-align:center;" |- !Орфография!![[RP]]-да айтылу!!Қазақша беріледі!!Пайдаланған кезде!!Мысал |- |rowspan="6"|a |[eɪ] |style="text-align:left;"|'''эй''' |style="text-align:left;"|ашық буында |style="text-align:left;"|''Avery'' → '''Эй'''вери<br />''Lake'' [leɪk] → Л'''эй'''к |- |[æ] |style="text-align:left;"| екі жүйе бар: <br /> (1) әрқашан '''а''' (әдетте жер-су атауларында), <br /> (2) '''ә''' |style="text-align:left;"| жабық буында <br /> |style="text-align:left;"| сәйкесінше: <br /> (1) ''Atherton'' → '''А'''тертон, ''Baslow'' → Б'''а'''слоу; <br /> (2) ''Langley'' → Л'''ә'''ңли, ''Shackley'' → Ш'''ә'''кли |- |[ɑ], [ɑː] |style="text-align:left;"|'''а''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Bath'' [bɑːθ] → Б'''а'''т |- |[ə] |style="text-align:left;"|'''а''', '''е''' |style="text-align:left;"|өңделмеген |style="text-align:left;"| ''Alabama'' [æləˈbæmə] → Ал'''а'''бам'''а''' Дәстүрлі:<br />''-ham'' → '''-ем''', <br />''-land'' → '''-ленд''', <br />кейде ''-man'' → '''-мен''' |- |[ɪ], [iː] |style="text-align:left;"|'''і''', '''и''' |style="text-align:left;"| әдетте соңында ''-age'', ''-ate'' |style="text-align:left;"| ''Village'' [ˈvɪlɪʤ] → Вилл'''и'''дж |- |[ɔ], [ɔː] |style="text-align:left;"| '''o''' |style="text-align:left;"| ''w''-дан кейін |style="text-align:left;"| ''Warren'' [ˈwɔrən] → У'''о'''ррен |- |rowspan="3"|ae, æ |[iː] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Aegis'' [ˈiːʤɪs] → '''И'''джис |- |[æ] |style="text-align:left;"|'''ә''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Caedmon'' [ˈkædmən] → К'''ә'''дмон |- |[ɑː] |style="text-align:left;"|'''а''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Caerleon'' [kɑːˈliːən] → К'''а'''рлион |- |rowspan="2"|ai, ay |[eɪ] |style="text-align:left;"|'''эй''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Aidan'' [ˈeɪdən] → '''Эй'''дан<br />''Clay'' [kleɪ] → Кл'''эй''' |- |[ɪ], [iː] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"| соңында болады ''-ain'' |style="text-align:left;"|''Newquay'' [ˈnjuːkiː] → Ньюк'''и'''<br />''Sunday'' [ˈsʌndɪ] → Санд'''и'''<br />''Mountain View'' → Маунт'''и'''н-Вью |- |rowspan="2"|ai |[ə] |rowspan="2" style="text-align:left;"|'''е''' буын алдында ''l'' және ''n'',<br />басқа жағдайларда алынып тасталды |rowspan="2" style="text-align:left;"| |rowspan="2" style="text-align:left;"|''New Britain'' [njuː ˈbrɪt(ə)n] → Нью-Брит'''е'''н |- |— |- |air, aire, ayr |[ɛə] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''ер''' қатаң дауыссыз және '''л'''-дан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Fairhall'' [ˈfɛəhɔːl] → Ф'''эр'''холл |- |rowspan="3"|al (+дауыссыз) |[ɔː] |style="text-align:left;"|'''о''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|<!-- ''talk'' [tɔːk] → т'''о'''к — Надо бы найти пример ИС в АИ --> |- |[ɔːl] |style="text-align:left;"|'''ол''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Albany'' [ˈɔːlbənɪ] → '''Ол'''бани |- |[æl] |style="text-align:left;"|'''ал''' немесе '''әл''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="3"|ar, are |[ɑː] |style="text-align:left;"|'''ар''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Carnaby'' [ˈkɑːnəbɪ] → К'''ар'''наби |- |[ær] |style="text-align:left;"|'''aр''' или '''әр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Carrie'' [ˈkærɪ] → К'''әр'''ри |- |[ɛə], [ɛər] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''ер''' қатаң дауыссыз және '''л'''-дан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Delaware'' [deləwɛə] → Дэлав'''эр''' |- |au, aw, augh(e) (қазіргі ағылшын тілі) |[ɔ], [ɔː], [оː] |style="text-align:left;"|'''о''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Law'' [lɔː] → Л'''о''' |- |rowspan="2"|b |[b] |style="text-align:left;"|'''б''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Selby'' [selbɪ] → Сэл'''б'''и |- |— |style="text-align:left;"|не '''б''', не қарастырылмайды |style="text-align:left;"|әдетте сөз соңында |style="text-align:left;"|''Lamb'' [læm] → Лам |- |rowspan="3"|c |[s] |style="text-align:left;"|'''с''' |style="text-align:left;"|көбінесе ''e, i, y'' алдында |style="text-align:left;"|''City'' [ˈsɪtɪ] → '''С'''ити |- |[k] |style="text-align:left;"|'''к''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Carn Brea'' → '''К'''арн-Бри |- |[ʃ] |style="text-align:left;"|'''ш''' (''-cia'' → '''-шия''') |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Phoenicia'' [fɪˈnɪʃɪə] → Фини'''ш'''ия |- |rowspan="5"|ch |[ʧ] |style="text-align:left;"|'''ч''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Churnet'' [ˈʧɜːnɪt] → '''Ч'''өрнет |- |[ʤ] |style="text-align:left;"|'''дж''' |style="text-align:left;"|әдетте ''-wich''-пен үйлесімде |style="text-align:left;"|''Woolwich'' → Вули'''дж''' |- |[k] |style="text-align:left;"|'''к''' |style="text-align:left;"|кірме сөздерде |style="text-align:left;"|''Christopher'' → '''К'''ристофер |- |[ʃ] |style="text-align:left;"|'''ш''' |style="text-align:left;"|француз тілінен және ''ia, io'' алдында |style="text-align:left;"|''Chardon'' → '''Ш'''ардон |- |[x] |style="text-align:left;"|'''х''' |style="text-align:left;"|шотланд тілінен |style="text-align:left;"|''Loch'' [lɔx] → Ло'''х''' |- |ck |[k] |style="text-align:left;"|'''к''' ('''кк''' емес, тіпті дауысты дыбыстар арасында!), морфемалардың түйісуінен қоспағанда |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Pickering'' → Пи'''к'''еринг<br />бірақ: ''Mackenzie'' → Ма'''кк'''ензи |- |rowspan="2"|d |[d] |style="text-align:left;"|'''д''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Dick'' → '''Д'''ик |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Wednesday'' → Уэнсди |- |rowspan="5"|e |[iː] |style="text-align:left;"|'''и''' (бірақ '''е''' латын атауларында) |style="text-align:left;"|әдетте ашық буында |style="text-align:left;"|''Eden'' [ˈiːdən] → '''И'''ден<br />бірақ: ''Cordelia'' → [[Корделия|Корд'''е'''лия]] |- |[e], [ə] |style="text-align:left;"|'''э'''<br />'''е''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Benson'' [ˈbensən] → Б'''э'''нсон |- |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''и''' немесе '''і''' |style="text-align:left;"| екпінді |style="text-align:left;"|''English River'' → '''И'''нглиш-Ривер |- |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''е''' немесе '''и''', '''і''' |style="text-align:left;"| екпінсіз |style="text-align:left;"|''Dorset'' [ˈdɔːsɪt] → Дорс'''е'''т<br />''Report'' → Р'''и'''порт |- |— |style="text-align:left;"|сөздің соңында қалдырылады (және күрделі сөздің бөліктер), <br />сондай-ақ ''s'' алдында; <br />басқа жағдайларда '''е''' арқылы беріледі |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Russel'' [rʌsl] → Расс'''е'''л <br /> ''Anglesey'' [ˈæŋglsiː] → Англси |- |rowspan="5"|ea |[iː] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Keats'' → К'''и'''тс |- |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''е''' немесе '''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Binstead'' → Бинст'''е'''д |- |[e] |style="text-align:left;"|'''э''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Breasted'' → Бр'''э'''стед |- |[eɪ] |style="text-align:left;"|'''эй''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Breakspear'' [ˈbreɪkspɪə] → Бр'''эй'''кспир |- |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ие''', '''иа''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Galatea'' [gæləˈtɪə] → Галат'''иа''' |- |rowspan="3"|ear |[ə] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''ер''' дауыссыз және '''и'''-ден кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Earl'' → '''Эр'''л |- |[ɛə] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''ер''' дауыссыз және '''и'''-ден кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Bear'' → Б'''эр''' |- |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ир''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Dearne'' [dɪən] → Д'''ир'''н |- |ee |[iː] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Lee'' → Л'''и''' |- |eer |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ир''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Geer'' → Г'''ир''' |- |rowspan="3"|ei |[iː], [ɪ] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Neil'' → Н'''и'''л |- |[aɪ] |style="text-align:left;"|'''ай''' |style="text-align:left;"|әдетте неміс тегінде |style="text-align:left;"| ''Reilly'' [ˈraɪli] → Р'''ай'''лли |- |[eɪ] |style="text-align:left;"|'''эй''' |style="text-align:left;"| | style="text-align:left;"|''Leiston'' → Л'''эй'''стон |- |rowspan="2"|eigh |[aɪ] |style="text-align:left;"|'''ай''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Heights'' → Х'''ай'''тс |- |[eɪ] |style="text-align:left;"|'''эй''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |eir |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ир''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Weir'' → У'''и'''р |- |rowspan="4"|eo |[iː] |style="text-align:left;"|'''и''' немесе '''е''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Peopleton'' [ˈpiːpltən] → П'''и'''плтон |- |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''е''' немесе '''и'''<ref name="eo" group="~"/> |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Pigeon'' [ˈpɪdʒɪn] → Пидж'''е'''н |- |[e] |style="text-align:left;"|'''э''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Meolse'' [mels] → М'''э'''лс |- |[ə] |style="text-align:left;"|'''е''' немесе '''о''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Surgeon'' [ˈsɜːdʒən] → Сөрдж'''е'''н |- |rowspan="2"|er |[ɜː], [ə] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''өр''' дауыссыз және '''и'''-ден кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Erdington'' → '''Э'''рдингтон |- |[ɑː] |style="text-align:left;"|'''ар''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Clerkenwell'' → Кл'''ар'''кенуэлл |- |ere |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ир''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Mere'' → М'''ир''' |- |rowspan="2"|eu, ew |[juː], [ju] |style="text-align:left;"|'''ю''' ('''ью''' дауыссыздан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Ewell'' → '''Ю'''элл<br />''Beulah'' → Б'''ью'''ла |- |[uː] |style="text-align:left;"|'''ү''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Shrewsbury'' → Шр'''ү'''сбери |- |rowspan="2"|ewe |[ju], [juə] |style="text-align:left;"|'''ю''' ('''ью''' дауыссыздан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ouə] |style="text-align:left;"|'''оуэ''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|ewer |[ju], [juə] |style="text-align:left;"|'''юр''' ('''ьюр''' дауыссыздан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Sewer'' ['sjuə] → С'''ьюр''' |- |[ouə] |style="text-align:left;"|'''оуэр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Sewer'' ['souə] → С'''оуэр''' |- |rowspan="2"|ey |[iː], [ɪ] |style="text-align:left;"|'''и''' немесе '''і''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Keyford'' → К'''и'''форд |- |[eɪ] |style="text-align:left;"|'''эй''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Heywood'' → Х'''эй'''вуд |- |rowspan="2"|f |[f] |style="text-align:left;"|'''ф''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Fridge'' → '''Ф'''ридж |- |[v] |style="text-align:left;"|'''ф''', '''в''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="4"|g |[g] |style="text-align:left;"|'''г''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Gull'' → '''Г'''алл |- |[ʤ] |style="text-align:left;"|'''дж''' |style="text-align:left;"|әдетте ''e, i, y'' алдында |style="text-align:left;"|''Georgia'' → '''Дж'''ор'''дж'''ия |- |[ʒ] |style="text-align:left;"|'''ж''' |style="text-align:left;"|кірме сөздерде |style="text-align:left;"|''Baton Rouge'' → Батон-Ру'''ж''' |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="3"|gg |[g] |style="text-align:left;"|'''гг''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Jagger'' → Джа'''гг'''ер |- |[ʤ] |style="text-align:left;"|'''дж''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ʒ] |style="text-align:left;"|'''жж''' |style="text-align:left;"|кірме сөздерде |style="text-align:left;"| |- |rowspan="3"|gh |[f] |style="text-align:left;"|'''ф''' |style="text-align:left;"|сөз соңында |style="text-align:left;"|''Brough'' [brʌf] → Бра'''ф''' |- |[gh] |style="text-align:left;"|'''гх''' |style="text-align:left;"|негіздердің түйіскен жерінде болады |style="text-align:left;"|''Springhill'' → Сприн'''гх'''илл |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Dwight'' [dwaıt] → Дуайт |- |rowspan="2"|h |[h] |style="text-align:left;"|'''х''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Househill'' → '''Х'''аус'''х'''илл<br /> ''Henry'' → '''Х'''энри |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"|көбінесе сөздердің соңында және дауыссыз дыбыстардан кейін: ''lh, rh'' және т.б. |style="text-align:left;"|''Rhodes'' [rəudz] → '''Р'''одс |- |rowspan="2"|i |[aɪ] |style="text-align:left;"|'''ай''' |style="text-align:left;"|әдетте ашық буында және ''nd'' алдында |style="text-align:left;"|''Line'' [laɪn] → Л'''ай'''н |- |[ɪ], [iː] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"|әдетте жабық буында |style="text-align:left;"|''Kidd'' [kɪd] → К'''и'''дд |- |rowspan="2"|ia |[aɪə] |style="text-align:left;"|'''айа''' ('''айя''' сөз соңында) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Giant'' → Дж'''айа'''нт |- |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''иа''' ('''ия''' сөз соңында) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Victoria'' → Виктор'''ия''' |- |iar |[aɪə] |style="text-align:left;"|'''айар''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Friar'' [fraɪə] → Фр'''айар''' |- |rowspan="2"|ie |[aɪə] |style="text-align:left;"|'''айе''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Society'' → Сос'''айе'''ти |- |[ɪ], [iː] |style="text-align:left;"|'''и''' немесе '''ір''' |style="text-align:left;"|''-ies'', ''-ied'' жиі соңында |style="text-align:left;"|''Leith'' → [[Лит (Шотландия)|Л'''и'''т]] |- |rowspan="2"|ier |[aɪə], [aɪər] |style="text-align:left;"|'''айер''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ɪə], [ɪər], |style="text-align:left;"|'''ир''' немесе '''ір''' ('''иер''' или '''ьер''' в безударной позиции) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Pierce'' → П'''ир'''с<br />''Colliers'' → Колл'''иер'''с<br />''Whittier'' → Уитт'''ьер''' |- |rowspan="2"|igh |[aɪ] |style="text-align:left;"|'''ай''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Dwight'' [dwaıt] → Ду'''ай'''т |- |[ɪgh] |style="text-align:left;"|'''игх''' |style="text-align:left;"|негіздердің түйіскен жерінде болады |style="text-align:left;"|''Brighouse'' [brɪghaus] → Бр'''игх'''аус |- |rowspan="4"|io |[ə] |style="text-align:left;"|'''е''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|'''е''' (''-tion'' → '''-шен''', [ʃn] деп айтылса да) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[aɪə] |style="text-align:left;"|'''айо''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Lion'' → Л'''айо'''н |- |басқаша |style="text-align:left;"|'''ио''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|ir |[ɜː] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''өр''' дауыссыз және '''и'''-ден кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ир''' немесе '''ір''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|ire |[aɪə] |style="text-align:left;"|'''айр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Ireton'' → '''Айр'''тон |- |[ɪə] |style="text-align:left;"|'''ир''' немесе '''ір''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Lancashire'' → Ланкаш'''ир''' |- |irr |[ɪr] |style="text-align:left;"|'''ирр''' немесе '''ірр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |j |[ʤ] |style="text-align:left;"|'''дж''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|k |[k] |style="text-align:left;"|'''к''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"|көбінесе бастапқы комбинацияда ''kn'' |style="text-align:left;"|''Knighton'' → '''Н'''айтон |- |rowspan="2"|l |[l] |style="text-align:left;"|'''л''' (кейбір сөздерде дауыссыздар алдында '''ль''') |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| ''Carleton'' → Кар'''л'''тон<br />но по традиции: ''Albert'' → [[Альберт|А'''ль'''берт]], ''Donald'' → [[Дональд|Дона'''ль'''д]] и т. п. |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"|көбінесе дауыссыз дыбыстың алдында |style="text-align:left;"| |- |ll |[l] |style="text-align:left;"|'''лл''' (в географических названиях '''л''' перед согласными, <br />географиялық атауларда '''л''' дауыссыз дыбыстардың алдында, бірақ әрқашан [[Валлий]] атауларында '''лл''';) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|m |[m] |style="text-align:left;"|'''м''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"|сөздің басында ''mn'' тіркесімінде болады |style="text-align:left;"| |- |mpb |[mb] |style="text-align:left;"|'''мпб''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Campbell'' → [[Кәмпбелл|Кә'''мпб'''елл]] |- |n |[n], [ŋ] |style="text-align:left;"|'''н''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |ng |[ŋ] |style="text-align:left;"|'''ң''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|o | [ou], [əu] |style="text-align:left;"|'''о''', '''оу''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ɔ], [ɔː],<br />[ə], [o], [ʌ] |style="text-align:left;"|'''о''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''London'' [lʌndən] → Л'''о'''нд'''о'''н |- |oa |[ou], [əu], [ɔː] |style="text-align:left;"|'''о''', '''оу''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Oakland'' [əuklənd] → '''О'''кленд<br />''Oaks'' [əuks] → [[Оукс|'''О'''укс]] |- |oar |[ɔː], [ə], [ɔəː] |style="text-align:left;"|'''ор''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Boardhills'' [bɔːdhɪlz] → Б'''о'''рдхилс |- |oe, œ |[iː] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Phoenix'' → Ф'''и'''никс |- |oi, oy |[ɔɪ] |style="text-align:left;"|'''ой''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Droitwich'' → Др'''ой'''туич |- |rowspan="2"|oo |[u], [uː] |style="text-align:left;"|'''у''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Goole'' [guːl] → Г'''у'''л |- |[ʌ] |style="text-align:left;"|'''а''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Floodwood'' [flʌdwud] → Фл'''а'''двуд |- |rowspan="2"|oor, oore |[ɔː], [ɔəː] |style="text-align:left;"|'''ор''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Doors'' → Д'''ор'''з |- |[uə] |style="text-align:left;"|'''ур''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Highmoor'' [haɪmuə] → Хайм'''ур''' |- |rowspan="2"|or |[ɔː], [ə] |style="text-align:left;"|'''ор''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Morton'' [mɔːtən] → М'''ор'''тон |- |[əː] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''өр''' дауыссыздан және '''и'''-ден кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |ore |[ɔː], [ɔəː] |style="text-align:left;"|'''ор''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Dore'' [dɔː] → Д'''ор''' |- |rowspan="5"|ou |[ʌ] |style="text-align:left;"|'''а''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Country'' → К'''а'''нтри |- |[ou], [əu]; <br /> бірқатар диалектілерде  [o] |style="text-align:left;"|'''оу''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Boulder'' [bouldə] → Б'''оу'''лдер |- |[au] |style="text-align:left;"|'''ау''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Louth'' [lauθ] → Л'''ау'''т |- |[ə] |style="text-align:left;"|'''о'''<br>'''е''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Aldous'' → Олд'''о'''с<br>''Dangerous'' → Дэйнджр'''е'''с |- |[u] |style="text-align:left;"|'''у''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Louis'' → Л'''у'''ис |- |rowspan="3"|ough |[au] |style="text-align:left;"|'''ау''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ʌf] |style="text-align:left;"|'''аф''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Brough'' [brʌf] → Бра'''ф''' |- |[ɔh], [oh] |style="text-align:left;"|'''ох''' |style="text-align:left;"|кельт атауларында кездеседі |style="text-align:left;"|''Loughrea'' → Л'''ох'''рей |- |rowspan="3"|our |[ɔː], [ə], [ɔəː] |style="text-align:left;"|'''ор''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Bournville'' → Б'''о'''рнвилл |- |[auə] |style="text-align:left;"|'''аур''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Flourmille'' → Фл'''ау'''рмилл |- |[ɜː] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''өр''' дауыссыздан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Bourke'' → Б'''өр'''к |- |rowspan="3"|ow |[ou] |style="text-align:left;"|'''оу''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Maslow'' → Масл'''оу''' |- |[au] |style="text-align:left;"|'''ау''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Brownville'' → Бр'''ау'''нвилл |- |[ɔː] |style="text-align:left;"|'''о''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|ower |[auə] |style="text-align:left;"|'''ауэр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Bower'' [bauə] → Б'''ауэр''' |- |[ouə] |style="text-align:left;"|'''оуэр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Lower'' [ləuə] → Л'''оуэр''' |- |rowspan="2"|p |[p] |style="text-align:left;"|'''п''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады, бірақ міндетті емес,<br /> әсіресе классикалық тілдерден болса; ''mpb'' → '''мпб''' |style="text-align:left;"|бұл сөздің басында ''pn, ps, pt''-де болады |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|ph |[f] |style="text-align:left;"|'''ф''' |style="text-align:left;"|грек атауларында кездеседі |style="text-align:left;"|''Phil'' [fɪl] → '''Ф'''ил |- |[ph] |style="text-align:left;"|'''пх''' |style="text-align:left;"|морфемалардың түйіскен жерінде |style="text-align:left;"|''Upholder'' [ʌphəuldə] → А'''пх'''оулдер |- |q |[k] |style="text-align:left;"|'''к''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="2"|qu |[k] |style="text-align:left;"|'''к''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Mosquito'' [mɔsˈkiːtəu] → Мос'''к'''ито |- |[kw] |style="text-align:left;"|'''ку''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Queenstown'' [ˈkwiːnstaun] → '''Ку'''инстаун |- |rowspan="2"|r |[r] |style="text-align:left;"|'''р''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|'''р''' (қалдырылмайды) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Peter'' [ˈpiːtə] → Пите'''р''' |- |rowspan="5"|s |[s] |style="text-align:left;"|'''с''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[z] |style="text-align:left;"|'''с''' немесе '''з''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Isidora'' → И'''з'''идора<br />''Parsons'' → Парсон'''с''' немесе Парсон'''з''' |- |[ʃ] |style="text-align:left;"|'''ш''' |style="text-align:left;"|әдетте «дауыссыз + ''si, su'' + дауысты» тіркесімінде |style="text-align:left;"|''Sugarloaf'' [ˈʃugəlouf] → '''Ш'''угарлоф |- |[ʒ] |style="text-align:left;"|'''ж''' |style="text-align:left;"|әдетте «дауысты + ''si, su'' + дауысты» тіркесімінде |style="text-align:left;"|''Treasure'' [ˈtreʒə] → Трэ'''ж'''ер |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Island'' [aɪlənd] → Айленд |- |rowspan="2"|sh |[ʃ] |style="text-align:left;"|'''ш''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Shepshed'' [ʃepʃəd] → '''Ш'''эп'''ш'''ед |- |[sh] |style="text-align:left;"|'''сх''' |style="text-align:left;"|күрделі сөздерде |style="text-align:left;"|''Grasshopper'' → Грас'''сх'''оппер |- |rowspan="2"|ss |[s] |style="text-align:left;"|'''сс''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[z] |style="text-align:left;"|'''з''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Possession'' → По'''з'''ешен |- |rowspan="4"|t |[t] |style="text-align:left;"|'''т''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ʃ] |style="text-align:left;"|'''ш''' (''-tion'' → '''-шен''')<ref group="~" name="erm-tion"/> |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ʧ] |style="text-align:left;"|'''ч''' (''-ture'' → '''-чер''') |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады, ''tch''-ны қоспағанда |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Newcastle'' [njuːkɑːsl] → [[Ньюкасл]] |- |tch |[ʧ] |style="text-align:left;"|'''тч''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="4"|th |[t] |style="text-align:left;"|'''т''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[θ] |style="text-align:left;"|'''т''' ('''с''' тек ерекшелік ретінде) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Jonathan'' [ʤɔnəθən] → Джона'''т'''ан<br />бірақ дәстүрлі: ''Galsworthy'' → [[Голсуорси|Голсуор'''с'''и]] |- |[ð] |style="text-align:left;"|'''т''' немесе '''д''' ('''з''' тек ерекшелік ретінде) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Heather'' [ˈheðə] → Хэ'''т'''ер немесе Хэ'''д'''ер<br />бірақ дәстүрлі: <br />''Rutherford'' → [[Резерфорд|Ре'''з'''ерфорд]] |- |[th] |style="text-align:left;"|'''тх''' |style="text-align:left;"|буындардың шекарасында болады |style="text-align:left;"|''Pothole'' [pɔthəul] → По'''тх'''ол |- |ts |[ts] |style="text-align:left;"|'''тс''' ('''ц''' емес) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|Keats → Ки'''тс''' |- |tz |[ts] |style="text-align:left;"|'''ц''' ('''тц''' емес) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Fitzgerald'' → Фи'''ц'''джеральд |- |rowspan="6"|u |[ju:] |style="text-align:left;"|'''ю''' ('''ью''' дауыссыздан кейін) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Utah'' → '''Ю'''та |- |[u], [uː] |style="text-align:left;"|'''у''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Bush'' [buʃ] → Б'''у'''ш |- |[ʌ] |style="text-align:left;"|'''а''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Augusta'' → Ог'''а'''ста |- |[ə] |style="text-align:left;"|'''у''' |style="text-align:left;"| тексерілмеген күйде |style="text-align:left;"|''Titus'' [taɪtəs] → Тайт'''у'''с |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылады (''-gue'' → '''-г''', ''-que'' → '''-к''') |style="text-align:left;"|кейде дауыссыздан кейін, негізінен ''g'' мен ''q'' |style="text-align:left;"|''Guardian'' [gɑːdɪən] → Гардиан |- |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''и''' |style="text-align:left;"|[[валлий]] атауларында кездеседі |style="text-align:left;"|''Llandudno'' → [[Лландидно|Лланд'''и'''дно]] |- |rowspan="4"|ue |[e] |style="text-align:left;"|'''э''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Guest'' [gest] → Г'''э'''ст |- |басқа дыбыс (біреу) |style="text-align:left;"|''u'' сияқты айтылуы бірдей |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |екі дыбыс |style="text-align:left;"|жеке-жеке беріледі |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылған (''-gue'' → '''-г''', ''-que'' → '''-к''') |style="text-align:left;"|кейде ''g'' мен ''q''-ден кейін |style="text-align:left;"| |- |rowspan="3"|ui |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''і''', '''и''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Empire State Building'' [ˈbɪldɪŋ] → [[Эмпайр-стэйт-билдиң|Эмпайр-стэйт-б'''и'''лдиң]] |- |басқа дыбыс (бір) |style="text-align:left;"| ''u'' сияқты айтылуы бірдей |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |екі дыбыс |style="text-align:left;"|жеке-жеке беріледі |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |ur |[ɜː], [ə] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''ёр''' дауыссыздан кейін және '''и''')<ref group="~" name="erm-ture"/> |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Turner'' [ˈtɜːnə] → Т'''ер'''нер |- |rowspan="2"|v |[v] |style="text-align:left;"|'''в''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылған |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |rowspan="3"|w |[w] |style="text-align:left;"|'''у''' (бірақ '''в''', егер келесі әріп '''у''' болса, <br />немесе W екі дауысты арасында дифтонг құрмайды,<br /> сондай-ақ аты-жөндер мен атауларында) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Whitefield'' → '''У'''айтфилд<br />''Wood'' → '''В'''уд<br />''Delaware'' → Дела'''в'''эр<br /> ''Highwind'' → Хай'''в'''инд |- |[v] |style="text-align:left;"|'''в''' |style="text-align:left;"|ағылшын емес есім мен атауларда |style="text-align:left;"| |- |— |style="text-align:left;"|қалдырылған (көбіне сөздің басында болады) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Wright'' [raɪt] → Райт |- |wor |[wɜː] |style="text-align:left;"|'''уэр''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Worthing'' → '''Уэр'''тиң |- |rowspan="3"|x |[ks] |style="text-align:left;"|'''кс''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Oxford'' → О'''кс'''форд |- |[gz] |style="text-align:left;"|'''гз''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Alexander'' → Але'''гз'''андер |- |[z] |style="text-align:left;"|'''з''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Xerox'' → '''З'''ирокс |- |rowspan="3"|y |[ɪ] |style="text-align:left;"|'''і''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Lynn'' → Л'''і'''нн |- |[aɪ] |style="text-align:left;"|'''ай''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Tyne'' → Т'''ай'''н |- |[j] |style="text-align:left;"|'''й''' ('''ь''' дауыссыздан кейін дауысты алдында:<br /> йа, йэ, йи, йо, йу орнына дауыссыздан кейін жазылады '''ья''', '''ье''', '''ьи''', '''ьо''', '''ью''';<br />сөздің басында және дауыстыдан кейін йа, йу орнына жазылады '''я''', '''ю''',<br />бірақ '''йи''' мен '''йо''' үйлесімі сақталады және әдетте '''йэ''' сақталады) |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Yellowstone'' ['jeləustəun] → [[Йеллоустон|'''Й'''еллоустон]] |- |yr |[əː] |style="text-align:left;"|'''эр''' ('''ө''' дауыссыздан кейін және '''и''') |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"|''Byrd'' → Б'''ер'''д |- |rowspan="3"|z |[z] |style="text-align:left;"|'''з''' |style="text-align:left;"| |style="text-align:left;"| |- |[ts] |style="text-align:left;"|'''ц''' |style="text-align:left;"|есім мен атаулар<br />неміс және итальян тегінен |style="text-align:left;"|''Zuckerberg'' → '''Ц'''укерберг |- |[s], [θ] |style="text-align:left;"|'''с''' |style="text-align:left;"|есім мен атаулар<br />испан тегінен |style="text-align:left;"|''La Paz'' → Ла-П'''ас''' |- |} === Фонема бойынша === {| class="wikitable" | style="background color:transparent;" |- ! Фонема !! Негізгі аударма нұсқасы !! Баламалы аударма нұсқасы !! Қосымша аударма нұсқасы !! қажет жағдайда |- | [iː] || '''и''' || || || |- | [ɪ] || '''и''' || '''і''' || '''е''', ('''э''') || e, eo |- | [e] || '''э''' || || '''е''' || ea, eo |- | [æ] || '''ә''' || '''а''' || || |- | [ɑː] || '''а''' || || || |- | [ɔ] || '''o''' || || || |- | [ɔː] || '''o''' || || '''ор''' || or |- | [u] || '''у''' || || || |- | [uː] || '''ү''' || || || |- | [ʌ] || '''а''' || || '''о''' || o |- | [əː] || '''ер''', ('''эр''') || транслитерация || || |- | [ə] || транслитерация || || '''е'''<br>'''о''' || u<br>ou |- | [aɪ] || '''ай''' || || || |- | [aɪə] || '''1'''-ші кестеде || транслитерация || || |- | [au] || '''ау''' || || || |- | [auə] || '''аур''' || ауер || '''ауэр''' || ower |- | [eɪ] || '''ей''', ('''эй''') || || || |- | [ɛə] || '''эр''' || || || |- | [ɪə] || '''ир''' || || '''ия''' || ia |- | [ou] || '''о''' || оу || '''оу''' || ou, ow |- | [ɔɪ] || '''ой''' || || || |- | [uə] || '''ур''' || || || |- | [b] || '''б''' || || || |- | [d] || '''д''' || || || |- | [ʤ] || '''дж''' || || || |- | [f] || '''ф''' || || || |- | [g] || '''г''' || || || |- | [h] || '''х''' || || || |- | [j] ||colspan="4"|йотация: [ja], [je], [ji], [jɔ], [ju] — '''ья''', '''ье''', '''ьи''', '''ьо''', '''ью''' ('''я''', '''е''', '''йи''', '''йо''', '''ю''')) |- | [k] || '''к''' || || || |- | [l] || '''л''' || || || |- | [m] || '''м''' || || || |- | [n] || '''н''' || || || |- | [ŋ] || '''ң''' || || '''нк''' ('''н''') || nc и nk (nk) |- | [p] || '''п''' || || || |- | [r] || '''р''' || || || |- | [s] || '''с''' || || || |- | [ʃ] || '''ш''' || || || |- | [t] || '''т''' || || || |- | [ð] || '''т''', '''д''' || <s>з, с, в</s> (ескі.) || || |- | [θ] || '''т''' || <s>с, ф</s> (ескі.) || || |- | [ʧ] || '''ч''' || || '''тч''' || tch |- | [ts] || '''тс''' || || '''ц''' || tz |- | [v] || '''в''' || || '''ф''' || f |- | [w] || '''у''' || <s>в</s> (ескі.) || '''в''' || [u] алдында |- | [z] || '''з''' || || '''с''' || s (сөздің соңында немесе дауыссыз дыбысқа жақын) |- | [ʒ] || '''ж''' || || || |- |} == Диалектілері == Ағылшын тілі британдық және американдық болып екі түрге бөлінеді. Британдық Ағылшын тілі өз ішінде шотландиялық, солтүстік, батыс, шығыс, оңтүстік диалектілерге жіктеледі. 7-11 ғ-да англо-саксон тілінде 4 [[диалект]] болған: нартумбриялық, мерсиялық, уэссек және кент. Ағылшын тілінің басты ерекшеліктері: а) [[фонетика]] жүйесінде дыбыстарының көпшілігі біресе созылыңқы, біресе қысқа айтылады. Осыған орай, Ағылшын тілінде сөз мағынасы бірсыдырғы өзгеріске түсуі мүмкін; б) морфол. саласындағы өзгешелік: [[сын есім]] мен сан есімнің барлық жалғаулары, яғни [[септік жалғау|септіктері,]] сондай-ақ, [[зат есім]] мен [[етістік]] аффикстерінің көбі бұл күнде тарихи өзгерістерге түскен. Соған орай, Ағылшын тілінде сөз бен сөзді байланыстыратын предлогтар, артикльдер, сондай-ақ көмекші етістік сияқты жаңа тұлғалар, формалар ([[морфема]]лар) пайда болған. Ағылшын тілінің жазу ережелері мен сөздердің айтылуында айырмашылықтар бар. Орфографиялық ережелер бойынша бұрынғы және қазіргі ағылшын тіліндегі дыбыстардың өзгерістері жазуда қатаң сақталады.<ref name="source1">“Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы”, 1 - том</ref> == Ағылшын әліпбиі == Ағылшын әліпбиі 26 әріптен құралады: {| border=0 cellpadding=4 cellspacing=1 style="padding:0 .5em .2em; border:1px solid #999; margin:1em 0;" |- style="font-size:large; text-align:center; " | A || B || C || D || E || F || G || H || I || J || K || L || M || N || O || P || Q || R || S || T || U || V || W || X || Y || Z |- style="font-size:large; text-align:center; " | a || b || c || d || e || f || g || h || i || j || k || l || m || n || o || p || q || r || s || t || u || v || w || x || y || z |} == Ағылшын тілін қолданатын негізгі елдер == [[Сурет:Anglospeak (subnational version).svg|300px|нобай|оңға|Ағылшын тілін қолданатын елдер]] [[Сурет:Knowledge of English EU map.svg|300px|нобай|оңға|Еуропадағы ағылшын тілі]] Ағылшын тілі көптеген елдерде қолданады. Олардың қатарында негізгі осы елдер бар: # [[Ұлыбритания]] # [[АҚШ]] # [[Аустралия]] # [[Жаңа Зеландия]] # [[Канада]] # [[Ирландия]] == Ағылшын тілін білу бойынша елдердің рейтингі == 1.[[Нидерланды]] 2.[[Австрия]] 3.[[Дания]] 4.[[Сингапур]] 5.[[Норвегия]] 6.[[Бельгия]] 7.[[Португалия]] 96.[[Қазақстан]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Germanic Philology}} [[Санат:Батыс герман тілдері]] [[Санат:АҚШ тілдері]] [[Санат:Аустралия тілдері‎]] [[Санат:Канада тілдері]] [[Санат:Үндістан тілдері‎]] [[Санат:Ұлыбритания тілдері]] 5aap1cg7x39g32t9zjqrgof9vodxayb 0 13370 3062276 2842544 2022-08-19T08:07:29Z DariaUrinbasarova21nis 117340 қате wikitext text/x-wiki [[Сурет:Lateral head anatomy detail.jpg|thumb]] [[Сурет:Heart-and-lungs.jpg|thumb|right|Адам жүрегі мен өкпесі, ''[[Gray's Anatomy]]'' ескі баспасынан.]] '''Анатомия''' ({{lang-el|ἀνα}} - үстінен + {{lang-el|τέμνω}}- кесем — бөлшектеу, кесу, іреу) — [[тірі]] организмдердің үлкейткіш аспаптардың көмегінсіз көзге көрінетін құрылысын зерттейтін іргелі (фундаментальды) биологиялық морфологиялық ғылым. Анатомия — зерттеу бағыттарына байланысты [[жануарлар]] және [[өсімдік]]тер анатомиясы болып екіге бөлінеді. *Жануарлар анатомиясынан [[адам]] анатомиясы жеке ғылым саласы ретінде бөлінді. Зерттеу бағыттарына сәйкес анатомия өз кезегінде бірнеше салаларға бөлінеді: # жүйелі анатомия — [[адам]] мен [[жануарлар]] дене мүшелерінің құрылысын, олардың атқаратын қызметтерімен байланыстырып, мүшелер жүйелері ретінде (тері жабыны, [[сүйек]]тер, [[бұлшық ет]]тер, [[ас қорыту]], [[тыныс алу]], [[зәр бөлу]], [[көбею]], [[тамырлар]], эндокринді [[без]]дер, [[жүйке жүйе]]лері) зерттейді; # [[мүсіндік]] (пластикалық) анатомия — [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің сыртқы дене бітімі мен дене бөліктерінің тұрақты жағдайдағы немесе қозғалыстағы пропорциялық арақатынасын зерттейді. [[Мүсіндік анатомия]]ның негізін қалаған италиян ғалымы [[Леонардо да Винчи]]; # [[топографиялық анатомия]] — [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің белгілі аумақтары мен бөліктеріндегі әртүрлі жүйелер мүшелерінің орналасу орындары мен сол аймақтағы олардың арақатынастарын зерттейді; # [[салыстырмалы анатомия]] — әртүрлі типтер мен кластарға жататын жануарлардың белгілі бір мүшелерінің немесе мүшелер жүйелерінің құрылыстарын салыстырып зерттейді; # [[түр анатомиясы]] — жануарлардың түрлеріне байланысты, олардың дене құрылысындағы ерекшеліктерді анықтайды; # [[тұқым анатомиясы]] — мал тұқымдарына сәйкес, олардың дене құрылысындағы салыстырмалы айырмашылықтарды зерттейді; # [[жас анатомиясы]] — жануарлардың жасына байланысты, олардың дене мүшелері құрылысындағы [[құрылым]]дық өзгерістерді анықтайды; # [[қалыпты анатомия]] — ересек [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің дертсіз қалыпты жағдайдағы [[құрылыс]]ын анықтап зертгейді; # [[сырқаттық (патологиялық) анатомия]] — ауырған организм дене мүшелерінің [[құрылыс]]ын қалыпты анатомия мөліметтерімен салыстыра отырып зерттейді; # [[микроскопиялық анатомия]] — [[жануарлар]] организмі мүшелерінің микроскоппен ғана көрінетін [[құрылыс]]ын зерттейді. Адам мен жануарлардың қалыпты анатомиясы көптеген ғылыми салалардан тұрады: * [[остеология]] — [[сүйек]]тер жүйесі туралы ілім * [[синдесмология]] — [[сүйек]]тер байланыстары туралы ілім * [[миология]] - бұлшықеттер туралы ілім *[[ дермотология]] - тері жабыны және онын туындылары туралы ілім * [[спланхнология]] — ішкі ағзалар туралы ілім * [[эндокринология]] — ішкі секреция бездері туралы ілім * [[ангиология]] — тамырлар жүйесі (қанайналым, лимфаайналым, қантүзу мүшелері) туралы ілім * [[неврология]] — жүйке жүйесі туралы ілім * [[эстезиология]] — сезім мүшелері туралы ілім. #Анатомия ғылымының негізін көне [[грек ғұламалары]]: [[Алкмеон Кротонский]], [[Гиппократ]], [[Аристотель]], [[Герофил]], [[Эразистрат]]. #Ертедегі [[Рим]] ғалымдары: [[А.К. Цельс]], [[К.Гален]]. #[[Орта ғасыр]]дың шығыс ғұламасы: [[Әбу Әли ибн Сина]]. #[[Қайта өрлеу дәуірі]]нің ғалымдары: [[Леонардо да Винчи]], [[А.Везалий]] және т.б. ғалымдар қалады.<ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9</ref> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} [[Санат:Биоморфология]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Морфология]] dqqfan8kdy1qo9e1ql5uojs3d1moblb 3062280 3062276 2022-08-19T08:19:43Z DariaUrinbasarova21nis 117340 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Lateral head anatomy detail.jpg|thumb]] [[Сурет:Heart-and-lungs.jpg|thumb|right|Адам жүрегі мен өкпесі, ''[[Gray's Anatomy]]'' ескі баспасынан.]] '''Анатомия''' ({{lang-el|ἀνα}} - үстінен + {{lang-el|τέμνω}}- кесем — бөлшектеу, кесу, іреу) — тірі организмдердің үлкейткіш аспаптардың көмегінсіз көзге көрінетін құрылысын зерттейтін іргелі (фундаментальды) биологиялық морфологиялық ғылым. Анатомия — зерттеу бағыттарына байланысты [[жануарлар]] және [[өсімдік]]тер анатомиясы болып екіге бөлінеді. *Жануарлар анатомиясынан [[адам]] анатомиясы жеке ғылым саласы ретінде бөлінді. Зерттеу бағыттарына сәйкес анатомия өз кезегінде бірнеше салаларға бөлінеді: # жүйелі анатомия — [[адам]] мен [[жануарлар]] дене мүшелерінің құрылысын, олардың атқаратын қызметтерімен байланыстырып, мүшелер жүйелері ретінде (тері жабыны, [[сүйек]]тер, [[бұлшық ет]]тер, [[ас қорыту]], [[тыныс алу]], [[зәр бөлу]], [[көбею]], [[тамырлар]], эндокринді [[без]]дер, [[жүйке жүйе]]лері) зерттейді; # [[мүсіндік]] (пластикалық) анатомия — [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің сыртқы дене бітімі мен дене бөліктерінің тұрақты жағдайдағы немесе қозғалыстағы пропорциялық арақатынасын зерттейді. [[Мүсіндік анатомия]]ның негізін қалаған италиян ғалымы [[Леонардо да Винчи]]; # [[топографиялық анатомия]] — [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің белгілі аумақтары мен бөліктеріндегі әртүрлі жүйелер мүшелерінің орналасу орындары мен сол аймақтағы олардың арақатынастарын зерттейді; # [[салыстырмалы анатомия]] — әртүрлі типтер мен кластарға жататын жануарлардың белгілі бір мүшелерінің немесе мүшелер жүйелерінің құрылыстарын салыстырып зерттейді; # [[түр анатомиясы]] — жануарлардың түрлеріне байланысты, олардың дене құрылысындағы ерекшеліктерді анықтайды; # [[тұқым анатомиясы]] — мал тұқымдарына сәйкес, олардың дене құрылысындағы салыстырмалы айырмашылықтарды зерттейді; # [[жас анатомиясы]] — жануарлардың жасына байланысты, олардың дене мүшелері құрылысындағы [[құрылым]]дық өзгерістерді анықтайды; # [[қалыпты анатомия]] — ересек [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің дертсіз қалыпты жағдайдағы [[құрылыс]]ын анықтап зертгейді; # [[патологиялық анатомия]] — ауырған организм дене мүшелерінің [[құрылыс]]ын қалыпты анатомия мөліметтерімен салыстыра отырып зерттейді; # [[Жеке гистология немесе микроскопиялық анатомия]] — [[жануарлар]] организмі мүшелерінің микроскоппен ғана көрінетін [[құрылыс]]ын зерттейді. Адам мен жануарлардың қалыпты анатомиясы көптеген ғылыми салалардан тұрады: * [[остеология]] — [[сүйек]]тер жүйесі туралы ілім * [[синдесмология]] — [[сүйек]]тер байланыстары туралы ілім * [[миология]] — бұлшықеттер туралы ілім *[[ дерматология]] — тері жабыны және онын туындылары туралы ілім * [[спланхнология]] — ішкі ағзалар туралы ілім * [[эндокринология]] — ішкі секреция бездері туралы ілім * [[ангиология]] — тамырлар жүйесі (қанайналым, лимфаайналым, қантүзу мүшелері) туралы ілім * [[неврология]] — жүйке жүйесі туралы ілім * [[Сезім мүшелері]] (эстезиология) — сезім мүшелері туралы ілім. #Анатомия ғылымының негізін көне [[грек ғұламалары]]: [[Алкмеон Кротонский]], [[Гиппократ]], [[Аристотель]], [[Герофил]], [[Эразистрат]]. #Ертедегі [[Рим]] ғалымдары: [[А.К. Цельс]], [[К.Гален]]. #[[Орта ғасыр]]дың шығыс ғұламасы: [[Әбу Әли ибн Сина]]. #[[Қайта өрлеу дәуірі]]нің ғалымдары: [[Леонардо да Винчи]], [[А.Везалий]] және т.б. ғалымдар қалады.<ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9</ref> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} [[Санат:Биоморфология]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Морфология]] cd1hbdueaj5qhdv3r6dt5efxnsh7f9g 3062327 3062280 2022-08-19T10:44:23Z DariaUrinbasarova21nis 117340 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Lateral head anatomy detail.jpg|thumb]] [[Сурет:Heart-and-lungs.jpg|thumb|right|Адам жүрегі мен өкпесі, ''[[Gray's Anatomy]]'' ескі баспасынан.]] '''Анатомия''' ({{lang-el|ἀνα}} - үстінен + {{lang-el|τέμνω}}- кесем — бөлшектеу, кесу, іреу) — тірі организмдердің үлкейткіш аспаптардың көмегінсіз көзге көрінетін құрылысын зерттейтін іргелі (фундаментальды) биологиялық морфологиялық ғылым. Анатомия — зерттеу бағыттарына байланысты [[жануарлар]] және [[өсімдік]]тер анатомиясы болып екіге бөлінеді. *Жануарлар анатомиясынан [[адам]] анатомиясы жеке ғылым саласы ретінде бөлінді. Зерттеу бағыттарына сәйкес анатомия өз кезегінде бірнеше салаларға бөлінеді: # жүйелі анатомия — [[адам]] мен [[жануарлар]] дене мүшелерінің құрылысын, олардың атқаратын қызметтерімен байланыстырып, мүшелер жүйелері ретінде (тері жабыны, [[сүйек]]тер, [[бұлшық ет]]тер, [[ас қорыту]], [[тыныс алу]], [[зәр бөлу]], [[көбею]], [[тамырлар]], эндокринді [[без]]дер, [[жүйке жүйе]]лері) зерттейді; # [[мүсіндік (пластикалық) анатомия]] — [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің сыртқы дене бітімі мен дене бөліктерінің тұрақты жағдайдағы немесе қозғалыстағы пропорциялық арақатынасын зерттейді. [[Мүсіндік анатомия]]ның негізін қалаған италиян ғалымы [[Леонардо да Винчи]]; # [[топографиялық анатомия]] — [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің белгілі аумақтары мен бөліктеріндегі әртүрлі жүйелер мүшелерінің орналасу орындары мен сол аймақтағы олардың арақатынастарын зерттейді; # [[салыстырмалы анатомия]] — әртүрлі типтер мен кластарға жататын жануарлардың белгілі бір мүшелерінің немесе мүшелер жүйелерінің құрылыстарын салыстырып зерттейді; # [[түр анатомиясы]] — жануарлардың түрлеріне байланысты, олардың дене құрылысындағы ерекшеліктерді анықтайды; # [[тұқым анатомиясы]] — мал тұқымдарына сәйкес, олардың дене құрылысындағы салыстырмалы айырмашылықтарды зерттейді; # [[жас анатомиясы]] — жануарлардың жасына байланысты, олардың дене мүшелері құрылысындағы [[құрылым]]дық өзгерістерді анықтайды; # [[қалыпты анатомия]] — ересек [[адам]] мен [[жануарлар]] организмдерінің дертсіз қалыпты жағдайдағы [[құрылыс]]ын анықтап зертгейді; # [[патологиялық анатомия]] — ауырған организм дене мүшелерінің [[құрылыс]]ын қалыпты анатомия мөліметтерімен салыстыра отырып зерттейді; # [[Жеке гистология немесе микроскопиялық анатомия]] — [[жануарлар]] организмі мүшелерінің микроскоппен ғана көрінетін [[құрылыс]]ын зерттейді. Адам мен жануарлардың қалыпты анатомиясы көптеген ғылыми салалардан тұрады: * [[остеология]] — [[сүйек]]тер жүйесі туралы ілім * [[синдесмология]] — [[сүйек]]тер байланыстары туралы ілім * [[миология]] — бұлшықеттер туралы ілім *[[ дерматология]] — тері жабыны және онын туындылары туралы ілім * [[спланхнология]] — ішкі ағзалар туралы ілім * [[эндокринология]] — ішкі секреция бездері туралы ілім * [[ангиология]] — тамырлар жүйесі (қанайналым, лимфаайналым, қантүзу мүшелері) туралы ілім * [[неврология]] — жүйке жүйесі туралы ілім * [[Сезім мүшелері]] (эстезиология) — сезім мүшелері туралы ілім. #Анатомия ғылымының негізін көне [[грек ғұламалары]]: [[Алкмеон Кротонский]], [[Гиппократ]], [[Аристотель]], [[Герофил]], [[Эразистрат]]. #Ертедегі [[Рим]] ғалымдары: [[А.К. Цельс]], [[К.Гален]]. #[[Орта ғасыр]]дың шығыс ғұламасы: [[Әбу Әли ибн Сина]]. #[[Қайта өрлеу дәуірі]]нің ғалымдары: [[Леонардо да Винчи]], [[А.Везалий]] және т.б. ғалымдар қалады.<ref>Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі / — Алматы: «Сөздік-Словарь», 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9</ref> == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} [[Санат:Биоморфология]] [[Санат:Биология]] [[Санат:Морфология]] 3e1vk0olxpuz5f5t4bhcm639ad5x7i0 0 15794 3062147 3058744 2022-08-18T19:49:17Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Абай |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Абай.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Жетісу |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 78 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = Бәсен, Рүстемов, Нұрпейісов |Әрлеушілер = Мұқанов |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]]<br>([[Қонаев атындағы көше (Алматы)|Қонаев көшесімен]] қиылысы) |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Абай»''' — [[Алматы метросы]]ның 4-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» және «[[Байқоңыр (метро бекеті)|Байқоңыр]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Тарихы == Бекеттің ашылуы 2011 жылдағы жаз айына жоспарланып отыр. Ол Алматы метросының іске қосылатын «Райымбек» — «Алатау» бірінші кезегінің бөлігі болады. Жобада «Жетісу» атауы болды. == Құрылысы == * '''2008 жылдың басы''' — бекеттің қиғаш тоннельді кіреберісі дайын болды. Үңгу қалқаны «Байқоңыр» бекетіне қарай алға жылжуда. Тоннельдердің бірінде [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесіне]] қарай 900 метр, екіншісінде 200 метр жүру қалды. Үңгу жылдамдығы — күніне шамамен 10-15 метрді құрады. Бекеттің өзі 70 метр тереңдікте орналасады. Ең терең бекет осы болады. * '''2008 жылдың мамыр айы''' — венткиоскілер құрылысы басталды. == Архитектурасы мен безендірілуі == «Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы [[Абай]]дың құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген. <gallery> Abay metro stantion Almaty.JPG|Барельеф </gallery> == Сілтемелер == * [http://www.kp.kz/index.php?s=563 Бекеттің безендірілуі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080327003037/http://www.kp.kz/index.php?s=563 |date=2008-03-27 }} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] d2151lgshay7hpfhw8n09hn4ooeyilt 3062149 3062147 2022-08-18T19:55:47Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Абай |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Абай.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Жетісу |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 78 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = Бәсен, Рүстемов, Нұрпейісов |Әрлеушілер = Мұқанов |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]]<br>([[Қонаев атындағы көше (Алматы)|Қонаев көшесімен]] қиылысы) |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Абай»''' — [[Алматы метросы]]ның 4-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» және «[[Байқоңыр (метро бекеті)|Байқоңыр]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Тарихы == Бекеттің ашылуы 2011 жылдағы жаз айына жоспарланып отыр. Ол Алматы метросының іске қосылатын «Райымбек» — «Алатау» бірінші кезегінің бөлігі болады. Жобада «Жетісу» атауы болды. == Құрылысы == * '''2008 жылдың басы''' — бекеттің қиғаш тоннельді кіреберісі дайын болды. Үңгу қалқаны «Байқоңыр» бекетіне қарай алға жылжуда. Тоннельдердің бірінде [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесіне]] қарай 900 метр, екіншісінде 200 метр жүру қалды. Үңгу жылдамдығы — күніне шамамен 10-15 метрді құрады. Бекеттің өзі 70 метр тереңдікте орналасады. Ең терең бекет осы болады. * '''2008 жылдың мамыр айы''' — венткиоскілер құрылысы басталды. == Архитектурасы мен безендірілуі == «Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы [[Абай]]дың құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген. <gallery> Abay metro stantion Almaty.JPG|Барельеф </gallery> == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://www.metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|title=«Абай» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416053245/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] rpo8m5qsrgdymx7vwx4vnku6d5hn385 3062150 3062149 2022-08-18T20:07:32Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Абай |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Абай.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Жетісу |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 78 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = Бәсен, Рүстемов, Нұрпейісов |Әрлеушілер = Мұқанов |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]]<br>([[Қонаев атындағы көше (Алматы)|Қонаев көшесімен]] қиылысы) |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Абай»''' — [[Алматы метросы]]ның 4-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» және «[[Байқоңыр (метро бекеті)|Байқоңыр]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метрополитенінің]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. Өз атауын [[Абай даңғылы (Алматы)|аттас даңғылдан]] алған. Жобада «Жетісу» деп аталды. == Құрылысы == * '''2008 жылдың басы''' — бекеттің қиғаш тоннельді кіреберісі дайын болды. Үңгу қалқаны «Байқоңыр» бекетіне қарай алға жылжуда. Тоннельдердің бірінде [[Жароков көшесі (Алматы)|Жароков көшесіне]] қарай 900 метр, екіншісінде 200 метр жүру қалды. Үңгу жылдамдығы — күніне шамамен 10-15 метрді құрады. Бекеттің өзі 70 метр тереңдікте орналасады. Ең терең бекет осы болады. * '''2008 жылдың мамыр айы''' — венткиоскілер құрылысы басталды. == Архитектурасы мен безендірілуі == «Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы [[Абай]]дың құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген. <gallery> Abay metro stantion Almaty.JPG|Барельеф Abai Metro Station..JPG| Abai Matro escalator..JPG| Абай станциясы. Метро..jpg| Алматинское метро 004.JPG| Алматинское метро 005.JPG| </gallery> == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://www.metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|title=«Абай» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416053245/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] qfewy1gabggnwo24735789x4p6hl5dm 3062153 3062150 2022-08-18T20:27:01Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Абай |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Абай.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Жетісу |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 78 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = Бәсен, Рүстемов, Нұрпейісов |Әрлеушілер = Мұқанов |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]]<br>([[Қонаев атындағы көше (Алматы)|Қонаев көшесімен]] қиылысы) |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Абай»''' — [[Алматы метросы]]ның 4-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» және «[[Байқоңыр (метро бекеті)|Байқоңыр]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метрополитенінің]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. Өз атауын [[Абай даңғылы (Алматы)|аттас даңғылдан]] алған. Жобада «Жетісу» деп аталды. == Құрылысы == * ''1996 жылғы шілде'' — бекеттің көлбеу жүрісін салу басталды. * ''2007 жылғы мамыр'' — «Алмалы» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі. * ''2007 жылғы маусым'' — «Алмалы» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі. * ''2008 жылғы наурыз'' — оң жақ бекет туннельін салу басталды. * ''2008 жылғы сәуір'' — «Байқоңыр» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі. * ''2008 жылғы шілде'' — «Байқоңыр» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.<ref>{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}} </ref> == Архитектурасы мен безендірілуі == «Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы [[Абай Құнанбайұлы]] құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген. <gallery> Abay metro stantion Almaty.JPG|Барельеф Abai Metro Station..JPG| Abai Matro escalator..JPG| Абай станциясы. Метро..jpg| Алматинское метро 004.JPG| Алматинское метро 005.JPG| </gallery> == Жақын орналасқан нысандар == * [[Республика Сарайы|Республика сарайы]] * [[Қазақстан (қонақ үй)|«Қазақстан» қонақ үйі]] * «Арман» кинотеатры * Көк-Төбе арқанды жолы * "Француз үйі" дүкені * [[Республика алаңы]] * [[М.Ю. Лермонтов атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры|Лермонтов атындағы Драма театры]] * [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Ұлттық кітапхана]] * Университеттер: [[Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институты|ҚМЭжБИ]], [[Халықаралық бизнес университеті|UIB]], [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті|ҚазҰАУ]], [[Тұран (университет)|Тұран]] * Құрылыс және менеджмент колледжі * Алматы қаласының Әкімдігі == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://www.metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|title=«Абай» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416053245/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] dup3q4lb4tkfh5pa4s4wku0aso2r8za 3062154 3062153 2022-08-18T20:30:07Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Абай |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Абай.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Жетісу |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 78 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = Бәсен, Рүстемов, Нұрпейісов |Әрлеушілер = Мұқанов |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]]<br>([[Қонаев атындағы көше (Алматы)|Қонаев көшесімен]] қиылысы) |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Абай»''' — [[Алматы метросы]]ның 4-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» және «[[Байқоңыр (метро бекеті)|Байқоңыр]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метрополитенінің]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. Өз атауын [[Абай даңғылы (Алматы)|аттас даңғылдан]] алған. Жобада «Жетісу» деп аталды. == Құрылысы == * ''1996 жылғы шілде'' — бекеттің көлбеу жүрісін салу басталды. * ''2007 жылғы мамыр'' — «Алмалы» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі. * ''2007 жылғы маусым'' — «Алмалы» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі. * ''2008 жылғы наурыз'' — оң жақ бекет туннельін салу басталды. * ''2008 жылғы сәуір'' — «Байқоңыр» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі. * ''2008 жылғы шілде'' — «Байқоңыр» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.<ref>{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}} </ref> == Архитектурасы мен безендірілуі == «Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы [[Абай Құнанбайұлы]] құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген. <gallery> Abay metro stantion Almaty.JPG| Abai Metro Station..JPG| Абай станциясы. Метро..jpg| Алматинское метро 004.JPG| Алматинское метро 005.JPG| </gallery> == Жақын орналасқан нысандар == * [[Республика Сарайы|Республика сарайы]] * [[Қазақстан (қонақ үй)|«Қазақстан» қонақ үйі]] * «Арман» кинотеатры * Көк-Төбе арқанды жолы * "Француз үйі" дүкені * [[Республика алаңы]] * [[М.Ю. Лермонтов атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры|Лермонтов атындағы Драма театры]] * [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Ұлттық кітапхана]] * Университеттер: [[Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институты|ҚМЭжБИ]], [[Халықаралық бизнес университеті|UIB]], [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті|ҚазҰАУ]], [[Тұран (университет)|Тұран]] * Құрылыс және менеджмент колледжі * Алматы қаласының Әкімдігі == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://www.metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|title=«Абай» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416053245/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] 8jn0nwjd75sjda8uejro04fi52w653d 3062156 3062154 2022-08-18T20:35:24Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Абай |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Станция Абай.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Жетісу |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 78 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = Бәсен, Рүстемов, Нұрпейісов |Әрлеушілер = Мұқанов |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]]<br>([[Қонаев атындағы көше (Алматы)|Қонаев көшесімен]] қиылысы) |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Абай»''' — [[Алматы метросы]]ның 4-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» және «[[Байқоңыр (метро бекеті)|Байқоңыр]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл|2011 жылдың]] [[1 желтоқсан|1 желтоқсанында]] [[Алматы метросы|Алматы метрополитенінің]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. Өз атауын [[Абай даңғылы (Алматы)|аттас даңғылдан]] алған. Жобада «Жетісу» деп аталды. == Құрылысы == * ''1996 жылғы шілде'' — бекеттің көлбеу жүрісін салу басталды. * ''2007 жылғы мамыр'' — «Алмалы» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі. * ''2007 жылғы маусым'' — «Алмалы» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі. * ''2008 жылғы наурыз'' — оң жақ бекет туннельін салу басталды. * ''2008 жылғы сәуір'' — «Байқоңыр» бекеті жағынан оң аралық туннельдің түйісуі. * ''2008 жылғы шілде'' — «Байқоңыр» бекеті жағынан сол аралық туннельдің түйісуі.<ref>{{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|title=Метрополитен құрылысының тарихы|publisher=metroalmaty.kz|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190103034839/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/717|archivedate=05-01-2019}} </ref> == Техникалық сипаттамасы == Терең орналасқан бекет (тереңдігі 78 м) колонналық типтегі жол аралығы 18.1 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 15,2 м, ұзындығы 104 м жалпы островтық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 46,0 м, ұзындығы 92,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру​. == Архитектурасы мен безендірілуі == «Абай» — терең қабатта орналасатын метро бекеті. Қазақтың ұлы ақыны, композиторы, ағартушысы, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушы [[Абай Құнанбайұлы]] құрметіне аталған. Бекеттің осы заманғы мәнерде безендірілген. Бекеттің сәулет-сурет шешімі заманауи стильде жасалған. Қабырғалары сарғыш және қоңыр түсті мәрмәрмен әрленген. Едендерге сұр-сарғыш және қоңыр түсті гранит төселген. Карниз тоттанбаған болаттан жасалған. Платформаның шет жағында суреттік панно [[барельеф]] қолада және «[[Мозаика|флорентиялық мозаика]]<nowiki/>» орналасқан. Композиция заманауи стильде орындалған. Абай Құнанбаев бейнеленген қола рельеф, тас бетінде ойылған, онда Абай шығармасынан үзінділер жазылған​. <gallery> Abay metro stantion Almaty.JPG| Abai Metro Station..JPG| Абай станциясы. Метро..jpg| Алматинское метро 004.JPG| Алматинское метро 005.JPG| </gallery> == Жақын орналасқан нысандар == * [[Республика Сарайы|Республика сарайы]] * [[Қазақстан (қонақ үй)|«Қазақстан» қонақ үйі]] * «Арман» кинотеатры * Көк-Төбе арқанды жолы * "Француз үйі" дүкені * [[Республика алаңы]] * [[М.Ю. Лермонтов атындағы мемлекеттік академиялық орыс драма театры|Лермонтов атындағы Драма театры]] * [[Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы|Ұлттық кітапхана]] * Университеттер: [[Қазақстан менеджмент, экономика және болжау институты|ҚМЭжБИ]], [[Халықаралық бизнес университеті|UIB]], [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті|ҚазҰАУ]], [[Тұран (университет)|Тұран]] * Құрылыс және менеджмент колледжі * Алматы қаласының Әкімдігі == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://www.metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|title=«Абай» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220416053245/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/730|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] erv6k9nihh91o4bf9wcjbmha63yl6nk 0 15928 3061995 3058739 2022-08-18T12:56:41Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Жібек жолы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Almaty metro Zhibek Zholy vc.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Алмалы ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Достық |Түрі = пилонды, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 30 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = Т. С. Әбілда,<br>Б. К. Мұсырғалиев,<br>А. М. Жүнісов |Әрлеушілер = Г. А. Ешкенов |Кіру-шығу = [[Гоголь атындағы көше (Алматы)|Гоголь көшесі]],<br>[[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Жібек жолы»''' — [[Алматы метросы]]ның 2-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» және «[[Алмалы (метро бекеті)|Алмалы]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. [[Панфилов атындағы көше (Алматы)|Панфилов]] және [[Гоголь атындағы көше (Алматы)|Гоголь]] көшелері қиылысқан жерінде тұр. Жер асты вестибюліне кіре-берістер және шығатын жерлер Гоголь мен Панфилов көшелері қиылысының оңтүстік шығысында орналасқан.​ == Тарихы == Бекет [[2011 жыл]]дың [[1 желтоқсан]]ында [[Алматы метросы|Алматы метрополитенінің]] «[[Райымбек батыр (метро бекеті)|Райымбек батыр]]<nowiki/>» — «[[Алатау (метро бекеті)|Алатау]]<nowiki/>» бірінші іске қосу учаскесінің құрамында ашылды. Бекет атауы Оңтүстік Қазақстан арқылы өткен [[Ұлы Жібек жолы]]мен байланысты. Жобада «Достық» атауы болды. == Техникалық сипаттамасы == Терең орналасқан бекет (тереңдігі 30 м) пилонды тип жол аралығы 25 м. Үш залдан тұрады — орталық және екі бүйірлік, олар ені 19,8 м, ұзындығы 104 м жалпы аралдық платформаны құрайды. Көтеру биіктігі 28,5 м, ұзындығы 57,0 м эскалаторлар бойынша (4 таспа) бекетке түсіру-көтеру. == Архитектурасы мен безендірілуі == Интерьердің сәулет-сурет шешімі қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін дәстүрлі қабылдауға негізделген. Қабырғалар сарғыш түсті мәрмәр [[мозаика]]мен қапталған, жасанды тастан дайындалған сәндік элементтермен безендірілген. Өтетін жерлердің аркалары және плинтус қоңыр түсті [[мәрмәр]]дән жасалған. Еденге ұлттық ою-өрнек бейнеленген граниттік тақталар төселген. Платформаның орталық залындағы шетжақ қабырғасында [[Ұлы Жібек жолы]]нан өткен: үнділік [[Тәж Махал]], [[Ұлы Қытай қорғаны]], [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]], [[Мысыр пирамидалары]], [[Колизей|Рим Колизейі]], [[Парфенон|Афина Парфеноны]], Иорданиядағы Эд-Дейр шіркеуі еліміздің белгілі символдары бейнеленген екі шеңбер түрінде сәндік паннода орындалған. Бір қызығы, сол қатарда Жібек жолынан Жер шарының басқа жағында жатқан аумақта Жібек жолы өткен Мексикадағы Кукулькана Пирамидасы бейнеленген екі шеңбер түрінде сәнді орындалған. Орындаудың негізгі технологиялық материалы скульптуралық барельефтерімен сәйкес қол жазбамен жабылған глазурленген рельефтік негіздегі керамика болып табылады​. == Жақын орналасқан нысандар == * ОӘД («Заңғар» Сауда үйі)​ * «Отырар», «Жетісу» қонақ үйлері​ * № 2 дәріхана​ * «Юбилейный» супермаркеті​ * «Москва», «Академ кітап», «Silk Way» дүкендері​ * «Цезарь» кинотеатры​ * [[Арасан монша кешені]] * Жаяу жүру аумағы (Жібек жолы көшесі Абылай хан даңғылы және Қонаев көшесі арасындағы: «Алматы Арбаты»)​ * [[Вознесенск кафедралы шіркеуі (Алматы)|Вознесенск соборы]]​ * [[28 гвардияшыл- панфиловшылар|28 Панфиловшылар паркі]] * "Алматытелеком" кеңсесі == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/728|title=«Жібек жолы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220210055353/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/728|archivedate=18-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] 9jqeisllkv7n2pr8hk3nd6won7dncz0 0 15929 3062004 3058738 2022-08-18T13:20:41Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Райымбек батыр |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Алматинское метро 011.JPG |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Жетісу ауданы]],<br>[[Алмалы ауданы]],<br>[[Медеу ауданы]] |Ашылған күні = [[1 желтоқсан]] [[2011 жыл|2011]] |Жобалық атауы = Октябрьская |Түрі = біркүмбезді, саяз |Тереңдігі = 5 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 10 м |Сәулетшілер = |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Райымбек батыр даңғылы (Алматы)|Райымбек батыр даңғылы]],<br>[[Назарбаев даңғылы]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Райымбек батыр»''' — [[Алматы метросы]]ның 1-ші бекеті. [[Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы (Алматы)|Назарбаев даңғылы]] және [[Райымбек батыр даңғылы (Алматы)|Райымбек батыр даңғылы]]ның қиылысында орналасқан. Жерасты вестибюліне кіретін және шығатын жерлер Назарбаев даңғылы мен Райымбек батыр даңғылы қиылысқан әрбір бұрышқа орналасқан. Тағы екі кіретін және шығатын жерлер Назарбаев даңғылы бойында, Райымбек батыр даңғылының солтүстігіне қарай орналасқан. == Тарихы == Бекет [[2011 жыл]]дың [[1 желтоқсан]]ында ашылды. Ол Алматы метросының іске қосылған бірінші кезегінің бөлігі болып табылады. [[Райымбек батыр]] есiмiмен аталған. Жобада «Октябрьская» деп көрсетілген. == Техникалық сипаттамасы == Таяз орналасқан бекет ені — 10 м, ұзындығы — 104 м бір арал іспеттес платформасы бар бір күмбез тәрізді. == Архитектурасы мен безендірілуі == Әрлеуі ежелгі заман мен қазіргі замандағы үлгілерді біріктіру етіп орындалған. Қабырғаларда ұлттық өрнектер мен жартасқа салынған суреттер бейнеленген​. <gallery> Алматинское метро 010.JPG| Алматинское метро 012.JPG| Алматинское метро 013.JPG| </gallery> == Жақын орналасқан нысандар​ == * "Мерей" сауда Үйі​ * [[Алматы-2 стансасы|Алматы-2]] теміржол вокзалы * Көк базар​ * "[[Саяхат (автобекет)|Саяхат]]" автовокзалы == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/727|title=«Райымбек батыр» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220531213059/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/727|archivedate=18-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] 5zooh1qa5npwadksy4v1j9so5x4slip 0 16265 3062183 3061689 2022-08-18T21:19:21Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Қалалар */ wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 26 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар == * [[Бішкек]] * [[Ак-Суу]] * [[Балықшы (қала)|Балықшы]] * [[Баткен]] * [[Жалалабат]] * [[Исфана]] * [[Қант (қала)|Қант]] * [[Қарабалта]] * [[Қарақол]] * [[Кара-Куль]] * [[Кара-Суу]] * [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] * [[Көкжаңғақ]] * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] * [[Кочкор-Ата]] * [[Майлуу-Суу]] * [[Нарын (қала)|Нарын]] * [[Ноокат]] * [[Ош]] * [[Сүлікті]] * [[Талас (қала)|Талас]] * [[Таскөмір]] * [[Тоқмақ]] * [[Өзген]] * [[Шолпаната]] * [[Шопоков]] == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] o2vos03jjsls08pphmxy5c197woa3vv 3062184 3062183 2022-08-18T21:22:20Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 31 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар == * [[Бішкек]] * [[Ак-Суу]] * [[Балықшы (қала)|Балықшы]] * [[Баткен]] * [[Жалалабат]] * [[Исфана]] * [[Қант (қала)|Қант]] * [[Қарабалта]] * [[Қарақол]] * [[Кара-Куль]] * [[Кара-Суу]] * [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] * [[Көкжаңғақ]] * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] * [[Кочкор-Ата]] * [[Майлуу-Суу]] * [[Нарын (қала)|Нарын]] * [[Ноокат]] * [[Ош]] * [[Сүлікті]] * [[Талас (қала)|Талас]] * [[Таскөмір]] * [[Тоқмақ]] * [[Өзген]] * [[Шолпаната]] * [[Шопоков]] == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] 167yn3y49658x30wqflyqlda42czg7s 3062185 3062184 2022-08-18T21:22:31Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 31 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар тізімі == * [[Бішкек]] * [[Ак-Суу]] * [[Балықшы (қала)|Балықшы]] * [[Баткен]] * [[Жалалабат]] * [[Исфана]] * [[Қант (қала)|Қант]] * [[Қарабалта]] * [[Қарақол]] * [[Кара-Куль]] * [[Кара-Суу]] * [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] * [[Көкжаңғақ]] * [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] * [[Кочкор-Ата]] * [[Майлуу-Суу]] * [[Нарын (қала)|Нарын]] * [[Ноокат]] * [[Ош]] * [[Сүлікті]] * [[Талас (қала)|Талас]] * [[Таскөмір]] * [[Тоқмақ]] * [[Өзген]] * [[Шолпаната]] * [[Шопоков]] == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] rq5x2x0m8myv6zm129j82fivaq96xhq 3062283 3062185 2022-08-19T08:32:37Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Қалалар тізімі */ wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 31 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар тізімі == {| class="wikitable sortable" |- ! Қазақша атауы!! Қырғызша атауы!! Туы, елтаңбасы!! Қала статусы!! 2009!! 2019<ref>{{Cite web |url=http://stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/ |title= Мұрағатталған көшірмесі |access-date=2020-03-23 |archive-date=2020-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200429181447/http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/}}</ref>!!Статусы!! Облысы |- | [[Айдаркен]] || Айдаркен || [[Сурет:Flag of Khaidarkan.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Khaidarkan.png|50 px]] | 2012 |10 331|| 11759 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Балықшы (қала)|Балықшы]] || Балыкчы || [[Сурет:Balykchi flag.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Balykchy Kyrgyzstan.svg|50 px]] | 1954 |42 380|| 48622 |облыстық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Баткен]] || Баткен || [[Сурет:Batken flag.svg|50 px]] [[Сурет:Batken coa.svg|50 px]] | 2000 |13 435|| 18263 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Бішкек]] || Бишкек || [[Сурет:Flag_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50 px]] [[Сурет:Coat_of_arms_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50 px]] |1878 |821 915|| 1012500 |республикалық маңыздағы қала |- | [[Жалалабат]] || Жалал-Абад || [[Сурет:Jalal abad flag.svg|50 px]] [[Сурет:Jalalabad coa.svg|50 px]] | 1877 |89 004|| 109189 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Исфана]] || Исфана || | 2001 |18 244|| 22139 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Кемин]] || Кемин || | 2012 |8169|| 10095 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] || Кербен || [[Сурет:Coat of arms of Kerben city.png|50 px]] | 2004 |14 141|| 18196 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Көкжаңғақ]] || Көк-Жаңгак || | 1943 |10 451|| 11786 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қадамжай]] || Кадамжай || |2012 |6732|| 7152 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Қайыңды (қала)|Қайыңды]] || Кайыңды || [[Сурет:Flag of Kaindy Panfilov.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Kaindy, Panfilov.png|50 px]] |2012 |7526|| 9265 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қант (қала)|Қант]] || Кант || [[Сурет:Coat of arms of Kant (Ysyk-Ata).png|50 px]] |1985 |21 589|| 21985 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қарабалта]] || Кара-Балта || [[Сурет:Karabalta flag.svg|50 px]] [[Сурет:Karabalta coa.svg|50 px]] | 1975 |37 834|| 46911 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қаракөл]] || Кара-Көл || | 1977 |18 843|| 22050 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қарақол]] || Каракол || [[Сурет:Flag of Karakol Kyrgyzstan.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Karakol Kyrgyzstan.svg|50 px]] | 1869 |63 377|| 76509 |облыстық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Қарасу]] || Кара-Суу || [[Сурет:Coat of arms of Kara-Suu.png|50 px]] | 1960 |20 862|| 25469 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Қошқарата]] || Кочкор-Ата || | 2003 |14 814|| 16829 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] || Кызыл-Кыя || [[Сурет:Coat of arms of Kyzyl-Kiya.png|50 px]] | 1938 |31 727|| 40309 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Майлысу]] || Майлуу-Суу || [[Сурет:Coat of arms of Mailuu-Suu.png|50 px]] | 1956 |16 953|| 22347 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Нарын]] || Нарын || [[Сурет:Naryn coa.svg|50 px]] | 1927 |34 822|| 40065 |облыстық маңыздағы қала||[[Нарын облысы]] |- | [[Науқат]] || Ноокат || [[Сурет:Coat of arms of Nookat city.png|50 px]] | 2003 |14 371|| 17242 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] || Орловка || | 2012 |6260|| 6111 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Ош]] || Ош || [[Сурет:Flag of Osh.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of Osh.png|50 px]] | IX ғасыр |232 816|| 270347 |республикалық маңыздағы қала |- | [[Өзген]] || Өзгөн || | 1927 |49 410|| 60236 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Сүлікті]] || Сүлүктү || | 1940 |20 010|| 14472 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Талас]] || Талас || [[Сурет:Coat of arms of Talas city.png|50 px]] | 1944 |32 886|| 38700 |облыстық маңыздағы қала||[[Талас облысы]] |- | [[Таскөмір]] || Таш-Көмүр || [[Сурет:Coat of arms of Tash-Komur.png|50 px]] | 1943 |19 310|| 23228 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Тоқмақ]] || Токмок || [[Сурет:Tokmak flag.svg|50 px]] [[Сурет:Tokmak coa.svg|50 px]] | 1867 |53 231|| 64534 |облыстық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Тоқтағұл]] || Токтогул || | 2012 |16 429|| 19864 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Шолпаната]] || Чолпон-Ата || [[Сурет:Flag of Cholpon-Ata.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Cholpon-Ata.png|50 px]] | 1975 |10 525|| 13627 |аудандық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Шопоков]] || Шопоков || [[Сурет:Shopokov emblem.svg|50 px]] | 1985 |8749|| 9971 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |} == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] hfv0yph97ro9zvhvp3xxuwtp36nvvh5 3062290 3062283 2022-08-19T08:42:56Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 31 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар тізімі == {| class="wikitable sortable" |- ! Қазақша атауы!! Қырғызша атауы!! Туы, елтаңбасы!! Қала статусы!! 2009!! 2019<ref>{{Cite web |url=http://stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/ |title= Мұрағатталған көшірмесі |access-date=2020-03-23 |archive-date=2020-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200429181447/http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/}}</ref>!!Статусы!! Облысы |- | [[Айдаркен]] || Айдаркен || [[Сурет:Flag of Khaidarkan.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Khaidarkan.png|50 px]] | 2012 |10 331|| 11759 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Балықшы (қала)|Балықшы]] || Балыкчы || [[Сурет:Balykchi flag.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Balykchy Kyrgyzstan.svg|50 px]] | 1954 |42 380|| 48622 |облыстық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Баткен]] || Баткен || [[Сурет:Batken flag.svg|50 px]] [[Сурет:Batken coa.svg|50 px]] | 2000 |13 435|| 18263 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Бішкек]] || Бишкек || [[Сурет:Flag_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50 px]] [[Сурет:Coat_of_arms_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50 px]] |1878 |821 915|| 1012500 |республикалық маңыздағы қала |- | [[Жалалабат]] || Жалал-Абад || [[Сурет:Jalal abad flag.svg|50 px]] [[Сурет:Jalalabad coa.svg|50 px]] | 1877 |89 004|| 109189 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Исфана]] || Исфана || | 2001 |18 244|| 22139 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Кемин]] || Кемин || | 2012 |8169|| 10095 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] || Кербен || [[Сурет:Coat of arms of Kerben city.png|50 px]] | 2004 |14 141|| 18196 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Көкжаңғақ]] || Көк-Жаңгак || | 1943 |10 451|| 11786 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қадамжай]] || Кадамжай || |2012 |6732|| 7152 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Қайыңды (қала)|Қайыңды]] || Кайыңды || [[Сурет:Flag of Kaindy Panfilov.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Kaindy, Panfilov.png|50 px]] |2012 |7526|| 9265 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қант (қала)|Қант]] || Кант || [[Сурет:Coat of arms of Kant (Ysyk-Ata).png|50 px]] |1985 |21 589|| 21985 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қарабалта]] || Кара-Балта || [[Сурет:Karabalta flag.svg|50 px]] [[Сурет:Karabalta coa.svg|50 px]] | 1975 |37 834|| 46911 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қаракөл]] || Кара-Көл || | 1977 |18 843|| 22050 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қарақол]] || Каракол || [[Сурет:Flag of Karakol Kyrgyzstan.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Karakol Kyrgyzstan.svg|50 px]] | 1869 |63 377|| 76509 |облыстық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Қарасу]] || Кара-Суу || [[Сурет:Coat of arms of Kara-Suu.png|50 px]] | 1960 |20 862|| 25469 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Қошқарата]] || Кочкор-Ата || | 2003 |14 814|| 16829 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] || Кызыл-Кыя || [[Сурет:Coat of arms of Kyzyl-Kiya.png|50 px]] | 1938 |31 727|| 40309 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Майлысу]] || Майлуу-Суу || [[Сурет:Coat of arms of Mailuu-Suu.png|50 px]] | 1956 |16 953|| 22347 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Нарын (қала)|Нарын]] || Нарын || [[Сурет:Naryn coa.svg|50 px]] | 1927 |34 822|| 40065 |облыстық маңыздағы қала||[[Нарын облысы]] |- | [[Науқат]] || Ноокат || [[Сурет:Coat of arms of Nookat city.png|50 px]] | 2003 |14 371|| 17242 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] || Орловка || | 2012 |6260|| 6111 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Ош]] || Ош || [[Сурет:Flag of Osh.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of Osh.png|50 px]] | IX ғасыр |232 816|| 270347 |республикалық маңыздағы қала |- | [[Өзген]] || Өзгөн || | 1927 |49 410|| 60236 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Сүлікті]] || Сүлүктү || | 1940 |20 010|| 14472 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Талас (қала)|Талас]] || Талас || [[Сурет:Coat of arms of Talas city.png|50 px]] | 1944 |32 886|| 38700 |облыстық маңыздағы қала||[[Талас облысы]] |- | [[Таскөмір]] || Таш-Көмүр || [[Сурет:Coat of arms of Tash-Komur.png|50 px]] | 1943 |19 310|| 23228 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Тоқмақ]] || Токмок || [[Сурет:Tokmak flag.svg|50 px]] [[Сурет:Tokmak coa.svg|50 px]] | 1867 |53 231|| 64534 |облыстық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Тоқтағұл]] || Токтогул || | 2012 |16 429|| 19864 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Шолпаната]] || Чолпон-Ата || [[Сурет:Flag of Cholpon-Ata.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Cholpon-Ata.png|50 px]] | 1975 |10 525|| 13627 |аудандық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Шопоков]] || Шопоков || [[Сурет:Shopokov emblem.svg|50 px]] | 1985 |8749|| 9971 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |} == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] 64k8rm2be5ga6qxxywttbkoi1cyasay 3062291 3062290 2022-08-19T08:45:12Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Қалалар тізімі */ wikitext text/x-wiki [[Қырғыз Республикасы]]нда 31 қала бар. * [[1913]] жылы 3 қала болған. * [[1972]] жылы 15 қала және 35 қала типті поселке болды. * [[1976]] жылы 17 қала және 32 қала типті поселке болды. == Қалалар тізімі == {| class="wikitable sortable" |- ! Қазақша атауы!! Қырғызша атауы!! Туы, елтаңбасы!! Қала статусы!! 2009!! 2019<ref>{{Cite web |url=http://stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/ |title= Мұрағатталған көшірмесі |access-date=2020-03-23 |archive-date=2020-04-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200429181447/http://www.stat.kg/kg/statistics/download/operational/825/}}</ref>!!Статусы!! Облысы |- | [[Айдаркен]] || Айдаркен || [[Сурет:Flag of Khaidarkan.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Khaidarkan.png|50 px]] | 2012 |10 331|| 11759 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Балықшы (қала)|Балықшы]] || Балыкчы || [[Сурет:Balykchi flag.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Balykchy Kyrgyzstan.svg|50 px]] | 1954 |42 380|| 48622 |облыстық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Баткен]] || Баткен || [[Сурет:Batken flag.svg|50 px]] [[Сурет:Batken coa.svg|50 px]] | 2000 |13 435|| 18263 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Бішкек]] || Бишкек || [[Сурет:Flag_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50 px]] [[Сурет:Coat_of_arms_of_Bishkek_Kyrgyzstan.svg|50 px]] |1878 |821 915|| 1012500 |республикалық маңыздағы қала |- | [[Жалалабат]] || Жалал-Абад || [[Сурет:Jalal abad flag.svg|50 px]] [[Сурет:Jalalabad coa.svg|50 px]] | 1877 |89 004|| 109189 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Исфана]] || Исфана || | 2001 |18 244|| 22139 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Кемин]] || Кемин || | 2012 |8169|| 10095 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] || Кербен || [[Сурет:Coat of arms of Kerben city.png|50 px]] | 2004 |14 141|| 18196 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Көкжаңғақ]] || Көк-Жаңгак || | 1943 |10 451|| 11786 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қадамжай]] || Кадамжай || |2012 |6732|| 7152 |аудандық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Қайыңды (қала)|Қайыңды]] || Кайыңды || [[Сурет:Flag of Kaindy Panfilov.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Kaindy, Panfilov.png|50 px]] |2012 |7526|| 9265 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қант (қала)|Қант]] || Кант || [[Сурет:Coat of arms of Kant (Ysyk-Ata).png|50 px]] |1985 |21 589|| 21985 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қарабалта]] || Кара-Балта || [[Сурет:Karabalta flag.svg|50 px]] [[Сурет:Karabalta coa.svg|50 px]] | 1975 |37 834|| 46911 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]] || Кара-Көл || | 1977 |18 843|| 22050 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қарақол]] || Каракол || [[Сурет:Flag of Karakol Kyrgyzstan.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Karakol Kyrgyzstan.svg|50 px]] | 1869 |63 377|| 76509 |облыстық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Қарасу]] || Кара-Суу || [[Сурет:Coat of arms of Kara-Suu.png|50 px]] | 1960 |20 862|| 25469 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Қошқарата]] || Кочкор-Ата || | 2003 |14 814|| 16829 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]] || Кызыл-Кыя || [[Сурет:Coat of arms of Kyzyl-Kiya.png|50 px]] | 1938 |31 727|| 40309 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Майлысу]] || Майлуу-Суу || [[Сурет:Coat of arms of Mailuu-Suu.png|50 px]] | 1956 |16 953|| 22347 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Нарын (қала)|Нарын]] || Нарын || [[Сурет:Naryn coa.svg|50 px]] | 1927 |34 822|| 40065 |облыстық маңыздағы қала||[[Нарын облысы]] |- | [[Науқат]] || Ноокат || [[Сурет:Coat of arms of Nookat city.png|50 px]] | 2003 |14 371|| 17242 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Орловка (Кемин ауданы)|Орловка]] || Орловка || | 2012 |6260|| 6111 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Ош]] || Ош || [[Сурет:Flag of Osh.svg|50 px]] [[Сурет:Coat of Osh.png|50 px]] | IX ғасыр |232 816|| 270347 |республикалық маңыздағы қала |- | [[Өзген]] || Өзгөн || | 1927 |49 410|| 60236 |аудандық маңыздағы қала||[[Ош облысы]] |- | [[Сүлікті]] || Сүлүктү || | 1940 |20 010|| 14472 |облыстық маңыздағы қала||[[Баткен облысы]] |- | [[Талас (қала)|Талас]] || Талас || [[Сурет:Coat of arms of Talas city.png|50 px]] | 1944 |32 886|| 38700 |облыстық маңыздағы қала||[[Талас облысы]] |- | [[Таскөмір]] || Таш-Көмүр || [[Сурет:Coat of arms of Tash-Komur.png|50 px]] | 1943 |19 310|| 23228 |облыстық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Тоқмақ]] || Токмок || [[Сурет:Tokmak flag.svg|50 px]] [[Сурет:Tokmak coa.svg|50 px]] | 1867 |53 231|| 64534 |облыстық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |- | [[Тоқтағұл]] || Токтогул || | 2012 |16 429|| 19864 |аудандық маңыздағы қала||[[Жалалабат облысы]] |- | [[Шолпаната]] || Чолпон-Ата || [[Сурет:Flag of Cholpon-Ata.png|50 px]] [[Сурет:Coat of arms of Cholpon-Ata.png|50 px]] | 1975 |10 525|| 13627 |аудандық маңыздағы қала||[[Ыстықкөл облысы]] |- | [[Шопоков]] || Шопоков || [[Сурет:Shopokov emblem.svg|50 px]] | 1985 |8749|| 9971 |аудандық маңыздағы қала||[[Шу облысы]] |} == Басқа елді мекендер == *[[Ала-Бука]] *[[Айдаркен]] ([[Хайдаркан]]) *[[Ананьево]] *[[Араван]] *[[Атбаши (қала)|Атбаши]] *[[Баетово]] *[[Базар-Коргон]] *[[Бакай-Ата]] *[[Беловодское]] *[[Боконбаево]] *[[Гульча]] *[[Ивановка(Қырғызстан)|Ивановка]] *[[Каджи-Сай]] *[[Каинды]] *[[Каныш-Кия]] *[[Кара-Кульджа]] *[[Кемин]] *[[Кок-Ой]] *[[Кочкорка]] *[[Кызыл-Адыр]] *[[Кызыл-Суу]] *[[Лебединовка]] *[[Массы]] *[[Мин-куш]] *[[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] *[[Пульгон]] *[[Сокулук]] *[[Сузак]] *[[Токтогул]] *[[Тюп]] *[[Чаек]] *[[Чуй]] *[[Эски-Ноокат]]. == Сілтемелер == [http://www.citykr.kg/ Қырғыз Республикасының қалалар қауымдастығы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200121231406/http://citykr.kg/ |date=2020-01-21 }} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Елдер бойынша қала тізімдері]] [[Санат:Қырғызстан қалалары]] 4flhuwyag7sm8qxk9a6gwptuj9zxkpm 0 17682 3062125 3061701 2022-08-18T18:06:14Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік бөлінісі */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Бішкек |шынайы атауы = {{lang-ky|Бишкек}} |сурет = {{Фотомонтаж | photo1a = Ala-too Square in Bishkek, Kyrgyzstan, 2007-09-11 (color-corrected).jpg | photo2a = Bishkek.jpg | photo2b = High way 2.jpg | photo3a = | photo3b = Bishkek 10.JPG | photo4a = | photo4b = Katedrální kostel svatého Vzkříšení, Biškek.jpg | photo5a = BISHKEK KNATOB 3.jpg | photo5b = Bishkek-capital-of-Kyrgyzstan.jpg | spacing = 2 |position = center |color_border = white |color = white | size = 266 }} |жағдайы = Астана |ел = Қырғызстан |елтаңба = Coat of arms of Bishkek Kyrgyzstan.svg |ту = Flag of Bishkek Kyrgyzstan.svg |елтаңба сипаттамасы = Бішкек елтаңбасы |ту сипаттамасы = Бішкек туы |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42|lat_min = 52|lat_sec = 0 |lon_dir = E|lon_deg = 74|lon_min = 34|lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = 4 аудан<br>(Ленин, Октябрь, Первомай, Свердлов) |басшының түрi = [[Бішкек мэрі|Мэрі]] |басшысы = [[Әзиз Қуанышбекұлы Әлиев|Әзиз Әлиев]] |құрылған уақыты = 1825 |алғашқы дерек = 1860 |бұрынғы атаулары = Пішпек ([[1926 жыл|1926]] дейін)<br />Фрунзе ([[1926 жыл|1926]]-[[1991 жыл|1991]]) |статус алуы = 1878 |жер аумағы = 160<ref name="Мэрі">{{Cite web |url=http://meria.kg/ky/history |title=Бишкек – Кыргыз Республикасынын борбору |accessdate=2018-09-11 |archiveurl= |archivedate= |deadlink=yes }}</ref> |биiктiктiң түрi = Биіктігі |орталығының биiктігі = 750—900 |климаты = қатаң континенталды |ресми тілі = қырғыз |тұрғыны = {{өсім}}1 088 900<ref name="Санақ 2021">{{Cite web |url=http://www.stat.kg/ru/statistics/download/operational/769/ |title=Численность постоянного населения Кыргызской Республики на 1 января 2021 г. |accessdate=2021-05-13 |archiveurl= |archivedate= |deadlink= }}</ref> |санақ жылы = 2021 |тығыздығы = 6420 |шоғырлануы = 1 500 000 аса<ref>Рафис Абазов, Historical Dictionary of Kyrgyzstan, с. 91, ISBN 0-8108-4868-6</ref> |ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 73,69 %<br>[[орыстар]] — 16,64 %<br>[[ұйғырлар]] — 1,57 %<br>басқалары — 8,10 % |конфессионалдық құрамы = [[Ислам|мұсылман]]дар, [[Христиандық|христиандар]] және басқалары |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = +996 312 |пошта индексі = 720001-720083<ref name="Индекстер">[http://kyrgyzpost.kg/ru/indeksy/category/bishkek.html Байланыс бөлімі. Бішкек] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170503175101/http://www.kyrgyzpost.kg/ru/indeksy/category/bishkek.html |date=2017-05-03 }}</ref> |пошта индекстері = |автомобиль коды = B, E және 01 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Bishkek |сайты = http://meria.kg |сайт тілі = ky |сайт тілі 2 = ru }} '''Бішкек''' ({{lang-ky|Бишкек}}) — [[Қырғызстан]]нның [[елорда|астанасы]] мен ең үлкен қаласы. Ерекше басқару бірлігі. Қала Қырғыз Республикасының солтүстігінде [[Қазақстан]] шекарасынан 25 км қашықтықта орналасқан. == Құрылымы == Қала ауқымы — 160 км². Қала әкімшілігі төрт бөлікке бөлінген. {| align="left" border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin-left: 1em; margin-bottom: 0.5em; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- bgcolor="#f9f9f9"; !Аудан||Халық саны,мың адам||Аумағы, га |- |Лениндік||187,4||4373 |- |Октябрлік||219,2||3200 |- |Первомайлық||158,3||4715 |- |Свердлов||207,1||2920 |} == Тарихы == Қала ежелден бері [[Ұлы Жібек жолы]] бойындағы қала болатын. [[1825 жыл]]ы [[Қоқан хандығы]]ның Өзбек Ханы қаланы күшейтіп, маңызды қалалардың біріне айналдырды. Алайда, [[1862 жыл]]ы [[Ресей империясы|Патшалық Ресей]] қанды шайқаста фортты жаулап алып, оны Орыстың гарнизонына айналдырды. [[1877 жыл|1877]] қала атауы Пішпекке өзгертілсе, [[1926 жыл]]ы қала жаңа құрылған [[Қырғыз Автономиялық Социалистік Кеңес Республикасы (1926—1936)|Қырғыз АКСР-ның]] астанасы болып белгіленіп оның аты Фрунзеге ауыстырылды. [[1991 жыл]]дың 5 ақпанында қала қайтадан Бішкек болып аталынды. 1990 жылдары Кеңес үкіметінің құлдырауына байланысты күйсіздеуге ұшыраған қала, қазіргі уақытта жылдам дамушы қалалардың бірі. ==Халқы== {| class="standard sortable" |+1989-2009 жылғы халық санақтары мен 2019 жылғы болжам бойынша тұрғындардың этникалық құрамы: ! !1989 жылғы саны<ref name="Этно2009.Бишкек2">[https://web.archive.org/web/20120321015617/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек]</ref> !% !1999 жылғы саны<ref name="Этно2009.Бишкек2" /> !% !2009 жылғы саны<ref name="Этно2009.Бишкек2" /> !% !2019 жылғы саны<ref name="Демографический ежегодник">[http://stat.kg/media/publicationarchive/124c2f33-e6f2-453d-91a8-4d916ce10a66.rar Демографический ежегодник Кыргызской Республики 2014—2018]</ref> !% |- |всего | align="right" |619903 | align="right" |100,00 % | align="right" |762308 | align="right" |100,00 % | align="right" |835743 | align="right" |100,00 % | align="right" |1 027 245 | align="right" |100,00 % |- |[[Қырғыздар]] | align="right" |141841 | align="right" |22,88 % | align="right" |398000 | align="right" |52,21 % | align="right" |552957 | align="right" |66,16 % | align="right" |763 826 | align="right" |74,36 % |- |[[Орыстар]] | align="right" |345387 | align="right" |55,72 % | align="right" |252831 | align="right" |33,17 % | align="right" |192080 | align="right" |22,98 % | align="right" |165 029 | align="right" |16,07 % |- |[[Ұйғырлар]] | align="right" |10977 | align="right" |1,77 % | align="right" |13143 | align="right" |1,72 % | align="right" |13380 | align="right" |1,60 % | align="right" |15 983 | align="right" |1,56 % |- |[[Өзбектер]] | align="right" |10390 | align="right" |1,68 % | align="right" |12393 | align="right" |1,63 % | align="right" |11801 | align="right" |1,41 % | align="right" |13 990 | align="right" |1,36 % |- |[[Корейлер]] | align="right" |10043 | align="right" |1,62 % | align="right" |12710 | align="right" |1,67 % | align="right" |12014 | align="right" |1,44 % | align="right" |12 423 | align="right" |1,21 % |- |[[Татарлар]] | align="right" |16984 | align="right" |2,74 % | align="right" |15817 | align="right" |2,07 % | align="right" |12712 | align="right" |1,52 % | align="right" |11 775 | align="right" |1,15 % |- |[[Қазақтар]] | align="right" |8943 | align="right" |1,44 % | align="right" |12064 | align="right" |1,58 % | align="right" |9013 | align="right" |1,08 % | align="right" |10 301 | align="right" |1,00 % |- |[[Дүнгендер]] | align="right" |2618 | align="right" |0,42 % | align="right" |3558 | align="right" |0,47 % | align="right" |4040 | align="right" |0,48 % | align="right" |5 305 | align="right" |0,52 % |- |[[Украиндар]] | align="right" |34321 | align="right" |5,54 % | align="right" |16125 | align="right" |2,12 % | align="right" |7987 | align="right" |0,96 % | align="right" |4 630 | align="right" |0,45 % |- |[[Түріктер]] | align="right" |908 | align="right" |0,15 % | align="right" |2277 | align="right" |0,30 % | align="right" |3149 | align="right" |0,38 % | align="right" |3 746 | align="right" |0,36 % |- |[[Әзірбайжандар]] | align="right" |2166 | align="right" |0,35 % | align="right" |2454 | align="right" |0,32 % | align="right" |2142 | align="right" |0,26 % | align="right" |2 722 | align="right" |0,26 % |- |[[Немістер]] | align="right" |13619 | align="right" |2,20 % | align="right" |5228 | align="right" |0,69 % | align="right" |2554 | align="right" |0,31 % | align="right" |2 416 | align="right" |0,24 % |- |[[Тәжіктер]] | align="right" |709 | align="right" |0,11 % | align="right" |1828 | align="right" |0,24 % | align="right" |817 | align="right" |0,10 % | align="right" |1 055 | align="right" |0,10 % |- |[[Түрікмендер]] | align="right" |369 | align="right" |0,06 % | align="right" |132 | align="right" |0,02 % | align="right" |703 | align="right" |0,08 % | align="right" |784 | align="right" |0,08 % |- |[[Армяндар]] | align="right" |1218 | align="right" |0,20 % | align="right" |726 | align="right" |0,10 % | align="right" |512 | align="right" |0,06 % | align="right" |486 | align="right" |0,05 % |- |[[Белорустар]] | align="right" |4119 | align="right" |0,66 % | align="right" |1341 | align="right" |0,18 % | align="right" |638 | align="right" |0,08 % | align="right" |393 | align="right" |0,04 % |- |[[Еврейлер]] | align="right" |4822 | align="right" |0,78 % | align="right" |1293 | align="right" |0,17 % | align="right" |498 | align="right" |0,06 % | align="right" |379 | align="right" |0,04 % |- |басқалары | align="right" |10469 | align="right" |1,69 % | align="right" |10388 | align="right" |1,36 % | align="right" |8746 | align="right" |1,05 % | align="right" |12 002 | align="right" |1,17 % |} ==Білім және ғылым== 2018 жылғы ақпаратқа сәйкес Бішкекте 45 жоғарғы оқу орны тіркелген, оның 22-і мемлекеттік, ал қалған 23-і мемлекеттік емес. Қалада орналасқан жоғарғы оқу орындары: * Жүсіп Баласағұн атындағы Қырғыз ұлттық университеті * И. Раззаков атындағы Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті * Қырғыз ұлттық құрылыс, көлік және архитектура университеті * К. Карасаев атындағы Бішкек гуманитарлық университеті * Қырғыз ұлттық дене тәрбиесі және спорт академиясы * Қырғыз ұлттық аграрлы университеті * Қырғыз ұлттық консерваториясы * Қырғыз-Ресей славян университеті * Туризм және сервис академиясы * Халықаралық Кувейт университеті * Орталық Азиядағы Американдық университет * Қырғыз-герман қолданбалы информатика институты * "Адам" университеті * Халықаралық "Ала-Тоо" университеті * Иса Ахунбаев атындағы Қырғыз мемлекеттік академиясы Бішкектегі 2 ірі кітапхана: * А. Осмонов атындағы Ұлттық кітапхана * Н. Г. Чернышевский атындағы Республикалық кітапхана ==Мәдениеті== Мұражайлар: * Қырғыз ұлттық тарихи мұражайы * Г. Айтиев атындағы Ұлттық өнер мұражайы * Минералогия мұражайы Кинотеатрлар: * Октябрь * Дом кино * Бишкек Парк * Космопарк * Ала-Тоо * Манас * Россия * Вефа * Кыргызкиносу * Movie star == Бауырлас қалалары == * {{flagicon|Kazakhstan}} [[Алматы]], [[Қазақстан]] * {{flagicon|Kazakhstan}} [[Нұр-Сұлтан]], [[Қазақстан]] * {{flagicon|USA}} [[Колорадо Спрингс (Колорадо)|Колорадо Спрингс]], [[АҚШ]] (1994 жылдан) * {{flagicon|USA}} [[Мериден (Коннектикут)|Мериден]], [[АҚШ]] (2005 жылдан) * {{flagicon|Turkey}} [[Анкара]], [[Түркия]] * {{flagicon|Uzbekistan}} [[Ташкент]], [[Өзбекстан]] * {{flagicon|Belarus}} [[Минск]], [[Беларусь]] (2008 жылдан) * {{flagicon|Iran}} [[Тегеран]], [[Иран]] (1994 жылы 23 мамырдан) * {{flagicon|Iran}} [[Казвин]], [[Иран]] (2003 жыл 14 сәуірден) * {{flagicon|Germany}} [[Хемниц]], [[Германия]] (1997 жылы 19 наурыздан) * {{flagicon|South Korea}} [[Куми]], [[Корея Республикасы]] (1991 жылы 14 тамыздан)<ref>[http://bishkekgov.in.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=58%3A2010-05-19-13-56-51&catid=38%3Ainterconnect&Itemid=65&lang=ru Бауырлас қалалар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160308012625/http://bishkekgov.in.kg/index.php?catid=38:interconnect&id=58:2010-05-19-13-56-51&itemid=65&lang=ru&option=com_content&view=article |date=2016-03-08 }}</ref> == Суреттер == <gallery perrow="3" widths="170" heights="120" style="margin:0 auto" caption="Бішкек"> Сурет:Bishkek 01.jpg Сурет:Bishkek 02.jpg Сурет:Bishkek 03.jpg Сурет:Bishkek 04.jpg Сурет:Bishkek from the air 01.jpg Сурет:Bishkek statue 01.jpg Сурет:Muslim cemetery near Bishkek.jpg Сурет:Katedrální kostel svatého Vzkříšení, Biškek.jpg|alt=Собор Воскресения Христова|[[Иса Мәсих|Христостың]] тірілу соборы Сурет:Mosque under construction in Kyrgyzstan.jpg </gallery> ==География== Бішкек [[Шу аңғары|Шу алқабының]] дәл ортасында Қырғыз Ала-Тоосының етегінде (ішкі Тянь-Шань тау жоталарының бірі), теңіз деңгейінен 700-900 м биіктікте орналасқан. Түркістан-Сібір темір жолы қосылған қалалармен Қазақстан шекарасынан 25 км қашықтықта орналасқан. Қаланың аумағы 127 км²<ref name="UN">[https://unstats.un.org/unsd/demographic-social/products/dyb/documents/dyb2015/table08.pdf Population of capital cities and cities of 100 000 or more inhabitants: latest available year, 1995—2015. DEMOGRAPHIC YEARBOOK 2015. United Nations]</ref> немесе 160 км². ==Физикалық-географиялық сипаттамалар== [[File:Kyrgyz Alatau from Bishkek 5.JPG|thumb|left|Бішкектен Ала-Тоо жотасының көрінісі]] [[File:Ala Archa river in Bishkek near Osh Market after spring rains.jpg|thumb|left|Көктемгі жаңбырдан кейін Ош базарының маңындағы Ала Арча өзені]] Климаттық жағдай бойынша Бішкек қоңыржай ендіктердің континенттік климатында экстремалды оңтүстік позицияны алады. Күннің максималды айлық ұзақтығы шілдеде – 322 сағат, ең қысқасы желтоқсанда – 126 сағат. ===Климаты=== Қаланың климаты күрт континенттік. Жылдық орташа температура + 12,2 °C. Жауын-шашын жылына 451 миллиметрді құрайды. Жаздың орташа температурасы шамамен 25 ° C және қыстың орташа температурасы шамамен -2 ° C болғанда, жазда t 40 ° C-тан, қыста -30 ° C-қа дейін жетуі сирек емес. Ең суық ай қаңтар (-1,7°С), ең жылысы шілде (+25,3°С). Ауаның орташа айлық салыстырмалы ылғалдылығы маусым мен шілдедегі 44%-дан наурызда 74%-ға, орташа жылдық – 60%-ға дейін артады. Қала арқылы Ала-Арча және Аламедин өзендері ағып өтеді, оңтүстік таулардан бастау алады, Бішкектің солтүстік бөлігін бойлай шығыстан батысқа қарай Үлкен Шу каналы (БЧК) ағып өтеді.<ref>{{Cite web|url=https://ru.climate-data.org/%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B8%D0%B7%D0%B8%D1%8F/%D1%87%D1%83%D0%B8%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C/%D0%B1%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA-484/|title=Климат: Бишкек - Климатический график, График температуры, Климатическая таблица - Climate-Data.org|website=ru.climate-data.org|accessdate=2021-02-13}}</ref> ===Бішкектің қазіргі климаты=== Бішкектің климаты, Чуй алқабындағы сияқты және Қырғыз жотасының солтүстік беткейі аймағындағы жердің ендігі мен биіктігіне, мұхиттардан аумақтық қашықтығына, жергілікті орографиялық жағдайлардың ерекшеліктеріне байланысты. және атмосфералық циркуляция. Осы көрсеткіштер бойынша зерттелетін аумақ субтропиктік және қоңыржай ендіктердің шекарасында, мұхиттардан алшақ орналасқан және қоңыржай белдеу климатынан құрғақ субтропиктердің климатына өтпелі жағдайларға ие. Бішкек (42 ° 52'11 ш.қ.) Жердің субтропиктік белдеуінің солтүстік шекарасында, оның ортаңғы ендік 45 ° оңтүстігінде орналасқан. Шу алқабының құрғақ, температурасы жоғары жазы климаттық жағдайда құрғақ субтропиктердің климатына жақын, ал қыста қоңыржай ендіктердің оңтүстік белдеуінің климатына сәйкес келеді. Күн сәулесі мен бұлттылық климаттың ең көрінетін сипаттамалары болып табылады, олар оның жайлылығының жалпы көрсеткіштері ретінде қабылданады. Бішкекте күн сәулесінің жалпы ұзақтығы 2584 сағатты құрайды. Салыстыру үшін: [[Афины]] – 2655 сағат; [[Рим]] – 2362 сағат, яғни олардың әдеттегі субтропиктік климаты осы сипаттамасы бойынша Шу аңғары мен Қырғыз жотасының климатына жақын. ==Әкімшілік бөлінісі== {{main|Бішкек қаласының әкімшілік бөлінісі}} Әкімшілік жағынан 4 ауданға бөлінген. Халық саны – Қырғызстанның 2009 жылғы халық санағы бойынша.<ref name="Этно2009.Бишкек">{{Cite web|url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf|title=Перепись населения Киргизии 2009. Бишкек|deadlink=yes|accessdate=2012-03-21|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120321015617/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%20%D0%91%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%BA.pdf|archivedate=2012-03-21}}</ref> [[File:Административное деление Бишкека.png|thumb|500px|Бішкектің әкімшілік бөлінісі]] * Октябрь ауданы - 242 382 (2009); * Первомай ауданы – 175 894 (2009); * Свердлов ауданы – 231 801 (2009); * Ленин ауданы – 201 626 (2009 ж.): * Шоңарық қала үлгісіндегі елді мекені – 9724 (2009); * Ортасай ауылы – 4100 (2009). Егер Бішкек қаласының ауданы 127 км² болса, онда қалаға бағынышты елді мекендермен бірге 160 км². Аудан басшылары әкім тағайындайтын аудандардың муниципалдық басқармаларының басшылары болып табылады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Bishkek}} * [http://bishkekgov.in.kg Бішкек қ. әкімшілігінің ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004225627/http://bishkekgov.in.kg/ |date=2013-10-04 }}{{ref-ru}} * [http://www.gorkenesh.kg/index.php?lang=kg Бішкек қалалық депутаттар Кеңесі]{{ref-ky}}{{ref-ru}} * [http://www.bs.kg/ Бишкек современный] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111118034951/http://www.bs.kg/ |date=2011-11-18 }} {{ref-ru}} {{Азия елордалары}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Бішкек|*]] [[Санат:Азия елордалары]] [[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]] 30l0u1dwrj47lq8uwmelzqzkml4gfmw 0 19584 3062093 2436683 2022-08-18T16:35:21Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк | банктың аты = «АТФ Банк» АҚ | логотипі = 800px-ATFBank Logo.svg.png | түрі = [[Акционерлік қоғам]] | лицензиясы = №&nbsp;239 28 желтоқсан [[2007]]&nbsp;ж. | салымдарды сақтау = №004 куәләгә 9&nbsp;желтоқсан 2004&nbsp;ж. | биржадағы листингі = [[Қазақстан қор биржасы|ҚҚБ]]<ref>[https://finbee.kz/banki/atfbank/ АТФБанк. ''Вся информация о банке АТФБанк'']</ref>, [[Лондон қор биржасы|LSE]],{{-1|<ref>[http://www.londonstockexchange.com/exchange/prices-and-markets/stocks/summary/company-summary.html?fourWayKey=XS0274618247GBUSDCWNR Bond price information on ''ATF Capital BV'' 10% 10/11/2016 eurodollar bonds (ISIN XS0274618247).] {{ref-en}} {{v|27|06|2011}}</ref>}} [[Люксембург қор биржасы|LuxSE]]<ref>[http://www.londonstockexchange.com/exchange/prices-and-markets/stocks/summary/company-summary.html?fourWayKey=XS0274618247GBUSDCWNR Bond price information on ''ATFBank JSC'' 9.25% 12/04/2012 eurodollar bonds (ISIN XS0217138139).] {{ref-en}} {{v|27|06|2011}}</ref> | қызметі = Банк қызметтерінің барлық түрі | ұраны = | құрылған жылы = 1995 | бұрынғы атаулары = Алматы қаржы сауда қоры | орналасуы = Қазақстан, Алматы | басты адамдары = Ромео Коллина (директор),<br />Эрик Хэмпел (директорлар кеңесінің төрағасы) | жарғылық капиталы = {{өсім}} 152,9 млрд [[қазақстан теңгесі|теңге]] (2011)<ref name=audit_report>[http://www.kase.kz/files/emitters/ATFB/atfbf6_2011_cons.pdf Консолидированная финансовая отчётность за год, закончившийся 31&nbsp;желтоқсан 2011&nbsp;г., и отчёт независимых аудиторов (KASE), стр.&nbsp;5—7, 13. {{ref-ru}} {{v|11|05|2012}}]</ref> | меншікті капиталы = {{өсім}} 67,7 млрд теңге (2011)<ref name=audit_report /> | активтері = {{өсім}} 1011,1 млрд теңге (2011)<ref name=audit_report /> | таза табысы = {{өсім}} –8,6 млрд теңге (2011)<ref name=audit_report /> | қызметкерлер саны = | басшы компания = [[:en:Bank Austria|UniCredit Bank Austria AG]] (99,75%)<ref name=audit_report /> | еншілес компания = АҚ&nbsp;«АТФ Финанс» (100%),<br />ЖШС&nbsp;«АТФ Инкассация» (100%),<br />ATF Capital BV (Нидерланд) (100%),<br />ЖШС&nbsp;«ЮниКредит Банк» (Қырғызстан) (97,1%) | аудитор = [[KPMG]] | дерекнама = | веб-сайты = [http://www.atfbank.kz/ atfbank.kz] }} '''«АТФБанк»''' ({{lang-ru|Алматинский торгово-финансовый банк}}) — [[Қазақстан]]да қызмет көрсететін ірі банк. Штаб-пәтері — Алматы. == Филиалдары == Қазақстанда «АТФБанк» АО-ның 17 филиалы жұмыс істейді, олар: Алматы, Астана, Ақсай, Ақтау, Ақтөбе, Атырау, Алматы облыстық филиалы, Карағанды, Семей, Тараз, Теміртау, Өскемен, Қостанай, Қызылорда, Павлодар, Петропавл, Орал, Шымкент, Көкшетау. == АТФ Банк тарихы == « АТФ Банк » акционерлік қоғамы ҚР Ұлттық Банкі "Алматы сауда - қаржы банкін" тіркеуге алған кезде, яғни 1995 жылы маусымда негізі салынған. Сол жылы АТФ Банк Қазақстанның банкілік заңнамасында қарастырылған теңге және шетел валютасында операциялар өткізуге №59 ҚР ҰБ Бас лицензиясына ие болды. 2001 жылы "Алматы сауда - қаржы банкі" Ашық акционерлік қоғамы тіркелген, ал 2002 жыл маусымда – "АТФ Банк" Ашық акционерлік қоғамы". 2003 жылы қазанда аталмыш банк АҚ « АТФ Банк » банкі болып қайта тіркеуден өтті. == Негізгі тарихи кезеңдер: == '''Қараша 2007''' Австрияның Кредитанштальт банкі, Орталық және Шығыс Еуропадағы сауда банкілік операцияларға арналған ЮниКредит Групп бөлімшесі ( UniCredit Group ) «АТФ Банк» АҚ шығарған акционерлік капиталдың жалпы санының 91,8%-ын иемдену үдерісін аяқтады». Келісімнің жобаланған бағасы 2,117 млн. АҚШ долларын құрады. '''Маусым 2007''' 2007 жылы 21 маусымда Bank Austria-Creditanstalt AG (Орталық және Шығыс Еуропадағы сауда банкілік операцияларға арналған ЮниКредит Групп бөлімшесі) мен «АТФБанк» АҚ жеке акционерлері АТФ Банк акцияларының мажоритарлық пакетіне ие болу туралы келісімге қол қойды. '''Қараша 2006''' Жетекші дүниежүзілік қаржылық басылым «EUROMONEY» АТФ Банкке "Еуропаның дамушы елдері бойынша бірлескен басқару саласындағы ең үздік банк" атағын берді. '''Мамыр 2006''' «АТФ Банк» АҚ 2016 жылға дейін қайтару мерзімімен 350 миллион АҚШ доллары сомасына еврооблигациялар шығару бойынша келісімді табысты аяқтады. '''Сәуір 2006''' «АТФ Банк» АҚ және Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігі АТФ Банк қызметінің мөлдірлік деңгейін жоғарылату мәселелері бойынша ынтымақтастық және әрекеттестік туралы меморандумға қол қойды '''Наурыз 2006''' Қазақстан тұтынушыларының Ұлттық Одағы 2005 жылғы жұмыс нәтижелері бойынша АТФ Банкті «Мінсіз» Халықтық Сапа Белгісі және «Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлігінің дамуына ат салысқаны үшін» Сертификатымен марапаттады. '''Қараша 2005''' Жетекші дүниежүзілік қаржылық басылым «EUROMONEY» АТФ Банкті бірлескен басқару саласындағы Қазақстан Республикасының көшбасшы қаржы институты және Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлігіне арналған ең үздік банк деп таныды. '''Қараша 2005''' Ресей Федерациясы Орталық банкімен және Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен берілген Рұқсаттарға сәйкес «АТФ Банк» АҚ мен «Сибирь» ЖАҚ акционерлері (Ресей Федерациясы) арасында АТФ Банктің «Сибирь» банкінің 100% акциясына ие болуы туралы келісімге қол қойылды. Осы келісім шеңберінде АТФ Банк және «Сибирь» банкі жетекшілерінің Омбы облысының губернаторы Полежаев Л.К. мырзамен кездесуі болып өтті . '''Қазан 2005''' Мәскеуде «АТФ Банк» АҚ Ресми Өкілдігі ашылды. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен және Ресей Федерациясы Орталық банкімен берілген Рұқсаттарға сәйкес. '''Қыркүйек 2005''' Қырғыз Республикасының Заңнамасына сәйкес АТФ Банктің «Энергобанк» ААҚ (Қырғыз Республикасы) акцияларының, жалпы алғанда, 72,92%-ына ие болуы туралы келісімдерге қол қойылды. '''Маусым 2005''' АТФ Банк негізі қаланғанына бірінші он жыл толуын атап өтті. Мерейтойлық кештер банктің аймақтық өкілдіктерінде өтті. Астана және Алматыда ресей эстрадасының мэтрі Игорь Николаев, аты аңызға айналған «Машина времени» тобы және жастар сүйіп тыңдайтын Глюкозаның қатысуымен концерттер ұйымдастырылды. '''Маусым 2005''' АТФ Банк банктің бас офисында және 18 филиалында модульдік бағдарламалық қамтамасыз етудің флагманы TEMENOS T24 қызметтерін пайдаланатындығы туралы «АТФ Банк» АҚ және TEMENOS Group өзара келісімгі қол қойды. '''Сәуір 2005''' АТФ Банк» АҚ мен «Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті» АҚ арасында өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды. Меморандумның басты мақсаты еліміздің қаржы және білім институттары арасындағы байланыстарды кеңейту болып табылады. '''Қараша 2004''' «АТФ Банк» АҚ басшылығы бизнес жүргізудің жаңа әдісін таныстырды және еліміздің жетекші қаржы институтының жаңа фирмалық стилін ұсынды :«АТФ Банк – сенімді өсуге арналған банк!» '''Шілде 2004''' «Несие бюролары және несиелік тарихты қалыптастыру туралы» заңға сәйкес Қазақстанда тұңғыш несие бюросы құрылды. «АТФ Банк» АҚ «Бірінші несие бюросы» ЖШС құрылтайшыларының бірі болды. '''Мамыр 2004''' Қазақстандық қор биржасы «АТФ Банк» АҚ бірінші эмиссия халықаралық облигацияларын «А» категориялы KASE құнды қағаздардың ресми тізіміне енгізді. '''Сәуір 2004''' АТФ Банк ««Отан» ашық жинақ зейнетақылық қоры» негізгі акционерлерінің біріне айналды. '''Наурыз 2004''' АТФ Банк банкілік заңнамада қарастырылған ұлттық және шетел валютасында операциялар жүргізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 2004 жылдың 01наурызындағы №239 жаңа Лицензиясына ие болды. '''Қаңтар 2004''' АТФ Банк жаңа қызмет көрсету – «Серіктес» бағдарламасын енгізу туралы жария қылды. «Серіктес» бағдарламасы клиенттерге қызмет көрсету сапасын жоғарылатуға бағытталған. '''Желтоқсан 2003''' АТФ Банк 2003 ж. 11 желтоқсанынан бастап Visa Gold, Visa Business, Visa Classic, Visa Electron карталары тұтынушыларына арналған жаңа қызмет түрін енгізді. Жаңа қызмет көмегімен карта иелері шетелде болу кезінде банкомат арқылы карточкалық шоттағы ақша қалдығы туралы мәліметке қол жеткізеді. '''Желтоқсан 2003''' «АТФ Банк» АҚ қайта тіркелуіне байланысты банкілік заңнамада қарастырылған теңге және шетел валютасында операциялар өткізуге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің 08.12.2003 №239 Лицензиясы берілді. '''Қараша 2003''' Банк тарапынан жалпы мөлшері $62 млн кезекті синдикаттық қарыз тартылды. Синдикатқа 25 шетел банкі қатысты. Ұйымдастырушы голландиялық ABN AMRO Bank. Қарыз тағы осы мерзімге ұзарту мүмкіншілігімен бір жылға берілді. '''Қазан 2003''' Банк Қазақстандық франчайзинга қауымдастығымен ынтымақтаса отырып, Қазақстанда алғаш рет жергілікті кәсіпкерлердің белгілі дүниежүзілік компаниялардың брэндтерін пайдалануын қаржыландыру бағдарламаласын орындауға кірісті. '''Қазан 2003''' «АТФ Банк» АҚ мемлекеттік қайта тіркеуден өтті. '''Наурыз 2003''' «АТФ Банк» АҚ «АТФ Банк» ашық акционерлік қоғамының еншілес банкі «Апогей Банкін» өзіне қосып алды. '''Қыркүйек 2002''' АТФ Банк Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстарының басшыларымен ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды. '''Маусым 2002''' Банк атауы «Алматы сауда-қаржы банкі» ашық акционерлік қоғамынан «АТФ Банк» ашық акционерлік қоғамына өзгертілді. '''Наурыз 2002''' «Апогей» Банкі акциясының 88,15%-на қол жеткізілді. '''Наурыз 2002''' Банктің меншік капиталы 5,9 млрд теңгеге дейін артты. '''Ақпан 2002''' VISA Virtuon виртуалды карточкалары шығарыла бастады. '''Қаңтар 2002''' Алматы сауда - қаржы банкі «Қазақстан Халық Сақтау банкі» акционерлерінің біріне айналды. '''Желтоқсан 2001''' «Казпромбанк» АҚ Алматы сауда - қаржы банкіне қосылуы мемлекеттік тіркеуден өткізілді. '''Қазан 2001''' Негізгі сома өтелді және 2000 жылы қазан айында шығарылған атаулы купондық облигациялар бойынша 5 000 000 USD сыйақылар төленді. '''Қыркүйек 2001''' Raiffeisen Zentralbank және Deutsche Bank ұйымдастырушы болған 20 000 000 USD сомасында синдикатталған қарыз тартылды. '''Маусым 2001''' 400 млн теңге сомасында банктің алтыншы эмиссиялы артықшылықтарға ие акцияларының табысты орналастырылуы. '''Сәуір 2001''' Қоғам түрінің өзгеруі: Банк «Алматы сауда - қаржы банкі» ашық акционерлік қоғамына айналды. '''Қазан 2000''' Бірінші рет шығарылған 5 000 000 USD сомасындағы атаулы купондық облигациялардың табысты орналастырылуы. '''Желтоқсан 1999''' VISA-International халықаралық төлеу жүйесінің төлем карталары және өз логотипі басылған Altyn жергілікті карталары шығарыла бастады. '''Қыркүйек 1999''' Банкте есепшот ашпай-ақ жеке тұлғалардың тапсырмасымен әлемнің 170 елінде Western Union компаниясымен серіктес бола отырып, жедел ақша аудармаларын жүзеге асыру басталды. '''Наурыз 1999''' Өз логотипі басылған VISA-Classic, VISA-Gold и VISA-Business халықаралық төлем карталарын шығару басталды. '''Желтоқсан 1998''' Алматы сауда - қаржы банкі Германия мен Қазақстан арасындағы Үкіметаралық қаржылық ынтымақтастық шеңберінде Германия несие желісінің Қаржы операторы ретінде бекітілді. '''Қараша 1998''' Қазақстанда алғаш рет өз логотипі басылған 10 және 20 г. салмақтағы алтын кесектерді өткізу басталды. '''Мамыр 1997''' ҚР Ұлттық банкі Алматы сауда - қаржы банкін халықаралық стандарттар бойынша жұмыс істейтін банктердің бірінші тобына енгізді. '''Қараша 1996''' Алматы сауда - қаржы банкі Visa EuroCard/MasterCard, Diners Club, JCB, American Express төлем карталарымен жұмыс жасай бастады. '''Қараша 1995''' «Алматы сауда - қаржы банкі» ЖАҚ Қазақстанның банкілік заңнамасында қарастырылған теңге және шетел валютасында операциялар өткізуге №59 ҚР ҰБ Бас лицензиясына ие болды. Маусым 1995 Ұлттық банк «Алматы сауда - қаражаттық банкі» ЖАҚ тіркеуге алды. '''Директорлар кеңесі''' Директорлар кеңесі АТФ Банк қызметіне жалпы жетекшілікті жүзеге асырады және 6 адамнан тұрады. ''Директорлар кеңесінің төрағасы:'' Эрик Хэмпел ''Директорлар кеңесі төрағасының орынбасары:'' Карло Вивальди ''Директорлар кеңесінің мүшелері:'' Стефан Винкельмайер, Ромео Коллина ''Тәуелсіз директорлар:'' Роберто Тимо, Альберто Роззети '''Басшылық''' Басшылық «АТФ Банк» АҚ Басқармасы оперативті басқаруды жүзеге асырады және АТФ Банктің стратегиялық жоспарларын орындайды, 6 адамнан тұрады: Александр Пикер, Фон Гляйх Кристоф Александер Ханс-Юрген, Сеитова Мухаббат Болатовна, Армин Хубер, Якупбаев Рустам Куатович, Иван Радойчич. == Серіктестер == '''«Қазақстандық ипотекалық несиелерге кепілдік беру қоры»''' Қор 2003 жылы 10 қарашада Алматы қаласы Әділет басқармасымен тіркеуге алынған, куәлік № 59028-1910-АҚ . Қор құрылтайшысы ҚР Ұлттық Банкі төлеген жарғылық капитал 500 000 000 теңгені құрайды. Қазақстан Республикасының президенті 2004 жылы 11 маусымдағы №1388 қаулысымен бекітілген 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында Тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасын орындау мақсатында Қорды капиталдандырудың І кезеңі шеңберінде Қазақстан Республикасының Қаржы министірлігі 1 500 000 000 теңге сомасында Қордың 150 000 қарапайым акциясына ие болды. Жарғыға сәйкес Қор ипотекалық несиелеумен байланысты несие берушілер шығындарының бір бөлігіне кепілдік беру бойынша қызметті жүзеге асыратын, ұйымдық-құқықтық түрде акционерлік қоғам ретінде құрылған коммерциялық емес ұйым болып табылады. Ипотекалық несиелерді кепілдендіргені үшін Қорға берілетін сыйақылар және кірістер толығымен Қордың резервтегі капиталына аударылады. Қор негізгі міндеттері ипотекалық тұрғын-үй қарызын алғысы келетін азаматтардың әртүрлі категорияларына қолайлы шарттар қамтамасыз ету, несие мерзімдерін ұзарту, пайыздық мөлшерлемесі мен алғашқы жарна мөлшерін төмендету арқылы ипотекалық несиеге қол жетімділікті жоғарылату. Қор қызметінің басты бағыты қарыз алушы ипотекалық тұрғын-үй қарызы келісім-шарты бойынша өз міндеттемелерін орындамаған жағдайда ипотекалық несиелерді кепілдендіру (сақтандыру) есебінен несие берушілердің қаржылық тәуекелдерін төмендету мақсатында елімізде ипотекалық несие беру жүйесін қалыптастыру, дамыту және жетілдіру. Сақтандыру қызметтері нарығының Қазақстанда қалыптасып келе жатқан қатаң бәсекелі ортасы жағдайында Қор тұрақты және сенімді қаржы институты сияқты айқын мақсатта және нәтижелі дамуда. Ипотекалық несиелерді кепілдендіру жүйесіне екінші деңгейлі және Қазақстан Республикасының компанияларының 20 банкі қатысушы болып табылады. Біздің серіктестеріміз жылжымайтын мүлікті несиелеуде өз қаржы тәуекелдерін қысқартуға арналған қор кепілдіктерін табысты қолданып жатыр. '''«Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ''' «Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ (2000 жылы желтоқсанда құрылған) ипотекалық несиелердің туынды нарық операторы және тұрғындарға ұзақ мерзімді ипотекалық несиелер беретін кредиторларды қайта қаржыландыруды жүзеге асырады. Компания ақша нарығына ұзақ мерзімді қаржы тартуды жүзеге асырады және бұл ақшаны банктерден тұрғындарға тұрғын үй сатып алуға, жөндеу немесе құрылыс салуға берілген ипотекалық несиелер бойынша талап ету құқықтарын сатып алуға бағыттайды. 2001 жылы 3 шілдеде «АТФ Банк» АҚ және «Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ арасында жеке тұлғаларды тұрғын үй сатып алуға, жөндеу немесе құрылыс салуға несиелеу саласындағы өзара ынтымақтастық туралы Негізгі келісімге қол қойылды. Келісімге сәйкес АТФ Банк тұрғындарға ұлттық валюта 20 жылға дейінгі мерзімде ипотекалық тұрғын үй несиелерін береді және кейіннен Қазақстандық ипотекалық компанияға шегінім жасайды. ''' «Бірінші несие бюросы» ЖШС''' БНБ – мынау ұйым, қарыз алушылардың барлық несие транзакциялары туралы мәліметтер, сонымен қатар оның несиеге қабілеттілігін сипаттайтын басқа да ақпараттар шоғырланатын және сақталатын ұйым. ''Несие бюросының жұмыс қағидаттары:'' Несие бюросының басты жұмыс қағидаты жүйе қатысушылары арасында ақпаратпен тең дәрежеде алмасу болып табылады. Басқаша айтқанда, кез-келген жүйе қатысушысы өзі қанша ақпарат тапсырса, басқа қатысушылардан сонша ақпарат алуына мүмкіндігі бар. ''Несиелік есеп беру деген не:'' Несиелік есеп беру – бұл есеп беру субъектісі тиісті несие беруші алдында өз міндеттемелерін қалай өтегендігін сипаттайтын өткен және ағымдағы несиелік транзакциялар туралы ақпарат, яғни субъектінің төлеу қабілеті, сенімділік және төлеу тәртібі туралы ақпарат. ''Несиелік есеп беруде қандай ақпарат қамтылады?'' Ең алдымен, сізге несиелік есеп беруде қандай болмасын жеке ақпарат ҚАМТЫЛМАЙТЫНДЫҒЫН білу қажет. Мұнда сіздің ағымдағы және өткен қаржылық міндеттемелеріңізге қатысы жоқ қандай да болмасын ақпарат орын алмайды. Сіздің несие бюросындағы несие тарихыңыздың болуы Сізге не береді? Сіздердің өткен көрсеткіштеріңіз алдындағы міндеттемелердің өшіру көңіл болуында және сіздердің төлеу тәртібіңізді бағалау өшіру динамикасын несие берушіге ағымдағылардың мүмкіндік туғызып жатыр . Мыналар жанында дұрыс кезеңдермен келіп жатыр : •қарыз алу құнының төмендеуі; •несие бойынша шешім қабылдау уақытының қысқаруы; •несиелерге деген қол жетімділіктің жоғарылауы; •шағын және орта бизнес кәсіпорындарының дамуына жағдай жасау. ''Ақпарат (жағымды және/немесе жағымсыз) мәліметтер базасында қанша уақыт сақталады?'' Несие бюросына тапсырылған кез-келген ақпарат 10 жылға дейін сақталады. Несие бюросы сақталынған ақпараттың жағымды немесе жағымсыз екендігін анықтамайды. Несиелік есептеулерді алушылар өз мақсаттары мен міндетеріне негізделе отырып, алынған ақпараттарды өздері бағалайды. '''«Allianz» Компаниясы''' Allianz – әлем бойынша жетекші сақтандыру компанияларының және қаржылық қызметпен жабдықтаушылардың бірі. Компания 1890 жылы Мюнхенде (Германия) құрылған болатын. Allianz бренді біртұтастық, қаржылық қуат және клиенттерге жоғары сапалы қызмет көрсету белгісі. Allianz барлық ірі және көптеген дамушы нарықтарда жұмыс жасауда. «Кез-келген бизнес жергілікті» қағидатына сүйене отырып, Allianz қызметті кеңейту және дамыту жауапкершілігін жергілікті компанияларға жүктейді. Бұл тек қана табысты бизнес-стратегия емес, сонымен қатар клиенттермен жұмыс тұрғысынан барынша нәтижелі әдіс. Еншілес компаниялардың әлімдік желісін табысты кеңейту Allianz-қа әлем бойынша 117 300 қызметкері бар көп ұлтты кәсіпорынға айналуға мүмкіндік берді. Бүгінде сақтандыру сыйақыларының жартысына жуығы Allianz-қа әлемнің 77 елінде ашылған өкілдіктер және еншілес кәсіпорындар қызметі есебінен. Allianz әрқашан уәдесін орындай отырып, 100 жылдан аса табысты қызметін жүзеге асырып келеді. Компания клиенттері Allianz ең тартымды және пайдалы қаржы өнімдерін ұсынатынын біледі. Allianz – тек қана бәсекеге қабілетті емес, сонымен қатар топтың қаржылық қуатымен бекітілген, үнемі кеңейтіліп отыратын өнімдер. Компания бірқатар ең ірі халықаралық тәуелсіз агенттіктермен бағаланған – Standard & Poor’s, Moody’s, A.M. Best. Нақ сондықтан әлемнің 70-тен астам елінде 60 миллионнан астам клиенттер Allianz-қа сенім білдіреді. '''Банктер және қаржы институттарының сақтандыру өнімдері:''' - жеке тұлғаларды сақтандыруға арналған комплексті бағдарламалар - заңды тұлғаларды сақтандыру бағдарламалары - активтер және банктің мүлік мүдделерін сақтандыру қорғанысы - банктің қаржы тәуекелдерін сақтандыру - лизингтік компанияларды сақтандыру қорғанысы '''Жеке сақтандыру:''' - автомобильдік көлікті сақтандыру - мүлікті шығыннан сақтандыру - ерікті титулды сақтандыру - жазатайым оқиғадан сақтандыру - шетелге шығушы азаматтарды ерікті дәрігерлік сақтандыру (туристерді сақтандыру) '''Заңды тұлғаларды сақтандыру:''' - автомобильдік көлікті сақтандыру - ерікті дәрігерлік сақтандыру - кәсіпорын мүлкін сақтандыру - жазатайым оқиғадан сақтандыру - жүктерді сақтандыру - құрылыс-монтаж тәуекелдерін сақтандыру - құрылысқа үлескерлік қатысу келісім-шарты бойынша салушының азаматтық-құқықтық жауапкершілігін ерікті түрде сақтандыру - келісім-шарт бойынша азаматтық жауапкершілікті сақтандыру - еңбек міндеттерін орындау барысында қызметкер өмірі және денсаулығына зиян келтірілгені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін мүндетті түрде сақтандыру - Қайта сақтандыру '''Кәсіпкерлікті дамыту қоры''' «Даму» кәсіпкерлікті дамыту Қоры 1997 жылы құрылған. 2006 жылдың мамырынан бастап Қор акционері «ФУР Казына» АҚ болып табылады. Қордың негізгі міндеті – шағын және орта кәсіпкерліктің, сонымен қатар Қазақстанның микроқаржылық ұйымдарының сапалы дамуына жәрдемдесу. '''«Қазақстандық депозиттерді кепілдендіру қоры» АҚ''' ''«Қазақстандық депозиттерді кепілдендіру қоры» АҚ АТФ Банк депозиттері қамсыздандырылған!'' '''Міндеттер мен қызметтер''' Қордың негізгі міндеттері - қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ат салысу және салымшылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау. Осы міндеттерге сәйкес Қор келесі қызметтерді орындайды: • мәжбүрлі ликвидацияланатын банк салымшыларына кепілдік төлем төлеу; • депозиттерді міндетті түрде кепілдендіру жүйесіне банктер тізімін жүргізу; • өзіне меншікті активтерді инвестициялайды; • кепілдемелік төлем төлеуге арналған арнайы ақша резервін қалыптастырады; • конкурстық негізде банк-агент таңдайды; • қатысушы-банктен барлық банкілік операциялар өткізуге лицензиясын алып қою немесе консервациялау кезінде тағайындалатын уақытша әкімшілік құрамына, сонымен қатар ликвидациялық комиссия және мәжбүрлі ликвидацияланатын қатысушы-банктің несие берушілер комитетіне. «АТФ Банк» АҚ Қазақстан Республикасы жеке тұлғаларының депозиттерін міндетті ұжымдық кепілдендіру (қамсыздандыру) жүйесінің қатысушысы болып табылады. Қатысушы куәлігі №004. == Еншілес ұйымдар == '''АҚ « АТФ Финанс »''' «АТФ Финанс» АҚ – «АТФ Банк» АҚ 100% еншілес ұйымы 2006 жылы қарашада құрылды. Компания мақсаты " Алматы қаласындағы аймақтық қаржы орталығы туралы " (ААҚО) ҚР заңына сәйкес құнды қағаздар нарығында қызмет жасау. Компанияның басты міндеті сапалы қаржылық қызмет көрсетуде клиенттер қажеттіліктерін барынша толық қанағаттандыру, олардың өндіріс-қаржылық қызметін дамыту және оптимизациялауда, өзара тиімді әрі ұзақмерзімді ынтымақтастықты нығайтуда көмек көрсету. Компания құнды қағаздар нарығындағы қызметті жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен берілген №0401201652, №0403200900 лицензияға ие. Бұл лицензияға сәйкес, «АТФ Финанс» АҚ құнды қағаздар нарығында номиналды ұстаушы ретінде есепшот жүргізу құқығын қоса алғанда делдалдық және дилерлік қызметті жүзеге асыруға, сонымен қатар инвестициялық портфельді басқаруға құқылы. ''Компания көрсететін қызметтер:'' - қаржы құралдарымен операциялар: құнды қағаздар, ақша нарығы құралдары, туынды құралдар, құрылымдық ноталар және т.б.; - клиенттің құнды қағаздарын дербес немесе эмиссиялық консорциум құрамында шығару және орналастыру бойынша қызмет көрсету; - «Қазақстандық қор биржасы» АҚ сауда жүйесінде құнды қағаздарға деген екіжақты баға белгілеуді қамтамасыз ету бойынша маркет-мейкер қызметтері; - сараптамалық қызмет, құнды қағаздар, эмитенттер, сауда нәтижелері туралы және құнды қағаздар нарығы туралы жалпы хабар беру, сонымен қатар құнды қағаздар нарығындағы жағдай туралы жүйелі сараптамалық шолулармен қамтамасыз және Клиент тапсырысына сәйкес арнайы есеп берулерді дайындау; - Құнды қағаздар нарығындағы қызмет мәселелері бойынша консалтинг. ''Қосымша қызмет көрсетулер:'' - арнайы инвестициялық портфель қалыптастыру бойынша кеңес беру (акциялар, облигациялар, жылжымайтын мүлік, қымбат металдар, өнер туындылары және т.б.); - капиталды орналастыру және пайдалану мәселелері бойынша кеңес беру; - сонымен қатар Клиент тапсырысына сәйкес басқа да қызмет көрсетулер. Компанияның мамандандырылған персоналы қаржы нарығында қаражат орналастыру мүмкіншіліктері туралы жеткілікті ақпарат береді және клиенттердің тілектері мен қажеттіліктерін ескере отырып, дара инвестициялық бағдарлама жасайды. '''«АТФ инкассациялау» ЖШС''' Қолдағы ақшаны тасымалдауға қатысты өз тәуекелдерін төмендетуге арналған банкілік операцияларды жүзеге асыратын банктер мен ұйымдардың қызметтерін өркениетті түрде пайдаланғысы келетін потенциалды клиенттердің өсімін есепке ала отырып, «АТФ Банк» АҚ 2007 жылы екінші деңгейлі банктерге, әртүрлі меншік түрлері ұйымдарына, сонымен қатар жеке тұлғаларға банкноталар, тиындар және құндылықтарды инкассациялау бойынша қызмет көрсетуші «АТФ Инкассация» жауапкершілігі шектеулі серіктестігін құрды. «АТФ Инкассация» ЖШС өз клиенттеріне келесі қызмет түрлерін ұсынады: - ақша түсімі бар сөмкелерді инкассациялау және банкіге жеткізу; - материалды-жауапты тұлғаға еріп жүру; - екінші деңгейлі банктердің операциялық кассаларына; - екінші деңгейлі банктердің облыстық филиалдарына көмек жеткізу; - Қазақстан бойынша қолдағы ақшаны заңды тұлғалар бөлімшелеріне жеткізу; '''«« Отан » ашық жинақ зейнетақы қоры» АҚ''' Қазақстан - ТМД елдері арасында халықты әлеуметтік қамтамасыз ету реформасын бірінші болып іске асырды. Бүгінде біз 1998 жылы «Қазақстан Республикасындағы зейнетақылық қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының Заңын енгізуден бастау алған зейнетақылық реформа өзінің өзектілігін және сенімділігін көрсетіп, нақты нәтижелерге қол жеткізгенін байқай аламыз. Егер қалыптасу кезеңінде ол бірсыпыра қиындықтарға тап болса, қазір жинақ зейнетақылық жүйе - ең алдымен салымшы пайдасына жұмыс істейтін жөнделген механизм. ««Отан» АЖЗҚ» АҚ еліміздің зейнетақы нарығында жетінші жыл табысты жұмыс істеп келеді және бұл уақыт ішінде – өзін тұрақты және сенімді Қор ретінде көрсетті. Қор қызметінің негізгі ұстанымдары ашықтық, мөлдірлік және профессионализм болып табылады. ''««Отан» АЖЗҚ» АҚ негізгі артықшылықтары:'' - акционерлердің берік құрамы – Қор тұрақтылығы және сенімділігінің кепілі; - қаржылық тұрақтылық нормаларының тұрақты орындалуы; - зейнетақылық қорлардың тұрақты өспелі табыстылығы; - қызмет басынан жоғары даму динамикасы; - сенімділік және шапшаңдық; - қызметтердің тегін және сапалы көрсетілуі; - Қазақстанның барлық облыстарында қалыптасқан аймақтық желі. '''«Сибирь банкі» ЖАҚ''' '''Банк тарихы''' Банк жарнашылардың жалпы жиналысы шешімімен құрылған (протокол №1 09.03.1989), және 1989 жылы 20 қыркүйекте Омбы кооперативті «Сибирь» банкі атауымен КСРО мемлекеттік банкімен тіркеуге алынды (тіркеу нөмір 170). Қатысушылардың жалпы жиналысы шешімімен (протокол №2 09.11.1994) Банктің ұйымдық-құқықтық түрі (Омбы кооперативті «Сибирь» банкі) жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде анықталған. Банкі қатысушыларының жалпы жиналысы шешімі бойынша (протокол №1 24.04.1998) Банктің құрылтай құжаттарын «Жауапкершілігі шектеулі қоғамдар туралы» 08.02.1998 мерзіміндегі №14-ФЗ Федералдық Заңға сәйкестендіру үшін жарғының жаңа редакциясы қабылданды. Банк атауы Жауапкершілігі шектеулі қоғам Омбы коммерциялық «Сибирь» банкі ретінде анықталды. Қатысушылардың жалпы жиналысы шешімімен (протокол №9 03.07.2001) Банк Омбы коммерциялық «Сибирь» банкі Жауапкершілігі шектеулі қоғамнан Омбы коммерциялық «Сибирь» банкі Жабық акционерлік қоғамы болып қайта құрылды. 2005 жылы 11 қарашада ОКБ «Сибирь» ЖАҚ-тың жалғыз акционері «АТФ Банк» Акционерлік қоғамы болды (Қазақстан Республикасы). 2006 жылы 22 қыркүйекте ОКБ «Сибирь» ЖАҚ Жарғысында банк атауын ауыстырумен байланысты өзгертулер енгізілді. Осы уақыттан бастап Банктің фирмалық (толық ресми) атауы – «Банк Сибирь» Жабық акционерлік қоғамы. Банк жүзеге асыратын банкілік операциялар және келісімдердің түрлері: - жеке және заңды тұлғалардың қаражаттарын салымдарға тарту (талап етуге дейін және белгілі бір мезгілге); - тартылған қаражаттарды өз атынан және өз есебінен орналастыру; - жеке және заңды тұлғаларға банкілік шоттарды ашу және жүргізу; - жеке және заңды тұлғалардың, соның ішінде корреспондент-банктердің тапсырмасы бойынша олардың банкілік шоттарымен есеп-қисаптарды жүзеге асыру; - ақша қаражаты, вексель, төлем және есеп айырысу құжаттарын инкассациялау және жеке және заңды тұлғаларға кассалық қызмет көрсету; - банктік кепілдіктер беру; - жеке тұлғалардың тапсырмасы бойынша банктік шот ашпай-ақ ақша аудармаларын жүзеге асыру (пошталық аудармаларды есепке алмағанда); - ақшалай түрдегі міндеттемелерді атқаратын үшінші тұлғалар үшін кепілдіктер беру; - ақшалай түрдегі міндеттемелерді атқаратын үшінші тұлғалардан талап ету құқықтарына ие болу; - жеке және заңды тұлғалармен жасалатын келісім-шарт негізінде ақша қаражаты және басқа мүлікпен сенімді басқаруды жүзеге асыру; - кеңес беру және ақпараттық қызметтер көрсету; - төлем құжаты қызметін атқаратын, салымдар және банкілік шоттарға ақша қаражатының тартылуын растайтын, басқа да құнды қағаздар шығару, сатып алу, сату, есеп, сақтау және федералды заңдарға сәйкес арнайы лицензия алуды талап етпейтін басқа да операцияларды жүзеге асыру; - жеке және заңды тұлғаларды қауырт, ақылы, қайтарылатын және қамсыздандырылған негізде несиелеу; - федералды заңдарға сәйкес құнды қағаздар нарығында кәсіби қызметті жүзеге асыру; ''«Банк Сибирь» ЖАҚ Басшылығы:'' Несие ұйымының жеке атқарушы органы: Баймухамбетов Кадырхан Адилханович – Басқарма Төрағасы Саброва Людмила Владимировна – Бас бухгалтер Алқалы атқарушы орган мүшелері (Басқару): - Баймухамбетов Кадырхан Адилханович – Басқарма Төрағасы - Вандышев Андрей Юрьевич – Банк Басқарма Төрағасының Орынбасары - Гаврилов Андрей Владимирович - Басқарушы директор - Кошкимбаев Сулеймен Сапарович - Басқарушы директор - Метлина Елена Валерьевна – Басқарушы директор Директорлар кеңесі: - Фон Гляйх Кристоф Александер Ханс-Юрген - маг. Хубер Армин - Сеитова Мухаббат Болатовна - Калимова Алия Толюгеновна '''«АТФ Банк-Қырғызстан»''' «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ ашық акционерлік қоғаммен болып табылады және Қырғыз Республикасында 1992 жылы 7 мамырдан бастап өз қызметін жүзеге асырып келеді. Алғашында Банк Қырғыз кәсіпкерлікке жәрдемдесу коммерциялық банкі «Кыргызмелбизнесбанк» аталды. Құрылтайшылар құрамы өзгергеннен кейін Банк «Кыргызэнергобанк» Энергетикалық Секторды Қырғыз коммерциялық Банкі аталып, басты мақсаты Қырғыз Республикасының энергетикалық секторын қайта құру және дамытуға жәрдемдесу болды. 2001 жылы маусымда Банк қайта тіркеуден өтіп, «Энергобанк» ААҚ болып жаңадан аталды. 2004 жылы «Энергобанк» ААҚ акционерлері құрамына «АТФ Банк» АҚ кірді. 2006 жыл 20 қазанда «Энергобанк» ААҚ акционерлерінің кезектен тыс жалпы жиналысында Банк атауын «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ етіп өзгерту туралы шешім қабылданды. 2006 жылы 14 желтоқсанда «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ Қырғыз Республикасының Әділет министрлігінде қайта тіркеуден өтті (тіркеу № 870-3300-АО (ИУ)). ОКПО коды 20030380. Бүгінде «АТФ Банк» АҚ акцияларының мажоритарлық пакетін Кредитанштальт Австрия Банкі (ВА-СА), ЮниКредит (UniCredit Group) бөлімшесі иемденгеннен кейін Банк автоматты түрде ЮниКредит Групп топ мүшесі статусына ие болды. «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ Қырғыз Республикасының әмбебаб коммерциялық банкі және Қырғызстан банк жүйесі көшбасшыларының бірі. 17 жыл жұмыс барысында банк өз клиенттері мен акционерлерінің мүдделерін ескеретін сенімді серіктес абыройына ие болды. «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ 2009 жылдың 1 сәуіріне қарай Қырғыз Республикасының банк саласында жетекші орынға ие және негізгі көрсеткіштер бойынша үздік үштікке кіреді: - активтер бойынша екінші орын, нарық үлесі 10,8%; - несиелік портфель көлемі бойынша – бірінші орын, нарық үлесі 18,6%; - жиынтық капитал бойынша – үшінші орын, нарық үлесі 9,5%. 01.01.2009 жылға қарай қаржылық көрсеткіштер бойынша Банктің таза табысы 2003 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда 12,5 есеге артық, бұған себеп несие портфелінің 22 есеге және клиентік базаның 3,5 есеге өсуі. Жоғарыда көрсетілген қаржылық нәтижелер Банктің тұрақты және динамикалық дамуын сипаттайды. ''Рұқсат етілген банкілік операциялар тізімі:'' 1. Салымшымен депозиттер тарту; 2. Қарыз алушымен келісілген шарттар негізінде өз атынан меншікті немесе тартылған қаражаттарды орналастыру; 3. Азаматтар және заңды тұлғаларға шоттар ашу және жүргізу; 4. Өз бетімен корреспонденттік қатынастар орнату; 5. Клиенттердің тапсырмасымен есеп-қисаптарды 5. жүзеге асыру және банкілердің - тілшілердің және олардың касса қызмет етуі ; 6. несиелік және төлем карточкаларын қоса алғанда төлем құжаттарын (чектер, аккредитивтер, вексель және басқа құжаттар) шығару, сатып алу, ақы төлеу, қабылдау, сақтау және растау; 7. Қарыз міндеттемелерін сатып алу және сату (факторинг) мен қарапайым және аударма вексельдерді есепке алу (форфейтинг); 8. Қарыздық құнды қағаздар беру (депозиттық сертификаттар, облигациялар, қарапайым вексельдер); 9. Банкілік кепілдіктерді жүзеге асыру . 10. Қолдағы және қолма-қол ақшасыз шетел валютасын сатып алу және сату; 11. Туынды қаржы құралдарымен операцияларды жүзеге асыру (дериватив). ''2011 жылға дейінгі «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ стратегиялық мақсаттары:'' 1. 11,5% аса нарықтық үлеспен Қырғызстанның ең ірі банкі позицияларын сақтау; 2. Операциялар табыстылығының жоғары дәрежесін сақтау (ROE –12,6 % аса, ROA – 3,2% аса); 3. белсенді түрде кеңейту; 4. Халықаралық қаржы институттарымен қарым-қатынастарды белсенді түрде дамыту. «АТФ Банк-Қырғызстан» ААҚ халықаралық стандарттарға сай жоғары дәрежедегі банкілік қызметтердің кең спектрін ұсынады. Банктің табысты жұмысының критерийлері – өспелі қаржылық көрсеткіштер, активтер көлемі, заманауи банкілік технологиялардың болуы, өнімдер мен қызметтердің тұрақты түрде жаңартылуы, үйлесімді басқару жүйесі, филиалдық желі жұмысының тиімділігі, сонымен қатар клиентік базаның толассыз артуы. Ең жаңа банкілік технологияларды қолдану, бәсеке қабілетті тарифтер енгізу арқылы жекелеген қарым-қатынас және Клиенттерге қызмет көрсету сапасын арттыру мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді. Жоғары мамандандырылған қызметкерлер сенімділік және өтемпаздық талаптарына жауап беретін әртүрлі қаржы құралдарына банк қаражатын пайдалы және қауіпсіз инвестицялауды қамтамасыз етеді. Бүгінде Қырғызстанның ірі қалаларында Банк өкілдіктері жұмыс істейді: Бішкек, Ош, Жалалабат, Қаракөл, Балыкчи, Талас, Карабалта, Токмок, Чолпоната, Нарын. Басқарма Төрағасы - Капышев Бейбут Сапаргалиевич, Басқарма Төрағасының Бірінші Орынбасары – Калимова Алия Толюгеновна орынбасары, Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Ким Александр Дмитрийұлы, Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Майкенов Ерлан Турсынович, Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Дыйканов Рустам Анатаевич, Басқарушы директор , Басқарма мүшесі – Курманбеков Бакыт Джанышбекович, Бас бухгалтер – Дюлькеева Ирина Анатольевна. == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Қазақстан банктері]] [[Санат:Қазақстан қор биржасында тіркелген компаниялар тізімі]] h33x1dm331vnoq8bij3c85vbdyojqcv 0 26135 3062189 2124360 2022-08-18T23:08:58Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Balkhash Lake pier.jpg|thumb|[[Мыс]] өнеркәсібі]] '''Балқашмыс'''<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> — Қазақстанның түсті металлургия саласындағы ірі кәсіпорын. [[Балқаш көлі]]нің солтүстік жағалауындағы [[Бертіс]] [[шығанақ|шығанағында]] (Балқаш қаласынан 2 — 3 км) орналасқан. Ол алғаш (1938) [[Балқаш]] мыс және түсті металл өңдеу зауыттары мен Қоңырат мыс және Гүлшат қорғасын-мырыш кеніштерін біріктіру нәтижесінде [[Балқаш кен-металлургия комбинаты]] болып құрылған. 1997 жылы “Балқашмыс” акционерлік қоғамы болды. “Балқашмыс” негізінен тазартылған мыс, асыл және сирек кездесетін металл үгінділерін, [[қорғасын]] мен [[мырыш]] өнімдерін, [[никель]]ді және [[оттек]]сіз [[вайербарс тотияйыны|вайербарс тотияйындарын]], [[молибден]] мен [[темір]] концентраттарын, [[селен]], [[теллур]], [[кадмий]], [[рений]] тұздары мен [[қышқыл]]дарын, [[аммоний]] перренаты мен [[күкірт]] қышқылын шығарады. “Балқашмыс” кен өндіруден бастап түсті [[Металдар|металл]] прокатын шығаруға дейінгі технологиялық процестер толық атқарылатын және түгелдей автоматтандырылған бірден-бір өндіріс орны. Кәсіпорын ұзақ жылдар (1940 — 1980жж) бойы [[Қазақстан]] ауыр өнеркәсібінің көшбасында болды. Еңбекті ұйымдастыру мен жаңа технологияны енгізуде үлкен жетістіктерге жетті. 20 ғасырдың 70-жылдары кәсіпорынның шикізатты кешенді пайдалану жөніндегі тәжірибесі республиканың барлық түсті [[металлургия]] кәсіпорындарына енгізілді. Мұнда [[мыс]]пен қоса кен құрамында болатын [[алтын]] және [[күміс]] өндіру көлемі ұлғайды, мысты және онымен бірге жүретін шикізатты өңдейтін технологиялық жүйе, [[эмальсым]] шығаратын зауыт іске қосылды. Нәтижесінде өнімнің сапасы артып, Балқаштың шақпақ мысы сапа эталоны ретінде [[Лондон]]ның түсті металл биржасында тіркелді (1967). 1990 жылдан бастап қалыптасқан жұмыс ырғағы бұзыла бастады. Мыстың өзіндік құны өсіп, сыртқы рыноктегі сату бағасы төмендегендіктен кәсіпорынның өзін-өзі қаржыландыруға мүмкіндігі болмады. Осыған байланысты 1998 жылы “Балқашмыс” Корея республикасының “[[Самсунг]]” корпорациясының басқаруына берілген “Жезқазғантүстіметтің” құрамына кірді. “Балқашмыстың” афинаж зауытында [[платина]] және сирек кездесетін металдар алу көзделген. “Балқашмыстың” өнімдері, негізінен, [[Батыс Еуропа]] мен [[Қытай]]ға сатылуда. Кәсіпорында 12 мың адам жұмыс істейді (1998).<ref name="source1">"Қазақ Энциклопедиясы"</ref> == Дереккөздер == <references/> ==Сыртқы сілтемелер== *[http://www.zakon-online.com/Admin/login.aspx?doc_id=2274476 "Балқашмыс" АҚ жайлы]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{wikify}} [[Санат:Қарағанды облысы кәсіпорындары]] [[Санат:Балқаш]] [[Санат:Қазақмыс]] {{stub}} mahbfefbholpbo14a7x8erl3x92t1hw 0 30439 3062115 3043496 2022-08-18T17:31:25Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki * [[Мыңбұлақ ойлауыты]] * [[Мыңбұлақ (Түркістан облысы)]] * [[Мыңбұлақ (Жамбыл облысы)]] * [[Мыңбұлақ артезиан алабы]] * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Жамбыл облысы)]] * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Бәйдібек ауданы)]] * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Абай облысы)]] * [[Мыңбұлақ (Баткен облысы)|Мыңбұлақ]] — [[Баткен облысы]] [[Баткен ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мыңбұлақ (Нарын облысы)|Мыңбұлақ]] — [[Нарын облысы]] [[Нарын ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мыңбұлақ (Ыстықкөл облысы)|Мыңбұлақ]] — [[Ыстықкөл облысы]] [[Түп ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} 04hfmxn62mbc0l46lki51kpadgdheob 0 32097 3062140 3047486 2022-08-18T19:21:07Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki == Елді мекендер == '''Қазақстан''': * [[Ынтымақ (Ерейментау ауданы)|Ынтымақ]] – [[Ақмола облысы]] [[Ерейментау ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Целиноград ауданы)|Ынтымақ]] – [[Ақмола облысы]] [[Целиноград ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Іле ауданы)|Ынтымақ]] – [[Алматы облысы]] [[Іле ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Жамбыл ауданы)|Ынтымақ]] – [[Алматы облысы]] [[Жамбыл ауданы (Алматы облысы)|Жамбыл ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Атырау облысы)|Ынтымақ]] – [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Батыс Қазақстан облысы)|Ынтымақ]] – [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Тасқала ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Жамбыл облысы)|Ынтымақ]] – [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]]ындағы ауыл. * [[Ынтымақ (Панфилов ауданы)|Ынтымақ]] – [[Жетісу облысы]] [[Панфилов ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Талдықорған қалалық әкімдігі)|Ынтымақ]] – [[Жетісу облысы]] [[Талдықорған қалалық әкімдігі]] құрамындағы ауыл. * [[Ынтымақ (Қарағанды облысы)|Ынтымақ]] – [[Қарағанды облысы]] [[Бұқар жырау ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Павлодар облысы)|Ынтымақ]] – [[Павлодар облысы]] [[Ертіс ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Солтүстік Қазақстан облысы)|Ынтымақ]] – [[Солтүстік Қазақстан облысы]] [[Тимирязев ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Бәйдібек ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Бәйдібек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Жетісай ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Жетісай ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Келес ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Келес ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Бөріжар ауылдық округі)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Ордабасы ауданы]], [[Бөріжар ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Қарааспан ауылдық округі)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Ордабасы ауданы]], [[Қарааспан ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Сайрам ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Сайрам ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Сарыағаш ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Сарыағаш ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Төле би ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Төле би ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Түлкібас ауданы)|Ынтымақ]] – [[Түркістан облысы]] [[Түлкібас ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Ұлытау облысы)|Ынтымақ]] – [[Ұлытау облысы]] [[Жаңаарқа ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ бөгені]] '''Қырғызстан''': * [[Ынтымақ (Бірлік ауылдық округі)|Ынтымақ]] — [[Баткен облысы]] [[Қадамжай ауданы]], [[Бірлік ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Халмион ауылдық округі)|Ынтымақ]] — [[Баткен облысы]] [[Қадамжай ауданы]], [[Халмион ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Жалалабат облысы)|Ынтымақ]] — [[Жалалабат облысы]] [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Ыстықкөл облысы)|Ынтымақ]] — [[Ыстықкөл облысы]] [[Түп ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Қарақұлжа ауданы)|Ынтымақ]] — [[Ош облысы]] [[Қарақұлжа ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Отызадыр ауылдық округі)|Ынтымақ]] — [[Ош облысы]] [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]], [[Отызадыр ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Савай ауылдық округі)|Ынтымақ]] — [[Ош облысы]] [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]], [[Савай ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Науқат ауданы)|Ынтымақ]] — [[Ош облысы]] [[Науқат ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ынтымақ (Қаратас ауылдық округі)|Ынтымақ]] — [[Ош облысы]] [[Өзген ауданы]], [[Қаратас ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Қызылоктябрь ауылдық округі)|Ынтымақ]] — [[Ош облысы]] [[Өзген ауданы]], [[Қызылоктябрь ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} dzkz9jaqv4w9aru1sr7y834uc8g7anm 0 32196 3062126 2833537 2022-08-18T18:13:41Z СеніңШешең 121905 уикилендіру wikitext text/x-wiki {{Ядролық физика (карточка)}} [[Сурет:Deuterium-tritium fusion.svg|нобай|[[Дейтерий]]-[[тритий]] реакциясының схемасы]] '''Термоядролық реакция''', '''термоядролық синтез''' — өте жоғары [[температура|температурада]] жүзеге асатын ядролар бірігуі [[Ядролық реакция|реакциясы]]. Жеңіл [[Химиялық элементтер|элемент]]терді ([[Сутегі|сутек]], [[гелий]], [[литий]], т.б.) жүздеген миллион градусқа дейін қыздырғанда, олардың бейтарап атомдарының тұтастығы жоғалып, ядролар мен [[электрон]]дарға ыдырайды. Нәтижесінде оң зарядты ядролардан, теріс зарядты электрондардан тұратын ерекше орта, [[жоғары температуралы плазма]], пайда болады. Мұндай плазмада ядролар кулондық тебіліс бөгетінен (барьерін) өте алатын [[кинетикалық энергия]]ға ие болады: :<math>~E_k =\tfrac{3}{2} kT =\tfrac{1}{2} mv^2</math>, мұндағы <math>k</math> — Больцман тұрақтысы; <math>T</math> — плазма температурасы; <math>m</math> және <math>v</math> — бөлшектің массасы мен жылдамдығы. Температурасы жүздеген миллион градус болатын ыстық плазмадағы ядролар аса үлкен жылдамдықпен бір-біріне жақындап, ядролық күштердің әрекет аймағына енеді. Сол сәтте-ақ тегеурінді ядролық күш оларды біріктіріп, жаңа ядроны түзеді. Бұл кезде пайда болған <math>m</math> масса ақауы есебінен аса мол энергия босап шығады. == Тарихы және іске асырылуы == [[Жер]] бетінде алғаш рет термоядролық реакциялар 1950 жылдардың басында [[Қазақстан|Қазақстанда]] ([[Семей полигоны]]) [[Ядролық қару|сутек бомбасын]] жару арқылы жүзеге асырылды. Қажетті жоғары температура атом бомбасын алдын ала жару үстінде алынды. Термоядролық бомбаның ішіне жоғары температура алу үшін атом бомбасының заряды және жеткілікті мөлшерде сутек [[изотоп]]тары (мысалы, [[дейтерий]]) орналастырылады. Термоядролық жарылыста әуелі атом бомбасының заряды іске қосылады да, температура миллиондаған градусқа көтеріліп, сутек изотоптарының ядролары жаппай біріге бастайды. Осылайша әп-сәтте атом бомбасының жарылысы сутек бомбасының жарылысына ұласады. Қолдан басқарылатын термоядролық реакцияларды іске асыру зор қиындықтарға кезікті. Оларды жүзеге асыру үшін, негізінен, үш мәселені шешу керек: #Біріншіден, сутек [[газ]]ын қыздыру арқылы ыстық [[плазма]]ның температурасын ондаған миллион градусқа көтеру қажет. #Екіншіден, термоядролық реакцияны тұтандыру үшін ыстық плазманы суытпай, белгілі бір көлемде кем дегенде 10¹—10² [[Секунд|с]] ұстап тұру қажет. #Үшіншіден, термоядролық реакция қарқынды жүріп, [[энергия]] шығыны қажетінше мол болуы үшін ыстық плазмадағы [[дейтерий]] ядроларының тығыздығы белгілі бір шамадан кем болмауы тиіс, яғни 1 м¹ көлемде 10²² бөлшек болуы керек. Осы үш шарт қатарынан орындалса ғана басқарылатын термоядролық реакцияны іске асыруға болады. Алайда плазма заттың ең орнықсыз күйі болып табылады, сондықтан бұл шарттарды бір мезгілде орындау мәселесі әлі күнге шешуін таппай отыр.<ref name=fiz2>{{Cite book|авторы=Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Тоқбергенова, Н. Бекбасар.|жыл=2009|title=[[Физика]] және [[астрономия]]: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық|басылым=2|орны=Алматы|баспасы="Мектеп" баспасы|беттері=240|isbn=9965-36-700-0}}</ref> == Дереккөздер == <references/> {{commonscat|Nuclear fusion}} {{толықтыру}} {{уики}} {{жаңарту}} [[Санат:Физика]] iaf8jicgzx0z82jlqi105x93t8els8v 3062127 3062126 2022-08-18T18:16:19Z СеніңШешең 121905 Атауы термоядролық реакция деп өзгертілсін, көпше түр артық деп есептеймін wikitext text/x-wiki {{атауы өзгертіссін}} {{Ядролық физика (карточка)}} [[Сурет:Deuterium-tritium fusion.svg|нобай|[[Дейтерий]]-[[тритий]] реакциясының схемасы]] '''Термоядролық реакция''', '''термоядролық синтез''' — өте жоғары [[температура|температурада]] жүзеге асатын ядролар бірігуі [[Ядролық реакция|реакциясы]]. Жеңіл [[Химиялық элементтер|элемент]]терді ([[Сутегі|сутек]], [[гелий]], [[литий]], т.б.) жүздеген миллион градусқа дейін қыздырғанда, олардың бейтарап атомдарының тұтастығы жоғалып, ядролар мен [[электрон]]дарға ыдырайды. Нәтижесінде оң зарядты ядролардан, теріс зарядты электрондардан тұратын ерекше орта, [[жоғары температуралы плазма]], пайда болады. Мұндай плазмада ядролар кулондық тебіліс бөгетінен (барьерін) өте алатын [[кинетикалық энергия]]ға ие болады: :<math>~E_k =\tfrac{3}{2} kT =\tfrac{1}{2} mv^2</math>, мұндағы <math>k</math> — Больцман тұрақтысы; <math>T</math> — плазма температурасы; <math>m</math> және <math>v</math> — бөлшектің массасы мен жылдамдығы. Температурасы жүздеген миллион градус болатын ыстық плазмадағы ядролар аса үлкен жылдамдықпен бір-біріне жақындап, ядролық күштердің әрекет аймағына енеді. Сол сәтте-ақ тегеурінді ядролық күш оларды біріктіріп, жаңа ядроны түзеді. Бұл кезде пайда болған <math>m</math> масса ақауы есебінен аса мол энергия босап шығады. == Тарихы және іске асырылуы == [[Жер]] бетінде алғаш рет термоядролық реакциялар 1950 жылдардың басында [[Қазақстан|Қазақстанда]] ([[Семей полигоны]]) [[Ядролық қару|сутек бомбасын]] жару арқылы жүзеге асырылды. Қажетті жоғары температура атом бомбасын алдын ала жару үстінде алынды. Термоядролық бомбаның ішіне жоғары температура алу үшін атом бомбасының заряды және жеткілікті мөлшерде сутек [[изотоп]]тары (мысалы, [[дейтерий]]) орналастырылады. Термоядролық жарылыста әуелі атом бомбасының заряды іске қосылады да, температура миллиондаған градусқа көтеріліп, сутек изотоптарының ядролары жаппай біріге бастайды. Осылайша әп-сәтте атом бомбасының жарылысы сутек бомбасының жарылысына ұласады. Қолдан басқарылатын термоядролық реакцияларды іске асыру зор қиындықтарға кезікті. Оларды жүзеге асыру үшін, негізінен, үш мәселені шешу керек: #Біріншіден, сутек [[газ]]ын қыздыру арқылы ыстық [[плазма]]ның температурасын ондаған миллион градусқа көтеру қажет. #Екіншіден, термоядролық реакцияны тұтандыру үшін ыстық плазманы суытпай, белгілі бір көлемде кем дегенде 10¹—10² [[Секунд|с]] ұстап тұру қажет. #Үшіншіден, термоядролық реакция қарқынды жүріп, [[энергия]] шығыны қажетінше мол болуы үшін ыстық плазмадағы [[дейтерий]] ядроларының тығыздығы белгілі бір шамадан кем болмауы тиіс, яғни 1 м¹ көлемде 10²² бөлшек болуы керек. Осы үш шарт қатарынан орындалса ғана басқарылатын термоядролық реакцияны іске асыруға болады. Алайда плазма заттың ең орнықсыз күйі болып табылады, сондықтан бұл шарттарды бір мезгілде орындау мәселесі әлі күнге шешуін таппай отыр.<ref name=fiz2>{{Cite book|авторы=Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Тоқбергенова, Н. Бекбасар.|жыл=2009|title=[[Физика]] және [[астрономия]]: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық|басылым=2|орны=Алматы|баспасы="Мектеп" баспасы|беттері=240|isbn=9965-36-700-0}}</ref> == Дереккөздер == <references/> {{commonscat|Nuclear fusion}} {{толықтыру}} {{уики}} {{жаңарту}} [[Санат:Физика]] 28g9majlyao3phwaah3v7dg73yeqae2 3062128 3062127 2022-08-18T18:16:43Z СеніңШешең 121905 [[Арнайы:Үлесі/СеніңШешең|СеніңШешең]] ([[Қатысушы талқылауы:СеніңШешең|талқылауы]]) істеген нөмір 3062127 нұсқасын [[Уикипедия:Жоққа шығару|жоққа шығарды]] wikitext text/x-wiki {{Ядролық физика (карточка)}} [[Сурет:Deuterium-tritium fusion.svg|нобай|[[Дейтерий]]-[[тритий]] реакциясының схемасы]] '''Термоядролық реакция''', '''термоядролық синтез''' — өте жоғары [[температура|температурада]] жүзеге асатын ядролар бірігуі [[Ядролық реакция|реакциясы]]. Жеңіл [[Химиялық элементтер|элемент]]терді ([[Сутегі|сутек]], [[гелий]], [[литий]], т.б.) жүздеген миллион градусқа дейін қыздырғанда, олардың бейтарап атомдарының тұтастығы жоғалып, ядролар мен [[электрон]]дарға ыдырайды. Нәтижесінде оң зарядты ядролардан, теріс зарядты электрондардан тұратын ерекше орта, [[жоғары температуралы плазма]], пайда болады. Мұндай плазмада ядролар кулондық тебіліс бөгетінен (барьерін) өте алатын [[кинетикалық энергия]]ға ие болады: :<math>~E_k =\tfrac{3}{2} kT =\tfrac{1}{2} mv^2</math>, мұндағы <math>k</math> — Больцман тұрақтысы; <math>T</math> — плазма температурасы; <math>m</math> және <math>v</math> — бөлшектің массасы мен жылдамдығы. Температурасы жүздеген миллион градус болатын ыстық плазмадағы ядролар аса үлкен жылдамдықпен бір-біріне жақындап, ядролық күштердің әрекет аймағына енеді. Сол сәтте-ақ тегеурінді ядролық күш оларды біріктіріп, жаңа ядроны түзеді. Бұл кезде пайда болған <math>m</math> масса ақауы есебінен аса мол энергия босап шығады. == Тарихы және іске асырылуы == [[Жер]] бетінде алғаш рет термоядролық реакциялар 1950 жылдардың басында [[Қазақстан|Қазақстанда]] ([[Семей полигоны]]) [[Ядролық қару|сутек бомбасын]] жару арқылы жүзеге асырылды. Қажетті жоғары температура атом бомбасын алдын ала жару үстінде алынды. Термоядролық бомбаның ішіне жоғары температура алу үшін атом бомбасының заряды және жеткілікті мөлшерде сутек [[изотоп]]тары (мысалы, [[дейтерий]]) орналастырылады. Термоядролық жарылыста әуелі атом бомбасының заряды іске қосылады да, температура миллиондаған градусқа көтеріліп, сутек изотоптарының ядролары жаппай біріге бастайды. Осылайша әп-сәтте атом бомбасының жарылысы сутек бомбасының жарылысына ұласады. Қолдан басқарылатын термоядролық реакцияларды іске асыру зор қиындықтарға кезікті. Оларды жүзеге асыру үшін, негізінен, үш мәселені шешу керек: #Біріншіден, сутек [[газ]]ын қыздыру арқылы ыстық [[плазма]]ның температурасын ондаған миллион градусқа көтеру қажет. #Екіншіден, термоядролық реакцияны тұтандыру үшін ыстық плазманы суытпай, белгілі бір көлемде кем дегенде 10¹—10² [[Секунд|с]] ұстап тұру қажет. #Үшіншіден, термоядролық реакция қарқынды жүріп, [[энергия]] шығыны қажетінше мол болуы үшін ыстық плазмадағы [[дейтерий]] ядроларының тығыздығы белгілі бір шамадан кем болмауы тиіс, яғни 1 м¹ көлемде 10²² бөлшек болуы керек. Осы үш шарт қатарынан орындалса ғана басқарылатын термоядролық реакцияны іске асыруға болады. Алайда плазма заттың ең орнықсыз күйі болып табылады, сондықтан бұл шарттарды бір мезгілде орындау мәселесі әлі күнге шешуін таппай отыр.<ref name=fiz2>{{Cite book|авторы=Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Тоқбергенова, Н. Бекбасар.|жыл=2009|title=[[Физика]] және [[астрономия]]: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық|басылым=2|орны=Алматы|баспасы="Мектеп" баспасы|беттері=240|isbn=9965-36-700-0}}</ref> == Дереккөздер == <references/> {{commonscat|Nuclear fusion}} {{толықтыру}} {{уики}} {{жаңарту}} [[Санат:Физика]] iaf8jicgzx0z82jlqi105x93t8els8v 3062130 3062128 2022-08-18T18:20:46Z СеніңШешең 121905 wikitext text/x-wiki {{Ядролық физика (карточка)}} [[Сурет:Deuterium-tritium fusion.svg|нобай|[[Дейтерий]]-[[тритий]] реакциясының схемасы]] '''Термоядролық реакция''', '''термоядролық синтез''' — өте жоғары [[температура|температурада]] жүзеге асатын ядролар бірігуі [[Ядролық реакция|реакциясы]]. Жеңіл [[Химиялық элементтер|элемент]]терді ([[Сутегі|сутек]], [[гелий]], [[литий]], т.б.) жүздеген миллион градусқа дейін қыздырғанда, олардың бейтарап атомдарының тұтастығы жоғалып, ядролар мен [[электрон]]дарға ыдырайды. Нәтижесінде оң зарядты ядролардан, теріс зарядты электрондардан тұратын ерекше орта, [[жоғары температуралы плазма]], пайда болады. Мұндай плазмада ядролар кулондық тебіліс бөгетінен (барьерін) өте алатын [[кинетикалық энергия]]ға ие болады: :<math>~E_k =\tfrac{3}{2} kT =\tfrac{1}{2} mv^2</math>, мұндағы <math>k</math> — Больцман тұрақтысы; <math>T</math> — плазма температурасы; <math>m</math> және <math>v</math> — бөлшектің массасы мен жылдамдығы. Температурасы жүздеген миллион градус болатын ыстық плазмадағы ядролар аса үлкен жылдамдықпен бір-біріне жақындап, ядролық күштердің әрекет аймағына енеді. Сол сәтте-ақ тегеурінді ядролық күш оларды біріктіріп, жаңа ядроны түзеді. Бұл кезде пайда болған <math>m</math> масса ақауы есебінен аса мол энергия босап шығады. == Тарихы және іске асырылуы == [[Жер]] бетінде алғаш рет термоядролық реакциялар 1950 жылдардың басында [[Қазақстан|Қазақстанда]] ([[Семей полигоны]]) [[Ядролық қару|сутек бомбасын]] жару арқылы жүзеге асырылды. Қажетті жоғары температура атом бомбасын алдын ала жару үстінде алынды. Термоядролық бомбаның ішіне жоғары температура алу үшін атом бомбасының заряды және жеткілікті мөлшерде сутек [[изотоп]]тары (мысалы, [[дейтерий]]) орналастырылады. Термоядролық жарылыста әуелі атом бомбасының заряды іске қосылады да, температура миллиондаған градусқа көтеріліп, сутек изотоптарының ядролары жаппай біріге бастайды. Осылайша әп-сәтте атом бомбасының жарылысы сутек бомбасының жарылысына ұласады. Қолдан басқарылатын термоядролық реакцияларды іске асыру зор қиындықтарға кезікті. Оларды жүзеге асыру үшін, негізінен, үш мәселені шешу керек: #Біріншіден, сутек [[газ]]ын қыздыру арқылы ыстық [[плазма]]ның температурасын ондаған миллион градусқа көтеру қажет. #Екіншіден, термоядролық реакцияны тұтандыру үшін ыстық плазманы суытпай, белгілі бір көлемде кем дегенде 10¹—10² [[Секунд|с]] ұстап тұру қажет. #Үшіншіден, термоядролық реакция қарқынды жүріп, [[энергия]] шығыны қажетінше мол болуы үшін ыстық плазмадағы [[дейтерий]] ядроларының тығыздығы белгілі бір шамадан кем болмауы тиіс, яғни 1 м¹ көлемде 10²² бөлшек болуы керек. Осы үш шарт қатарынан орындалса ғана басқарылатын термоядролық реакцияны іске асыруға болады. Алайда плазма заттың ең орнықсыз күйі болып табылады, сондықтан бұл шарттарды бір мезгілде орындау мәселесі әлі күнге шешуін таппай отыр.<ref name=fiz2>{{Cite book|авторы=Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Тоқбергенова, Н. Бекбасар.|жыл=2009|title=[[Физика]] және [[астрономия]]: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық|басылым=2|орны=Алматы|баспасы="Мектеп" баспасы|беттері=240|isbn=9965-36-700-0}}</ref> == Дереккөздер == <references/> {{commonscat|Nuclear fusion}} {{phys-stub}} {{уики}} [[Санат:Физика]] n6nf808peudqpafnk06d3x7hk7lp25t 0 32707 3062257 2030178 2022-08-19T07:35:26Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жақсытау |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 49|lat_min = 20|lat_sec = 53 |lon_dir = |lon_deg = 57|lon_min = 26|lon_sec = 20 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Ақтөбе облысы]] [[Мұғалжар ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = |Аумағы = |Ұзындығы = 30 |Ені = 10 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 338 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Ақтөбе облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жарықтау''' – [[Жарық (өзен)|Жарық]] және [[Көлденеңтемір]] өзендері аралығындағы тау. == Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы]] [[Мұғалжар ауданы]]ның солтүстік-батысында орналасқан. == Жер бедері == Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған суайрық жотаның абсолюттік биіктігі 338 м, ұзындығы 30 км, ені 10 км-дей. Таудың [[әктасты конгломерат]]тан түзілген жыныстарын сұр түсті саз балшық пен [[глауконит]]ті құм жауып жатыр. Беткейі сай-жыралармен тілімденген. == Өсімдігі == Қара қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, боз, селеу, жусан, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақтөбе облысы таулары]] [[Санат:Мұғалжар ауданы географиясы]] ts1am86eiql9hh4yl3lmsw3tnqjxttk 3062258 3062257 2022-08-19T07:38:09Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Жақсытау |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg = 49|lat_min = 26|lat_sec = 42 |lon_dir = |lon_deg = 57|lon_min = 37|lon_sec = 46 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Ақтөбе облысы]] [[Мұғалжар ауданы]] |Тау жүйесі = |Пайда болған кезеңі = |Аумағы = |Ұзындығы = 30 |Ені = 10 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 346 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Ақтөбе облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жарықтау''' – [[Жарық (өзен)|Жарық]] және [[Көлденеңтемір]] өзендері аралығындағы тау. == Географиялық орны == [[Ақтөбе облысы]] [[Мұғалжар ауданы]]ның солтүстік-батысында орналасқан. == Жер бедері == Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған суайрық жотаның абсолюттік биіктігі 346 м, ұзындығы 30 км, ені 10 км-дей. Таудың [[әктасты конгломерат]]тан түзілген жыныстарын сұр түсті саз балшық пен [[глауконит]]ті құм жауып жатыр. Беткейі сай-жыралармен тілімденген. == Өсімдігі == Қара қоңыр топырақ жамылғысында бетеге, боз, селеу, жусан, т.б. шөптесін өсімдіктер өседі.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ақтөбе облысы таулары]] [[Санат:Мұғалжар ауданы географиясы]] 928ra4rr32dmqnnszmpa3meujkfedxi 0 32790 3062279 2767655 2022-08-19T08:15:40Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Тау сілемі |Атауы = Желтау |Шынайы атауы = |Сурет = |Сурет ені = |Сурет атауы = |lat_dir = |lat_deg =46|lat_min = 30|lat_sec =54 |lon_dir = |lon_deg =55|lon_min = 44|lon_sec =52 |region = |CoordScale = |Орналасуы = {{KAZ}}, [[Атырау облысы]]ның [[Жылыой ауданы]] жерінде, [[Солтүстік Үстірт кемері|Солтүстік Үстірт]] маңындағы [[Доңызтау]] тауының батысы |Тау жүйесі =[[Мұғалжар тауы]] |Пайда болған кезеңі = [[Төрттік кезең]], [[миоцен]] |Аумағы = |Ұзындығы = 45 |Ені = 12 |Ең биік шыңы = |Биіктігі = 221 |Карта = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Позициялық карта 2 = Қазақстан Атырау облысы |ПозКарта 2 ені = |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Желтау}} '''Желтау''' – [[Мұғалжар тауы]]ның қиыр оңтүстік-батысындағы оқшау тау сілемі. == Географиялық орны == [[Атырау облысы]]ның [[Жылыой ауданы]] жерінде, [[Солтүстік Үстірт кемері|Солтүстік Үстірт]] маңындағы [[Доңызтау]] тауының батысында орналасқан. Абсолюттік биіктігі 221 м, ұзындығы 45 км, енді жері 12 км шамасында. == Геологиялық құрылымы == Желтау төменгі [[Төрттік кезең|төрттік]] және жоғарғы [[миоцен]] дәуірінің оолитті әктастарынан түзілген. == Жер бедері == Солтүстік шеткейі тіктеу келген, оңтүстігі көлбеуленіп біртіндеп жазыққа ұласады. Сай-жыралармен тілімденген оңтүстігінде Тұрсынбай тоғаны жатыр. Тоғаннан және тау етегінен [[Жақсы Қарасай]] өзені бастау алады. == Өсімдігі == Сортаңды сұр топырағында жусан, сарсазан, баялыш, қара сексеуіл өседі. Желтау баурайы маусымдық мал жайылымы ретінде пайдаланылады.<ref>[[Қазақ энциклопедиясы]],3 том</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Атырау облысы таулары]] [[Санат:Жылыой ауданы географиясы]] lngo0f6v227gl8vpch10nedz89iwee8 0 33756 3062313 2624106 2022-08-19T09:57:12Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Елді мекендер:''' * [[Көктас (Жамбыл облысы)|Көктас]] – [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]]на қарасты ауыл. * [[Көктас (Павлодар облысы)|Көктас]] – [[Павлодар облысы]] [[Ақсу қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл. * [[Көктас (Баткен ауданы)|Көктас]] – [[Баткен облысы]] [[Баткен ауданы]]ндағы ауыл. * [[Көктас (Лейлек ауданы)|Көктас]] – [[Баткен облысы]] [[Лейлек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Көктас (Алабұқа ауданы)|Көктас]] – [[Жалалабат облысы]] [[Алабұқа ауданы]]ндағы ауыл. * [[Көктас (Наукен ауданы)|Көктас]] – [[Жалалабат облысы]] [[Наукен ауданы]]ндағы ауыл. * [[Көктас (Майлысу қаласы)|Көктас]] – [[Жалалабат облысы]] [[Майлысу]] қаласына қарасты кент. * [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. '''Таулар:''' * [[Көктас (тау, Қарағанды облысы, Абай ауданы)|Көктас]] – [[Қарағанды облысы]] [[Абай ауданы (Қарағанды облысы)|Абай ауданы]]ндағы тау. * [[Көктас (тау, Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы)|Көктас]] – [[Қарағанды облысы]] [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай ауданы]]ндағы тау. '''Өзен:''' [[Көктас (өзен, Жаңаарқа ауданы)|Көктас]] – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] алабындағы өзен. {{айрық}} [[Санат:Айрық беттер]] 7pmwc8hxu9ve630spz5nc4nzy1skzsm 0 37973 3062264 2495105 2022-08-19T07:45:50Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы =Жәмші өзені |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 117 |су алабының ауданы =1150 |су алабы = [[Балқаш]] |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Қызылтас таулары]] |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg =48 |s_lat_min = 19|s_lat_sec = 29 |s_lon_dir = |s_lon_deg = 73|s_lon_min =47 |s_lon_sec =17 |сағасы = [[Көкдомбақ (көл)|Көкдомбақ]] көлінің тұсында құмға сіңіп кетеді |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = 47|m_lat_min = 01|m_lat_sec = 37 |m_lon_dir = |m_lon_deg = 74|m_lon_min = 17|m_lon_sec = 45 |еңістігі = |ел = {{KZ}} |аймақ =[[Қарағанды облысы]] [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]], [[Шет ауданы|Шет]] аудандары |ортаққордағы санаты = }} '''Жәмші''', ''Жаман'', ''Қарасай'' – Солтүстік [[Балқаш]] алабындағы өзен. == Географиялық орны == [[Қарағанды облысы]]ның [[Ақтоғай ауданы (Қарағанды облысы)|Ақтоғай]], [[Шет ауданы|Шет]] аудандары жерімен ағып өтеді. Ұзындығы 117 км, су жиналатын алабы 1150 км². ==Бастауы == Өзен [[Қызылтас таулары]]ның оңтүстік беткейінен бастау алып, Балқаштың солтүстігіндегі [[Көкдомбақ (көл)|Көкдомбақ]] көлінің тұсында құмға сіңіп кетеді. == Гидрологиясы == Көктемде қар ерігенде ағады, жазда жеке қарасуларға бөлініп қалады. Жылдық орташа су ағыны 0,86 м³/с. Жәмші аңғарының жер асты суы [[Ақшатау (Қарағанды облысы)|Ақшатау]], [[Ақжал (Қарағанды облысы)|Ақжал]] кенттерін, тау-кен кәсіпорындарын сумен жабдықтау үшін пайдаланылады. Өзенінің бойында Жәмші, Қарабұлақ ауылдары бар.<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қарағанды облысы өзендері]] [[Санат:Балқаш көлі]] 60l32b79ttiq7ie5023a4685p2bg6s5 0 37998 3062270 2844325 2022-08-19T07:50:33Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki ‎‎{{Су қоймасы |Атауы = Жезді бөгені |Шынайы атауы = |Сурет = |Координаттары = 47/36/19/N/67/38/37/E |CoordScale = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Қарағанды облысы/Ұлытау ауданы |Теңiз деңгейiнен биіктігі = |Ұзындығы = 11 |Ені = 2,5 |Ауданы = 17,6 |Көлемі = 76 |Жағалық сызықтың ұзындығы = 4,0 |Ең терең жері = 8,0 |Орташа тереңдігі = 3 |Мөлдірлігі = |Су жинайтын орынның аумағы = 3580 |Құйылатын су ағындары = |Шығатын су ағындары = |Толтырылған жылы = |Бөгет биіктігі = |Ортаққордағы санаты = }} '''Жезді бөгені''' – [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]]нда, [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] өзені алабының [[Жезді (өзен)|Жезді]] өзенінің бойында орналасқан. == Гидрологиялық сипаты == Ауданы – 17,6 км², ұзындығы – 11 км, енді жері – 2,5 км, ең терең жері – 8,0 м, орташа тереңдігі – 3 м, көлемі – 76 млн. м³. Су жиналатын алабы – 3580 км². Өнеркәсіп орындарын сумен қамтамасыз ету және аудан шаруашылықтарының егіншілік жерлерін суару үшін пайдаланылады.<ref name="source1">"Қазақ энциклопедиясы"</ref> Жағалауының ұзындығы – 4,0 км. Өнеркөсіп орындарын сумен қамтамасыз ету және аудан шаруашылықтарының егіншілік жерлерін суару ісінде маңызы зор.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – [[Алматы]], Мектеп, 2002.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан бөгендері]] [[Санат:Ұлытау облысы гидрографиясы]] [[Санат:Сарысу су алабы]] 15r9tsiti9erpuwpb3hz8mkwsg569xo 0 42639 3062190 2947922 2022-08-18T23:09:16Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Balhasch p.svg|thumb|Балқаштың орналасуы]] '''Балқаштың солтүстік аймағын зерттеу''' — [[Қазақстан]]ның [[археология]] ғылымындағы кешенді ізденістердің бір түрі. 1940 жылдан Ә. [[Марғұлан Әлкей Хақанұлы|Марғұлан]], М. Қадырбаев, А.Г. Медоев, Ж. Құрманқұлов, т.б. ғалымдар негізін қалаған. Өлкеде [[қола дәуірі]]нен бастап игерілген, қазір де кеңінен белгілі пайдалы қазбаларға бай аса ірі кен орталықтары бар. [[Археологиялық ескерткіштер]]дің негізгі топтары кен орындарынан алысырақ, солтүстікте жатқан [[Беғазы]], [[Қызыларай]] сияқты таулы-нулы өңірлерде. Көлдің солтүстік-шығысынан бастап [[Шыңғыстау]] жоталарына, [[Бақанас өзені]]нің аңғарына дейінгі аралықта [[қола]], ерте [[темір]] дәуірлерінің 30-дан астам ([[Тесіктас]], [[Қотанемел]], [[Жалғызтау]], т.б.) зираттары ашылды. Мұнда [[Андрон]] және [[Тасмола мәдениеті|Тасмола]] мәдениеттеріне қатысты құнды деректер табылды. [[Қола дәуірі]]не жататын [[Қотанемел-1]] зиратының 15-қоршауынан көптеген заттай деректермен қоса, жас балаларымен бірге жерленген әйел мүрдесі табылған, оның біреуі 2—3 айлық нәресте. Осында жас нәрестесін бауырына баса қойылған әйел жанында қойдың мойын сүйегінің табылуы [[қазақ]] [[әдет-ғұрып]]тарының түп-тамырының сонау көне замандардан бастау алатынына нақтылы дәлел бола алады. Ғалымдардың пікірінше, бұл — кейінгі қазақ заманына дейін жеткен “[[қалжа]]” дәстүрінің айғағы. Ертедегі қазақтар бала не ана қайтыс болғанда “[[қалжа]]” сүйекті қабірге бірге көметін болған. Алынған [[қола]] бұйымдардың химиялық құрамын зерттеу жергілікті тайпалардың [[металлургия]] өндірісімен көне дәуірлерден бастап-ақ айналысқанын, бұл саланың осы өлкелердегі кен орындарының (Саяқ тобы) негізінде дамығанын көрсетеді. Сонымен қатар [[Қазақстан]]ның басқа да аймақтарының ежелгі тайпалары [[Саяқ]]тың [[мыс]] рудасының қорытпаларын жергілікті білгір кеншілер мен ұста-құюшылардан көптеп алып отырған. ==Әдебиеттану== *Қ а д ы р б а е в М. К., Археологические раскопки в Северном Прибалхашье. Поиски и раскопки в Казахстане, А.-А., 1972; *с о н ы к і, Курганы Котанэмеля. Первобытная археология Сибири, М., 1976 == Сыртқы сілтемелер == * http://kk.wikipedia.org/wiki/Сарыарқа * http://library.ksu.kz/download/DBases/Ecology_of_the_CK/Files/Muhamedzanov.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304123751/http://library.ksu.kz/download/DBases/Ecology_of_the_CK/Files/Muhamedzanov.pdf |date=2016-03-04 }} * http://www.madenimura.kz/books/DocLib/История/Margulan%205%20t/Margulan%205%20t.pdf{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * http://www.alashainasy.kz/society/21080/{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} <ref name=source1>''[[Қазақ энциклопедиясы]]''</ref> ==Дереккөздер</span>== <references/> {{wikify}} [[Санат:Қазақстандағы ғылым]] {{stub}} e0pp4gbbtulrltx0q5bud3n6eq3srpu 0 43222 3062070 2979156 2022-08-18T16:15:21Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк |банктың аты = "Отбасы" Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ |логотипі = Otbasybank.jpeg |түрі = Акционерлік қоғам |лицензиясы = |салымдарды сақтау = |биржадағы листингі = KASE: JSBN |қызметі = |ұраны = |құрылған жылы = 2003 |бұрынғы атаулары = |орналасуы = Алматы |басшылық = Әріпханов Айдар Әбдіразақұлы (Директорлар кеңесінің төрағасы),Ибрагимова Ляззат Еркенқызы (Директорлар кеңесінің мүшесі) |жарғылық капиталы = 78,3 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |меншікті капиталы = 177,8 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |активтері = 850,6 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |таза табысы = 26,5 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |қызметкерлер саны = 1 073 2018 жылы |басшы компания = |еншілес компания = |аудитор = PricewaterhouseCoopers |дерекнама = https://kase.kz/ru/issuers/JSBN |веб-сайты =  hcsbk.kz }} '''"Отбасы" Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ ('''2020 жылдың 20 желтоқсанына дейін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ деп аталды''')''' – акционерлік қоғам, екінші деңгейдегі [[банк]]. [[2003]] жылы құрылған. Банктің жарғылық капиталына мемлекет 100% қатысады. Банктің негізгі мақсаты – екінші деңгейдегі банктерден [[ипотекa]] [[несие]] алу кезінде бастапқы жарналарды төлеу үшін жеткілікті қаражаты жоқ, бірақ жеткілікті тұрақты табысы бар азаматтардың тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін қарыз алуын қаржыландыру мақсатымен жеке жинақ қаражатын қорландыру негізінде тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімге қаржыландыру. Жарғылық капиталы 1,5 млрд. теңге. [[2003]] жылдың 29 қыркүйегінен бері 1,05 мың салымшы тартылды. Банк тартқан тұрғын үй құрылысы жинақ қаражаты бойынша жалпы келісімшарт сомасы 900 млн. теңгеге жуық. 2018 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша банктің 26 бөлімшесі, 14 облыстық және 3 қалалық филиалы, 15 қызмет көрсету орталығы мен 7 қызмет көрсету нүктесі бар.<ref>https://hcsbk.kz/Годовой%20отчет%202017.pdf</ref> == Көрсететін қызметтері == 2017 жылдың қыркүйегінде «Баспана.kz» жылжымайтын мүлік порталы іске қосылды.<ref>https://kapital.kz/real_estate/63285/zhssbk-prezentoval-novyj-portal-nedvizhimosti-baspana-kz.html</ref> 2017 жылдың мамырында QR-кодтың көмегімен төлем жасау тәсілі қол жетімді болды.<ref>https://kapital.kz/real_estate/59976/zhilstrojsberbank-zapustil-novyj-sposob-oplaty.html</ref> 2018 жылдың шілдесінде банк жаңа қызмет түрі - бейне консультация қызметін іске қосты.<ref>https://informburo.kz/novosti/zhssbk-nachal-konsultirovat-klientov-pri-pomoshchi-videozvonkov.html</ref> == Тарихы == Тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі – Қазақстандағы халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсарту іс-шараларына кредит берудің сапалы жаңа жүйесі. Қазақстан – бірінші кезекте табысы орташа және орташадан төмен халыққа арналған осы жүйенің ұстанымдары мен талаптарын іске асыруды бастаған ТМД аумағындағы бірінші ел. 2000 жылы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 7 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» заңы Қазақстанда тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін енгізудің негізін қалады. 2003 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 16 сәуірдегі №364 қаулысының негізінде тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру мен тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін дамыту тиімділігін көтеру және жетілдіру мақсатында жарғылық капиталына мемлекет 100% қатысқан «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» акционерлік қоғамы құрылды. Банктің Құрылтайшысы және Акционері – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі. Банк алғаш рет «Қазпошта» АҚ-мен ынтымақтастық туралы келісім жасады. 2004 19 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арнаған «Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» атты жолдауында мемлекеттің тұрғын үй құрылысы саласындағы жаңа саясаты баяндалды, оған сәйкес халықтың басым бөлігіне баспана қолжетімділігін қамтамасыз ететін тұрғын үй құрылысының мәселелерін кешенді шешу үшін Президент 2004 жылғы 11 маусымда №1388 «2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарғы шығарды. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 28 маусымдағы №715 қаулысымен 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасын іске асыру бойынша іс-шаралар жоспары бекітілді. 2004 жылғы 13 желтоқсандағы № 11-III ҚР заңы арқылы Қазақстан Республикасының Салық кодексіне өзгерістер енгізілді, оған сәйкес салық салынатын табыстан шегерілімдерге ҚР резиденті – жеке тұлғалар тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінен ҚР аумағында тұрғын үй салу немесе сатып алуға, жөндеуге алған тұрғын үй заемдары бойынша сыйақыны өтеуге бағытталған сома жатқызылды. Аймақтық құрылымды дамыту: 3 филиал, 4 өкілдік, 1 ЕКБ. 2005 Банктің тарифтік бағдарламалары бойынша алғашқы аралық тұрғын үй заемын беру. Сәуірде Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» заңына мемлекет сыйлықақысымен ынталандырылатын тұрғын үй құрылыс жинақтарының сомасын 60-тан 200 айлық есептік көрсеткішке дейін көбейту туралы өзгеріс енгізілді. Жаңа «25/75 (мемлекеттік)», «25/75», «50/50 А, «50/50 Б», «50/50 В» тарифтік бағдарламаларын енгізу. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы аясында Банктің алғашқы заемын беру. Қазанда Банк «Экспо жылжымайтын мүлік» көрмесі аясында «Жылжымайтын мүлік нарығында жаңашыл идеяларды көтергені үшін» номинациясымен марапатталды. Банктің №254 банктік және банктер жүзеге асыратын басқа да операцияларды ұлттық әрі шетелдік валютада жүргізуге арналған және клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз бағалы қағаздар нарығында дилерлік қызметпен айналысуға арналған лицензияларды алуы. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ның «В», «К» және «Р» санаттары бойынша «Қазақстан қор биржасы» АҚ мүшелігіне қабылдануы. «Қазақстан халық банкі» АҚ-мен ынтымақтастық туралы келісім жасау. Аймақтық құрылымды дамыту: 11 филиал, 2 ЕКБ. 2006 жылы «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ алғаш рет Банктің шығынсыз қызметі көрсеткішіне қол жеткізді. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ мен «Қазпошта» АҚ арасындағы қосымша Агенттік келісімге қол қою. Келісім аясында «Қазпошта» АҚ пошталық байланыстың облыстық филиалдары мен аудандық тораптарында «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ атынан шарттар жасау бойынша агенттік қызметтер көрсетеді. Банк жаңа «Жеңiл» кредит беру бағдарламасын енгізді. Банк клиенттеріне тарифтік бағдарламалар бойынша алғашқы негізгі тұрғын үй заемын беру. Аймақтық құрылымды дамыту: 15 филиал. 2007 2005-2007 жылдарға арналған Тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы аясында Банктің алғашқы негізгі тұрғын үй заемын беру. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің Банкке қаржылық агенттік мәртебесін беруі, ол Банкке мемлекеттік инвестициялық саясатты іске асыруға қатысу құқығын береді. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ның қазақстандық банктерден бірінші болып ISO 9001:2000 сапа менеджменті жүйесінің сәйкестік сертификатын алуы. «ҚР-дағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» ҚР заңына өзгертурлер мен толықтырулардың енгізілуі, олардың аясында: - «25/75» жинақ схемасының күші жойылды; - тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесіне қатысушыларға алдын ала заем алу мүмкіндігі берілді. «ҚР-дағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» ҚР заңына өзгертулердің күшіне енуіне сәйкес жаңа «Бастау», «Өркен», «Кемел», «Болашақ» тарифтік бағдарламаларын енгізу. «Қазақстан ипотекалық кредиттерді кепілдендіру қоры» АҚ-мен Бас келісімді қайта жасау. Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы операторларының бірі болып белгіленуі. «Цесна Банк» АҚ-мен агенттік қызметтер көрсету туралы шарттың жасалуы. Банктің жаңа қызмет – алдын ала тұрғын үй заемын енгізуі. Банктің тарифтік бағдарламалары бойынша алғашқы алдын ала тұрғын үй заемын беру. Moody’s халықаралық рейтинг агенттігінің Банкке ұлттық валютадағы депозиттер бойынша «Baа2» ұзақ мерзімді рейтингін, ұлттық валютадағы депозиттер бойынша «Prime-2» қысқа мерзімді рейтингін, Банктің қаржылық тұрақтылығының (BFSR) Е+ рейтингін беруі. Барлық рейтингілер бойынша болжам – «тұрақты». Аймақтық құрылымды дамыту: 16 филиал. 2008 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы аясында алғашқы заемды беру. Moody’s халықаралық рейтинг агенттігінің Банк рейтингілерін растауы. Аймақтық құрылымды дамыту: 17 филиал. 2009 2009-2011 жылдарға арналған «Нұрлы көш» мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың басталуы. Банк клиенттерінің заемдарын қайта құрылымдау бағдарламасын іске қосу. Moody’s рейтинг агенттігінің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша Банктің кредит рейтингін Baa3/P-3 деңгейінде растауы. 20 тамыздан бастап Банктің жалғыз акционері – «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ. «Русский регистр» сертификаттау қауымдастығының Банктегі Сапа менеджменті жүйесін қолдаудың ISO 9001:2008 халықаралық стандартына сәйкес әрекет етуі мен дамуын растауы. Банктің Теңестірілген көрсеткіштер жүйесін енгізуді бастауы. Аймақтық құрылымды дамыту: 18 филиал. 2010 Жыл ішінде: - Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй мемлекеттік бағдарламасын (2008-2010 МБ) іске асыруға қатысуы; - Банктің 2009-2011 жылдарға арналған «Нұрлы-көш» мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің 2010-2014 жылдарға арналған ҚР құрылыс индустриясын және құрылыс материалдарын жасауды дамыту бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің «Самұрық-Қазына» ЖҚ» АҚ-ның жалдамалы тұрғын үй бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі арқылы тұрғын үй салу және іске асыру бойынша жеке салушылармен ынтымақтастығы. Банктің 2008-2010 МБ іске асыру аясында «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-мен кредиттік шартқа қол қоюы. Сапа менеджменті жүйесі сертификатының ISO 9001:2008 стандартына сәйкес болуын растау. Moody’s рейтинг агенттігінің Банктің ұлттық валютадағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді рейтингілерін Ba1/ Not prime деңгейінде белгілеуі. Елбасының 2010 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты жолдауын іске асыру аясында жергілікті атқарушы органдармен ниеттер туралы келісімдерге қол қоюдың басталуы. Банк клиенттері үшін кредит беру талаптарын жақсарту. Банктің ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру. Алматы қаласында Банктің Қызмет көрсету орталықтарын ашу. Банктегі тиімділіктің негізгі көрсеткіштерін (KPI) әзірлеу мен енгізу жұмысының басталуы. ТҚЖ қатысушыларының 200 мың адамдық санына қол жеткізу. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ заемшыларына берілген заемдарды қайта құрылымдау бойынша іс-шаралар жоспарының қолданылу мерзімін ұзарту. 2010-2014 жылдарға арналған ҚР-дағы құрылыс индустриясын және құрылыс материалдарын жасауды дамыту бағдарламасын іске асыру аясында жергілікті атқарушы органдармен және Қазақстан Республикасының Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігімен ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қою. 100 млрд. теңге Банк активтеріне қол жеткізу. Аймақтық құрылымды дамыту: Қазақстан бойынша 18 филиал және Алматы қаласында 3 Қызмет көрсету орталығы. 2011 ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 30 наурыздағы №295 қаулысын орындау үшін Банк акцияларының топтамасын иелену және пайдалану құқығын Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне беру. 2011 жылғы 13 сәуірден бастап Банктің жалғыз акционері – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті. ҚР Президентінің 2011 жылғы 10 тамыздағы №136 Жарғысын орындау үшін ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 23 қазандағы №1224 қаулысына сай Қазақстан Республикасының Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігіне заңнамада белгіленген тәртіппен «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ акцияларының топтамасын иелену және пайдалану құқығы берілді. 2011 жылғы 23 қарашадан бастап Банктің жалғыз акционері – ҚР Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігі. 2012 Жыл ішінде: - Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға қатысуы; - Банктің «Қолжетімді тұрғын үй-2020» Бағдарламасын жүзеге асыруға қатысуы. Сертификаттау, рейтингілер: Ва1/ Not prime деңгейінде ұлттық валютадағы депозиттер бойынша Банктің Moody’s ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді рейтингілерінің расталуы. Сапа менеджменті жүйесі сертификатының ISO 9001:2008 стандартына сәйкестігінің расталуы. Марапаттар мен жетістіктер: «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ негізгі көрсеткіштері жүйесін диагностикалау нәтижелері бойынша «Эрнст энд Янг» компаниясының банк қызметкерлерінің күшімен енгізілген жүйені пысықтау деңгейіне жоғары баға беруі. Банкке «2011 жылдың үздік жылдық есептері» РА Эксперт конкурсы шеңберінде «Қаржы секторындағы үздік жылдық есеп» аталымында номинант дипломының тапсырылуы. Банк өнімдері: Негізгі қарыздың 50%-ын өтеуді кейінге қалдыру көзделетін «Жеңіл-2» жаңа кредиттік өнімінің енгізілуі. Алдын ала және аралық тұрғын үй заемдары бойынша, соның ішінде 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылатын, республикалық бюджет қаражаттары есебінен «Қолжетімді тұрғын үй-2020» Бағдарламасы аясында берілетін заемдар бойынша комиссиялар мөлшері мен сыйақы мөлшерлемелерінің төмендетілуі. Банк өнімін өткізу жүйесі: Ақтөбе, Өскемен, Астана, Қарағанды, Екібастұз қалаларында клиенттерге қызмет көрсететін 5 орталықтың ашылуы. Банктің аумақтық бөлімшелерінің үй-жайларында алғашқы 35 төлем терминалдарының пайдалануға берілуі. Банк Акционерлері: 28.03.13ж. бастап «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығының Қазақстан Республикасының Өңірлік даму министрлігіне берілуі. ==Банк туралы== Банк лицензиялары Қазақстан Республикасы Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің 2007 жылғы 20 тамыздағы №254/1 банктер ұлттық және шетелдік валютада жүзеге асыратын банктік және басқа да операцияларды жүргізу лицензиясы; Қазақстан Республикасы Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің 2005 жылғы 26 қарашадағы № 0402100283 клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз бағалы қағаздар нарығында дилерлік қызметпен айналысу лицензиясы. Корпоративтік басқару Оның көмегімен акционерлердің құқықтары іске асырылатын, корпоративтік басқару саласындағы заңнама талаптарының және ішкі құжаттардың сақталуын бақылау, Банктің және оның органдары қызметінің сапасын арттыру қамтамасыз етілетін Банктің Жалғыз акционерінің және оның Директорлар кеңесін қоса алғанда, Банк басшылығының, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғалардың арасындағы өзара әрекеттестік жүйесі. Банк рейтингі 2012 жылы «Эрнст энд Янг» компаниясы жүргізген диагностиканың нәтижесі бойынша Банк қызметкерлерінің өз күшімен енгізген көрсеткіштер жүйесі талқылануының жоғарғы дәрежесін белгіледі. Ағымдағы жағдайға сәйкес Moody`s рейтингтiк агенттігінің қорытындысы бойынша Банкке мынадай рейтингтер тiркелдi: ұлттық валютадағы депозиттер бойынша ұзақ мерзімді рейтинг– Ba1 (тұрақты); ұлттық валютадағы депозиттер бойынша қысқа мерзімді рейтинг – Not prime (тұрақты); қаржылық тұрақтылық рейтингі – E+ (тұрақты). Банк басшылығы Банк Басқармасы Банктің ағымдағы қызметіне басшылық жасауды іске асыратын атқару органы болып табылады, Банктің Директорлар кеңесі сайлайтын Басқарма Төрағасынан және оның орынбасарларынан, сондай-ақ Басқарушы директорлардан тұрады. Банктің құрылымы Банктің құрамына Алматы қ. Орталық аппарат және 17 өңірлік филиалдар кіреді. Статистика 2014 жылдағы Банк қызметінің негізгі көрсеткіштері == Банктің миссиясы == Қазақстандық отбасыларды жеке баспанамен қамтамасыз ету және Отанға деген сезімді нығайту == Банктің стратегиялық көрінісі == 2023 жылы – тұрақты, жоғары технологиялы, клиентке бағдарланған әлеуметтік маңызы бар, тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесінің қағидаларын іске асыратын, мемлекеттік бағдарламалардың іске асырылуына белсенді түрде қатысатын, халықтың кең ауқымын баспанамен қамтамасыз ету үшін тұрғын үй құрылысын дамытуға қолдау көрсететін банк.<ref>https://hcsbk.kz/kk/about-the-bank/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том * [https://finbee.kz/banki/otbasy-bank/ «Отбасы банкі» туралы барлық ақпарат]{{ref-ru}} * http://www.hcsbk.kz/6888 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310140140/http://www.hcsbk.kz/6888|date=2014-03-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310140140/http://www.hcsbk.kz/6888|date=2014-03-10}} {{уики}} {{бастама}} [[Санат:Банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] [[Санат:2003 жылы пайда болғандар]] [[Санат:2003 жылы құрылған компаниялар]] qh04h01qx6bf57st3o0dtm31jvgiuga 3062072 3062070 2022-08-18T16:16:31Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк |банктың аты = "Отбасы" Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ |логотипі = Otbasybank.jpeg |түрі = [[Акционерлік қоғам]] |лицензиясы = |салымдарды сақтау = |биржадағы листингі = KASE: JSBN |қызметі = |ұраны = |құрылған жылы = [[2003 жыл|2003]] |бұрынғы атаулары = |орналасуы = [[Алматы]] |басшылық = Әріпханов Айдар Әбдіразақұлы (Директорлар кеңесінің төрағасы),Ибрагимова Ляззат Еркенқызы (Директорлар кеңесінің мүшесі) |жарғылық капиталы = 78,3 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |меншікті капиталы = 177,8 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |активтері = 850,6 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |таза табысы = 26,5 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |қызметкерлер саны = 1 073 2018 жылы |басшы компания = |еншілес компания = |аудитор = PricewaterhouseCoopers |дерекнама = https://kase.kz/ru/issuers/JSBN |веб-сайты =  hcsbk.kz }} '''"Отбасы" Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ ('''2020 жылдың 20 желтоқсанына дейін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ деп аталды''')''' – акционерлік қоғам, екінші деңгейдегі [[банк]]. [[2003]] жылы құрылған. Банктің жарғылық капиталына мемлекет 100% қатысады. Банктің негізгі мақсаты – екінші деңгейдегі банктерден [[ипотекa]] [[несие]] алу кезінде бастапқы жарналарды төлеу үшін жеткілікті қаражаты жоқ, бірақ жеткілікті тұрақты табысы бар азаматтардың тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін қарыз алуын қаржыландыру мақсатымен жеке жинақ қаражатын қорландыру негізінде тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімге қаржыландыру. Жарғылық капиталы 1,5 млрд. теңге. [[2003]] жылдың 29 қыркүйегінен бері 1,05 мың салымшы тартылды. Банк тартқан тұрғын үй құрылысы жинақ қаражаты бойынша жалпы келісімшарт сомасы 900 млн. теңгеге жуық. 2018 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша банктің 26 бөлімшесі, 14 облыстық және 3 қалалық филиалы, 15 қызмет көрсету орталығы мен 7 қызмет көрсету нүктесі бар.<ref>https://hcsbk.kz/Годовой%20отчет%202017.pdf</ref> == Көрсететін қызметтері == 2017 жылдың қыркүйегінде «Баспана.kz» жылжымайтын мүлік порталы іске қосылды.<ref>https://kapital.kz/real_estate/63285/zhssbk-prezentoval-novyj-portal-nedvizhimosti-baspana-kz.html</ref> 2017 жылдың мамырында QR-кодтың көмегімен төлем жасау тәсілі қол жетімді болды.<ref>https://kapital.kz/real_estate/59976/zhilstrojsberbank-zapustil-novyj-sposob-oplaty.html</ref> 2018 жылдың шілдесінде банк жаңа қызмет түрі - бейне консультация қызметін іске қосты.<ref>https://informburo.kz/novosti/zhssbk-nachal-konsultirovat-klientov-pri-pomoshchi-videozvonkov.html</ref> == Тарихы == Тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі – Қазақстандағы халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсарту іс-шараларына кредит берудің сапалы жаңа жүйесі. Қазақстан – бірінші кезекте табысы орташа және орташадан төмен халыққа арналған осы жүйенің ұстанымдары мен талаптарын іске асыруды бастаған ТМД аумағындағы бірінші ел. 2000 жылы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 7 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» заңы Қазақстанда тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін енгізудің негізін қалады. 2003 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 16 сәуірдегі №364 қаулысының негізінде тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру мен тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін дамыту тиімділігін көтеру және жетілдіру мақсатында жарғылық капиталына мемлекет 100% қатысқан «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» акционерлік қоғамы құрылды. Банктің Құрылтайшысы және Акционері – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі. Банк алғаш рет «Қазпошта» АҚ-мен ынтымақтастық туралы келісім жасады. 2004 19 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арнаған «Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» атты жолдауында мемлекеттің тұрғын үй құрылысы саласындағы жаңа саясаты баяндалды, оған сәйкес халықтың басым бөлігіне баспана қолжетімділігін қамтамасыз ететін тұрғын үй құрылысының мәселелерін кешенді шешу үшін Президент 2004 жылғы 11 маусымда №1388 «2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарғы шығарды. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 28 маусымдағы №715 қаулысымен 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасын іске асыру бойынша іс-шаралар жоспары бекітілді. 2004 жылғы 13 желтоқсандағы № 11-III ҚР заңы арқылы Қазақстан Республикасының Салық кодексіне өзгерістер енгізілді, оған сәйкес салық салынатын табыстан шегерілімдерге ҚР резиденті – жеке тұлғалар тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінен ҚР аумағында тұрғын үй салу немесе сатып алуға, жөндеуге алған тұрғын үй заемдары бойынша сыйақыны өтеуге бағытталған сома жатқызылды. Аймақтық құрылымды дамыту: 3 филиал, 4 өкілдік, 1 ЕКБ. 2005 Банктің тарифтік бағдарламалары бойынша алғашқы аралық тұрғын үй заемын беру. Сәуірде Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» заңына мемлекет сыйлықақысымен ынталандырылатын тұрғын үй құрылыс жинақтарының сомасын 60-тан 200 айлық есептік көрсеткішке дейін көбейту туралы өзгеріс енгізілді. Жаңа «25/75 (мемлекеттік)», «25/75», «50/50 А, «50/50 Б», «50/50 В» тарифтік бағдарламаларын енгізу. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы аясында Банктің алғашқы заемын беру. Қазанда Банк «Экспо жылжымайтын мүлік» көрмесі аясында «Жылжымайтын мүлік нарығында жаңашыл идеяларды көтергені үшін» номинациясымен марапатталды. Банктің №254 банктік және банктер жүзеге асыратын басқа да операцияларды ұлттық әрі шетелдік валютада жүргізуге арналған және клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз бағалы қағаздар нарығында дилерлік қызметпен айналысуға арналған лицензияларды алуы. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ның «В», «К» және «Р» санаттары бойынша «Қазақстан қор биржасы» АҚ мүшелігіне қабылдануы. «Қазақстан халық банкі» АҚ-мен ынтымақтастық туралы келісім жасау. Аймақтық құрылымды дамыту: 11 филиал, 2 ЕКБ. 2006 жылы «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ алғаш рет Банктің шығынсыз қызметі көрсеткішіне қол жеткізді. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ мен «Қазпошта» АҚ арасындағы қосымша Агенттік келісімге қол қою. Келісім аясында «Қазпошта» АҚ пошталық байланыстың облыстық филиалдары мен аудандық тораптарында «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ атынан шарттар жасау бойынша агенттік қызметтер көрсетеді. Банк жаңа «Жеңiл» кредит беру бағдарламасын енгізді. Банк клиенттеріне тарифтік бағдарламалар бойынша алғашқы негізгі тұрғын үй заемын беру. Аймақтық құрылымды дамыту: 15 филиал. 2007 2005-2007 жылдарға арналған Тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы аясында Банктің алғашқы негізгі тұрғын үй заемын беру. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің Банкке қаржылық агенттік мәртебесін беруі, ол Банкке мемлекеттік инвестициялық саясатты іске асыруға қатысу құқығын береді. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ның қазақстандық банктерден бірінші болып ISO 9001:2000 сапа менеджменті жүйесінің сәйкестік сертификатын алуы. «ҚР-дағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» ҚР заңына өзгертурлер мен толықтырулардың енгізілуі, олардың аясында: - «25/75» жинақ схемасының күші жойылды; - тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесіне қатысушыларға алдын ала заем алу мүмкіндігі берілді. «ҚР-дағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» ҚР заңына өзгертулердің күшіне енуіне сәйкес жаңа «Бастау», «Өркен», «Кемел», «Болашақ» тарифтік бағдарламаларын енгізу. «Қазақстан ипотекалық кредиттерді кепілдендіру қоры» АҚ-мен Бас келісімді қайта жасау. Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы операторларының бірі болып белгіленуі. «Цесна Банк» АҚ-мен агенттік қызметтер көрсету туралы шарттың жасалуы. Банктің жаңа қызмет – алдын ала тұрғын үй заемын енгізуі. Банктің тарифтік бағдарламалары бойынша алғашқы алдын ала тұрғын үй заемын беру. Moody’s халықаралық рейтинг агенттігінің Банкке ұлттық валютадағы депозиттер бойынша «Baа2» ұзақ мерзімді рейтингін, ұлттық валютадағы депозиттер бойынша «Prime-2» қысқа мерзімді рейтингін, Банктің қаржылық тұрақтылығының (BFSR) Е+ рейтингін беруі. Барлық рейтингілер бойынша болжам – «тұрақты». Аймақтық құрылымды дамыту: 16 филиал. 2008 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы аясында алғашқы заемды беру. Moody’s халықаралық рейтинг агенттігінің Банк рейтингілерін растауы. Аймақтық құрылымды дамыту: 17 филиал. 2009 2009-2011 жылдарға арналған «Нұрлы көш» мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың басталуы. Банк клиенттерінің заемдарын қайта құрылымдау бағдарламасын іске қосу. Moody’s рейтинг агенттігінің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша Банктің кредит рейтингін Baa3/P-3 деңгейінде растауы. 20 тамыздан бастап Банктің жалғыз акционері – «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ. «Русский регистр» сертификаттау қауымдастығының Банктегі Сапа менеджменті жүйесін қолдаудың ISO 9001:2008 халықаралық стандартына сәйкес әрекет етуі мен дамуын растауы. Банктің Теңестірілген көрсеткіштер жүйесін енгізуді бастауы. Аймақтық құрылымды дамыту: 18 филиал. 2010 Жыл ішінде: - Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй мемлекеттік бағдарламасын (2008-2010 МБ) іске асыруға қатысуы; - Банктің 2009-2011 жылдарға арналған «Нұрлы-көш» мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің 2010-2014 жылдарға арналған ҚР құрылыс индустриясын және құрылыс материалдарын жасауды дамыту бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің «Самұрық-Қазына» ЖҚ» АҚ-ның жалдамалы тұрғын үй бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі арқылы тұрғын үй салу және іске асыру бойынша жеке салушылармен ынтымақтастығы. Банктің 2008-2010 МБ іске асыру аясында «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-мен кредиттік шартқа қол қоюы. Сапа менеджменті жүйесі сертификатының ISO 9001:2008 стандартына сәйкес болуын растау. Moody’s рейтинг агенттігінің Банктің ұлттық валютадағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді рейтингілерін Ba1/ Not prime деңгейінде белгілеуі. Елбасының 2010 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты жолдауын іске асыру аясында жергілікті атқарушы органдармен ниеттер туралы келісімдерге қол қоюдың басталуы. Банк клиенттері үшін кредит беру талаптарын жақсарту. Банктің ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру. Алматы қаласында Банктің Қызмет көрсету орталықтарын ашу. Банктегі тиімділіктің негізгі көрсеткіштерін (KPI) әзірлеу мен енгізу жұмысының басталуы. ТҚЖ қатысушыларының 200 мың адамдық санына қол жеткізу. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ заемшыларына берілген заемдарды қайта құрылымдау бойынша іс-шаралар жоспарының қолданылу мерзімін ұзарту. 2010-2014 жылдарға арналған ҚР-дағы құрылыс индустриясын және құрылыс материалдарын жасауды дамыту бағдарламасын іске асыру аясында жергілікті атқарушы органдармен және Қазақстан Республикасының Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігімен ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қою. 100 млрд. теңге Банк активтеріне қол жеткізу. Аймақтық құрылымды дамыту: Қазақстан бойынша 18 филиал және Алматы қаласында 3 Қызмет көрсету орталығы. 2011 ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 30 наурыздағы №295 қаулысын орындау үшін Банк акцияларының топтамасын иелену және пайдалану құқығын Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне беру. 2011 жылғы 13 сәуірден бастап Банктің жалғыз акционері – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті. ҚР Президентінің 2011 жылғы 10 тамыздағы №136 Жарғысын орындау үшін ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 23 қазандағы №1224 қаулысына сай Қазақстан Республикасының Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігіне заңнамада белгіленген тәртіппен «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ акцияларының топтамасын иелену және пайдалану құқығы берілді. 2011 жылғы 23 қарашадан бастап Банктің жалғыз акционері – ҚР Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігі. 2012 Жыл ішінде: - Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға қатысуы; - Банктің «Қолжетімді тұрғын үй-2020» Бағдарламасын жүзеге асыруға қатысуы. Сертификаттау, рейтингілер: Ва1/ Not prime деңгейінде ұлттық валютадағы депозиттер бойынша Банктің Moody’s ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді рейтингілерінің расталуы. Сапа менеджменті жүйесі сертификатының ISO 9001:2008 стандартына сәйкестігінің расталуы. Марапаттар мен жетістіктер: «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ негізгі көрсеткіштері жүйесін диагностикалау нәтижелері бойынша «Эрнст энд Янг» компаниясының банк қызметкерлерінің күшімен енгізілген жүйені пысықтау деңгейіне жоғары баға беруі. Банкке «2011 жылдың үздік жылдық есептері» РА Эксперт конкурсы шеңберінде «Қаржы секторындағы үздік жылдық есеп» аталымында номинант дипломының тапсырылуы. Банк өнімдері: Негізгі қарыздың 50%-ын өтеуді кейінге қалдыру көзделетін «Жеңіл-2» жаңа кредиттік өнімінің енгізілуі. Алдын ала және аралық тұрғын үй заемдары бойынша, соның ішінде 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылатын, республикалық бюджет қаражаттары есебінен «Қолжетімді тұрғын үй-2020» Бағдарламасы аясында берілетін заемдар бойынша комиссиялар мөлшері мен сыйақы мөлшерлемелерінің төмендетілуі. Банк өнімін өткізу жүйесі: Ақтөбе, Өскемен, Астана, Қарағанды, Екібастұз қалаларында клиенттерге қызмет көрсететін 5 орталықтың ашылуы. Банктің аумақтық бөлімшелерінің үй-жайларында алғашқы 35 төлем терминалдарының пайдалануға берілуі. Банк Акционерлері: 28.03.13ж. бастап «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығының Қазақстан Республикасының Өңірлік даму министрлігіне берілуі. ==Банк туралы== Банк лицензиялары Қазақстан Республикасы Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің 2007 жылғы 20 тамыздағы №254/1 банктер ұлттық және шетелдік валютада жүзеге асыратын банктік және басқа да операцияларды жүргізу лицензиясы; Қазақстан Республикасы Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің 2005 жылғы 26 қарашадағы № 0402100283 клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз бағалы қағаздар нарығында дилерлік қызметпен айналысу лицензиясы. Корпоративтік басқару Оның көмегімен акционерлердің құқықтары іске асырылатын, корпоративтік басқару саласындағы заңнама талаптарының және ішкі құжаттардың сақталуын бақылау, Банктің және оның органдары қызметінің сапасын арттыру қамтамасыз етілетін Банктің Жалғыз акционерінің және оның Директорлар кеңесін қоса алғанда, Банк басшылығының, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғалардың арасындағы өзара әрекеттестік жүйесі. Банк рейтингі 2012 жылы «Эрнст энд Янг» компаниясы жүргізген диагностиканың нәтижесі бойынша Банк қызметкерлерінің өз күшімен енгізген көрсеткіштер жүйесі талқылануының жоғарғы дәрежесін белгіледі. Ағымдағы жағдайға сәйкес Moody`s рейтингтiк агенттігінің қорытындысы бойынша Банкке мынадай рейтингтер тiркелдi: ұлттық валютадағы депозиттер бойынша ұзақ мерзімді рейтинг– Ba1 (тұрақты); ұлттық валютадағы депозиттер бойынша қысқа мерзімді рейтинг – Not prime (тұрақты); қаржылық тұрақтылық рейтингі – E+ (тұрақты). Банк басшылығы Банк Басқармасы Банктің ағымдағы қызметіне басшылық жасауды іске асыратын атқару органы болып табылады, Банктің Директорлар кеңесі сайлайтын Басқарма Төрағасынан және оның орынбасарларынан, сондай-ақ Басқарушы директорлардан тұрады. Банктің құрылымы Банктің құрамына Алматы қ. Орталық аппарат және 17 өңірлік филиалдар кіреді. Статистика 2014 жылдағы Банк қызметінің негізгі көрсеткіштері == Банктің миссиясы == Қазақстандық отбасыларды жеке баспанамен қамтамасыз ету және Отанға деген сезімді нығайту == Банктің стратегиялық көрінісі == 2023 жылы – тұрақты, жоғары технологиялы, клиентке бағдарланған әлеуметтік маңызы бар, тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесінің қағидаларын іске асыратын, мемлекеттік бағдарламалардың іске асырылуына белсенді түрде қатысатын, халықтың кең ауқымын баспанамен қамтамасыз ету үшін тұрғын үй құрылысын дамытуға қолдау көрсететін банк.<ref>https://hcsbk.kz/kk/about-the-bank/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том * [https://finbee.kz/banki/otbasy-bank/ «Отбасы банкі» туралы барлық ақпарат]{{ref-ru}} * http://www.hcsbk.kz/6888 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310140140/http://www.hcsbk.kz/6888|date=2014-03-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310140140/http://www.hcsbk.kz/6888|date=2014-03-10}} {{уики}} {{бастама}} [[Санат:Банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] [[Санат:2003 жылы пайда болғандар]] [[Санат:2003 жылы құрылған компаниялар]] gffnvjvkrhnsgpf4pupffolyz3mb2rl 3062095 3062072 2022-08-18T16:43:47Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ wikitext text/x-wiki {{Банк |банктың аты = "Отбасы" Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ |логотипі = Otbasybank.jpeg |түрі = [[Акционерлік қоғам]] |лицензиясы = |салымдарды сақтау = |биржадағы листингі = KASE: JSBN |қызметі = |ұраны = |құрылған жылы = [[2003 жыл|2003]] |бұрынғы атаулары = |орналасуы = [[Алматы]] |басшылық = Әріпханов Айдар Әбдіразақұлы (Директорлар кеңесінің төрағасы),Ибрагимова Ляззат Еркенқызы (Директорлар кеңесінің мүшесі) |жарғылық капиталы = 78,3 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |меншікті капиталы = 177,8 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |активтері = 850,6 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |таза табысы = 26,5 млрд (2018 жылдың 1 шілдесіндегі деректер) |қызметкерлер саны = 1 073 2018 жылы |басшы компания = |еншілес компания = |аудитор = PricewaterhouseCoopers |дерекнама = https://kase.kz/ru/issuers/JSBN |веб-сайты =  hcsbk.kz }} '''"Отбасы" Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ ('''2020 жылдың 20 желтоқсанына дейін Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі АҚ деп аталды''')''' – акционерлік қоғам, екінші деңгейдегі [[банк]]. [[2003]] жылы құрылған. Банктің жарғылық капиталына мемлекет 100% қатысады. Банктің негізгі мақсаты – екінші деңгейдегі банктерден [[ипотекa]] [[несие]] алу кезінде бастапқы жарналарды төлеу үшін жеткілікті қаражаты жоқ, бірақ жеткілікті тұрақты табысы бар азаматтардың тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін қарыз алуын қаржыландыру мақсатымен жеке жинақ қаражатын қорландыру негізінде тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімге қаржыландыру. Жарғылық капиталы 1,5 млрд. теңге. [[2003]] жылдың 29 қыркүйегінен бері 1,05 мың салымшы тартылды. Банк тартқан тұрғын үй құрылысы жинақ қаражаты бойынша жалпы келісімшарт сомасы 900 млн. теңгеге жуық. 2018 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша банктің 26 бөлімшесі, 14 облыстық және 3 қалалық филиалы, 15 қызмет көрсету орталығы мен 7 қызмет көрсету нүктесі бар.<ref>https://hcsbk.kz/Годовой%20отчет%202017.pdf</ref> == Көрсететін қызметтері == 2017 жылдың қыркүйегінде «Баспана.kz» жылжымайтын мүлік порталы іске қосылды.<ref>https://kapital.kz/real_estate/63285/zhssbk-prezentoval-novyj-portal-nedvizhimosti-baspana-kz.html</ref> 2017 жылдың мамырында QR-кодтың көмегімен төлем жасау тәсілі қол жетімді болды.<ref>https://kapital.kz/real_estate/59976/zhilstrojsberbank-zapustil-novyj-sposob-oplaty.html</ref> 2018 жылдың шілдесінде банк жаңа қызмет түрі - бейне консультация қызметін іске қосты.<ref>https://informburo.kz/novosti/zhssbk-nachal-konsultirovat-klientov-pri-pomoshchi-videozvonkov.html</ref> == Тарихы == Тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі – Қазақстандағы халықтың тұрғын үй жағдайларын жақсарту іс-шараларына кредит берудің сапалы жаңа жүйесі. Қазақстан – бірінші кезекте табысы орташа және орташадан төмен халыққа арналған осы жүйенің ұстанымдары мен талаптарын іске асыруды бастаған ТМД аумағындағы бірінші ел. 2000 жылы Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 7 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» заңы Қазақстанда тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін енгізудің негізін қалады. 2003 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 16 сәуірдегі №364 қаулысының негізінде тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру мен тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесін дамыту тиімділігін көтеру және жетілдіру мақсатында жарғылық капиталына мемлекет 100% қатысқан «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» акционерлік қоғамы құрылды. Банктің Құрылтайшысы және Акционері – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі. Банк алғаш рет «Қазпошта» АҚ-мен ынтымақтастық туралы келісім жасады. 2004 19 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына арнаған «Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» атты жолдауында мемлекеттің тұрғын үй құрылысы саласындағы жаңа саясаты баяндалды, оған сәйкес халықтың басым бөлігіне баспана қолжетімділігін қамтамасыз ететін тұрғын үй құрылысының мәселелерін кешенді шешу үшін Президент 2004 жылғы 11 маусымда №1388 «2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы туралы» жарғы шығарды. ҚР Үкіметінің 2004 жылғы 28 маусымдағы №715 қаулысымен 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасын іске асыру бойынша іс-шаралар жоспары бекітілді. 2004 жылғы 13 желтоқсандағы № 11-III ҚР заңы арқылы Қазақстан Республикасының Салық кодексіне өзгерістер енгізілді, оған сәйкес салық салынатын табыстан шегерілімдерге ҚР резиденті – жеке тұлғалар тұрғын үй құрылыс жинақ банктерінен ҚР аумағында тұрғын үй салу немесе сатып алуға, жөндеуге алған тұрғын үй заемдары бойынша сыйақыны өтеуге бағытталған сома жатқызылды. Аймақтық құрылымды дамыту: 3 филиал, 4 өкілдік, 1 ЕКБ. 2005 Банктің тарифтік бағдарламалары бойынша алғашқы аралық тұрғын үй заемын беру. Сәуірде Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» заңына мемлекет сыйлықақысымен ынталандырылатын тұрғын үй құрылыс жинақтарының сомасын 60-тан 200 айлық есептік көрсеткішке дейін көбейту туралы өзгеріс енгізілді. Жаңа «25/75 (мемлекеттік)», «25/75», «50/50 А, «50/50 Б», «50/50 В» тарифтік бағдарламаларын енгізу. 2005-2007 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы аясында Банктің алғашқы заемын беру. Қазанда Банк «Экспо жылжымайтын мүлік» көрмесі аясында «Жылжымайтын мүлік нарығында жаңашыл идеяларды көтергені үшін» номинациясымен марапатталды. Банктің №254 банктік және банктер жүзеге асыратын басқа да операцияларды ұлттық әрі шетелдік валютада жүргізуге арналған және клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз бағалы қағаздар нарығында дилерлік қызметпен айналысуға арналған лицензияларды алуы. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ның «В», «К» және «Р» санаттары бойынша «Қазақстан қор биржасы» АҚ мүшелігіне қабылдануы. «Қазақстан халық банкі» АҚ-мен ынтымақтастық туралы келісім жасау. Аймақтық құрылымды дамыту: 11 филиал, 2 ЕКБ. 2006 жылы «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ алғаш рет Банктің шығынсыз қызметі көрсеткішіне қол жеткізді. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ мен «Қазпошта» АҚ арасындағы қосымша Агенттік келісімге қол қою. Келісім аясында «Қазпошта» АҚ пошталық байланыстың облыстық филиалдары мен аудандық тораптарында «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ атынан шарттар жасау бойынша агенттік қызметтер көрсетеді. Банк жаңа «Жеңiл» кредит беру бағдарламасын енгізді. Банк клиенттеріне тарифтік бағдарламалар бойынша алғашқы негізгі тұрғын үй заемын беру. Аймақтық құрылымды дамыту: 15 филиал. 2007 2005-2007 жылдарға арналған Тұрғын үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасы аясында Банктің алғашқы негізгі тұрғын үй заемын беру. Қазақстан Республикасының Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің Банкке қаржылық агенттік мәртебесін беруі, ол Банкке мемлекеттік инвестициялық саясатты іске асыруға қатысу құқығын береді. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-ның қазақстандық банктерден бірінші болып ISO 9001:2000 сапа менеджменті жүйесінің сәйкестік сертификатын алуы. «ҚР-дағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» ҚР заңына өзгертурлер мен толықтырулардың енгізілуі, олардың аясында: - «25/75» жинақ схемасының күші жойылды; - тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесіне қатысушыларға алдын ала заем алу мүмкіндігі берілді. «ҚР-дағы тұрғын үй құрылыс жинақтары туралы» ҚР заңына өзгертулердің күшіне енуіне сәйкес жаңа «Бастау», «Өркен», «Кемел», «Болашақ» тарифтік бағдарламаларын енгізу. «Қазақстан ипотекалық кредиттерді кепілдендіру қоры» АҚ-мен Бас келісімді қайта жасау. Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы операторларының бірі болып белгіленуі. «Цесна Банк» АҚ-мен агенттік қызметтер көрсету туралы шарттың жасалуы. Банктің жаңа қызмет – алдын ала тұрғын үй заемын енгізуі. Банктің тарифтік бағдарламалары бойынша алғашқы алдын ала тұрғын үй заемын беру. Moody’s халықаралық рейтинг агенттігінің Банкке ұлттық валютадағы депозиттер бойынша «Baа2» ұзақ мерзімді рейтингін, ұлттық валютадағы депозиттер бойынша «Prime-2» қысқа мерзімді рейтингін, Банктің қаржылық тұрақтылығының (BFSR) Е+ рейтингін беруі. Барлық рейтингілер бойынша болжам – «тұрақты». Аймақтық құрылымды дамыту: 16 филиал. 2008 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламасы аясында алғашқы заемды беру. Moody’s халықаралық рейтинг агенттігінің Банк рейтингілерін растауы. Аймақтық құрылымды дамыту: 17 филиал. 2009 2009-2011 жылдарға арналған «Нұрлы көш» мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың басталуы. Банк клиенттерінің заемдарын қайта құрылымдау бағдарламасын іске қосу. Moody’s рейтинг агенттігінің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша Банктің кредит рейтингін Baa3/P-3 деңгейінде растауы. 20 тамыздан бастап Банктің жалғыз акционері – «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ. «Русский регистр» сертификаттау қауымдастығының Банктегі Сапа менеджменті жүйесін қолдаудың ISO 9001:2008 халықаралық стандартына сәйкес әрекет етуі мен дамуын растауы. Банктің Теңестірілген көрсеткіштер жүйесін енгізуді бастауы. Аймақтық құрылымды дамыту: 18 филиал. 2010 Жыл ішінде: - Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй мемлекеттік бағдарламасын (2008-2010 МБ) іске асыруға қатысуы; - Банктің 2009-2011 жылдарға арналған «Нұрлы-көш» мемлекеттік бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің 2010-2014 жылдарға арналған ҚР құрылыс индустриясын және құрылыс материалдарын жасауды дамыту бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің «Самұрық-Қазына» ЖҚ» АҚ-ның жалдамалы тұрғын үй бағдарламасын іске асыруға қатысуы; - Банктің тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі арқылы тұрғын үй салу және іске асыру бойынша жеке салушылармен ынтымақтастығы. Банктің 2008-2010 МБ іске асыру аясында «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-мен кредиттік шартқа қол қоюы. Сапа менеджменті жүйесі сертификатының ISO 9001:2008 стандартына сәйкес болуын растау. Moody’s рейтинг агенттігінің Банктің ұлттық валютадағы ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді рейтингілерін Ba1/ Not prime деңгейінде белгілеуі. Елбасының 2010 жылғы 29 қаңтардағы Қазақстан халқына арнаған «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты жолдауын іске асыру аясында жергілікті атқарушы органдармен ниеттер туралы келісімдерге қол қоюдың басталуы. Банк клиенттері үшін кредит беру талаптарын жақсарту. Банктің ұйымдастырушылық құрылымын қайта құру. Алматы қаласында Банктің Қызмет көрсету орталықтарын ашу. Банктегі тиімділіктің негізгі көрсеткіштерін (KPI) әзірлеу мен енгізу жұмысының басталуы. ТҚЖ қатысушыларының 200 мың адамдық санына қол жеткізу. «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ заемшыларына берілген заемдарды қайта құрылымдау бойынша іс-шаралар жоспарының қолданылу мерзімін ұзарту. 2010-2014 жылдарға арналған ҚР-дағы құрылыс индустриясын және құрылыс материалдарын жасауды дамыту бағдарламасын іске асыру аясында жергілікті атқарушы органдармен және Қазақстан Республикасының Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігімен ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қою. 100 млрд. теңге Банк активтеріне қол жеткізу. Аймақтық құрылымды дамыту: Қазақстан бойынша 18 филиал және Алматы қаласында 3 Қызмет көрсету орталығы. 2011 ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 30 наурыздағы №295 қаулысын орындау үшін Банк акцияларының топтамасын иелену және пайдалану құқығын Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне беру. 2011 жылғы 13 сәуірден бастап Банктің жалғыз акционері – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті. ҚР Президентінің 2011 жылғы 10 тамыздағы №136 Жарғысын орындау үшін ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 23 қазандағы №1224 қаулысына сай Қазақстан Республикасының Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігіне заңнамада белгіленген тәртіппен «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ акцияларының топтамасын иелену және пайдалану құқығы берілді. 2011 жылғы 23 қарашадан бастап Банктің жалғыз акционері – ҚР Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері жөніндегі агенттігі. 2012 Жыл ішінде: - Банктің 2008-2010 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тұрғын үй құрылысының мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға қатысуы; - Банктің «Қолжетімді тұрғын үй-2020» Бағдарламасын жүзеге асыруға қатысуы. Сертификаттау, рейтингілер: Ва1/ Not prime деңгейінде ұлттық валютадағы депозиттер бойынша Банктің Moody’s ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді рейтингілерінің расталуы. Сапа менеджменті жүйесі сертификатының ISO 9001:2008 стандартына сәйкестігінің расталуы. Марапаттар мен жетістіктер: «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ негізгі көрсеткіштері жүйесін диагностикалау нәтижелері бойынша «Эрнст энд Янг» компаниясының банк қызметкерлерінің күшімен енгізілген жүйені пысықтау деңгейіне жоғары баға беруі. Банкке «2011 жылдың үздік жылдық есептері» РА Эксперт конкурсы шеңберінде «Қаржы секторындағы үздік жылдық есеп» аталымында номинант дипломының тапсырылуы. Банк өнімдері: Негізгі қарыздың 50%-ын өтеуді кейінге қалдыру көзделетін «Жеңіл-2» жаңа кредиттік өнімінің енгізілуі. Алдын ала және аралық тұрғын үй заемдары бойынша, соның ішінде 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданылатын, республикалық бюджет қаражаттары есебінен «Қолжетімді тұрғын үй-2020» Бағдарламасы аясында берілетін заемдар бойынша комиссиялар мөлшері мен сыйақы мөлшерлемелерінің төмендетілуі. Банк өнімін өткізу жүйесі: Ақтөбе, Өскемен, Астана, Қарағанды, Екібастұз қалаларында клиенттерге қызмет көрсететін 5 орталықтың ашылуы. Банктің аумақтық бөлімшелерінің үй-жайларында алғашқы 35 төлем терминалдарының пайдалануға берілуі. Банк Акционерлері: 28.03.13ж. бастап «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ акцияларының мемлекеттік пакетін иелену және пайдалану құқығының Қазақстан Республикасының Өңірлік даму министрлігіне берілуі. ==Банк туралы== Банк лицензиялары Қазақстан Республикасы Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің 2007 жылғы 20 тамыздағы №254/1 банктер ұлттық және шетелдік валютада жүзеге асыратын банктік және басқа да операцияларды жүргізу лицензиясы; Қазақстан Республикасы Қаржылық нарық пен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау агенттігінің 2005 жылғы 26 қарашадағы № 0402100283 клиенттердің шоттарын жүргізу құқығынсыз бағалы қағаздар нарығында дилерлік қызметпен айналысу лицензиясы. Корпоративтік басқару Оның көмегімен акционерлердің құқықтары іске асырылатын, корпоративтік басқару саласындағы заңнама талаптарының және ішкі құжаттардың сақталуын бақылау, Банктің және оның органдары қызметінің сапасын арттыру қамтамасыз етілетін Банктің Жалғыз акционерінің және оның Директорлар кеңесін қоса алғанда, Банк басшылығының, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғалардың арасындағы өзара әрекеттестік жүйесі. Банк рейтингі 2012 жылы «Эрнст энд Янг» компаниясы жүргізген диагностиканың нәтижесі бойынша Банк қызметкерлерінің өз күшімен енгізген көрсеткіштер жүйесі талқылануының жоғарғы дәрежесін белгіледі. Ағымдағы жағдайға сәйкес Moody`s рейтингтiк агенттігінің қорытындысы бойынша Банкке мынадай рейтингтер тiркелдi: ұлттық валютадағы депозиттер бойынша ұзақ мерзімді рейтинг– Ba1 (тұрақты); ұлттық валютадағы депозиттер бойынша қысқа мерзімді рейтинг – Not prime (тұрақты); қаржылық тұрақтылық рейтингі – E+ (тұрақты). Банк басшылығы Банк Басқармасы Банктің ағымдағы қызметіне басшылық жасауды іске асыратын атқару органы болып табылады, Банктің Директорлар кеңесі сайлайтын Басқарма Төрағасынан және оның орынбасарларынан, сондай-ақ Басқарушы директорлардан тұрады. Банктің құрылымы Банктің құрамына Алматы қ. Орталық аппарат және 17 өңірлік филиалдар кіреді. Статистика 2014 жылдағы Банк қызметінің негізгі көрсеткіштері == Банктің миссиясы == Қазақстандық отбасыларды жеке баспанамен қамтамасыз ету және Отанға деген сезімді нығайту == Банктің стратегиялық көрінісі == 2023 жылы – тұрақты, жоғары технологиялы, клиентке бағдарланған әлеуметтік маңызы бар, тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесінің қағидаларын іске асыратын, мемлекеттік бағдарламалардың іске асырылуына белсенді түрде қатысатын, халықтың кең ауқымын баспанамен қамтамасыз ету үшін тұрғын үй құрылысын дамытуға қолдау көрсететін банк.<ref>https://hcsbk.kz/kk/about-the-bank/</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VIII том * [https://finbee.kz/banki/otbasy-bank/ Отбасы банк. ''Вся информация о банке Отбасы банк''] * http://www.hcsbk.kz/6888 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310140140/http://www.hcsbk.kz/6888|date=2014-03-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310140140/http://www.hcsbk.kz/6888|date=2014-03-10}} {{уики}} {{бастама}} [[Санат:Банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] [[Санат:2003 жылы пайда болғандар]] [[Санат:2003 жылы құрылған компаниялар]] qjdpaacj3d23npzkoasqza897eioi7h 0 47281 3062151 3044019 2022-08-18T20:11:36Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki == Елді мекендер == '''Қазақстан:''' * [[Первомайское (Абай облысы)|Первомайское]] – [[Абай облысы]] [[Жарма ауданы]], [[Қапанбұлақ ауылдық округі]]нің құрамында болған ауыл, 2000-шы жылдардың басында таратылған. * [[Первомайское (Ақмола облысы)|Первомайское]] – [[Ақмола облысы]] [[Бурабай ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Ақтөбе облысы)|Первомайское]] – [[Ақтөбе облысы]] [[Қарғалы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Алтынсарин ауданы)|Первомайское]] – [[Қостанай облысы]] [[Алтынсарин ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Әулиекөл ауданы)|Первомайское]] – [[Қостанай облысы]] [[Әулиекөл ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Денисов ауданы)|Первомайское]] – [[Қостанай облысы]] [[Денисов ауданы]]нда болған ауыл, 2017 жылы таратылған. * [[Первомайское (Қарабалық ауданы)|Первомайское]] – [[Қостанай облысы]] [[Қарабалық ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Меңдіқара ауданы)|Первомайское]] – [[Қостанай облысы]] [[Меңдіқара ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Федоров ауданы)|Первомайское]] – [[Қостанай облысы]] [[Федоров ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Павлодар облысы)|Первомайское]] – [[Павлодар облысы]] [[Тереңкөл ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Түркістан облысы)|Первомайское]] – [[Түркістан облысы]] [[Жетісай ауданы]]ндағы ауыл. '''Қырғызстан:''' * [[Первомайское (Жалалабат облысы)|Первомайское]] – [[Жалалабат облысы]] [[Базарқорған ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Нарын облысы)|Первомайское]] – [[Нарын облысы]] [[Атбасы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Алай ауданы)|Первомайское]] – [[Ош облысы]] [[Алай ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Қарақұлжа ауданы)|Первомайское]] – [[Ош облысы]] [[Қарақұлжа ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Панфилов ауданы)|Первомайское]] – [[Шу облысы]] [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]ндағы ауыл. * [[Первомайское (Аққұдық ауылдық округі)|Первомайское]] – [[Шу облысы]] [[Ыстықата ауданы]], [[Аққұдық ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Первомайское (Нұрманбет ауылдық округі)|Первомайское]] – [[Шу облысы]] [[Ыстықата ауданы]], [[Нұрманбет ауылдық округі]]ндегі ауыл. {{айрық}} mak2em0wwht3wfmtvq4xh05rra4aazp 0 48841 3062124 3060251 2022-08-18T17:59:47Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Бозоқ |сурет = Entry side to Bozoq archeological area.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = [[Түрік қағанаты]],<br>[[Қыпшақ хандығы]],<br>[[Алтын Орда]],<br>[[Қазақ хандығы]] |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Нұр-Сұлтан]] маңы |Қалануы = VIII ғасыр |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 51 |lat_min = 08 |lat_sec = 42 |lon_dir = E |lon_deg = 71 |lon_min = 16 |lon_sec = 15 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Бозоқ''' — ежелгі қалашық. Шамамен 8 ғасырда өмір сүрген. Жергілікті билеушінің ордасы саналған. Бозоқтың гүлденген кезі жергілікті түркілердің арасында [[қыпшақ]]тардың беделі артқан 10 — 11 ғасырға сәйкес келеді. 11 ғасырдың басында бүкіл қазақ даласы қыпшақ мемлекеті болып аталды. Қаланың орналасқан жері туралы алғашқы ақпарат [[патша]] армиясының офицері, геодезист [[Шангин|И.Шангиннің]] жазбаларында кездеседі. Бозоқтың аумағы 30 га жерді алып жатыр. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының оңтүстік-батыс шетінде Бұзықты көлінің шығыс жағалауында орналасқан. Қалашық [[Нұра]] өзенінің [[Есіл]] өзеніне өте жақын ағып келетін тұсында орналасқан. Осы тұста олардың арасын 40 км жер бөліп жатыр. Бұл жер шаруашылық мақсаттарға, әскери-стратег. дайындық өткізуге, керуен жолдарын бақылауға алуға өте қолайлы болған. Бұл ортағасырлық қалашық 10 — 11 ғасырлардағы ескерткіші — аумақтың әкімшілік және сауда орталығы, сонымен қатар [[Ұлы Жібек жолы]] бойындағы қыпшақ билеушілерінің әскери ордасы болған. Сонымен қатар діни-ғибадаттық шаралар өткізетін және адам аз тұратын маң далада жолаушылар мен сауда керуендеріне географиялық бағдар беретін орталық саналған. 13 — 15 ғасырларда қалашық орны қасиетті, киелі саналып, ақсүйектерді жерлейтін орынға айналды. Бозоқ адамдардың рухани өмірінде де ерекше маңызға ие бола бастады. [[Мұсылмандар]] арасында киелі орын саналып, бұл жерде құлшылық етіп, әруақтарды еске алып, ас берілетін болды, ұлттық ойындар ойналып, жарыстар өткізіліп тұрды. Сонымен қатар жолаушылар мен керуендердің дем алып, түнейтін орнына айналды. Бозоқ солт-тен оңт-ке қарай [[Есіл]] — [[Нұра]] — [[Қорғалжын]] — [[Сарысу]] — [[Сырдария]] бағытындағы, шығыстан батысқа қарай [[Моңғолия]] — [[Алтай]] — [[Хазария]] — [[Болгария]] — [[Русь]] бағытындағы керуен жолдардың түйіскен жерінде орналасқан. Қалашықтың ғарыштан фототүсірілімі жасалған. Қала 3 бөліктен тұрады. Орталық бөлігі домалақтана келген төртбұрышты кварталдан тұрады. Кварталдың биіктеу келген орталық бөлігінде минареттің қалдығы мен 3 — 4 мазар орны сақталған. Олардың барлығы күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. [[Еуразия]] университетінің Бүкіләлем тарихың және археологиясы кафедрасының оқытушылары — археологтардың жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде кірпішті сол жерде күйдірген, батпақты да сол жерде дайындаған. Су жақын жердегі көлдердің бірінен алынып, арнайы құрылғылардың көмегімен беріліп отырған. Қалашықтың шет жағынан жер суландыратын құралдар табылған, соған қарағанда тұрғындары егіншілікпен айналысқаны байқалады. Түсімі жақсы жерлер мен суармалы егіншілік Бозоқ қалашығының тұрғындарына нан өнімін алуға мүмкіндік берген. Оны өз қажеттеріне пайдаланған және алыс жерлердегі тұрғындар мен керуендерге сатып сауда жасаған. Мемлекет басшысы [[Назарбаев|Н.Назарбаев]] өз еңбектерінде: «...ортағасырлық Бозоқ қаласын Ақмоланың түпкі атасы деп санауға болады, ал оның соңғы мұрагері қазіргі [[Қазақстан]]ның астанасы — Нұр-Сұлтан қаласы», — деп жазған. <gallery> Ancient Kazakh city Bozoq.jpg| Archeological area of Bozoq.jpg| Bozoq area and Buzukty lake.jpg| </gallery> ==Дереккөздер== “Қазақ Энциклопедиясы”, ||-том {{wikify}} {{Қазақстанның көне қалалары}} {{Нұр-Сұлтан ескерткіштері}} [[Санат:Нұр-Сұлтан ескерткіштері]] {{stub}} 9dwx6e5gxjrewn253zmty6tyw2biobs 3062325 3062124 2022-08-19T10:39:12Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Бозоқ |сурет = Entry side to Bozoq archeological area.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = Республикалық маңызы бар ескерткіш |Мемлекет = [[Түрік қағанаты]],<br>[[Қыпшақ одағы]],<br>[[Алтын Орда]],<br>[[Қазақ хандығы]] |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Нұр-Сұлтан]] маңы |Қалануы = VIII ғасыр |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 51 |lat_min = 08 |lat_sec = 42 |lon_dir = E |lon_deg = 71 |lon_min = 16 |lon_sec = 15 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Бозоқ''' — ежелгі қалашық. Шамамен 8 ғасырда өмір сүрген. Жергілікті билеушінің ордасы саналған. Бозоқтың гүлденген кезі жергілікті түркілердің арасында [[қыпшақтар]]дың беделі артқан 10 — 11 ғасырға сәйкес келеді. 11 ғасырдың басында бүкіл қазақ даласы қыпшақ мемлекеті болып аталды. Қаланың орналасқан жері туралы алғашқы ақпарат [[патша]] армиясының офицері, геодезист [[Шангин|И.Шангиннің]] жазбаларында кездеседі. Бозоқтың аумағы 30 га жерді алып жатыр. [[Нұр-Сұлтан]] қаласының оңтүстік-батыс шетінде Бұзықты көлінің шығыс жағалауында орналасқан. Қалашық [[Нұра]] өзенінің [[Есіл]] өзеніне өте жақын ағып келетін тұсында орналасқан. Осы тұста олардың арасын 40 км жер бөліп жатыр. Бұл жер шаруашылық мақсаттарға, әскери-стратег. дайындық өткізуге, керуен жолдарын бақылауға алуға өте қолайлы болған. Бұл ортағасырлық қалашық 10 — 11 ғасырлардағы ескерткіші — аумақтың әкімшілік және сауда орталығы, сонымен қатар [[Ұлы Жібек жолы]] бойындағы қыпшақ билеушілерінің әскери ордасы болған. Сонымен қатар діни-ғибадаттық шаралар өткізетін және адам аз тұратын маң далада жолаушылар мен сауда керуендеріне географиялық бағдар беретін орталық саналған. 13 — 15 ғасырларда қалашық орны қасиетті, киелі саналып, ақсүйектерді жерлейтін орынға айналды. Бозоқ адамдардың рухани өмірінде де ерекше маңызға ие бола бастады. [[Мұсылмандар]] арасында киелі орын саналып, бұл жерде құлшылық етіп, әруақтарды еске алып, ас берілетін болды, ұлттық ойындар ойналып, жарыстар өткізіліп тұрды. Сонымен қатар жолаушылар мен керуендердің дем алып, түнейтін орнына айналды. Бозоқ солт-тен оңт-ке қарай [[Есіл]] — [[Нұра]] — [[Қорғалжын (көл)|Қорғалжын]] — [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] — [[Сырдария]] бағытындағы, шығыстан батысқа қарай [[Моңғолия]] — [[Алтай]] — [[Хазария]] — [[Болгария]] — [[Русь]] бағытындағы керуен жолдардың түйіскен жерінде орналасқан. Қалашықтың ғарыштан фототүсірілімі жасалған. Қала 3 бөліктен тұрады. Орталық бөлігі домалақтана келген төртбұрышты кварталдан тұрады. Кварталдың биіктеу келген орталық бөлігінде минареттің қалдығы мен 3 — 4 мазар орны сақталған. Олардың барлығы күйдірілген кірпіштен тұрғызылған. [[Еуразия университеті]]нің Бүкіләлем тарихың және археологиясы кафедрасының оқытушылары — археологтардың жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде кірпішті сол жерде күйдірген, батпақты да сол жерде дайындаған. Су жақын жердегі көлдердің бірінен алынып, арнайы құрылғылардың көмегімен беріліп отырған. Қалашықтың шет жағынан жер суландыратын құралдар табылған, соған қарағанда тұрғындары егіншілікпен айналысқаны байқалады. Түсімі жақсы жерлер мен суармалы егіншілік Бозоқ қалашығының тұрғындарына нан өнімін алуға мүмкіндік берген. Оны өз қажеттеріне пайдаланған және алыс жерлердегі тұрғындар мен керуендерге сатып сауда жасаған. Мемлекет басшысы [[Назарбаев|Н.Назарбаев]] өз еңбектерінде: «...ортағасырлық Бозоқ қаласын Ақмоланың түпкі атасы деп санауға болады, ал оның соңғы мұрагері қазіргі [[Қазақстан]]ның астанасы — Нұр-Сұлтан қаласы», — деп жазған. <gallery> Ancient Kazakh city Bozoq.jpg| Archeological area of Bozoq.jpg| Bozoq area and Buzukty lake.jpg| </gallery> ==Дереккөздер== “Қазақ Энциклопедиясы”, ||-том {{Stub: Қазақ мәдениеті}} == Сілтемелер == * [https://bozok.kz/kz/ «Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы] * [https://egemen.kz/article/177347-astananynh-tupki-atasy-%E2%80%93-bozoq Астананың түпкі атасы – Бозоқ] — «[[Егемен Қазақстан]]», 6.11.2018. {{Қазақстанның көне қалалары}} {{Нұр-Сұлтан ескерткіштері}} [[Санат:Нұр-Сұлтан ескерткіштері]] 21suc9bi7aqhsuaq4hoo396zssx8lip 0 54958 3061996 2674915 2022-08-18T12:59:01Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Ақтөбе ауылдық округі:''' == Қазақстан == * [[Ақтөбе ауылдық округі (Жуалы ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. * [[Ақтөбе ауылдық округі (Шу ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Жамбыл облысы]] [[Шу ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. * [[Ақтөбе ауылдық округі (Бұқар жырау ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Қарағанды облысы]] [[Бұқар жырау ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. * [[Ақтөбе ауылдық округі (Қармақшы ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Қызылорда облысы]] [[Қармақшы ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. * [[Ақтөбе ауылдық округі (Маңғыстау облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Маңғыстау облысы]] [[Маңғыстау ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. * [[Ақтөбе ауылдық округі (Келес ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Түркістан облысы]] [[Келес ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. * [[Ақтөбе ауылдық округі (Отырар ауданы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Түркістан облысы]] [[Отырар ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. == Қырғызстан == * [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]] құрамындағы ауылдық әкімшілік. {{айрық}} 9n1mnbwq496mmbl09vswqw9h3psxc9h 0 54963 3061993 2604975 2022-08-18T12:49:12Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Ақтөбе ауылдық округі |Облысы = Жамбыл облысы |Ауданы = [[Шу ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Ақтөбе (Шу ауданы)|Ақтөбе]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 1181 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Ақтөбе ауылдық округі}} '''Ақтөбе ауылдық округі''' – [[Жамбыл облысы]] [[Шу ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ақтөбе (Шу ауданы)|Ақтөбе]] ауылы кіреді. Орталығы – Ақтөбе ауылы.<ref name=«source1»>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том</ref> == Халқы == Тұрғыны 1181 адам ([[2009 жыл|2009]]).<ref>[https://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шу ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Шу ауданы ауылдық округтері]] iocblsv15aytvi75ixmwpbejh6omm4f 0 57486 3062265 2489104 2022-08-19T07:48:11Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы =Жезді өзені |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы =91 |су алабының ауданы = 3850 |су алабы = [[Сарысу өзені|Сарысу]] |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]дың шығыс беткейі |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = 48|s_lat_min = 26|s_lat_sec = 32 |s_lon_dir = |s_lon_deg =66|s_lon_min = 58|s_lon_sec = 57 |сағасы = [[Қаракеңгір өзені]] |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = 47|m_lat_min = 35|m_lat_sec =27 |m_lon_dir = |m_lon_deg =67 |m_lon_min = 57|m_lon_sec = 21 |еңістігі = |ел = {{KZ}} |аймақ =[[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] |ортаққордағы санаты = }} '''Жезді өзені''' – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] алабындағы өзен. == Географиялық орны == [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] жерімен ағып өтеді. өзен 91 км, су жинайтын алабы 3850 км². ==Бастауы == [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]дың шығыс беткейінен басталып, [[Жезқазған]] қаласынан 25 км оңтүстікте [[Қаракеңгір өзені]]не құяды. == Гидрологиясы == Арнасы тік жар. Қар, жаңбыр суымен толығады. Көктемде ғана су ағады. Жылдық орташа су ағыны 1,22 м³/с. Жездінің кішігірім 16 саласы бар, олардың әрқайсысының ұзындығы 10 км-ден аспайды. Өзен бойында [[Жезді (кент)|Жезді]] кенті, [[Жезді бөгені]] орналасқан.<ref name="source1">"[[Қазақ энциклопедиясы]]"</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ұлытау облысы өзендері]] [[Санат:Сарысу су алабы]] h6es6oawn6qfmo15oto78n50098px84 3062266 3062265 2022-08-19T07:48:53Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы =Жезді өзені |шынайы атауы = |сурет = |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы =91 |су алабының ауданы = 3850 |су алабы = [[Сарысу өзені|Сарысу]] |өзендердің су алабы = |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]дың шығыс беткейі |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = 48|s_lat_min = 26|s_lat_sec = 32 |s_lon_dir = |s_lon_deg =66|s_lon_min = 58|s_lon_sec = 57 |сағасы = [[Қаракеңгір өзені]] |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = 47|m_lat_min = 35|m_lat_sec =27 |m_lon_dir = |m_lon_deg =67 |m_lon_min = 57|m_lon_sec = 21 |еңістігі = |ел = {{KZ}} |аймақ =[[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] |ортаққордағы санаты = }} '''Жезді өзені''' – [[Сарысу (өзен)|Сарысу]] алабындағы өзен. == Географиялық орны == [[Ұлытау облысы]] [[Ұлытау ауданы]] жерімен ағып өтеді. өзен 91 км, су жинайтын алабы 3850 км². ==Бастауы == [[Ұлытау таулары|Ұлытау]]дың шығыс беткейінен басталып, [[Жезқазған]] қаласынан 25 км оңтүстікте [[Қаракеңгір өзені]]не құяды. == Гидрологиясы == Арнасы тік жар. Қар, жаңбыр суымен толығады. Көктемде ғана су ағады. Жылдық орташа су ағыны 1,22 м³/с. Жездінің кішігірім 16 саласы бар, олардың әрқайсысының ұзындығы 10 км-ден аспайды. Өзен бойында [[Жезді (кент)|Жезді]] кенті, [[Жезді бөгені]] орналасқан.<ref name="source1">"[[Қазақ энциклопедиясы]]"</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Ұлытау облысы өзендері]] [[Санат:Ұлытау ауданы географиясы]] [[Санат:Сарысу су алабы]] tvlw2g1x3cufg2yzgsh1br911t0d4gk 0 60580 3062216 2420870 2022-08-19T06:09:14Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Басқару блогы (Басқару блок)''' (''Блок управления (управляющий блок); control block'') — есептеу процесін басқару үшін операциялық жүйені пайдаланатын және басқару ақпараты бар кесте.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған, түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А. Қ. Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> ==Дереккөздер== <references/> ==Сілтемелер:== *[http://www.ai08.org/index.php/term/,9da4ac975b546c395b9c3ba39a8d61988dac9f39ae6c59a86e3daa98418d6c395b9c3cad9a8d609853aa9f39af6c8fa86e3dab98a7606c395b9c3c349a8d61988da99f39af6c8fac649c3ea49a5960988fb19f33416c8da56e3f3f983b616c335d9c3ea59a8f61988fb09fadaf6c8da46ea93d9a9a8d61988aaf9f39af6c8f386e3daa98418e663c819b6eb0ac5b5aa4666c6a635e9ba56caa686f6260a9a85ca5945c6154a6.xhtml Управляющий блок - Технический словарь Том IV]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} *[http://publib.boulder.ibm.com/infocenter/cicsts/v3r1/index.jsp?topic=%2Fcom.ibm.cics.ts31.doc%2Fdfhs3%2Fdfhs3b00124.htm Control blocks] {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Ақпараттану]] [[Санат:Компьютерлік техника]] {{Stub}} 6t9um5iqn2ybcw5mnodrtltor4nfgjh 0 60586 3062217 2420965 2022-08-19T06:09:32Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Басқару объектісі''' (''Объект управления; control object'') — жұмыс істеуі [[басқару жүйесі]]нің әрекеттері арқылы жүзеге асатын техника, процесс немесе адамдар [[ұжым]]ы. Басқару құралдарына сигналдар, командалар немесе құжаттар, бұйрықтар, нұсқаулар жатады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған, түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А. Қ. Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> ==Дереккөздер== <references/> ==Сыртқы сілтемелер== *[http://dic.academic.ru/dic.nsf/stroitel/3167 ОБЪЕКТ УПРАВЛЕНИЯ] *[http://www.smartcat.ru/Referat/stgehramfh.shtml Объект управления] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101213112903/http://www.smartcat.ru/Referat/stgehramfh.shtml |date=2010-12-13 }} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Ақпараттану]] [[Санат:Компьютерлік техника]] {{Stub}} 4k682ynh4q4vl8uyynag5hkt9ty2j1t 0 60622 3062208 2420853 2022-08-19T05:56:07Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Бастапқы адрес''' (''Начальный адрес'') — программаны орналастыру үшін белгіленген жедел жадтың бірінші үяшығының адресі.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> ==Дереккөздер== <references/> ==Сілтемелер:== *[http://www.ai08.org/index.php/term/,9da4ab975b546c395b9c3ba39a8d61988dac9f39ae6c59a86e3daa98418d6c395b9c3cad9a8d609853aa9f39af6c8fa86e3dab98a7606c395b9c3c349a8d61988da99f39af6c8fac649c3ea49a5960988fb19f33416c8da56e3f3f983b616c335d9c3ea59a8f61988fb09fadaf6c8da46ea93d9a9a8d61988aaf9f39af6c8f386e3daa98418e663c716da7a4a75b59a366535b5257b0a5a0a968535b92b0ad63ae6e976571ac9f6ca160636870aea9549260976571a2aa63aa545754.xhtml Начальный адрес - прерывающая программа - Технический словарь Том I] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101212034713/http://ai08.org/index.php/term/,9da4ab975b546c395b9c3ba39a8d61988dac9f39ae6c59a86e3daa98418d6c395b9c3cad9a8d609853aa9f39af6c8fa86e3dab98a7606c395b9c3c349a8d61988da99f39af6c8fac649c3ea49a5960988fb19f33416c8da56e3f3f983b616c335d9c3ea59a8f61988fb09fadaf6c8da46ea93d9a9a8d61988aaf9f39af6c8f386e3daa98418e663c716da7a4a75b59a366535b5257b0a5a0a968535b92b0ad63ae6e976571ac9f6ca160636870aea9549260976571a2aa63aa545754.xhtml |date=2010-12-12 }} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Ақпараттану]] [[Санат:Компьютерлік техника]] {{Stub}} gz38q1y63fclcb0qf6e73btpzo4jpc4 0 60669 3062214 2420910 2022-08-19T06:07:17Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki '''Басу құрылғысы''' ''(Печатающее устройство; printing device, printer)'' — құрылғы алфавитінің баспа символдары ретінде мәліметтерді қағазға басып шығаратын құрылғы. Кейде оны принтер деп те атайды.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Информатика және компьютерлік техника / Жалпы редакциясын басқарған түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл. – 456 бет. ISBN 5-7667-8284-5</ref> ==Дереккөздер== <references/> ==Сілтемелер:== *[http://www.ai08.org/index.php/term/,9da4ab975b546c395b9c3ba39a8d61988dac9f39ae6c59a86e3daa98418d6c395b9c3cad9a8d609853aa9f39af6c8fa86e3dab98a7606c395b9c3c349a8d61988da99f39af6c8fac649c3ea49a5960988fb19f33416c8da56e3f3f983b616c335d9c3ea59a8f61988fb09fadaf6c8da46ea93d9a9a8d61988aaf9f39af6c8f386e3daa98418e663c829b6eb0ae5b5dac5c946a5860a9b069aa686f6260a9ac58666c6d6971a2a85b9c6d705e.xhtml Печатающее устройство - Технический словарь Том II]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} *[http://bse.sci-lib.com/article088837.html Печатающее устройство] {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Ақпараттану]] [[Санат:Компьютерлік техника]] {{Stub}} jufnyrg4z6ziwui8skhubj9pf9ojewh 0 74301 3062328 2143754 2022-08-19T10:53:43Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 [[Санат:1940 жылы туғандар]] [[Санат:Қызылқоға ауданында туғандар]] [[Санат:Атырау мемлекеттік университеті түлектері]] wikitext text/x-wiki '''Шабаз Иманалиев''' (1940 ж. т., [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]] Қаракөл ауылы) – қайраткер. Гурьев педагогикалық инcтитутын (қазіргі Атырау университеті) (1963), Алматы жоғары партия мектебін (1973) бітірген. 1968 – 73 ж. Қызылқоға ауданы партия комитеттінің нұсқаушысы, 1973 – 99 ж. облысы партия комитеттінің нұсқаушысы, [[Форт-Шевченко]] қалалық партия комитеттінің 2-хатшысы, атқару комитеттінің төрағасы, облысы атқару комитеттінің баспа, полиграфия істері жөніндегі және кітап саудасы басқармасының бастығы, партиялық бақылау комиссиясы төрағасы, облысы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бас басқармасының бастығы қызметтерін атқарды. 1999 жылдан Республикалық «Отан» саяси партиясының облысы бөлімшесі төрағасының 1-орынбасары. «Еңбекте үздік шыққаны үшін» (1971), т.б. медальдармен марапатталған.<ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007. </ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1940 жылы туғандар]] [[Санат:Қызылқоға ауданында туғандар]] [[Санат:Атырау мемлекеттік университеті түлектері]] {{Stub}} a6rutskb6uw0stuq7phxbk0czxmi8rd 3062329 3062328 2022-08-19T10:54:59Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Сілтеме wikitext text/x-wiki '''Шабаз Иманалиев''' (1940 ж. т., [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]] Қаракөл ауылы) – қайраткер. Гурьев педагогикалық инcтитутын (қазіргі [[Атырау мемлекеттік университеті|Атырау университеті]]) (1963), Алматы жоғары партия мектебін (1973) бітірген. 1968 – 73 ж. Қызылқоға ауданы партия комитеттінің нұсқаушысы, 1973 – 99 ж. облысы партия комитеттінің нұсқаушысы, [[Форт-Шевченко]] қалалық партия комитеттінің 2-хатшысы, атқару комитеттінің төрағасы, облысы атқару комитеттінің баспа, полиграфия істері жөніндегі және кітап саудасы басқармасының бастығы, партиялық бақылау комиссиясы төрағасы, облысы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау бас басқармасының бастығы қызметтерін атқарды. 1999 жылдан Республикалық «Отан» саяси партиясының облысы бөлімшесі төрағасының 1-орынбасары. «Еңбекте үздік шыққаны үшін» (1971), т.б. медальдармен марапатталған.<ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007. </ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1940 жылы туғандар]] [[Санат:Қызылқоға ауданында туғандар]] [[Санат:Атырау мемлекеттік университеті түлектері]] {{Stub}} aglx530z656qvtqw0ni4pwx1fl5lqxr 0 74604 3062324 3055073 2022-08-19T10:35:58Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Санаттар wikitext text/x-wiki Қожық Қазиев (1907, қазіргі [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]] – 1996) – кеңес, партия қызметкері. Гурьев (қазіргі Атырау) кеңес, партия мектебін бітірген (1926). 1926 – 33 жылы Есбол облысы атқару комитетінде саяси ағартушы, ауданы оқу бөлімінің инспекторы, 1933 – 45 жылы Жылыой, Новобогат, Теңіз аудандарында ауданы атқару комитеттінің төрағасы, 1946 – 61 жылы облысы жер бөлімінің бастығы, Қызылқоға, Маңғыстау ауданы атқару комитеттінің төрағасы, 1961 – 71 жылы «Гурьев» кеңшарының директоры болды. 2 мәрте [[Еңбек Қызыл Ту]], «[[Құрмет белгісі]]» ордендерімен марапатталған.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007 </ref> <ref>«Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972 – 1978; </ref> <ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997; </ref> <ref>«Қазақ тілі» энциклопедиясы, Алматы, 1998; </ref> <ref>«Атырау» энциклопедиясы, Алматы, 2000; </ref> <ref>«Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001; </ref> <ref>«Қазақ өнері» энциклопедиясы, Алматы, 2002; </ref> <ref>«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002; </ref> <ref>«Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары», Алматы, 2006; </ref> <ref>«Красная книга Казахстана», Алматы, 2006; </ref> <ref>«Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006; </ref> <ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007. </ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1907 жылы туғандар]] [[Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері]] [[Санат:Құрмет Белгісі орденінің иегерлері]] {{Stub}} lcx9caxnhl02kc8mm7r5zc0m8kewf1k 0 74711 3062319 2717052 2022-08-19T10:14:58Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 [[Санат:Техника ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Педагогика ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:Профессорлар]] wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Мұхит Қисметұлы Қаламқалиев |Шынайы есімі = |Суреті = |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = |Туған күні = 1944 |Туған жері = {{туғанжері|Атырау|Атырауда}}, [[Қазақ КСР]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{KAZ}}<br>{{USSR}} (1944-1991) |Ғылыми аясы = [[педагогика]] |Жұмыс орны = |Ғылыми дәрежесі = педагогикалық ғылыми докторы |Ғылыми атағы = профессор |Альма-матер = |Ғылыми жетекші = |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Commons = }} '''Мұхит Қисметұлы Қаламқалиев''' (1944 жылы [[Атырау]] қаласында туған) – [[ғалым]], техника ғылымдарының кандидаты (1990), педагогика ғылымдарының докторы (1998), [[профессор]] (2000). == Өмірбаяны == [[Қазақ ұлттық аграрлық университеті|Қазақ ауыл шаруашылық институттын]] (қазіргі ҚазҰАУ) бітірген (1966). 1967 – 69 жылы Гурьев (қазіргі Атырау) энергия басқармасының жоғары вольттік жүйесінде инженер, 1969 – 71 жылы магистральдық мұнай құбырларының «Оңтүстік» басқармасында аға инженер, 1973 – 81 жылы [[техникум]] оқытушысы, 1981 – 89 жылы Гурьев политехникумының [[Жаңаөзен]] бөлімшесінің директоры, 1989 – 94 жылы Гурьев политехникумында директордың орынбасары, 1994 – 96 жылы [[Атырау университеті|Атырау университеттінің]] Ақтау бөлімшесінде директордың оқу-ғылыми жұмыстары жөніндегі орынбасары, 1994 – 96 жылы кафедра меңгерушісі, 1999 - 2013 жылы [[«Болашақ» Каспий өңірі колледжі|Маңғыстау «Болашақ» институттының]] ректоры. == Марапаттары == *ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері (2004); *100-ден аса ғылыми еңбектердің авторы; *1-дәрежелі «Ұлы Петр» орденімен, «Ерен еңбегі үшін» медалімен марапатталған.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007 </ref> <ref>«Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972 – 1978; </ref> <ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997; </ref> <ref>«Қазақ тілі» энциклопедиясы, Алматы, 1998; </ref> <ref>«Атырау» энциклопедиясы, Алматы, 2000; </ref> <ref>«Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001; </ref> <ref>«Қазақ өнері» энциклопедиясы, Алматы, 2002; </ref> <ref>«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002; </ref> <ref>«Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары», Алматы, 2006; </ref> <ref>«Красная книга Казахстана», Алматы, 2006; </ref> <ref>«Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006; </ref> <ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007. </ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1944 жылы туғандар]] [[Санат:Техника ғылымдарының кандидаттары]] [[Санат:Педагогика ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Қазақ ұлттық аграрлық университеті түлектері]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:Профессорлар]] {{Stub}} 4u69r0thalmceqpzni9xk1h7rhf3qgj 0 75587 3062284 2425967 2022-08-19T08:38:45Z Talgat D 122543 wikitext text/x-wiki Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы (10 мамыр 1956 ж. туған., Сам-2 ауылы, Маңғыстау облысы, ҚазКСР)-білім беру жүйесін ақпараттандыру және оптимальжы басқару (математикалық кибернетика) саласындағы қазақстандық ғалым, физика – математика ғылымдарының кандидаты (1985ж.), педагогика ғылымдарының докторы (1995ж.), профессор (1996ж.). Акмеология ғылымдары академиясының корр.-мүшесі (Санкт-Петербург қ., 1995ж.), ХПБА академигі (Мәскеу қ. 2004ж.), ҚР ПҒА академигі (Алматы қ., 2015ж.) == Өмірбаяны == Жауымбай Амантұрлыұлы 1956 жылы 10 мамырда дүниеге келген. 1978 жылы Гурьев педагогика институтының физика-математика факультетін үздік бітірген. 1978-1979 жылдары МГПИ матанализ кафедрасының оқытушысы болып жұмыс істеді. 1980-1982 жылдары ҚазКСР ҒА математика және механика институтында стажер-зерттеуші болды. 1982-1985 жылдары ҚазКСР ҒА ММИ аспирантурасында оқыды. 1985-1986 жылдары МГПИ аға оқытушысы болып жұмыс істеді. 1986-1989 жылдары Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ информатика бөлімінің меңгерушісі. 1989-1992 жылдары Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ директорының ғылым жөніндегі орынбасары. 1992-1998 жылдары Алматы қалалық біліктілікті арттыру институтының директоры. 1998-1999 ж. Ы.Алтынсарин ат. ҚБА-ның 1-ші вице-президенті. 1999-2000 жылдары-ҚР БҒМ Білім комитеті төрағасының орынбасары. 2000-2003 жылдары-ҚР БҒМ жалпы орта білім департаментінің директоры. 2003-2007 жылдары ҚазМемҚызПИ-де проректор қызметін атқарды. 2007-2010 жылдары Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары қызметін атқарды. 2010-2012 жылдары "Нұр Отан"ХДП Маңғыстау филиалы төрағасының 1-орынбасары. 2012 жылы 14 маусымнан 30 қыркүйекке дейін ҚР Білім және ғылым министрінің кеңесшісі. 2012-2021 жылдары "Өрлеу "БАҰО" АҚ Басқарма төрағасының 1-орынбасары. 2021 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Ы.Алтынсарин ат. ҰБА бас ғылыми қызметкері == Марапаттар == "Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің үздігі" (1994 ж.), Ы.Алтынсарин (2006 ж.), "Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін" (2016 ж.) төсбелгілерімен, мерекелік медальдармен, "Құрмет" орденімен (2011 ж.) марапатталған. == Жарияланымдар == 4 монография, 2 оқулық, 5 әдістемелік құрал, 150-ден астам ғылыми мақала, "үш өлшемді әдістемелік оқыту жүйесі"Педагогикалық технологиясының авторы. Оның жетекшілігімен 2 докторлық және 15 кандидаттық диссертациялар қорғалған. == ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ == Ж.А. Қараевтың ғылыми қызметі 1982 жылы ҚазССР ҒА ММИ аспирантурасына түсуден басталды. 1985 жылы "Параболалық типтегі сызықтық жүктелген теңдеулердің коэффициенттерімен оптимальды басқару мәселелері" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Ол алғаш рет жүктелген параболалық теңдеулермен сипатталған оңтайлы басқару мәселесін зерттеді. Ж.Караев Соболев кеңістігіндегі Математикалық физика теңдеуінің жаңа түрінің шектік есебінің жалпыланған шешімінің болуы мен бірегейлігі туралы теореманы дәлелдеді. Қарастырылып отырған мәселенің оңтайлылығының қажетті және жеткілікті шарттарын теоремалар түрінде негіздеді. Алынған ғылыми нәтижелер жылу процестерін оңтайлы басқару, мелиорация және экология мәселелерін шешуде маңызды қолданбалы мәндерге ие. Ж.Қараев зерттелетін мәселені сандық әдіспен шешу алгоритмін әзірледі. 1986 жылы ҚазССР Білім беру министрлігі Ж.Қараевты Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ-ға қайта бөліп, информатика бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындады. "Мектеп оқушыларын компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз ету" Бүкілодақтық жобасын ҚазКСР-да іске асыру мақсатында информатика және ЕТ оқыту әдістемесі бөлімі құрылды. Бөлімнің жұмысына тікелей ҚазКСР оқу-ағарту министрлігі жетекшілік етті (1986-1988жж.) Ж. Қараевтың педагогика ғылымы саласындағы ғылыми жетістіктері осы жылдары мынадай нәтижелермен сипатталады. № Қазақ тілінде 10-11 сынып үшін информатика сабақтарын әзірлеу. 7-9 сыныптарға арналған информатика оқулықтарын дайындау, сондай-ақ "ЭЕМ және программалау элементтері", "Компьютерді оқыту процесіне пайдалануға кіріспе", "Информатикадан есептер жинағы" және т. б. 5 әдістемелік құралдарын дайындады. № 1995 жылы "Компьютерлік оқыту технологиясын қолдану жағдайында оқушылардың танымдық қызметін жандандыру" атты докторлық диссертациясын сәтті қорғады (ҚР-дағы білімді ақпараттандыру тақырыбындағы алғашқы докторлық диссертация). № Оның басшылығымен 10 кандидаттық диссертация қорғалды және 70-тен астам ғылыми мақалалар дайындалды. Ол "Білім және еңбек" ғылыми-көпшілік журналында 1987 жылдан 1990 жылға дейін тұрақты жұмыс істейтін "ЭЕМ мектебі" айдарын жүргізді. Бұл жұмыс 50-ден астам ғылыми-көпшілік мақалалар түрінде жүзеге асырылды және журнал оқырмандары арасында үлкен танымалдыққа ие болды. Ж. Қараевтың басшылығымен ҚР бірінші орта білім беру МЖМБС (1998ж.) әзірленіп, бекітілді. "Оқу бағдарламаларын, оқулықтар мен ОӘК элементтерін әзірлеу мен сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар" түрінде ҚР жаңа буын оқулықтарын дайындаудың ғылыми негіздері әзірленді. Проф. Ж. Караев ҚР мектептерінің тәжірибесіне оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесінің авторлық технологиясын әзірлеп, енгізді. Білім беруді дамытудың аталмыш тренді бойынша (оқу процесін технологияландыру) 4 монография дайындалды, 5 кандидаттық және 2 докторлық диссертация қорғалды. Авторлық технологияның ғылыми негіздері мен практикалық маңыздылығы Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындары мен Ресей, Германия, Оңтүстік Корея, Испания, Франция ғылыми орталықтарының семинарларында баяндалып, осы елдердің жетекші ғалымдары мақұлдады. Қазіргі уақытта проф. Ж.Караев педагогикалық ғылымды дамытудың маңызды және перспективалы бағытымен – STEM-тәсіл негізінде орта білім беру жүйесін жаңғырту мәселелерімен айналысады. Осы мәселе бойынша Ж.Қараев бірнеше ғылыми мақалалар жариялап, "STEM-тәсіл негізінде орта білім беру жүйесін трансформациялаудың дидактикалық негіздері" монографиясын дайындады. <ref>https://karaev.kz</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1956 жылы туғандар]] {{Stub}} o5u0e7mvafon04lkz5gymyp5jn04llf 3062288 3062284 2022-08-19T08:39:43Z Talgat D 122543 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Караев жаумбай.jpg|нобай]] Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы (10 мамыр 1956 ж. туған., Сам-2 ауылы, Маңғыстау облысы, ҚазКСР)-білім беру жүйесін ақпараттандыру және оптимальжы басқару (математикалық кибернетика) саласындағы қазақстандық ғалым, физика – математика ғылымдарының кандидаты (1985ж.), педагогика ғылымдарының докторы (1995ж.), профессор (1996ж.). Акмеология ғылымдары академиясының корр.-мүшесі (Санкт-Петербург қ., 1995ж.), ХПБА академигі (Мәскеу қ. 2004ж.), ҚР ПҒА академигі (Алматы қ., 2015ж.) == Өмірбаяны == Жауымбай Амантұрлыұлы 1956 жылы 10 мамырда дүниеге келген. 1978 жылы Гурьев педагогика институтының физика-математика факультетін үздік бітірген. 1978-1979 жылдары МГПИ матанализ кафедрасының оқытушысы болып жұмыс істеді. 1980-1982 жылдары ҚазКСР ҒА математика және механика институтында стажер-зерттеуші болды. 1982-1985 жылдары ҚазКСР ҒА ММИ аспирантурасында оқыды. 1985-1986 жылдары МГПИ аға оқытушысы болып жұмыс істеді. 1986-1989 жылдары Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ информатика бөлімінің меңгерушісі. 1989-1992 жылдары Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ директорының ғылым жөніндегі орынбасары. 1992-1998 жылдары Алматы қалалық біліктілікті арттыру институтының директоры. 1998-1999 ж. Ы.Алтынсарин ат. ҚБА-ның 1-ші вице-президенті. 1999-2000 жылдары-ҚР БҒМ Білім комитеті төрағасының орынбасары. 2000-2003 жылдары-ҚР БҒМ жалпы орта білім департаментінің директоры. 2003-2007 жылдары ҚазМемҚызПИ-де проректор қызметін атқарды. 2007-2010 жылдары Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары қызметін атқарды. 2010-2012 жылдары "Нұр Отан"ХДП Маңғыстау филиалы төрағасының 1-орынбасары. 2012 жылы 14 маусымнан 30 қыркүйекке дейін ҚР Білім және ғылым министрінің кеңесшісі. 2012-2021 жылдары "Өрлеу "БАҰО" АҚ Басқарма төрағасының 1-орынбасары. 2021 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Ы.Алтынсарин ат. ҰБА бас ғылыми қызметкері == Марапаттар == "Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің үздігі" (1994 ж.), Ы.Алтынсарин (2006 ж.), "Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін" (2016 ж.) төсбелгілерімен, мерекелік медальдармен, "Құрмет" орденімен (2011 ж.) марапатталған. == Жарияланымдар == 4 монография, 2 оқулық, 5 әдістемелік құрал, 150-ден астам ғылыми мақала, "үш өлшемді әдістемелік оқыту жүйесі"Педагогикалық технологиясының авторы. Оның жетекшілігімен 2 докторлық және 15 кандидаттық диссертациялар қорғалған. == ҒЫЛЫМИ ҚЫЗМЕТІ == Ж.А. Қараевтың ғылыми қызметі 1982 жылы ҚазССР ҒА ММИ аспирантурасына түсуден басталды. 1985 жылы "Параболалық типтегі сызықтық жүктелген теңдеулердің коэффициенттерімен оптимальды басқару мәселелері" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Ол алғаш рет жүктелген параболалық теңдеулермен сипатталған оңтайлы басқару мәселесін зерттеді. Ж.Караев Соболев кеңістігіндегі Математикалық физика теңдеуінің жаңа түрінің шектік есебінің жалпыланған шешімінің болуы мен бірегейлігі туралы теореманы дәлелдеді. Қарастырылып отырған мәселенің оңтайлылығының қажетті және жеткілікті шарттарын теоремалар түрінде негіздеді. Алынған ғылыми нәтижелер жылу процестерін оңтайлы басқару, мелиорация және экология мәселелерін шешуде маңызды қолданбалы мәндерге ие. Ж.Қараев зерттелетін мәселені сандық әдіспен шешу алгоритмін әзірледі. 1986 жылы ҚазССР Білім беру министрлігі Ж.Қараевты Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ-ға қайта бөліп, информатика бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындады. "Мектеп оқушыларын компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз ету" Бүкілодақтық жобасын ҚазКСР-да іске асыру мақсатында информатика және ЕТ оқыту әдістемесі бөлімі құрылды. Бөлімнің жұмысына тікелей ҚазКСР оқу-ағарту министрлігі жетекшілік етті (1986-1988жж.) Ж. Қараевтың педагогика ғылымы саласындағы ғылыми жетістіктері осы жылдары мынадай нәтижелермен сипатталады. № Қазақ тілінде 10-11 сынып үшін информатика сабақтарын әзірлеу. 7-9 сыныптарға арналған информатика оқулықтарын дайындау, сондай-ақ "ЭЕМ және программалау элементтері", "Компьютерді оқыту процесіне пайдалануға кіріспе", "Информатикадан есептер жинағы" және т. б. 5 әдістемелік құралдарын дайындады. № 1995 жылы "Компьютерлік оқыту технологиясын қолдану жағдайында оқушылардың танымдық қызметін жандандыру" атты докторлық диссертациясын сәтті қорғады (ҚР-дағы білімді ақпараттандыру тақырыбындағы алғашқы докторлық диссертация). № Оның басшылығымен 10 кандидаттық диссертация қорғалды және 70-тен астам ғылыми мақалалар дайындалды. Ол "Білім және еңбек" ғылыми-көпшілік журналында 1987 жылдан 1990 жылға дейін тұрақты жұмыс істейтін "ЭЕМ мектебі" айдарын жүргізді. Бұл жұмыс 50-ден астам ғылыми-көпшілік мақалалар түрінде жүзеге асырылды және журнал оқырмандары арасында үлкен танымалдыққа ие болды. Ж. Қараевтың басшылығымен ҚР бірінші орта білім беру МЖМБС (1998ж.) әзірленіп, бекітілді. "Оқу бағдарламаларын, оқулықтар мен ОӘК элементтерін әзірлеу мен сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар" түрінде ҚР жаңа буын оқулықтарын дайындаудың ғылыми негіздері әзірленді. Проф. Ж. Караев ҚР мектептерінің тәжірибесіне оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесінің авторлық технологиясын әзірлеп, енгізді. Білім беруді дамытудың аталмыш тренді бойынша (оқу процесін технологияландыру) 4 монография дайындалды, 5 кандидаттық және 2 докторлық диссертация қорғалды. Авторлық технологияның ғылыми негіздері мен практикалық маңыздылығы Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындары мен Ресей, Германия, Оңтүстік Корея, Испания, Франция ғылыми орталықтарының семинарларында баяндалып, осы елдердің жетекші ғалымдары мақұлдады. Қазіргі уақытта проф. Ж.Караев педагогикалық ғылымды дамытудың маңызды және перспективалы бағытымен – STEM-тәсіл негізінде орта білім беру жүйесін жаңғырту мәселелерімен айналысады. Осы мәселе бойынша Ж.Қараев бірнеше ғылыми мақалалар жариялап, "STEM-тәсіл негізінде орта білім беру жүйесін трансформациялаудың дидактикалық негіздері" монографиясын дайындады. <ref>https://karaev.kz</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1956 жылы туғандар]] {{Stub}} johumdfsgi3tvi6nme2sorlt7a9p55y 0 78174 3062295 2770121 2022-08-19T09:17:21Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Lemon Meringue Muffins 01.jpg|thumb|Безе]] [[Сурет:Homemade meringues (16961016019).jpg|нобай|Үйде жасаған безе]] '''Безе''' ({{lang-fr|baiser}}) — бұлғанған [[жұмыртқа]] ақуызы мен [[қант]] қоспасынан пісірілген жеңіл пирожный және осы қоспамен дайындалатын басқа тағамдар.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.—Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1</ref> «Меренга» сөзінің шығуының түрлі тарихы бар. Солардың бірі меренгены Швейцарияның Майрингене қаласында итальяндық бас аспаз Гаспаринидің ойлап тапқандығын алға тартады. Совет және Француз ас үйлерінің тәттісі деп саналады. Түрлі десерттердің үстіңгі бөлігі болып саналатын меренганың бірнеше түрі бар. == Дайындалуы == Безе дайындалу жолымен ерекшеленеді. «Итальяндық меренганы» қайнатылған қант шәрбәтімен дайындайды, оны түрлі тәттілердің үстіне жағуға болады немесе өзін бөлек пісіруге болады. Ал «швейцариялық меренганы» алдымен бу моншасында шайқап алып, суытып, қайтадан шайқап, пеште пісіреді. Швейцариялық меренга «Павлова» тортын дайындау үшін жиі қолданылады. Ең жиі қолданылатыны – француздық безелер. Безені 80-100°С температурада ұзақ уақыт (1,5-2 сағат) пісіреді. Дайын безелер құрғақ, үгіліп тұруы керек. Безені тоңазытқышта сақтауға болмайды, жұмсарып кетеді, аузы жабық ыдыста құрғақ жерде сақтаған жөн. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} [[Санат:Кондитер өнімдері]] {{stub}} nyhvw9vnn7cstzve5slgfvles00fu7f 0 81731 3062326 2245971 2022-08-19T10:43:31Z DariaUrinbasarova21nis 117340 қателерді түзедім wikitext text/x-wiki '''Шабуыл аяқабы''' — бірлестік (құрама, бөлім) жауынгерлік міндеттерін орындаумен байланысты шабуыл жүргізетін, [[маневр]] және басқа да қимылдарды жүзеге асыратын шектегі жергілікті жер алқабы. Оны жоғарғы бастық операция (ұрыс) үшін тапсырма қою кезінде анықтайды. Шабуыл аяқабының оң және сол жақтары көршілермен ажырату сызықтарымен шектеледі. Оның ені жауынгерлік міндет мазмұнына, бірлестіктің (құраманың, бөлімнің) құрамына, күшейту және қолдау құралдарына, шабуыл аяқабыда жоғары бастықтың өмірімен қолданылатын күштер мен құралдарға, қарсыластың құрамына, ісқимыл жағдайы мен сипатына, жергілікті жердің ерекшелігіне, [[метеорология]]лық және ауа райы жағдайларына байланысты болады. [[НАТО]] елдерінің армиясында шабуыл аяқабының ені [[бригада]]лар үшін — 6-10 км, [[дивизия]]да — 20-30 км, армия корпусында — 40-80 км, дала армиясында 100-250 км, армия топтарында — 250-450 км болуы керек деп есептеледі.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Әскери іс. Алматы: «Мектеп» ААҚ, 2001 жыл</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{stub:Әскери іс}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Әскери іс]] ewwtfw50evmzkmav2jrl0lzgnn4rppe 0 85495 3062269 2998052 2022-08-19T07:49:56Z DariaUrinbasarova21nis 117340 wikitext text/x-wiki '''Тыныс алу''' — ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу үдерісі. Құнарлы заттардан [[энергия]] алу үшін оттегі қажет. Сондықтан тыныс алу үнемі жүзеге асып тұруы тиіс. ==Тыныс алу жүйесінің ауа жолдары== Тыныс алу жүйесінің орталық мүшесі - [[өкпе]]. Одан басқа ауа жолдары: [[мұрын қуысы]], [[ауыз қуысы]], [[аңқа]], [[жұтқыншақ]], [[көмей]], [[кеңірдек]] және [[ауа тамырлары]] қажет. Ауа тарататын барлық жолдар ішкі жағынан [[кірпікшелі эпителий]]мен астарланған, ол кірпікшелердің қимылымен қатты тозаң бөлшектерін шығарып тастайды. Мұрын қуысы [[қан]] тарату қылтамырларымен мейлінше жабдықталған және оны [[иіс сезу рецепторлары]] бар сілемейлі, кірпікшелі [[эпителий]] астарлайды. Сондықтан ауа мұрын қуысында шаң мен ұсақ ағзалардан тазартылып, дене [[температура]]сын қабылдайды, оның иісін анықтайды. #[[Ауыз қуысы]] дегеніміз — тынысалу жүйесі, мұрын уақытша жұмыс істемеген кезде (мұрын бітелгенде, мұрыннан қақ бөлінгенде, [[қан]] аққанда, т.б.) пайдаланылатын сақтама жолы. #[[Аңқа]] дегеніміз - ауыз және мұрын қуыстарының қосылған жері. Ол [[тыныс алу]] және ас қорыту жүйесінің ортақ бөлімі - жұтқыншаққа ұласады. #[[Жұтқыншақ]]тың соңғы ұшы тармақталады. Бір тармағы — [[өңеш]]ке қарай, екіншісі көмекейге астасады. #[[Көмей]] (көмекей) шеміршектерден түзілген, олардың ең үлкені қалқанша шеміршек (еркекте өндіршек). Мұның арасындағы маңызды шеміршек - көмей қақпашығы (көмей шодыры). Ол асты көмейге жібермей, өңешке қарай бағыттайды. Көмекей құрамына шеміршектерден басқа дауыстық ағзалар жиынтығы енеді. Ол екі сілемейлі дыбыстық байламнан құралады да, олардың аралығында дыбыстық саңылау орналасады. Әңгімелесу кезінде саңылауды байламдар жауып қалады да ауа олар арқылы күшпен қысылып шығып, дыбыс түзіледі. Байламдар неғұрлым (көмейден үлкен) ұзын болса, дыбыс соғұрлым жуан болады. Дыбыстың еркекте-жуан, әйелде көбінесе жіңішке болатыны сондықтан. Көмекей жартылай сақиналы шеміршектерден тұратын түтік - кеңірдекке ұласады. Кеңірдек өңештің алдыңғы жағында орналасады. Сондықтан ішкі жағында және жартылай сакиналар аралығында жұмсақ дәнекер ұлпатек болады. Соның арқасында ас жентегі кеңірдек шеміршегіне қысым түсірмей, өңешпен еркін жылжиды. Кеңірдек екі ауатамырларға тармақталады. [[Ауатамырлар]] шеміршек сақиналарынан құралады. Олар бұрынғысынан да ұсақ ауа тамырлық тармақшаларға (бронхиолдарға) тармақталып, өкпе ішінде «бронхиолды ағаш» түзеді. Ауатамырлық тармақшалардың ең ұсақтары өкпе көпіршіктері - альвеолдармен аяқталады. Көпіршіктердің әрқайсысын қан тарату қылтамырлары торлап жатады. Оларда веналық [[қан]] болады, ол оттегіне қанығып, [[артерия]]лық қан болып шығады. [[Гемоглобин]] [[көмірқышқыл газ]]ды беріп, оттегін қосып алады (карбогемоглобиннен оксигемоглобинге айналады). Өкпе көпіршіктері және [[вена]]лық қылтамырлардын кабырғасы арқылы газ алмасады. Өкпе альвеолдар жәрдемімен өте қан ұяшықтарға бөлініп, газалмасатын үстіңгі қабаттың көлемін өте ұлгайтады. Қанның оттегіне қанығуына өкпедегі ауа құрамы алмасады. *Атмосфералық ауа (тыныс алғанда) құрамында 21% [[оттегі]] және 3% [[көмірқышқыл газ]]ы болады. *Өкпе арқылы (тыныс шығарғанда) өткен [[ауа]] құрамында 16% [[оттегі]] және 4% [[көмірқышқыл газ]]ы қалады. Ауадағы [[азот]] мөлшері өзгермейді (74%). ==ӨТС== Өкпе қызметың маңызды көрсеткіші [[ӨТС]]-өкпенің тіршіліктік сыйымдылығы. Бұл өте терең тыныс алған соң адамның тыныс шығара ала-I ми пуп мөлшері. Оның орташа мөлшері 3,5 л немесе 3500 см3. Жаттыққан адамдарда [[ӨТС]] бұдан көбірек (5-7 л және одан артықтау) болады. ӨТС неғұрлым жоғары болса, өкпе соғұрлым жақсы қызмет атқарады. [[Өкпе]] - жұптасқан [[мүше]]. Оң жақ өкпе үлкен және үш бөлікке, ал сол жақ өкпе жүрек есебінен екі бөлікке бөлінеді. Өкпені сыртынан тегіс дөнекер түптек ([[ұлпа]]) - өкпесіріқауызы (ішкі) қаптайды. Ол өкпемен тұтасып кеткен, оларды ажыратып алу мүмкін емес. Кеуденің (қабырғалар, қабырға аралық бұлшықет және көкет) ішкі жағына сыртқы тарақ - сыртқы [[сіріқауыз]] тұтасып кетеді. Сіріқауыздың екіта-рақтарының аралығында мөлшері 1-2 мм шағын кеңістік бар. Бұл - сіріқауыздық куыс. Оған сіріқауыздық сұйықтық толы болады. Соның арқасында өкпе кеудеге берік жалғасатындықтан, біз тынысалу қимылдарын іске асырамыз. Егер қабырға аралық [[бұлшықет]]тер мен көк ет жиырылса, одан кеуденің көлемі және соған сәйкес өкпенің көлемі арта түседі. Сөйтіп тынысалу жүзеге асады. Егер қабырға аралық [[бұлшықет]]тер мен көк ет босаңсыса, онда кеуде мен өкпенің көлемі кішірею есебінен тыныс шығарылады. ==Тыныс алу процесі== Тынысалу жүйке гуморальды жолмен реттеледі. Тынысалу орталығы сопақша [[ми]]да орналасады. Ол тыныс алу және тыныс шығарудың рефлекторлық алмасуын реттейді. Тынысалу рефлексінің қоздырғышы қандағы көмір қышқыл газының артуы болып табылады. Артериялардағы [[химия]]лық рецепторлар қозады да қимыл [[нейрондар]]ының бойымен жұмыс мүшелеріне: қабырғааралық бұлшықеттерге және көк етке сигнал түседі. Олар жиырылып, кеуде және өкпе көлемін ұлғайту арқылы тыныс алып, оған жауап кайтарады. Симпатикалық жүйке жүйесі, адреналин және тироксин тыныс алуды тереңдетіп, жиілете түседі. Ал парасимпатикалық жуйке жуйесі тыныс алуды баяулатады. Жөтел және түшкіру тынысалудың қорғаныш [[рефлек]]сі болып табылады. Оларды мұрын немесе көмейдің сілемейлі қабырғасына иіс немесе еріксіз әсер тітіркендіреді. Оған [[мұрын]] арқылы (түшкіру) немесе [[ауыз]] арқылы (жөтел) кенет тыныс шығару жолымен жауап қайтарылады.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х</ref> == Тыныс алу формуласы == [[Майлар]]([[нәруыздар]], [[көмірсулар]])+[[оттек]]=[[көмірқышқыл газ]]ы+[[су]]+[[энергия]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} {{Biosci-stub}} [[Санат:Тыныс алу]] [[Санат:Рефлекстер]] [[Санат:Медицина]] [[Санат:Биология]] l01ojvbs6h5jqvdudatzfpm51bbbsv5 0 88521 3062296 2476740 2022-08-19T09:19:45Z DariaUrinbasarova21nis 117340 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Medikamente.jpg|thumb|right|200px|]] '''Дәрі-дәрмек''' - емдік немесе алдын ала емдеу мақсатында қолданылатын заттар немесе олардың қоспасы, ауруды емдеу және аурудан сақтандыру үшін қолданатын шипалы заттар. == Тарихы == Дәрі-дәрмек адам баласына ертеден белгілі. Біздің жыл санауымыздан 4-5 ғ. бұрын грек дәрігері [[Гиппократ]] еңбегі жұртшылыққа кеңінен тараған. Бұдан кейінгі медициналық еңбектер Рим дәрігері Галеннің есімімен тығыз байланысты. Оның пікірінше, табиғатта дайын тұрған дәрі-дәрмек жоқ, бірақ өсімдік пен жануар организмінде сол дәрі-дәрмектерді жасауға өте қажетті заттар бар. Гален сол шипалы заттарды бөліп ала бастады. Сөйтіп дәрі-дәрмек жасау технологиялық әдісі күрделене берді. Атақты азиялық ғалым-дәрігер [[Ибн Сина]]ның ғылыми мұра еңбегінде дәрі-дәрмек мәселелеріне зор мән берілген. 19 ғ-дың ортасында [[Фармокология]] ғылымы дамыды. Осыған байланысты [[аспирин]], [[фенацитин]], [[кокаин]], ұйықтататын, сезімсіздендіретін дәрі-дәрмектер т.б. шыға бастады. == Дәрі-дәрмектін алынуа байланысты жіктелуі == Дәрі-дәрмектін алынуа байланысты 5 топқа бөлінеді: # химиялық синтез өнімі # тірі организмнен алынатын ([[антибиотик]]тер, кейбір витаминдер) # дәрілік [[өсімдік]]терден # [[жануарлар]]дан (гормональді, ферментті препараттар) # [[мұнай]], минералды тұздар, [[тас]] [[көмір]] т.б. жасалатын дәрі-дәрмектін алынуа байланысты. == Дәрі-дәрмектін қолдануына байланысты жіктелуі == Қолдануына байланысты дәрі-дәрмек бірнеше топқа бөлінеді. Мысалы, антибиотиктер, антисептикалық дәрі-дәрмектер, қызу басатын дәрі-дәрмектер, наркоз дәрілер, т.б. Бұл жіктелуді фармокологиялық жіктелуідеп атайды. Бұдан басқа дәрі-дәрмектер қолдану тәсіліне байланысты (ішке, сыртқа, тамырға құйылатын, бұлшық етке салынатын т.б.), шығару қалыпына байланысты (ұнтақ, таблетка, пилюля, микстура, тұнба, тұндырма, ерітінді, паста, крем, май тәрізді т.б.), т.б. жіктеледі. == Дәрі-дәрмектің жасалуы == Дәрі-дәрмектер фармацевтика зауыттарында жасалады, [[дәріхана]]ларда дайындалады. == Дәрі-дәрмектің әсері == Дәрі-дәрмектің науқас адамға әсер ету күші оның құрамына және науқастың жасына, жалпы жағдайына байланысты. == Дәрі-дәрмектерді қолдану шарттары == Дәрі-дәрмектерді дәрігердің рұқсатымен белгілі мөлшерде тамақтану алдында немесе кейін пайдалану керек. Бір науқасқа белгіленген дәрі-дәрмекті басқа адам пайдалануға болмайды. Дәрігерді рұқсатысыз пайдаланған дәрі-дәрмек адам организміне зиян келтіреді. Дәрі-дәрмекті үйде сақтағанда, балалар ала алмайтын жерге қою қажет. Пайдалану мерзімі өткен дәріні тастау керек. == Дәрі-дәрмек сот медицинасында == [[Сот медицинасы]]нда дәрі-дәрмектер адамдарға психикалық немесе физикалық әсер ету қабілетіне ие болды. Өз-өзіне қол салу мен өлтіру кезіндегі өлім себебі сапасына дәрі-дәрмек үлесінің маңызы зор болғанымен, бірақ барлық осындай жағдайларда денсаулыққа зиян келтіру немесе өлімге душар ету негізгі мақсат болып табылмайды. Негізгі сарын өзінікі сияқты, өзге біреудің мінез-құлқына,[[допинг]] немесе [[есірткі]]ні пайдалана отырып, белгілі бір деңгейде әсер ету арқылы, оны [[психотропты]] немесе есірткілік заттардың көмегімен бағынышты, тәуелді немесе еркінен айыру көзделеді. Дәрі-дәрмектер тудырған әсерлер, көп жағдайда басқа қылмыстық әрекеттер кезінде, әсіресе [[автокөлік қылмыстары]]нда маңызды рөл ойнайды. Бұл жағдайда дозаны асыра қолдану, не оның болмауы немесе шұғыл қажет дәрі-дәрмекті бермеу елеулі маңызға ие болады. === Дәрі-дәрмекпен улануды техникалық криминалистикалық дәлелдеу. === Дәрі-дәрмекпен улануды техникалық криминалистикалық дәлелдеуі көп қиындықтармен тығыз байланысты. Оқиға орнында табылған дәрі қораптары мен улану белгілері кұнды деректер бере алады. Әйтсе де көп жағдайларда, материалды [[соттық-химиялық зерттеу]] кезінде белсенді заттар мөлшерінің тым аз болатыны соншалықты, зиянын тигізген компонентті ұзақ уақытқа созылған, күрделі сараптаулар нәтижесінде ғана байқап, анықтау мүмкін болады.<ref>Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық.- Алматы: Жеті жарғы, 2008. ISBN 9965-11-274-6</ref> ==Дереккөздер== <references/> [[Санат:Медицина]] [[Санат:Фармацевтика]] eazuibh9ltsw7bvtllsckcw2c44to67 0 103873 3062037 2201761 2022-08-18T14:58:31Z Temirlan Serikuly 122530 wikitext text/x-wiki {{Infobox Biography |subject_name = Мақсым Омарбекұлы | image_name =IMG_20220818_205353 | image_size = | image_caption = | date_of_birth = [[1940]] - [[2016]] | place_of_birth = | date_of_death =2016 | place_of_death =Қарқаралы | occupation = [[журналист]] | spouse =Қапиза Канафина }} '''Мақсым Омарбекұлы ''' (1940 ж. т.), [[журналист]]. Қарағанды мемлекеттік педагогикалық институтының тарих-филол. факультеттін (1965) бітірген. 1964 ж. Қарағандыда ''«Жас қазақ»'' ұйымын құрып, ұлтшылдық мазмұнда листовка таратқаны үшін бір жылға инcтитуттан және комсомолдан шығарылған. 1965 жылдан баспасөз қызмегінде, журналистік еңбек жолын сол жылы бұрынғы Егінді бұлак аудандықгазетінде жауапты хатшылыктан бастаған. 1968 жылдан [[Қарқаралы]] аудандық газетінде тілші. [[Қазақстан]] Журналистер одағы сыйлығыньщ лауреаты (1982). Бірнеше респ. конкурстардың жеңімпазы. ''«Ақ жаңбыр»'' (1982) повестер мен әңгімелер жинағы, ''«Адам ізі»'' деректі кітабы (1987), ''«Махаббат пен киянат»'' атты тандамалы кітабы (2003) шыққан. Әр жылдары жазған туындылары 5 ұжымдық жинақтарға кірген. Көптеген публицистикалық эсселер мен деректі шығармалардың авторы. 1990 жылдан2003 жылға дейін үш мәрте облыстык Кеңес пен Мәслихатка депутатболыпсайланған. Қазыбек би, Қаркаралы ауданыдарының кұрметгі азаматы.<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Stub:Қарағанды облысы: Энциклопедия }} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1940 жылы туғандар]] gh9t65juklka17ei03c4y7f75m2hfwp 3062041 3062037 2022-08-18T15:07:49Z Temirlan Serikuly 122530 wikitext text/x-wiki {{Infobox Biography |subject_name = Мақсым Омарбекұлы | image_name = | image_size = | image_caption = | date_of_birth = [[1940]] - [[2016]] | place_of_birth = | date_of_death = [[2016]] | place_of_death = [[Қарқаралы]] | occupation = [[журналист]] | spouse =Қапиза Канафина }} '''Мақсым Омарбекұлы ''' (1940 ж. т.), [[журналист]]. Қарағанды мемлекеттік педагогикалық институтының тарих-филология факультетін 1965 ж. бітірген. 1964 ж. Қарағандыда ''«Жас қазақ»'' ұйымын құрып, ұлтшылдық мазмұнда листовка таратқаны үшін бір жылға инcтитуттан және комсомолдан шығарылған. 1965 жылдан баспасөз қызметінде, журналистік еңбек жолын сол жылы бұрынғы Егіндібұлак аудандық газетінде жауапты хатшылықтан бастаған. 1968 жылдан Коммунизм таңы аудандық газетінде тілші. [[Қазақстан]] Журналистер одағы сыйлығының лауреаты (1982). Бірнеше республикалық конкурстардың жеңімпазы. ''«Ақ жаңбыр»'' (1982) повестер мен әңгімелер жинағы, ''«Адам ізі»'' деректі кітабы (1987), ''«Махаббат пен қиянат»'' атты таңдамалы кітабы (2003) шыққан. Әр жылдары жазған туындылары 5 ұжымдық жинақтарға кірген. Көптеген публицистикалық эсселер мен деректі шығармалардың авторы. 1990 жылдан2003 жылға дейін үш мәрте облыстық Кеңес пен Мәслихатка депутат болып сайланған. Қазыбек би, Қаркаралы ауданыдарының кұрметті азаматы.<ref>Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Stub:Қарағанды облысы: Энциклопедия }} {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1940 жылы туғандар]] bcuayxj9fuu40rd6jkzzer5vxga3hv6 0 118885 3062248 3061799 2022-08-19T07:09:39Z Ташметов шахрух 117802 Сілтемелер қойдым wikitext text/x-wiki {{Саясаткер |Есімі = Саясат Нұрбек |Шынайы есімі = |Сурет =Sayasat Nurbek Министр.jpg |Ені = |Атауы = |Туған кездегі есімі = Саясат Нұрбек |Лақап аты = |Туған күні = [[18 мамыр]] [[1981]] |Туған жері = [[Семей]], [[ШҚО]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = |Білімі = |Ғылыми дәрежесі = |Діні = |Партиясы = |Негізгі идеясы = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Жұбайлары = |Балалары = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Саясат Нұрбек''' ([[18 мамыр]] [[1981 жыл|1981]], [[Семей]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — қоғам қайраткері, саясаттанушы. Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрі (2022 жылғы 11 маусымнан бастап). == Білімі == *Маршаллтаун колледжін (Айова штаты, [[АҚШ]], 2001), саясаттанушы мамандығы бойынша; *[[Гумилев Лев Николаевич|Л.Н. Гумилев]] атындағы [[Еуразия ұлттық университеті]]н (2004) халықаралық [[заңгер]] мамандығы бойынша үздік; *La Sapienza университетін ([[Рим|Рим қаласы]], 2006) «[[Геосаясат]] және халықаралық қауіпсіздік» мамандығы бойынша үздік; *«Көкше» [[академия]]сын (Көкшетау қаласы, 2010) психология бакалавры дәрежесімен бітірген. Қазақ, орыс, ағылшын, түрік, итальян (еркін), испан (орта деңгейде), жапон және латын (тіл негізі) тілдерін біледі. «[[Нұр Отан ХДП|Нұр Отан]]» ХДП мүшесі (2007 жылдан). == Қызмет жолы == *2000 жылдың тамыз айынан желтоқсан айына дейін - конгрессмен Марк Смиттің сайлау алды науқанының жеке көмекшісі (Айова штаты, АҚШ); *2001 жылдың сәуір айынан мамыр айына дейін - АҚШ Айова штаты Үкіметінің Ақпараттық технологиялар департаменті инновациялық технологиялар бөлімінің қызметкері; *2002 жылдың желтоқсан айынан - «Қазақстан Жастар конгресі» ЗТБ Атқарушы директоратының әлеуметтік, экономикалық және аймақтық даму басқармасының бастығы ([[Астана қаласы]]); *2003 жылдың шілде айынан 2004 жылдың қыркүйек айына дейін - «Art-Motion» ЖШС құрылтайшы - директоры (Астана қаласы); *2006 жылдың қараша айынан - «Қазына» Тұрақты даму қоры» АҚ Инвестициялық жобалар департаментінің менеджері; *2007 жылдың қыркүйек айынан - «Қазына» Тұрақты даму қоры» АҚ басқарма төрағасының кеңесшісі; *2008 жылдың ақпан айынан - [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|ҚР Президенті Әкімшілігінің]] Мемлекеттік бақылау және ұйымдастыру-кадр жұмысы бөлімінде кадрлық саясат секторының меңгерушісі; *2008 жылдың қазан айынан - [[Қазақстан Президенті|ҚР Президенті]] жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының халықаралық ынтымақтастық және ғылым жөніндегі вице-ректоры; *2008 жылдың желтоқсан айынан - «[[Самұрық-Қазына]]» ҰӘҚ-АҚ кадр саясаты және персоналды басқару жөніндегі атқарушы директоры; *2009 жылдың мамыр айынан кадрлық саясат және персоналды басқару департаментінің директоры; *2009 жылдың қыркүйек айынан - ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Мемлекеттік саясат ұлттық мектебінің [[бас директор|директор]]ы; *[[2010]] жылдың наурыз айынан бері - Қазақ гуманитарлық заң университетінің «НР-менеджмент» пәнінің оқытушысы; *2010 жылдың қыркүйек айынан бері - «Тұран-Астана университетінің «Халықаралық құқық» пәнінің оқытушысы құқықтану кафедрасының доценті. *2010 жылдың қазан айынан бері - «Халықаралық бағдарламалар орталығы АҚ президенті. *ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясының стипендиаттары қауымдастығының мүшесі (2008 жылдан). *ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясы Тәуелсіз сараптама комиссиясы төрағасының орынбасары (2008 жылдан). Әскери атағы - запастағы лейтенант ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:Тұлғалар]] h05k3xgg45e9w9xdmnr8k8omd67eabp 3062249 3062248 2022-08-19T07:10:09Z Ташметов шахрух 117802 Қатесін дұрыстадым wikitext text/x-wiki {{Саясаткер |Есімі = Саясат Нұрбек |Шынайы есімі = |Сурет =Sayasat Nurbek Министр.jpg |Ені = |Атауы = |Туған кездегі есімі = Саясат Нұрбек |Лақап аты = |Туған күні = [[18 мамыр]] [[1981]] |Туған жері = [[Семей]], [[ШҚО]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = |Білімі = |Ғылыми дәрежесі = |Діні = |Партиясы = |Негізгі идеясы = |Мансабы = |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Жұбайлары = |Балалары = |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Commons = }} '''Саясат Нұрбек''' ([[18 мамыр]] [[1981 жыл|1981]], [[Семей]], [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]) — қоғам қайраткері, саясаттанушы. Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрі (2022 жылғы 11 маусымнан бастап). == Білімі == *Маршаллтаун колледжін (Айова штаты, [[АҚШ]], 2001), саясаттанушы мамандығы бойынша; *[[Гумилев Лев Николаевич|Л.Н. Гумилев]] атындағы [[Еуразия ұлттық университеті]]н (2004) халықаралық [[заңгер]] мамандығы бойынша үздік; *La Sapienza университетін ([[Рим|Рим қаласы]], 2006) «[[Геосаясат]] және халықаралық қауіпсіздік» мамандығы бойынша үздік; *«Көкше» [[академия]]сын (Көкшетау қаласы, 2010) психология бакалавры дәрежесімен бітірген. Қазақ, орыс, ағылшын, түрік, итальян (еркін), испан (орта деңгейде), жапон және латын (тіл негізі) тілдерін біледі. «[[Нұр Отан ХДП|Нұр Отан]]» ХДП мүшесі (2007 жылдан). == Қызмет жолы == *2000 жылдың тамыз айынан желтоқсан айына дейін - конгрессмен Марк Смиттің сайлау алды науқанының жеке көмекшісі (Айова штаты, АҚШ); *2001 жылдың сәуір айынан мамыр айына дейін - АҚШ Айова штаты Үкіметінің Ақпараттық технологиялар департаменті инновациялық технологиялар бөлімінің қызметкері; *2002 жылдың желтоқсан айынан - «Қазақстан Жастар конгресі» ЗТБ Атқарушы директоратының әлеуметтік, экономикалық және аймақтық даму басқармасының бастығы ([[Астана қаласы]]); *2003 жылдың шілде айынан 2004 жылдың қыркүйек айына дейін - «Art-Motion» ЖШС құрылтайшы - директоры (Астана қаласы); *2006 жылдың қараша айынан - «Қазына» Тұрақты даму қоры» АҚ Инвестициялық жобалар департаментінің менеджері; *2007 жылдың қыркүйек айынан - «Қазына» Тұрақты даму қоры» АҚ басқарма төрағасының кеңесшісі; *2008 жылдың ақпан айынан - [[Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігі|ҚР Президенті Әкімшілігінің]] Мемлекеттік бақылау және ұйымдастыру-кадр жұмысы бөлімінде кадрлық саясат секторының меңгерушісі; *2008 жылдың қазан айынан - [[Қазақстан Президенті|ҚР Президенті]] жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының халықаралық ынтымақтастық және ғылым жөніндегі вице-ректоры; *2008 жылдың желтоқсан айынан - «[[Самұрық-Қазына]]» ҰӘҚ-АҚ кадр саясаты және персоналды басқару жөніндегі атқарушы директоры; *2009 жылдың мамыр айынан кадрлық саясат және персоналды басқару департаментінің директоры; *2009 жылдың қыркүйек айынан - ҚР Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Мемлекеттік саясат ұлттық мектебінің [[бас директор|директор]]ы; *[[2010]] жылдың наурыз айынан бері - Қазақ гуманитарлық заң университетінің «НР-менеджмент» пәнінің оқытушысы; *2010 жылдың қыркүйек айынан бері - «Тұран-Астана университетінің «Халықаралық құқық» пәнінің оқытушысы құқықтану кафедрасының доценті. *2010 жылдың қазан айынан бері - «Халықаралық бағдарламалар орталығы АҚ президенті. *ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясының стипендиаттары қауымдастығының мүшесі (2008 жылдан). *ҚР Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясы Тәуелсіз сараптама комиссиясы төрағасының орынбасары (2008 жылдан). Әскери атағы - запастағы лейтенант. ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} [[Санат:Тұлғалар]] hdybsh2y69wttaybjshr2dywgc9pdcs 0 119987 3062008 2971619 2022-08-18T13:30:03Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Тбилиси |шынайы атауы = {{lang-ka|თბილისი}} |сурет = Tbilisi collage.png |жағдайы = Астана |ел = Грузия |елтаңба = Tbilisi_City_Seal.svg |ту = Flag_of_Tbilisi.svg |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = 120 |ту ені = 150 |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0 |lon_dir = |lon_deg = 44|lon_min = 48|lon_sec = 0 |CoordAddon = type:city(1250000)_region:GE |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = [[Кахабер Карлович Каладзе|Каха Каладзе]] <ref>[http://tbilisi.gov.ge/government/2?lang=en Тбилиси қаласының мәрінін ресми сайты]</ref> |құрылған уақыты = 455<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/191351/1/Konspeqti_Saqartvelos_Itoriidan.pdf კონსპექტი საქართველოს ისტორიიდან შედგენილი ა. ქუთათელაძისგან]. რვეული I. თბილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ ქართველთა ამხანაგობისა, 1900. გვერდი 38.</ref> |алғашқы дерек = [[379 жыл ]]<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/87622 მოსე ჯანაშვილი "საქართველოს საქართველოს დედა-ქალაქი ტფილისი"]. ქუთაისი, ღამბაშიძის სტამბა, 1899. გვერდი 8.</ref> |бұрынғы атаулары = 1936 жылға дейін — Тифлис |статус алуы = |жер аумағы = 720 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 100 |климаты = |ресми тілі = грузин |тұрғыны = 1 083 800 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = 1533 |шоғырлануы = 1 158 677 |ұлттық құрамы = грузиндер (89,9 %), армяндар (4,8 %), әзірбайжандар (1,4 %), орыстар (1,2 %), күрт-езидтер (1,0 %), осетиндер (0,4 %)<ref name="этн2014">[http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls 2014 General Population Census Results — Total population by regions and ethnicity]{{ref-en}}</ref> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = Тбилиситер |уақыт белдеуі = +4 |DST = |телефон коды = +995 32 |пошта индексі = 0100–0199 |пошта индекстері = |автомобиль коды = GEO |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Tbilisi |сайты = http://www.tbilisi.gov.ge/ |сайт тілі = ge |сайт тілі 2 = en |add1n = Награды |add1 = {{Ленин ордені|түрі=қала}} }} '''Тбилиси''' ({{lang-ka|თბილისი}}, {{Audio|Tbilisi.ogg|[ˌtbiˈliːsi]}} – «жылы қайнар») — [[Грузия]]ның астанасы және ірі қаласы. [[Мтквари]] ([[Кура]]) өзенінің бойында орналасқан. Тбилиси атауы алғашқы рет IV ғасырда айтылады, оның пайда болуын (груз. ტფილისი [Тпилиси]; тбили — «жылы») қалада жылы күкірт қайнарының пайда болуымен байланыстырады, [[1936]]-жылға дейін [[орыс тілі]]нде [[грек әдебиеті]]нен<ref name="Поспелов">Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь, М., «Русские словари», 1998, с. 412 — ISBN 5-89216-029-7</ref>. енген Тифлис атауын қолданып келді. 1936-жылдың 20-тамызынан бастап ресми түрде атаудық ұлттық айтылуына жақын болатын, Тбилиси деп атау қабылданды. Қала 726 км² аумақты құрайды және онда 108 24 00 тұрғын өмір сүреді. Б.з.[[V ғасыр]]да Иберия патшасы [[Вахтанг Горгасали]] негізін қалаған және [[VІ ғасыр]]да астана болған Тбилиси Гүржістанның маңызды өндірістік, әлеуметтік, мәдени орталығы болып табылады. Қала, сол сияқты, ғаламдық энергетикалық және сауда-саттық жобалардың транзиттік орталығы болып табылады. [[Еуропа]] мен [[Азия]]ның қиылысында стратегиялық орналасу Тбилисиді бірнеше мәрте Кавказдағы әр алуан күштердің қақтығысына алып келді. Руставели атындағы кең алаңнан бастап, ертеректегі Ортағасырдағы [[Нарикала]] ауданының сақталған тар көшелерінен қаланың тарихын оның сәулет өнері арқылы тануға болады. Қаланың тұрғылықты халқы әр алуан, тарихи Тбилиси әр түрлі ұлттар мен мәдениеттің, діннің және этникалық топтардың мекені болып табылады.Тбилисидің басым тұрғындары православ, [[Грузиндік Православ шіркеуі]]нің келушілері болғанымен, [[Абанотубани]] ежелгі ауданында [[Метехи]] шіркеуінен бірнеше жүз метрлік қашықтықта [[синагог]]тар, [[шіркеу]]лер, мешіттер бір-бірімен қатар салынған. Тбилисиде бір халықаралық әуежай орналасқан. Әулие Үштік Кафедральді Соборы, Сиони, Метехи, Нарикала Кафедральді Соборы, Гүржістан парламентінің ғимараты, Руставели алаңы, Анчисхати, Мтацминда (Әулие тау)Тбилис операсы, Кашвети, Әлем Көпірі шіркеуі Тбилисидің ерекше туристік бағыттары болып саналады. == Атауы == 1936 жылға дейін қала орыс тілінде Тифлис, ал грузин тілінде ტფილისი ([Тпилиси] (бұрынғы грузин атауы). Өзінің атауын ол жылы серный қайнарларының болуынан алды(грузин тілінен аударғанда, «тбили» ( «тпили») , яғни, «жылы»). ==Физико-географиялық сипаттамасы == ===Географиялық жағдайы === Тбилиси Кур өзенінің аңғарында тау алдиына іргелес 30 км созылып жатқан тар алапта орналасқан Тбилисс шұңқырында орналасқан. === Климаты === [[Сурет:Tbilisi 1464.jpg|thumb|300px|[[Абанотубани]] — Тбилисидің ескі оралымы]] Ұзақ ыстық жазымен, қысқа жылы көктемімен және жұмсақ қысымен жұмсақ-континентальді [[Қоңыржай климат|климат]] боп келеді. *Жылдық орта есеппен алынған [[температура]] — +12,9&nbsp;°C *Жылдық орта есеппен алынған [[Бофорт шкаласы|желдің жылдамдығы]] — 1,5 м/с *Жылдық орта есеппен алынған [[Ауаның ылғалдылығы|ауа ылғалдылығы]] — 67 % *Өте жоғары температура: кем дегенде -24,4 ° ([[1883 жыл]]ғы [[21 қаңтар]]); максимум + 42.0 ° ([[17 шілде]] [[1882 жыл]].) {{Қаланың ауа райы | Ені = 30px | Жағдайы = | Жер_ілік = Тбилиси | Дерекнама = [http://www.climate-charts.com/Locations/i/IR40754.php World Climate], [http://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=209 [[Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым|ДМҰ]]] | Қаң_ор = 2.3 | Қаң_ор_ж-ш = 18.9 | Ақп_ор = 3.1 | Ақп_ор_ж-ш = 34 | Нау_ор = 7.2 | Нау_ор_ж-ш = 30.3 | Сәу_ор = 12.7 | Сәу_ор_ж-ш = 50.5 | Мам_ор = 17.2 | Мам_ор_ж-ш = 77.6 | Мау_ор = 21.7 | Мау_ор_ж-ш = 76 | Шіл_ор = 24.9 | Шіл_ор_ж-ш = 44.9 | Там_ор = 24.7 | Там_ор_ж-ш = 47.5 | Қыр_ор = 20.2 | Қыр_ор_ж-ш = 35.6 | Қаз_ор = 14.2 | Қаз_ор_ж-ш = 37.5 | Қар_ор = 7.9 | Қар_ор_ж-ш = 29.9 | Жел_ор = 3.7 | Жел_ор_ж-ш = 21 | Жыл_ор = 13.3 | Жыл_ор_ж-ш = 495.5 | Қаң_ор_мин =-0.8 | Қаң_ор_макс = 7.7 | Ақп_ор_мин = 0.0 | Ақп_ор_макс = 12.9 | Нау_ор_мин = 3.2 | Нау_ор_макс = 18.9 | Сәу_ор_мин = 8.4 | Сәу_ор_макс = 21.9 | Мам_ор_мин = 12.4 | Мам_ор_макс = 23.1 | Мау_ор_мин = 16.5 | Мау_ор_макс = 28.1 | Шіл_ор_мин = 19.8 | Шіл_ор_макс = 31.2 | Там_ор_мин = 19.5 | Там_ор_макс = 30.9 | Қыр_ор_мин = 15.4 | Қыр_ор_макс = 26.4 | Қаз_ор_мин = 10.4 | Қаз_ор_макс = 19.8 | Қар_ор_мин = 4.9 | Қар_ор_макс = 12.8 | Жел_ор_мин = 1.3 | Жел_ор_макс = 8.4 | Жыл_ор_мин = 9.3 | Жыл_ор_макс = 18.9 | Қаң_а_мин =-24.4 | Қаң_а_макс = 19.5 | Ақп_а_мин =-14.8 | Ақп_а_макс = 22.4 | Нау_а_мин =-12.8 | Нау_а_макс = 28.7 | Сәу_а_мин =-3.8 | Сәу_а_макс = 34.4 | Мам_а_мин =1.0 | Мам_а_макс = 35.1 | Мау_а_мин = 6.3 | Мау_а_макс = 40.2 | Шіл_а_мин = 9.3 | Шіл_а_макс = 42.0 | Там_а_мин = 8.9 | Там_а_макс = 40.6 | Қыр_а_мин = 8.0 | Қыр_а_макс = 37.9 | Қаз_а_мин = −6.4 | Қаз_а_макс = 33.3 | Қар_а_мин = −7.1 | Қар_а_макс = 27.2 | Жел_а_мин =−20.5 | Жел_а_макс = 22.8 | Жыл_а_мин = −24.4 | Жыл_а_макс = 42.0 | Қаң_су = | Ақп_су = | Нау_су = | Сәу_су = | Мам_су = | Мау_су = | Шіл_су = | Там_су = | Қыр_су = | Қаз_су = | Қар_су = | Жел_су = | Жыл_су = }} === Фауна === [[фауна]] қаланың өте алуан төңірегі болып, осындай түлкі, қорқау [[қасқыр]] сияқты жануарлар бар. [[Бауырымен жорғалаушылар|Көптеген рептилиялар]] мен [[құстар]]. Табиғи кешендерді қорғау және биоалуантүрлілікті сақтау үшін аймақта Тбилиси ұлттық паркі ашылды. ===Хайуанаттар әлемі === Қала төңірегіндегі хайуанаттар әлемі әралуан, түлкілер, жолақ қорқаулар, шиебөрі, қасқырлар кездеседі. Бауырымен жорғалаушылар мен құстар да көп. Аймақта табиғи кешенді қорғау және сақтау мақсатында Тбилиси ұлттық саябағы құрылды. == Экономикасы == Мәліметтер бойынша Тбилисидегі жұмыссыздар саны тұрғындардың 29,6 % құрайды (2009).<ref>[http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/labour/new/5-LFS_regions.xls Distribution of population age of 15 and older by economic status and regions in 2009]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Geostat.ge</ref> == Транспорты == Тбилисиде метрополитен жұмыс істейді. 2006 жылға дейін қалада троллейбус және трамвай жол тораптары қызмет тетті. Тбилиси қаласында Гүржістанның басты әуежайы "Новоалексеевка" халықаралық әуежайы орналасқан. Тбилиси Гүржістан Темір Жолының аса маңызды теміржол торабы, елдің ірі транспорттық орталығы болып табылады. == Жергілікті танымал тұлғалар == * [[Абашидзе, Лейла Михайловна]] — кеңестік және грузиндік киноактриса, [[Грузин ССР]]інің халық әртісі. * [[Арсенов, Павел Оганезович]] (1936—1999) — кеңестік, россиялық режиссёр және актёр, РФ-ның өнеріне еңбегі сіңген қайраткер. * [[Бараташвили, Николай Мелитонович]] — выдающийся грузинский поэт-романтик. үздік грузин ақын-романтик. * [[Александр Михайлович (внук Николая I)|Алекса́ндр Миха́йлович]]— Ұлы княз, четвёртый сын Ұлы князь Михаила Николаевич пен Ольга Федорқызының төртінші ұлы , Николай немересі. * [[Брусилов, Алексей Алексеевич]] (1853—1926) — орыс қолбасшысы, атты әскер генералы. * [[Витте, Сергей Юльевич]] — граф, ресей мемлекеттік қайраткері, Ресей қаржысының министрі (1892—1903), министрлер комитетінің төрағасы, Ресей империясы министрлер кеңесінің төрағасы (1905—1906). * [[Гвердцители, Тамара Михайловна]] (1962) — кеңес, грузин және ресей әншісі, актриса, сазгер. * [[Джавахишвили, Иван Александрович]] — тарихшы, академик АН СССРКСРО ғылым академиясының академигі, Тбилиси мемлекеттік университетінің негізін қалаушы. * [[Кикабидзе, Вахтанг Константинович]] — кеңес және грузин эстрадалық әншісі, киноактёр, сценарист, кинорежиссёр, әндердің ауторы. * [[Кондратенко, Роман Исидорович]] — ресей әскери қолбасшысы, генерал-лейтенант, Порт-Артур қорғанысының батыры. * [[Месхи, Михаил Шалвович]] — кеңестік танымал футболисі, шабуылшы, КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері. * [[Полак, Алексей Филиппович]] — ғалым, өнертапқыш, ғылым докторы, КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Товстоногов, Георгий Александрович]] — кеңестік театр режиссёрі и педагог, КСРО , Грузия, Дағыстан халық әртісі, өнертану докторы, КСРО-ның Сахалиндік, Лениндік және мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Зураб Константинович Церетели]] (1934) — суретші, мүсінші, Ресей көркемдік академиясының президенті, Ресей Федерациясы мен Грузияның халық суретшісі. * [[Чабукиани, Вахтанг Михайлович]] — балеттің кеңестік әртісі, балетмейстер, педагог, Сталиндік (1941, 1948, 1951) и Лениндік (1958) сыйлықтың иегері, КСРО халық әртісі. * [[Чхаидзе, Омар|Омар Чхаидзе]] (1944) — грузиндік танымал, орыс суретшісі. * [[Софико Михайловна Чиаурели]] (1937—2008) — кеңестік және грузиндік актриса, Грузин ССРінің халық әртісі (1976), Армян ССРінің халық әртісі (1979). == Топографиялық карталар == * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38078.html K-38-78 Тбилиси. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982 ж. Издание 1983 ж. * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38090.html K-38-90 Марнеули. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982 ж. Издание 1983 ж. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа елордалары}} {{Азия елордалары}} [[Санат:Грузия қалалары]] [[Санат:Азия елордалары]] [[Санат:Тбилиси]] [[Санат:Киелі қалалар]] [[Санат:Миллионер қалалар]] rq9a2eo3dhspzfrmi3csyl49u3dyo9z 3062009 3062008 2022-08-18T13:30:26Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Тбилиси |шынайы атауы = {{lang-ka|თბილისი}} |сурет = Tbilisi collage.png |жағдайы = Астана |ел = Грузия |елтаңба = Tbilisi_City_Seal.svg |ту = Flag_of_Tbilisi.svg |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = 120 |ту ені = 150 |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0 |lon_dir = |lon_deg = 44|lon_min = 48|lon_sec = 0 |CoordAddon = type:city(1250000)_region:GE |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = [[Кахабер Карлович Каладзе|Каха Каладзе]] <ref>[http://tbilisi.gov.ge/government/2?lang=en Тбилиси қаласының мәрінін ресми сайты]</ref> |құрылған уақыты = 455<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/191351/1/Konspeqti_Saqartvelos_Itoriidan.pdf კონსპექტი საქართველოს ისტორიიდან შედგენილი ა. ქუთათელაძისგან]. რვეული I. თბილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ ქართველთა ამხანაგობისა, 1900. გვერდი 38.</ref> |алғашқы дерек = [[379 жыл ]]<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/87622 მოსე ჯანაშვილი "საქართველოს საქართველოს დედა-ქალაქი ტფილისი"]. ქუთაისი, ღამბაშიძის სტამბა, 1899. გვერდი 8.</ref> |бұрынғы атаулары = 1936 жылға дейін — Тифлис |статус алуы = |жер аумағы = 720 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 100 |климаты = |ресми тілі = грузин |тұрғыны = 1 083 800 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = 1533 |шоғырлануы = 1 158 677 |ұлттық құрамы = грузиндер (89,9 %), армяндар (4,8 %), әзірбайжандар (1,4 %), орыстар (1,2 %), күрт-езидтер (1,0 %), осетиндер (0,4 %)<ref name="этн2014">[http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls 2014 General Population Census Results — Total population by regions and ethnicity]{{ref-en}}</ref> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = Тбилиситер |уақыт белдеуі = +4 |DST = |телефон коды = +995 32 |пошта индексі = 0100–0199 |пошта индекстері = |автомобиль коды = GEO |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Tbilisi |сайты = http://www.tbilisi.gov.ge/ |сайт тілі = ge |сайт тілі 2 = en |add1n = Награды |add1 = {{Ленин ордені|түрі=қала}} }} '''Тбилиси''' ({{lang-ka|თბილისი}}, {{Audio|Tbilisi.ogg|[ˌtbiˈliːsi]}} – «жылы қайнар») — [[Грузия]]ның астанасы және ірі қаласы. [[Мтквари]] ([[Кура]]) өзенінің бойында орналасқан. Тбилиси атауы алғашқы рет IV ғасырда айтылады, оның пайда болуын (груз. ტფილისი [Тпилиси]; тбили — «жылы») қалада жылы күкірт қайнарының пайда болуымен байланыстырады, [[1936]]-жылға дейін [[орыс тілі]]нде [[грек әдебиеті]]нен<ref name="Поспелов">Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь, М., «Русские словари», 1998, с. 412 — ISBN 5-89216-029-7</ref>. енген Тифлис атауын қолданып келді. 1936-жылдың 20-тамызынан бастап ресми түрде атаудық ұлттық айтылуына жақын болатын, Тбилиси деп атау қабылданды. Қала 726 км² аумақты құрайды және онда 108 24 00 тұрғын өмір сүреді. Б.з.[[V ғасыр]]да Иберия патшасы [[Вахтанг Горгасали]] негізін қалаған және [[VІ ғасыр]]да астана болған Тбилиси Гүржістанның маңызды өндірістік, әлеуметтік, мәдени орталығы болып табылады. Қала, сол сияқты, ғаламдық энергетикалық және сауда-саттық жобалардың транзиттік орталығы болып табылады. [[Еуропа]] мен [[Азия]]ның қиылысында стратегиялық орналасу Тбилисиді бірнеше мәрте Кавказдағы әр алуан күштердің қақтығысына алып келді. Руставели атындағы кең алаңнан бастап, ертеректегі Ортағасырдағы [[Нарикала]] ауданының сақталған тар көшелерінен қаланың тарихын оның сәулет өнері арқылы тануға болады. Қаланың тұрғылықты халқы әр алуан, тарихи Тбилиси әр түрлі ұлттар мен мәдениеттің, діннің және этникалық топтардың мекені болып табылады.Тбилисидің басым тұрғындары православ, [[Грузиндік Православ шіркеуі]]нің келушілері болғанымен, [[Абанотубани]] ежелгі ауданында [[Метехи]] шіркеуінен бірнеше жүз метрлік қашықтықта [[синагог]]тар, [[шіркеу]]лер, мешіттер бір-бірімен қатар салынған. Тбилисиде бір халықаралық әуежай орналасқан. Әулие Үштік Кафедральді Соборы, Сиони, Метехи, Нарикала Кафедральді Соборы, Гүржістан парламентінің ғимараты, Руставели алаңы, Анчисхати, Мтацминда (Әулие тау)Тбилис операсы, Кашвети, Әлем Көпірі шіркеуі Тбилисидің ерекше туристік бағыттары болып саналады. == Атауы == 1936-жылға дейін қала орыс тілінде Тифлис, ал грузин тілінде ტფილისი ([Тпилиси] (бұрынғы грузин атауы). Өзінің атауын ол жылы серный қайнарларының болуынан алды(грузин тілінен аударғанда, «тбили» ( «тпили») , яғни, «жылы»). ==Физико-географиялық сипаттамасы == ===Географиялық жағдайы === Тбилиси Кур өзенінің аңғарында тау алдиына іргелес 30 км созылып жатқан тар алапта орналасқан Тбилисс шұңқырында орналасқан. === Климаты === [[Сурет:Tbilisi 1464.jpg|thumb|300px|[[Абанотубани]] — Тбилисидің ескі оралымы]] Ұзақ ыстық жазымен, қысқа жылы көктемімен және жұмсақ қысымен жұмсақ-континентальді [[Қоңыржай климат|климат]] боп келеді. *Жылдық орта есеппен алынған [[температура]] — +12,9&nbsp;°C *Жылдық орта есеппен алынған [[Бофорт шкаласы|желдің жылдамдығы]] — 1,5 м/с *Жылдық орта есеппен алынған [[Ауаның ылғалдылығы|ауа ылғалдылығы]] — 67 % *Өте жоғары температура: кем дегенде -24,4 ° ([[1883 жыл]]ғы [[21 қаңтар]]); максимум + 42.0 ° ([[17 шілде]] [[1882 жыл]].) {{Қаланың ауа райы | Ені = 30px | Жағдайы = | Жер_ілік = Тбилиси | Дерекнама = [http://www.climate-charts.com/Locations/i/IR40754.php World Climate], [http://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=209 [[Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым|ДМҰ]]] | Қаң_ор = 2.3 | Қаң_ор_ж-ш = 18.9 | Ақп_ор = 3.1 | Ақп_ор_ж-ш = 34 | Нау_ор = 7.2 | Нау_ор_ж-ш = 30.3 | Сәу_ор = 12.7 | Сәу_ор_ж-ш = 50.5 | Мам_ор = 17.2 | Мам_ор_ж-ш = 77.6 | Мау_ор = 21.7 | Мау_ор_ж-ш = 76 | Шіл_ор = 24.9 | Шіл_ор_ж-ш = 44.9 | Там_ор = 24.7 | Там_ор_ж-ш = 47.5 | Қыр_ор = 20.2 | Қыр_ор_ж-ш = 35.6 | Қаз_ор = 14.2 | Қаз_ор_ж-ш = 37.5 | Қар_ор = 7.9 | Қар_ор_ж-ш = 29.9 | Жел_ор = 3.7 | Жел_ор_ж-ш = 21 | Жыл_ор = 13.3 | Жыл_ор_ж-ш = 495.5 | Қаң_ор_мин =-0.8 | Қаң_ор_макс = 7.7 | Ақп_ор_мин = 0.0 | Ақп_ор_макс = 12.9 | Нау_ор_мин = 3.2 | Нау_ор_макс = 18.9 | Сәу_ор_мин = 8.4 | Сәу_ор_макс = 21.9 | Мам_ор_мин = 12.4 | Мам_ор_макс = 23.1 | Мау_ор_мин = 16.5 | Мау_ор_макс = 28.1 | Шіл_ор_мин = 19.8 | Шіл_ор_макс = 31.2 | Там_ор_мин = 19.5 | Там_ор_макс = 30.9 | Қыр_ор_мин = 15.4 | Қыр_ор_макс = 26.4 | Қаз_ор_мин = 10.4 | Қаз_ор_макс = 19.8 | Қар_ор_мин = 4.9 | Қар_ор_макс = 12.8 | Жел_ор_мин = 1.3 | Жел_ор_макс = 8.4 | Жыл_ор_мин = 9.3 | Жыл_ор_макс = 18.9 | Қаң_а_мин =-24.4 | Қаң_а_макс = 19.5 | Ақп_а_мин =-14.8 | Ақп_а_макс = 22.4 | Нау_а_мин =-12.8 | Нау_а_макс = 28.7 | Сәу_а_мин =-3.8 | Сәу_а_макс = 34.4 | Мам_а_мин =1.0 | Мам_а_макс = 35.1 | Мау_а_мин = 6.3 | Мау_а_макс = 40.2 | Шіл_а_мин = 9.3 | Шіл_а_макс = 42.0 | Там_а_мин = 8.9 | Там_а_макс = 40.6 | Қыр_а_мин = 8.0 | Қыр_а_макс = 37.9 | Қаз_а_мин = −6.4 | Қаз_а_макс = 33.3 | Қар_а_мин = −7.1 | Қар_а_макс = 27.2 | Жел_а_мин =−20.5 | Жел_а_макс = 22.8 | Жыл_а_мин = −24.4 | Жыл_а_макс = 42.0 | Қаң_су = | Ақп_су = | Нау_су = | Сәу_су = | Мам_су = | Мау_су = | Шіл_су = | Там_су = | Қыр_су = | Қаз_су = | Қар_су = | Жел_су = | Жыл_су = }} === Фауна === [[фауна]] қаланың өте алуан төңірегі болып, осындай түлкі, қорқау [[қасқыр]] сияқты жануарлар бар. [[Бауырымен жорғалаушылар|Көптеген рептилиялар]] мен [[құстар]]. Табиғи кешендерді қорғау және биоалуантүрлілікті сақтау үшін аймақта Тбилиси ұлттық паркі ашылды. ===Хайуанаттар әлемі === Қала төңірегіндегі хайуанаттар әлемі әралуан, түлкілер, жолақ қорқаулар, шиебөрі, қасқырлар кездеседі. Бауырымен жорғалаушылар мен құстар да көп. Аймақта табиғи кешенді қорғау және сақтау мақсатында Тбилиси ұлттық саябағы құрылды. == Экономикасы == Мәліметтер бойынша Тбилисидегі жұмыссыздар саны тұрғындардың 29,6 % құрайды (2009).<ref>[http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/labour/new/5-LFS_regions.xls Distribution of population age of 15 and older by economic status and regions in 2009]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Geostat.ge</ref> == Транспорты == Тбилисиде метрополитен жұмыс істейді. 2006 жылға дейін қалада троллейбус және трамвай жол тораптары қызмет тетті. Тбилиси қаласында Гүржістанның басты әуежайы "Новоалексеевка" халықаралық әуежайы орналасқан. Тбилиси Гүржістан Темір Жолының аса маңызды теміржол торабы, елдің ірі транспорттық орталығы болып табылады. == Жергілікті танымал тұлғалар == * [[Абашидзе, Лейла Михайловна]] — кеңестік және грузиндік киноактриса, [[Грузин ССР]]інің халық әртісі. * [[Арсенов, Павел Оганезович]] (1936—1999) — кеңестік, россиялық режиссёр және актёр, РФ-ның өнеріне еңбегі сіңген қайраткер. * [[Бараташвили, Николай Мелитонович]] — выдающийся грузинский поэт-романтик. үздік грузин ақын-романтик. * [[Александр Михайлович (внук Николая I)|Алекса́ндр Миха́йлович]]— Ұлы княз, четвёртый сын Ұлы князь Михаила Николаевич пен Ольга Федорқызының төртінші ұлы , Николай немересі. * [[Брусилов, Алексей Алексеевич]] (1853—1926) — орыс қолбасшысы, атты әскер генералы. * [[Витте, Сергей Юльевич]] — граф, ресей мемлекеттік қайраткері, Ресей қаржысының министрі (1892—1903), министрлер комитетінің төрағасы, Ресей империясы министрлер кеңесінің төрағасы (1905—1906). * [[Гвердцители, Тамара Михайловна]] (1962) — кеңес, грузин және ресей әншісі, актриса, сазгер. * [[Джавахишвили, Иван Александрович]] — тарихшы, академик АН СССРКСРО ғылым академиясының академигі, Тбилиси мемлекеттік университетінің негізін қалаушы. * [[Кикабидзе, Вахтанг Константинович]] — кеңес және грузин эстрадалық әншісі, киноактёр, сценарист, кинорежиссёр, әндердің ауторы. * [[Кондратенко, Роман Исидорович]] — ресей әскери қолбасшысы, генерал-лейтенант, Порт-Артур қорғанысының батыры. * [[Месхи, Михаил Шалвович]] — кеңестік танымал футболисі, шабуылшы, КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері. * [[Полак, Алексей Филиппович]] — ғалым, өнертапқыш, ғылым докторы, КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Товстоногов, Георгий Александрович]] — кеңестік театр режиссёрі и педагог, КСРО , Грузия, Дағыстан халық әртісі, өнертану докторы, КСРО-ның Сахалиндік, Лениндік және мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Зураб Константинович Церетели]] (1934) — суретші, мүсінші, Ресей көркемдік академиясының президенті, Ресей Федерациясы мен Грузияның халық суретшісі. * [[Чабукиани, Вахтанг Михайлович]] — балеттің кеңестік әртісі, балетмейстер, педагог, Сталиндік (1941, 1948, 1951) и Лениндік (1958) сыйлықтың иегері, КСРО халық әртісі. * [[Чхаидзе, Омар|Омар Чхаидзе]] (1944) — грузиндік танымал, орыс суретшісі. * [[Софико Михайловна Чиаурели]] (1937—2008) — кеңестік және грузиндік актриса, Грузин ССРінің халық әртісі (1976), Армян ССРінің халық әртісі (1979). == Топографиялық карталар == * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38078.html K-38-78 Тбилиси. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982 ж. Издание 1983 ж. * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38090.html K-38-90 Марнеули. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982 ж. Издание 1983 ж. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа елордалары}} {{Азия елордалары}} [[Санат:Грузия қалалары]] [[Санат:Азия елордалары]] [[Санат:Тбилиси]] [[Санат:Киелі қалалар]] [[Санат:Миллионер қалалар]] 6pydkk162ktjh78r99oxbm833bmby2r 3062011 3062009 2022-08-18T13:30:54Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Тбилиси |шынайы атауы = {{lang-ka|თბილისი}} |сурет = Tbilisi collage.png |жағдайы = Астана |ел = Грузия |елтаңба = Tbilisi_City_Seal.svg |ту = Flag_of_Tbilisi.svg |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = 120 |ту ені = 150 |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0 |lon_dir = |lon_deg = 44|lon_min = 48|lon_sec = 0 |CoordAddon = type:city(1250000)_region:GE |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = [[Кахабер Карлович Каладзе|Каха Каладзе]] <ref>[http://tbilisi.gov.ge/government/2?lang=en Тбилиси қаласының мәрінін ресми сайты]</ref> |құрылған уақыты = 455<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/191351/1/Konspeqti_Saqartvelos_Itoriidan.pdf კონსპექტი საქართველოს ისტორიიდან შედგენილი ა. ქუთათელაძისგან]. რვეული I. თბილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ ქართველთა ამხანაგობისა, 1900. გვერდი 38.</ref> |алғашқы дерек = [[379 жыл ]]<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/87622 მოსე ჯანაშვილი "საქართველოს საქართველოს დედა-ქალაქი ტფილისი"]. ქუთაისი, ღამბაშიძის სტამბა, 1899. გვერდი 8.</ref> |бұрынғы атаулары = 1936 жылға дейін — Тифлис |статус алуы = |жер аумағы = 720 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 100 |климаты = |ресми тілі = грузин |тұрғыны = 1 083 800 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = 1533 |шоғырлануы = 1 158 677 |ұлттық құрамы = грузиндер (89,9 %), армяндар (4,8 %), әзірбайжандар (1,4 %), орыстар (1,2 %), күрт-езидтер (1,0 %), осетиндер (0,4 %)<ref name="этн2014">[http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls 2014 General Population Census Results — Total population by regions and ethnicity]{{ref-en}}</ref> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = Тбилиситер |уақыт белдеуі = +4 |DST = |телефон коды = +995 32 |пошта индексі = 0100–0199 |пошта индекстері = |автомобиль коды = GEO |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Tbilisi |сайты = http://www.tbilisi.gov.ge/ |сайт тілі = ge |сайт тілі 2 = en |add1n = Награды |add1 = {{Ленин ордені|түрі=қала}} }} '''Тбилиси''' ({{lang-ka|თბილისი}}, {{Audio|Tbilisi.ogg|[ˌtbiˈliːsi]}} – «жылы қайнар») — [[Грузия]]ның астанасы және ірі қаласы. [[Мтквари]] ([[Кура]]) өзенінің бойында орналасқан. Тбилиси атауы алғашқы рет IV ғасырда айтылады, оның пайда болуын (груз. ტფილისი [Тпилиси]; тбили — «жылы») қалада жылы күкірт қайнарының пайда болуымен байланыстырады, [[1936]]-жылға дейін [[орыс тілі]]нде [[грек әдебиеті]]нен<ref name="Поспелов">Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь, М., «Русские словари», 1998, с. 412 — ISBN 5-89216-029-7</ref>. енген Тифлис атауын қолданып келді. 1936-жылдың 20-тамызынан бастап ресми түрде атаудық ұлттық айтылуына жақын болатын, Тбилиси деп атау қабылданды. Қала 726 км² аумақты құрайды және онда 108 24 00 тұрғын өмір сүреді. Б.з.[[V ғасыр]]да Иберия патшасы [[Вахтанг Горгасали]] негізін қалаған және [[VІ ғасыр]]да астана болған Тбилиси Гүржістанның маңызды өндірістік, әлеуметтік, мәдени орталығы болып табылады. Қала, сол сияқты, ғаламдық энергетикалық және сауда-саттық жобалардың транзиттік орталығы болып табылады. [[Еуропа]] мен [[Азия]]ның қиылысында стратегиялық орналасу Тбилисиді бірнеше мәрте Кавказдағы әр алуан күштердің қақтығысына алып келді. Руставели атындағы кең алаңнан бастап, ертеректегі Ортағасырдағы [[Нарикала]] ауданының сақталған тар көшелерінен қаланың тарихын оның сәулет өнері арқылы тануға болады. Қаланың тұрғылықты халқы әр алуан, тарихи Тбилиси әр түрлі ұлттар мен мәдениеттің, діннің және этникалық топтардың мекені болып табылады.Тбилисидің басым тұрғындары православ, [[Грузиндік Православ шіркеуі]]нің келушілері болғанымен, [[Абанотубани]] ежелгі ауданында [[Метехи]] шіркеуінен бірнеше жүз метрлік қашықтықта [[синагог]]тар, [[шіркеу]]лер, мешіттер бір-бірімен қатар салынған. Тбилисиде бір халықаралық әуежай орналасқан. Әулие Үштік Кафедральді Соборы, Сиони, Метехи, Нарикала Кафедральді Соборы, Гүржістан парламентінің ғимараты, Руставели алаңы, Анчисхати, Мтацминда (Әулие тау)Тбилис операсы, Кашвети, Әлем Көпірі шіркеуі Тбилисидің ерекше туристік бағыттары болып саналады. == Атауы == 1936-жылға дейін қала орыс тілінде Тифлис, ал грузин тілінде ტფილისი ([Тпилиси] (бұрынғы грузин атауы). Өзінің атауын ол жылы серный қайнарларының болуынан алды(грузин тілінен аударғанда, «тбили» ( «тпили») , яғни, «жылы»). ==Физико-географиялық сипаттамасы == ===Географиялық жағдайы === Тбилиси Кур өзенінің аңғарында тау алдиына іргелес 30 км созылып жатқан тар алапта орналасқан Тбилисс шұңқырында орналасқан. === Климаты === [[Сурет:Tbilisi 1464.jpg|thumb|300px|[[Абанотубани]] — Тбилисидің ескі оралымы]] Ұзақ ыстық жазымен, қысқа жылы көктемімен және жұмсақ қысымен жұмсақ-континентальді [[Қоңыржай климат|климат]] боп келеді. *Жылдық орта есеппен алынған [[температура]] — +12,9&nbsp;°C *Жылдық орта есеппен алынған [[Бофорт шкаласы|желдің жылдамдығы]] — 1,5 м/с *Жылдық орта есеппен алынған [[Ауаның ылғалдылығы|ауа ылғалдылығы]] — 67 % *Өте жоғары температура: кем дегенде -24,4 ° ([[1883 жыл]]ғы [[21 қаңтар]]); максимум + 42.0 ° ([[17 шілде]] [[1882 жыл]].) {{Қаланың ауа райы | Ені = 30px | Жағдайы = | Жер_ілік = Тбилиси | Дерекнама = [http://www.climate-charts.com/Locations/i/IR40754.php World Climate], [http://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=209 [[Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым|ДМҰ]]] | Қаң_ор = 2.3 | Қаң_ор_ж-ш = 18.9 | Ақп_ор = 3.1 | Ақп_ор_ж-ш = 34 | Нау_ор = 7.2 | Нау_ор_ж-ш = 30.3 | Сәу_ор = 12.7 | Сәу_ор_ж-ш = 50.5 | Мам_ор = 17.2 | Мам_ор_ж-ш = 77.6 | Мау_ор = 21.7 | Мау_ор_ж-ш = 76 | Шіл_ор = 24.9 | Шіл_ор_ж-ш = 44.9 | Там_ор = 24.7 | Там_ор_ж-ш = 47.5 | Қыр_ор = 20.2 | Қыр_ор_ж-ш = 35.6 | Қаз_ор = 14.2 | Қаз_ор_ж-ш = 37.5 | Қар_ор = 7.9 | Қар_ор_ж-ш = 29.9 | Жел_ор = 3.7 | Жел_ор_ж-ш = 21 | Жыл_ор = 13.3 | Жыл_ор_ж-ш = 495.5 | Қаң_ор_мин =-0.8 | Қаң_ор_макс = 7.7 | Ақп_ор_мин = 0.0 | Ақп_ор_макс = 12.9 | Нау_ор_мин = 3.2 | Нау_ор_макс = 18.9 | Сәу_ор_мин = 8.4 | Сәу_ор_макс = 21.9 | Мам_ор_мин = 12.4 | Мам_ор_макс = 23.1 | Мау_ор_мин = 16.5 | Мау_ор_макс = 28.1 | Шіл_ор_мин = 19.8 | Шіл_ор_макс = 31.2 | Там_ор_мин = 19.5 | Там_ор_макс = 30.9 | Қыр_ор_мин = 15.4 | Қыр_ор_макс = 26.4 | Қаз_ор_мин = 10.4 | Қаз_ор_макс = 19.8 | Қар_ор_мин = 4.9 | Қар_ор_макс = 12.8 | Жел_ор_мин = 1.3 | Жел_ор_макс = 8.4 | Жыл_ор_мин = 9.3 | Жыл_ор_макс = 18.9 | Қаң_а_мин =-24.4 | Қаң_а_макс = 19.5 | Ақп_а_мин =-14.8 | Ақп_а_макс = 22.4 | Нау_а_мин =-12.8 | Нау_а_макс = 28.7 | Сәу_а_мин =-3.8 | Сәу_а_макс = 34.4 | Мам_а_мин =1.0 | Мам_а_макс = 35.1 | Мау_а_мин = 6.3 | Мау_а_макс = 40.2 | Шіл_а_мин = 9.3 | Шіл_а_макс = 42.0 | Там_а_мин = 8.9 | Там_а_макс = 40.6 | Қыр_а_мин = 8.0 | Қыр_а_макс = 37.9 | Қаз_а_мин = −6.4 | Қаз_а_макс = 33.3 | Қар_а_мин = −7.1 | Қар_а_макс = 27.2 | Жел_а_мин =−20.5 | Жел_а_макс = 22.8 | Жыл_а_мин = −24.4 | Жыл_а_макс = 42.0 | Қаң_су = | Ақп_су = | Нау_су = | Сәу_су = | Мам_су = | Мау_су = | Шіл_су = | Там_су = | Қыр_су = | Қаз_су = | Қар_су = | Жел_су = | Жыл_су = }} === Фауна === [[фауна]] қаланың өте алуан төңірегі болып, осындай түлкі, қорқау [[қасқыр]] сияқты жануарлар бар. [[Бауырымен жорғалаушылар|Көптеген рептилиялар]] мен [[құстар]]. Табиғи кешендерді қорғау және биоалуантүрлілікті сақтау үшін аймақта Тбилиси ұлттық паркі ашылды. ===Хайуанаттар әлемі === Қала төңірегіндегі хайуанаттар әлемі әралуан, түлкілер, жолақ қорқаулар, шиебөрі, қасқырлар кездеседі. Бауырымен жорғалаушылар мен құстар да көп. Аймақта табиғи кешенді қорғау және сақтау мақсатында Тбилиси ұлттық саябағы құрылды. == Экономикасы == Мәліметтер бойынша Тбилисидегі жұмыссыздар саны тұрғындардың 29,6 % құрайды (2009).<ref>[http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/labour/new/5-LFS_regions.xls Distribution of population age of 15 and older by economic status and regions in 2009]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Geostat.ge</ref> == Транспорты == Тбилисиде метрополитен жұмыс істейді. 2006-жылға дейін қалада троллейбус және трамвай жол тораптары қызмет тетті. Тбилиси қаласында Гүржістанның басты әуежайы "Новоалексеевка" халықаралық әуежайы орналасқан. Тбилиси Гүржістан Темір Жолының аса маңызды теміржол торабы, елдің ірі транспорттық орталығы болып табылады. == Жергілікті танымал тұлғалар == * [[Абашидзе, Лейла Михайловна]] — кеңестік және грузиндік киноактриса, [[Грузин ССР]]інің халық әртісі. * [[Арсенов, Павел Оганезович]] (1936—1999) — кеңестік, россиялық режиссёр және актёр, РФ-ның өнеріне еңбегі сіңген қайраткер. * [[Бараташвили, Николай Мелитонович]] — выдающийся грузинский поэт-романтик. үздік грузин ақын-романтик. * [[Александр Михайлович (внук Николая I)|Алекса́ндр Миха́йлович]]— Ұлы княз, четвёртый сын Ұлы князь Михаила Николаевич пен Ольга Федорқызының төртінші ұлы , Николай немересі. * [[Брусилов, Алексей Алексеевич]] (1853—1926) — орыс қолбасшысы, атты әскер генералы. * [[Витте, Сергей Юльевич]] — граф, ресей мемлекеттік қайраткері, Ресей қаржысының министрі (1892—1903), министрлер комитетінің төрағасы, Ресей империясы министрлер кеңесінің төрағасы (1905—1906). * [[Гвердцители, Тамара Михайловна]] (1962) — кеңес, грузин және ресей әншісі, актриса, сазгер. * [[Джавахишвили, Иван Александрович]] — тарихшы, академик АН СССРКСРО ғылым академиясының академигі, Тбилиси мемлекеттік университетінің негізін қалаушы. * [[Кикабидзе, Вахтанг Константинович]] — кеңес және грузин эстрадалық әншісі, киноактёр, сценарист, кинорежиссёр, әндердің ауторы. * [[Кондратенко, Роман Исидорович]] — ресей әскери қолбасшысы, генерал-лейтенант, Порт-Артур қорғанысының батыры. * [[Месхи, Михаил Шалвович]] — кеңестік танымал футболисі, шабуылшы, КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері. * [[Полак, Алексей Филиппович]] — ғалым, өнертапқыш, ғылым докторы, КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Товстоногов, Георгий Александрович]] — кеңестік театр режиссёрі и педагог, КСРО , Грузия, Дағыстан халық әртісі, өнертану докторы, КСРО-ның Сахалиндік, Лениндік және мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Зураб Константинович Церетели]] (1934) — суретші, мүсінші, Ресей көркемдік академиясының президенті, Ресей Федерациясы мен Грузияның халық суретшісі. * [[Чабукиани, Вахтанг Михайлович]] — балеттің кеңестік әртісі, балетмейстер, педагог, Сталиндік (1941, 1948, 1951) и Лениндік (1958) сыйлықтың иегері, КСРО халық әртісі. * [[Чхаидзе, Омар|Омар Чхаидзе]] (1944) — грузиндік танымал, орыс суретшісі. * [[Софико Михайловна Чиаурели]] (1937—2008) — кеңестік және грузиндік актриса, Грузин ССРінің халық әртісі (1976), Армян ССРінің халық әртісі (1979). == Топографиялық карталар == * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38078.html K-38-78 Тбилиси. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982 ж. Издание 1983 ж. * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38090.html K-38-90 Марнеули. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982 ж. Издание 1983 ж. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа елордалары}} {{Азия елордалары}} [[Санат:Грузия қалалары]] [[Санат:Азия елордалары]] [[Санат:Тбилиси]] [[Санат:Киелі қалалар]] [[Санат:Миллионер қалалар]] hk5gmesmd0ngk5ermx6qfjz9ol7tjs4 3062012 3062011 2022-08-18T13:31:50Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Тбилиси |шынайы атауы = {{lang-ka|თბილისი}} |сурет = Tbilisi collage.png |жағдайы = Астана |ел = Грузия |елтаңба = Tbilisi_City_Seal.svg |ту = Flag_of_Tbilisi.svg |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = 120 |ту ені = 150 |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 43|lat_sec = 0 |lon_dir = |lon_deg = 44|lon_min = 48|lon_sec = 0 |CoordAddon = type:city(1250000)_region:GE |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = |аймағы = |кестедегі аймақ = |аудан түрі = |ауданы = |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = [[Кахабер Карлович Каладзе|Каха Каладзе]] <ref>[http://tbilisi.gov.ge/government/2?lang=en Тбилиси қаласының мәрінін ресми сайты]</ref> |құрылған уақыты = 455<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/191351/1/Konspeqti_Saqartvelos_Itoriidan.pdf კონსპექტი საქართველოს ისტორიიდან შედგენილი ა. ქუთათელაძისგან]. რვეული I. თბილისი, სტამბა წიგნების გამომცემელ ქართველთა ამხანაგობისა, 1900. გვერდი 38.</ref> |алғашқы дерек = [[379 жыл ]]<ref>[http://dspace.nplg.gov.ge/handle/1234/87622 მოსე ჯანაშვილი "საქართველოს საქართველოს დედა-ქალაქი ტფილისი"]. ქუთაისი, ღამბაშიძის სტამბა, 1899. გვერდი 8.</ref> |бұрынғы атаулары = 1936 жылға дейін — Тифлис |статус алуы = |жер аумағы = 720 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 100 |климаты = |ресми тілі = грузин |тұрғыны = 1 083 800 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = 1533 |шоғырлануы = 1 158 677 |ұлттық құрамы = грузиндер (89,9 %), армяндар (4,8 %), әзірбайжандар (1,4 %), орыстар (1,2 %), күрт-езидтер (1,0 %), осетиндер (0,4 %)<ref name="этн2014">[http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls 2014 General Population Census Results — Total population by regions and ethnicity]{{ref-en}}</ref> |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = Тбилиситер |уақыт белдеуі = +4 |DST = |телефон коды = +995 32 |пошта индексі = 0100–0199 |пошта индекстері = |автомобиль коды = GEO |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = Tbilisi |сайты = http://www.tbilisi.gov.ge/ |сайт тілі = ge |сайт тілі 2 = en |add1n = Награды |add1 = {{Ленин ордені|түрі=қала}} }} '''Тбилиси''' ({{lang-ka|თბილისი}}, {{Audio|Tbilisi.ogg|[ˌtbiˈliːsi]}} – «жылы қайнар») — [[Грузия]]ның астанасы және ірі қаласы. [[Мтквари]] ([[Кура]]) өзенінің бойында орналасқан. Тбилиси атауы алғашқы рет IV ғасырда айтылады, оның пайда болуын (груз. ტფილისი [Тпилиси]; тбили — «жылы») қалада жылы күкірт қайнарының пайда болуымен байланыстырады, [[1936]]-жылға дейін [[орыс тілі]]нде [[грек әдебиеті]]нен<ref name="Поспелов">Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь, М., «Русские словари», 1998, с. 412 — ISBN 5-89216-029-7</ref>. енген Тифлис атауын қолданып келді. 1936-жылдың 20-тамызынан бастап ресми түрде атаудық ұлттық айтылуына жақын болатын, Тбилиси деп атау қабылданды. Қала 726 км² аумақты құрайды және онда 108 24 00 тұрғын өмір сүреді. Б.з.[[V ғасыр]]да Иберия патшасы [[Вахтанг Горгасали]] негізін қалаған және [[VІ ғасыр]]да астана болған Тбилиси Гүржістанның маңызды өндірістік, әлеуметтік, мәдени орталығы болып табылады. Қала, сол сияқты, ғаламдық энергетикалық және сауда-саттық жобалардың транзиттік орталығы болып табылады. [[Еуропа]] мен [[Азия]]ның қиылысында стратегиялық орналасу Тбилисиді бірнеше мәрте Кавказдағы әр алуан күштердің қақтығысына алып келді. Руставели атындағы кең алаңнан бастап, ертеректегі Ортағасырдағы [[Нарикала]] ауданының сақталған тар көшелерінен қаланың тарихын оның сәулет өнері арқылы тануға болады. Қаланың тұрғылықты халқы әр алуан, тарихи Тбилиси әр түрлі ұлттар мен мәдениеттің, діннің және этникалық топтардың мекені болып табылады.Тбилисидің басым тұрғындары православ, [[Грузиндік Православ шіркеуі]]нің келушілері болғанымен, [[Абанотубани]] ежелгі ауданында [[Метехи]] шіркеуінен бірнеше жүз метрлік қашықтықта [[синагог]]тар, [[шіркеу]]лер, мешіттер бір-бірімен қатар салынған. Тбилисиде бір халықаралық әуежай орналасқан. Әулие Үштік Кафедральді Соборы, Сиони, Метехи, Нарикала Кафедральді Соборы, Гүржістан парламентінің ғимараты, Руставели алаңы, Анчисхати, Мтацминда (Әулие тау)Тбилис операсы, Кашвети, Әлем Көпірі шіркеуі Тбилисидің ерекше туристік бағыттары болып саналады. == Атауы == 1936-жылға дейін қала орыс тілінде Тифлис, ал грузин тілінде ტფილისი ([Тпилиси] (бұрынғы грузин атауы). Өзінің атауын ол жылы серный қайнарларының болуынан алды(грузин тілінен аударғанда, «тбили» ( «тпили») , яғни, «жылы»). ==Физико-географиялық сипаттамасы == ===Географиялық жағдайы === Тбилиси Кур өзенінің аңғарында тау алдиына іргелес 30 км созылып жатқан тар алапта орналасқан Тбилисс шұңқырында орналасқан. === Климаты === [[Сурет:Tbilisi 1464.jpg|thumb|300px|[[Абанотубани]] — Тбилисидің ескі оралымы]] Ұзақ ыстық жазымен, қысқа жылы көктемімен және жұмсақ қысымен жұмсақ-континентальді [[Қоңыржай климат|климат]] боп келеді. *Жылдық орта есеппен алынған [[температура]] — +12,9&nbsp;°C *Жылдық орта есеппен алынған [[Бофорт шкаласы|желдің жылдамдығы]] — 1,5 м/с *Жылдық орта есеппен алынған [[Ауаның ылғалдылығы|ауа ылғалдылығы]] — 67 % *Өте жоғары температура: кем дегенде -24,4 ° ([[1883 жыл]]ғы [[21 қаңтар]]); максимум + 42.0 ° ([[17 шілде]] [[1882 жыл]].) {{Қаланың ауа райы | Ені = 30px | Жағдайы = | Жер_ілік = Тбилиси | Дерекнама = [http://www.climate-charts.com/Locations/i/IR40754.php World Climate], [http://worldweather.wmo.int/en/city.html?cityId=209 [[Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым|ДМҰ]]] | Қаң_ор = 2.3 | Қаң_ор_ж-ш = 18.9 | Ақп_ор = 3.1 | Ақп_ор_ж-ш = 34 | Нау_ор = 7.2 | Нау_ор_ж-ш = 30.3 | Сәу_ор = 12.7 | Сәу_ор_ж-ш = 50.5 | Мам_ор = 17.2 | Мам_ор_ж-ш = 77.6 | Мау_ор = 21.7 | Мау_ор_ж-ш = 76 | Шіл_ор = 24.9 | Шіл_ор_ж-ш = 44.9 | Там_ор = 24.7 | Там_ор_ж-ш = 47.5 | Қыр_ор = 20.2 | Қыр_ор_ж-ш = 35.6 | Қаз_ор = 14.2 | Қаз_ор_ж-ш = 37.5 | Қар_ор = 7.9 | Қар_ор_ж-ш = 29.9 | Жел_ор = 3.7 | Жел_ор_ж-ш = 21 | Жыл_ор = 13.3 | Жыл_ор_ж-ш = 495.5 | Қаң_ор_мин =-0.8 | Қаң_ор_макс = 7.7 | Ақп_ор_мин = 0.0 | Ақп_ор_макс = 12.9 | Нау_ор_мин = 3.2 | Нау_ор_макс = 18.9 | Сәу_ор_мин = 8.4 | Сәу_ор_макс = 21.9 | Мам_ор_мин = 12.4 | Мам_ор_макс = 23.1 | Мау_ор_мин = 16.5 | Мау_ор_макс = 28.1 | Шіл_ор_мин = 19.8 | Шіл_ор_макс = 31.2 | Там_ор_мин = 19.5 | Там_ор_макс = 30.9 | Қыр_ор_мин = 15.4 | Қыр_ор_макс = 26.4 | Қаз_ор_мин = 10.4 | Қаз_ор_макс = 19.8 | Қар_ор_мин = 4.9 | Қар_ор_макс = 12.8 | Жел_ор_мин = 1.3 | Жел_ор_макс = 8.4 | Жыл_ор_мин = 9.3 | Жыл_ор_макс = 18.9 | Қаң_а_мин =-24.4 | Қаң_а_макс = 19.5 | Ақп_а_мин =-14.8 | Ақп_а_макс = 22.4 | Нау_а_мин =-12.8 | Нау_а_макс = 28.7 | Сәу_а_мин =-3.8 | Сәу_а_макс = 34.4 | Мам_а_мин =1.0 | Мам_а_макс = 35.1 | Мау_а_мин = 6.3 | Мау_а_макс = 40.2 | Шіл_а_мин = 9.3 | Шіл_а_макс = 42.0 | Там_а_мин = 8.9 | Там_а_макс = 40.6 | Қыр_а_мин = 8.0 | Қыр_а_макс = 37.9 | Қаз_а_мин = −6.4 | Қаз_а_макс = 33.3 | Қар_а_мин = −7.1 | Қар_а_макс = 27.2 | Жел_а_мин =−20.5 | Жел_а_макс = 22.8 | Жыл_а_мин = −24.4 | Жыл_а_макс = 42.0 | Қаң_су = | Ақп_су = | Нау_су = | Сәу_су = | Мам_су = | Мау_су = | Шіл_су = | Там_су = | Қыр_су = | Қаз_су = | Қар_су = | Жел_су = | Жыл_су = }} === Фауна === [[фауна]] қаланың өте алуан төңірегі болып, осындай түлкі, қорқау [[қасқыр]] сияқты жануарлар бар. [[Бауырымен жорғалаушылар|Көптеген рептилиялар]] мен [[құстар]]. Табиғи кешендерді қорғау және биоалуантүрлілікті сақтау үшін аймақта Тбилиси ұлттық паркі ашылды. ===Хайуанаттар әлемі === Қала төңірегіндегі хайуанаттар әлемі әралуан, түлкілер, жолақ қорқаулар, шиебөрі, қасқырлар кездеседі. Бауырымен жорғалаушылар мен құстар да көп. Аймақта табиғи кешенді қорғау және сақтау мақсатында Тбилиси ұлттық саябағы құрылды. == Экономикасы == Мәліметтер бойынша Тбилисидегі жұмыссыздар саны тұрғындардың 29,6 % құрайды (2009).<ref>[http://www.geostat.ge/cms/site_images/_files/english/labour/new/5-LFS_regions.xls Distribution of population age of 15 and older by economic status and regions in 2009]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} // Geostat.ge</ref> == Транспорты == Тбилисиде метрополитен жұмыс істейді. 2006-жылға дейін қалада троллейбус және трамвай жол тораптары қызмет тетті. Тбилиси қаласында Гүржістанның басты әуежайы "Новоалексеевка" халықаралық әуежайы орналасқан. Тбилиси Гүржістан Темір Жолының аса маңызды теміржол торабы, елдің ірі транспорттық орталығы болып табылады. == Жергілікті танымал тұлғалар == * [[Абашидзе, Лейла Михайловна]] — кеңестік және грузиндік киноактриса, [[Грузин ССР]]інің халық әртісі. * [[Арсенов, Павел Оганезович]] (1936—1999) — кеңестік, россиялық режиссёр және актёр, РФ-ның өнеріне еңбегі сіңген қайраткер. * [[Бараташвили, Николай Мелитонович]] — выдающийся грузинский поэт-романтик. үздік грузин ақын-романтик. * [[Александр Михайлович (внук Николая I)|Алекса́ндр Миха́йлович]]— Ұлы княз, четвёртый сын Ұлы князь Михаила Николаевич пен Ольга Федорқызының төртінші ұлы , Николай немересі. * [[Брусилов, Алексей Алексеевич]] (1853—1926) — орыс қолбасшысы, атты әскер генералы. * [[Витте, Сергей Юльевич]] — граф, ресей мемлекеттік қайраткері, Ресей қаржысының министрі (1892—1903), министрлер комитетінің төрағасы, Ресей империясы министрлер кеңесінің төрағасы (1905—1906). * [[Гвердцители, Тамара Михайловна]] (1962) — кеңес, грузин және ресей әншісі, актриса, сазгер. * [[Джавахишвили, Иван Александрович]] — тарихшы, академик АН СССРКСРО ғылым академиясының академигі, Тбилиси мемлекеттік университетінің негізін қалаушы. * [[Кикабидзе, Вахтанг Константинович]] — кеңес және грузин эстрадалық әншісі, киноактёр, сценарист, кинорежиссёр, әндердің ауторы. * [[Кондратенко, Роман Исидорович]] — ресей әскери қолбасшысы, генерал-лейтенант, Порт-Артур қорғанысының батыры. * [[Месхи, Михаил Шалвович]] — кеңестік танымал футболисі, шабуылшы, КСРО-ға еңбегі сіңген спорт шебері. * [[Полак, Алексей Филиппович]] — ғалым, өнертапқыш, ғылым докторы, КСРО мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Товстоногов, Георгий Александрович]] — кеңестік театр режиссёрі и педагог, КСРО , Грузия, Дағыстан халық әртісі, өнертану докторы, КСРО-ның Сахалиндік, Лениндік және мемлекеттік сыйлығының иегері. * [[Зураб Константинович Церетели]] (1934) — суретші, мүсінші, Ресей көркемдік академиясының президенті, Ресей Федерациясы мен Грузияның халық суретшісі. * [[Чабукиани, Вахтанг Михайлович]] — балеттің кеңестік әртісі, балетмейстер, педагог, Сталиндік (1941, 1948, 1951) и Лениндік (1958) сыйлықтың иегері, КСРО халық әртісі. * [[Чхаидзе, Омар|Омар Чхаидзе]] (1944) — грузиндік танымал, орыс суретшісі. * [[Софико Михайловна Чиаурели]] (1937—2008) — кеңестік және грузиндік актриса, Грузин ССРінің халық әртісі (1976), Армян ССРінің халық әртісі (1979). == Топографиялық карталар == * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38078.html K-38-78 Тбилиси. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982-жыл. Издание 1983-жыл. * Карта|http://mapk38.narod.ru/map1/ik38090.html K-38-90 Марнеули. Масштаб: 1:100 000. Состояние местности на 1982-жыл. Издание 1983-жыл. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Еуропа елордалары}} {{Азия елордалары}} [[Санат:Грузия қалалары]] [[Санат:Азия елордалары]] [[Санат:Тбилиси]] [[Санат:Киелі қалалар]] [[Санат:Миллионер қалалар]] cvp2v3nm56imzzmy5l78nxpqad8w1bm 3 122375 3062043 3061660 2022-08-18T15:16:00Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022}} {{астынан}} == Кері байланыс == {{@|Madi Dos}}, {{@|Аrysтanbek}} телеграмда бармын, менде уақыт тығыз, оны түсіндіріп отыратын уақытым болмайды. Сосын нені түсіндермін? ''Болмасаңда ұқсап бақ'' демекші үлгілерді мен көбіне орыс, кейде ағылшын уикиден қарап жасаймын. Madi Dos қатысушыға дені дұрыс мақала, санаттарға қарап көрсеңіз болады деп түсіндіргенмін. Өзіміз де уикипедияны солай ізденіп, сұрап үйренгенбіз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:01, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :Елдің бәрі бірдей емес Касымов мырза. Жарайсыз, үйренгеніңіз жақсы екен. Алайда уикиді түсінбейтін, бірақ мақала қосып өңдегісі келетін, үлес қосқысы келетін адамдар бар. Сондай энтуазистердің бетін бұрып бағыт сілтеп жіберуге қазіргі зымыраған уақытта уики беті жеткіліксіз сияқты.Ал мессенжерлерге, Телеграмға адамдар жедел кіріп сұрақтарына жауап алуға ыңғайлы. Топқа кіргіңіз келмегенді мен сізді "ұрының арты қуыс" дегендей басқаша түсіндім. :''Сосын нені түсіндіремін?'' Уикиде жетеді түсіндіретін нәрсе. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 01:13, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) ::@[[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] мырза бізде онсызда белсенді қатысушыдар өте аз, жеке басына тиісіп белсенділерді Уикипедиядан суытып алуымыз мүмкін, бізге арбаны да сындырмайтын, өгізді де өлтірмейтін бейтарап жолды ұстану керек. Қараңыз: [[Уикипедия:Сыпайылық]] <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:39, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) :::{{@|Madi Dos}} мен оны жазып көрсете алмаймын, осында н/е телеграмда қандай айырмашылық бар? ''Энтуазистер'' мысалы ретінде таңдаулы/жақсы мақалаларды қараса болады, тегі болмай жатса басқа дамыған уикилерді қарап көрсің. Кезінде жоғарыда айтып кеткендей басқа уикиден қарап, қиналсақта біршама нәрсені үйрендік (біраз қатысушылар солай жасады). Қазір қайта көптеген үлгі, санаттар, жақсы көлемді мақалалар жетіп тұр ғой. Егер шын ыңталары болса, менің (өзіне көп алатын админ сымақ демекші) көмегім шамалы болады-ау. Түсінгенім мен оларға түсіндірмегендіктен дамуыларына кедергі жасап жүрсіз деген сізден сондай ой келді, бұл еркін тегін, әркім өз ыңтасы мен шабытына байланысты дамитын жоба негізі. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:34, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мәліметті неге өшірдің? == [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D3%A9%D0%BD%D0%B5%D1%80&action=history Зергерлік өнер мақаласындағы мәліметті] неге өшірдің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :Айдын мырза екеуі мүлдем бөлек тақырыптар ғой. Зергерлік өнер ол дереккіз зат еcім, зергерлік бұйымдар деректі зат есім, яғни қолға ұстап көзбен көріп, тістеп иіскеп көруге болатын заттар. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:47, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :: Arystanbek, мақаланы дұрыс қалыпқа келтіргеніңіз үшін рақмет! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:54, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :{{@|Arystanbek}} алты жыл бұрынғы нәрсе екен, тәжірибе аз болғаннан дұрыс біріктірмеген екенмін, интеруики мен санатты қойып шығу керек. Маған сілтей бермей --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:21, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Бұрыс белсенділік == <s>[[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы]] деген мақаланы қандай мақсатпен жойып тастағансың? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:58, 2022 ж. қаңтардың 28 (+06) *Әй, админсымақ, сұраққа неге жауап бермей жүрсің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:15, 2022 ж. ақпанның 11 (+06)</s> == Үлгі:Кино→ |Жыл == Қайырлы кеш Kasymov! Сізге жүгінбегелі біраз уақыт болыпты, 2020 жылдағыдай сіздің талқылауыңызға жиі жазған кездерді сағынып кетіппін, шынында!:) Іске келер болсақ, [[:Үлгі:Кино]] үлгісіндегі Жыл бөлімінде автоматты сілтемені дұрыстау керек сияқты, өйткені қандай да бір фильмнің шыққан жылын мысалы 2007 деп жазғанда тек сол жазған 2007 ге ғана сілтейді, ал «2007» дегеніміз «2007 жыл» деген мақалаға айдау беті болып табылады, сондықтан мақаланың үлгісінде жасыл сілтеме пайда болады. Сол жасыл сілтеме пайда болмайтындай, автоматты түрде «???? жыл» дегенге сілтейтіндей жөндесеңіз.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 18:10, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) :@[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] [[Арнайы:Diff/2982636|осылай жазса]] жетпей ме? Осылай дұрыс сияқты. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) ::{{@|Nurtenge}} жасалды, тек санмен көрсету керек: '''2009''', {{@|Arystanbek}} мырза олай жасаса санат шықпай қалады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) :::Рахмет көп-көп! [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 21:38, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) == Туған күнге байланысты санатты неге алып тастадың(ыз)??? == Мысалы, 5 мамырда туғандар деген санатты алып тастапсыз, не үшін? Олар басты бетте бүгін туғандар деген бетте шығып тұрмай ма??? Қандай себеппен алып тастадыңыз. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 20:44, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) :{{@|Madi Dos}} Нақтырақ қай мақалада алынып тастады? Дәлірек көрсетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:28, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) ::[[:Санат:5 мамырда туғандар|Санат:5 мамырда туғандар]] осы санатты кеше [[Ілияс Жансүгіров]] бетінен аластапсың. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:21, 2022 ж. ақпанның 7 (+06): :::{{@|Madi Dos}} иә алдым, себебі үлгіні дұрыс толтырса ондай санаттың қажеттілігі шамалы. Егер ''туған/қайтыс болған күні'' параметрін дұрыс толтырса автоматты түрде туған жылы және күні бойынша санаттар пайда болады. Сондай нәрсе туған/қайтыс болған жері және мамандықтары бойынша арналған үлгілер бар. Асықпай дұрыстап қарасаңыз, ''5 мамырда туғандар'' санат ешқайда кеткен жоқ. Түсінген шығарсыз деген ойдамын. Бір данышпан кісі ұқсап шайып кетпейтіңізге үміттемін) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:21, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) == Тағы қате үлгі == [[Ричард Брэнсон]] дегенді жедел жоюға ұсыныпсың, еш түзетпей. Жою үлгісін қате қойғансың, аударманың сапасына байланысты арнайы үлгілер бар. Ондай есуастықты қою керек, Kasymov. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:19, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) :мына мақаланың аудармасы шынында да мағынасыз болып кеткен екен, бұлай өтірік санын көбейткенше, аз да болса саз аударып мағыналы қылып салу керек еді. Менің ойым. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:24, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) :мынаны түзетпей ақ жаңасын бастай салған дұрыс сияқты қайтадан. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:26, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) * Kasymov, сен қате қойған үлгіні Nurkhan деген саналы қатысушы алып тастаған. Содан үйреніп жүр... --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:11, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) == Дереккөздерді жою вандализмге жатады == [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D1%8B%D0%BC%D1%8B%D0%B7&type=revision&diff=2949388&oldid=2946292 Мына өңдемемен] сен [[Қымыз]] мақаласындағы дереккөзді жойып тастағансың. Бұл қатеңді мен өшірдім. Администратордан вандализмді ешкім күтпейді, бірақ сен шын администратор емес екенін түсінемін. Ескерту ретінде қалсын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:29, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :Сол өте мықты дереккөзді пдф немесе скан нұсқасында ''Қазақ совет энциклопедиясы, 7-том.'' '''Қымыздың шипалық, емдік маңызы зор''' деген сөзін көрсетуіңзді өтінемін, және кітаптың авторы мен жылы қай бетте алынғаны баспасын көрсетуді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:53, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :: Сен осы мықты дереккөзді өміріңде көрмегенсің ба? Онда [[Қазақ Кеңес энциклопедиясы|мына мақаланы]] оқып шық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:39, 2022 ж. ақпанның 16 (+06) == Мақаланы жою себебі == Сәлеметсіз бе, өзімнің жеке кеңістігіме жарияланған мақалалар неге жойылды? Себебін айтсаңыз [[Қатысушы:Aubakirova Aisana|Aubakirova Aisana]] ([[Қатысушы талқылауы:Aubakirova Aisana|талқылауы]]) 23:20, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :Саламатсыз, {{@|Aubakirova Aisana}} мақаланы зертханаңызда немесе инкубатор арқылы бастасаңыз дұрыс болар еді. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 10:28, 2022 ж. ақпанның 22 (+06) == Өңдемені өшіру == Қайырлы күн! Неліктен DariaUrinbasarova21nis есімді қолданушының соңғы өңдемелерін шегіндірдіңіз? Соңғы өңдемелері: [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов]], [[Криштиану Роналду]], [[Мұхаммед Фетхуллаһ Гүлен]]. --[[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]]) 23:37, 2022 ж. ақпанның 22 (+06) :Қайырлы кеш, себебі мақаланы тізім арқылы толтырып жатыр. Әрлеу жағынан әдемі емес көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2022 ж. ақпанның 23 (+06) == Имам Шамиль == Сәлеметсіз бе. [[Шәміл]] мен [[Имам Шамиль]] деген мақалаларды байланыстыру (біріктіру десе де болады?) керек еді. Егер мүмкіндігіңіз болса, біріктіре аласыз ба? Кейбір қатысушылардан ұсыныс келіп жатқан еді. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 19:28, 2022 ж. ақпанның 27 (+06) :Жасалынды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2022 ж. ақпанның 28 (+06) == Өндемені жою. == Сәлеметсізбе Қасымов! Сіз неге менің өндемемді алып тастап жатсыз онда не қателік бар ма не мен бәрін дұрыс істеген едімғо немесе карточка дұрыс қойылмаған ба? [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 17:58, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :қатысушы дегенге жылжытыпсыз, зертхана немес инкубаторға бастасаңыз дұрыс болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:06, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Қатысушы деген бетке жылжытсам өзімнің бетіме жылжыттымғо онда не қателік Нұрлан Қоянбаевты сонда жасап жатырмын ғой қате болғаннан кейін өзім өндеп қайтіп аударып аламғо. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 18:20, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :{{@|J.J.Portman}} қолданыстан шығып кеткен, әрі қате жоюлыға ұсынылған үлгілерді қойып жатырсыз. Сонымен қатар оның қойған өзінінде де толтырмай жатсыз. Сондықтан кері қайтарылды. Қазуикиде тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:25, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Жарайды ал мақұл енді оны нестей алам оны тіпті менің зертхана қатысушы черновигінен алып тастасаңыз мен нені өзгерте аламын. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 23:29, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :Зертхана бетіңізге көшірдім. Үстіңгі сол жақта орналасқан --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Жарайды ниетіңізге рахмет қазір кіріп көрем сосын жақын арада өңдеп сізге тексеруге жіберем жасап біткен соң сіз соны тексеріп талаптарға сай келсе негізгі кеңістікке аударасыз келмесе аяғына дейін жөндеп ережеге сай етіп қайта жасаймын. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 23:36, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) == Жаңа бастама == Қайырлы түн, Kasymov! Мүмкін менің идеям сізге орынсыз немесе абсурд болып көрінер, бірақ мен оған назар аударуыңызды сұраймын. Өзіңіз білетіндей, қазақша Уикипедиясындағы мақалалардың сапасы шетелдік бөлімдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Көптеген мақалалар қысқа, сапасыз, және әшейін, қалай болса солай жазылған. Мен қазақша бөліміндегі мақаладар сапасын көтеру үшін орыс бөлімінің үлгісі бойынша мақалалар жазу арқылы түзетуге тырысып жатырмын. Алайда, көбірек сапалы мақалаларды жазуға уақыт жетпейді. Сол себепті, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|Сенімді дереккөздерге]] сүйене отырып, нақты, сапалы мақалалар жаза алатын кем дегенде 5-10 адамнан тұратын топты жинау керек. Менің ойымша, мақала жазуды толығымен реформалау керек: ағылшын тіліндегі үлгіге сәйкес сенімді дереккөздермен сапалы мақалалар жазу. Уикипедия — әркім өз өзгерістерін жасай алатын бос орын. Тәуелсіз сауатты қатысушылар белгілі бір «альянсқа» құрылуы болатын еді. Сондықтан Мен сізге осы жобаны құрметті администратор ретінде қарастыруды ұсынамын! Сізден нұсқаулар, кеңестер мен сын беруіңізді сұраймын. Сұрақтарыңыз болса сұрай беріңіз! Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 23:33, 2022 ж. наурыздың 12 (+06) :{{@|Айвентадор}} Рахмет, осыны Салиха, Мықтыбек мырзаларға да жазыңыз. Мен қолымнан келгенше көмектесуге тырысамын. Кеңесім мақаланың мазмұнын сапалы, мағыналы болуын тілеймін. Себебі, көп қатысушы аудару функциясы арқылы орыс немесе ағылшын уикидің дубликатын жасап жатыр, әрі кейбіреулерінің мағыналары қызық шығып жатады. Ьастысы соған назар аударса, менен жетіспейтін үлгілерді жасауға тырысамын) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:27, 2022 ж. наурыздың 13 (+06) * Кеңесіңізге үлкен рақмет! Мықтыбек мырза мен Салиха ханымға жаздым. Жауап күтудемін. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 10:51, 2022 ж. наурыздың 13 (+06) * Қайырлы кеш, Kasymov мырза! Жобаны іске асыру процессі созылып кеткенінен кешірім сұраймын (алдында айтқандай, уақытым өте шектеулі. Бүгінгі күні демалыс басталғаннан соң жазып отырмын). Қазір менде жобамның бағдарламасы және негізгі принциптері жазылған «Уикипедия:Альянс» деген атты мақала дайындамасы бар. Жазуға рұқсат ете аласыз ба? (Мақаламды орынсыз деп өшіріп тастайды деп ойлап отырмын). Қазір администрация мүшелеріне және тәжірибелі қатысушыларға ұсыныс тастаудамын. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 23:45, 2022 ж. наурыздың 18 (+06) == Анықтауға көмектесіңіз, мен жаңа қызмын == Сәлеметсіз бе, құрметті Kasymov. Өкінішке орай, мен мақаланы негізгі бөлімге қалай аударуға болатынын түсінбедім (барлығы оқиды). Мақала орыс википедиясынан аударылған. Олар маңыздылығын растады.Менің зертханадағы мақалам, Intis Telecom деп аталады.[[Қатысушы:Technoperi|Technoperi]] ([[Қатысушы талқылауы:Technoperi|талқылауы]]) 23:43, 2022 ж. наурыздың 23 (+06)Technoperi == Санат:Ергежейлі ғаламшарлар == Қазақша Уикипедияда [[:Санат:Шағын ғаламшарлар]] және [[:Санат:Ергежейлі планеталар]] деген екі санат бар екен. Әдейі істегендей, біріншісінің бірінші сөзі қазақ тіліне келмесе, екіншісінің екінші сөзі қазақ тіліне келмейді :) Яғни, екеуі де «Карликовые планеты» деген сөздің аудармасы, бірақ қазақи-ғылыми тұрғыда Карлик — Ергежейлі болса, Планета — Ғаламшар емес пе? Яғни, «Категория:Карликовые планеты» дегеннің қазақша дұрыс атауы [[:Санат:Ергежейлі ғаламшарлар]]. Тіпті орыс тіліне қарамаймыз дегеннің өзінде ағылшын тілінде де атауы осыны білдіреді. Енді, алдыңғы екеуін соңғы дұрыс санатқа қалай біріктірсе болады? Сол үшеуін біріктіріп берсеңіз--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 17:23, 2022 ж. наурыздың 24 (+06) :Екеуін жойғаннан басқа амал жоқ, меніңше --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:41, 2022 ж. наурыздың 24 (+06) ::Ең бірінші санатты дұрыс атауға аудардым, яғни бірінші санатты аман алып қалайық, не дегенмен 2008 жылы пайда болды:) Ал екінші санат пен «Шағын ғаламшарлар» деген айдау бетін жойсаңыз--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 22:30, 2022 ж. наурыздың 25 (+06) :::Ок, сұрақты дұрыс түсінбеген сияқтымын ғой) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. наурыздың 26 (+06) == Ақтөбедегі Мейірімді Бақташының Ғибадатханасы == Саламатсызба! [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%B0%D0%BC_%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%9F%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8F_%D0%B2_%D0%90%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B1%D0%B5 Храм Доброго Пастыря в Актобе] менде осы бетінің қазақ мәтін бар, бірақ маған бетінді жанадан бастау болмайды. Сізден кешірім сұрап, мақала бастауыңызды өтінемін. Бірінші абзац осындай: "Ақтөбедегі Мейірімді Бақташының Ғибадатханасы - Атырау Апостол Әкімшілігіне қарасты Ақтөбе қаласындағы (Ақтөбе облысы) Рим-католик Ғибадатханасы."--[[Қатысушы:Dmitriymoroz1006|Dmitriymoroz1006]] ([[Қатысушы талқылауы:Dmitriymoroz1006|талқылауы]]) 21:30, 2022 ж. наурыздың 28 (+06) :Саламатсыз, менен '''неге кешірім сұрап жатырсыз'''? Менің жеке энциклопедиям емес қой. Бастай беріңіз, кейінерек тексерістен өткізіп аламыз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2022 ж. наурыздың 28 (+06) == Сіз әдейі істейсізбе? == Менің өңдеген бетімді неге жоққа шығарып, өшіріп тастап жатырсыз? Себебі не ешқандай бұзушылық көріп тұрған жоқпын өзімнен. [[Қатысушы:Taragtybalasy|Taragtybalasy]] ([[Қатысушы талқылауы:Taragtybalasy|талқылауы]]) 08:50, 2022 ж. наурыздың 29 (+06) :{{@|Taragtybalasy}}, сіз ешқандай дереккөздерсіз руды өзгертіп жатырсыз. Оған күмән туындағандықтан, кері қайтарып жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:49, 2022 ж. наурыздың 31 (+06) == Кавилл, Генри мақаласын ретке келтіріңіз == [[Кавилл, Генри]] мақаласын аударып бастапсыз, бірақ аударма аяқталмаған. Осындай секілді басқа да мақалаларыңыз болса дұрыстап ретке келтіруіңізді сұраймын. Бастаған соң аяқтамайсыз ба. Шала пұла , шала жансар мақалалармен қазақ Уикипедиясына ешкім кірмей қашып кетер. Одан да аз да болса, мақалаңызды мән-мағыналы қылып ретке келтіріп қойсаңыз сол дұрыс болады. Рахмет. [[--[[Қатысушы:Nurkhan|Nureke]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurkhan|талқылауы]]) 07:32, 2022 ж. наурыздың 31 (+06)]] :{{@|Nurkhan}} ''[[Кавилл, Генри]]'' деген мақала бастаған емеспін, мен бастаған мақала '''[[Генри Кавилл]]'''. Иә дұрыс айтасыз, қазуикидің сапасы сын көтермей тұр, өкінішке орай. Мен админ болғандықтан жуықтағы өзгерістерді тексерумен және де елді-мекен, әкімшілік бірлік бойынша үлгілерді қазақша нұсқасымен алмастыру жұмыстарынан қол босамай тұр. Өзімде ой да бар негізі --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:46, 2022 ж. наурыздың 31 (+06) <s><s>:: Сонда саған бір мақаланы дұрыстауға бес жыл да жетпейтін болды ма? Сен өзің неткен ұлу-адамсың! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:20, 2022 ж. тамыздың 13 (+06)</s></s> == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 18:29, 2022 ж. сәуірдің 11 (+06) :{{@|Buntarion}} Добрый вечер, добро пожаловать) Если честно я не знаю как это делается, наверно бюрократы решает этот вопрос. Свяжетесь с {{@|Arystanbek}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} или {{@|Batyrbek.kz}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:21, 2022 ж. сәуірдің 13 (+06) ::Хорошо. Благодарю Вас! --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 23:52, 2022 ж. сәуірдің 13 (+06) == Қорытынды шығару == <s>[[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] бетіне қорытынды шығару керек. Негізі, бұл админнің жұмысы. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:44, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) :Арыстанбек, Нұрлан мырзаларға айтып көріңізші. Осыға дейін қорытынды жасап көрмедім, әрі ол жерде 50/50 болып тұрған сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:56, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) ::Қап, админ емес екеніңді білдім ғой. Санау қабілетің де бүртүрлі екен: 7 дауыс қолдады, 1 дауыс қарсы болды — бұл 50/50 емес қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:59, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) :::1 қарсы дауыс, 3 қалыс олардың айтылғаны түзетілді ме екен? Және бір қызығы қолдаған дауыстардың арасында да комментариялар жазған екен. Шешімді бюрократтарға тапсырдым. Меніңше кішкене болсын дереккөздер көбейтіліп, қазіргі уақыттағы жағдайын жазып кетсе жақсы болар еді. Сондықтан мен қалыс қойып отырмын. Ренжімеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:20, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06)</s> == [[Уикипедия: Арбитражды комитет|Арбитражды комитет]] == Сәлеметсіз бе? Қазіргі уақытта [[Уикипедия: Арбитражды комитет|Арбитражды комитет]] жұмыс істеуде ме? Ренжімеңіз, бірақ Сіз және [[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|сіздің оппоненттіңіздің]] араларыңызда жарты жылға созылған ұрыстарыңыз шеттен бір түрлі көрінеді. Мен, әрине, сіздердің жеке қарым-қатынастарыңызға араласқым келмейді, бірақ кішкентай балалар сияқты ұрыса бергенше, Арбитражда шешерсіз? Бір жағынан, басқа қатысушыларға өздерінің мәселелерін шешуге көмектесер. Қазіргі уақытта комитеттің бетін өңдеп жатырмын, өтініш, ресімдеуге көмектесесіз бе? (Өтінімдер (заявки) мен шешімдер, арбитражға қабылданбаған өтінімдер мұрағаты және т.б.). Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 09:35, 2022 ж. мамырдың 2 (+06) :Саламатсыз, {{@|Айвентадор}}. Иә өкінішке орай сондай түсініксіз жағдай туындап жатыр. Себебі белсенді қатысушылар аз (болғанын өзінде тек өз жұмыстарынан ары аспайды), ережелердің толық немес шала жазылуы, содан анархия туындап жатыр. Жалпы уикипедияғы қатысты ережелер мен жобаларға аса қызығушылық жоқ еді) Ұсыныстар мен ережелер дайын болып жатса, өз тарапынан пікір мен дауыс беруге дайынмын. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:27, 2022 ж. мамырдың 2 (+06) == Админге тән емес салақтық == <s>[[Қатысушы талқылауы:Абай Кенжетай|Мына бетте]] сен ''«Мақалаларға мән-мағынасыз сөздерді қосуыңызды сұраймын»'' деп жазыпсың, бұл қатеңді тек бір жарым айдан кейін түзеп алдың. Ал сол ''мән-мағынасыз сөздердің'' қосылған-қосылмағанын тексердің ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:41, 2022 ж. мамырдың 4 (+06) :{{@|Ерден Карсыбеков}} Мені тінтіп жүргенше, өзің де қазуикидің дамуына үлес қоспайсың ба? Қырағы екенсің, сол соңғы өзгерістерді қадағалап жөндеп отырсаң, үлкен көмек болар еді. Мен нақты айта аламын: жуықтағы өзгерістерді менен басқа ешкім өкінішке орай тексерістен өткізбей отыр, қаншама боқ-ауыз сөздер жазылып, интернеттен дайын нәрсені мақаланың ортасына тыға салып, тағы сол сияқты көптеген өңдемелер болып жатыр. Соның бәрін тексерістен өткізу 2-3 адамға үлкен салмақ түседі. Содан '''сұраймын''' деген қателік кетіп жатыр. Аталған қатысушы: ''болған екен'' орнына ''болған'' немесе керісінше өңдемелер жасап жатыр. Ондай мазмұнды толықтырмайтын өңдемелер қаншалықты қажетті? 7-8 өңдеме болса болар еді, жүйелі түрде болып тұр. Орыс уикиден келдіңіз ғой, жалғыз админдер емес сіз сияқты қырағы, жауап қайтара алатын тәжірибелі қатысушылар да автопатруль жасай алады. Жалғыз админдерге бүкіл сынды лақтыра бермей. '''Бір айдан кейін''' де өзің де жоғарғы жаққа түсініксіз жауып жазыпсың ғой. Сосын неге сенде жаңа жазылған мақалалар да бір ғана санаттан болып жатыр, мысалға ''алфавит бойынша әндер''. Автор өзі бастаған мақаласын мейлінше мазмұны толығырақ және санаттар қоюға тырысу керек. Сосын талқылау бетімді қайта-қайта кері қайтарып, басқаларға шағымданып еді, қатарынан екі тақырыпты алып тастапсың) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:57, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) * Көмек сұрасаң, дұрыстап сұра, есуастанбай. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) : {{@|Arystanbek}}, бұл қатысушы бір емес бірнеше рет балағат сөздер жазып, компьютердың артынан клавиатура қаһарманы болып отыр. Бір шара қолданбаса болмайды. Мен уақытымды бөліп қазуикиге жұмыс жасап жатсам, артымнан тінтіп болмашы нәрселерге мазаны алып жатыр. Енді келіп мен көмек сұрап жатыр деп, мәселені басқа жағынан айналдырып шықты. О, Алла танымайтын біреудің соншама қадалғаны өте қызық екен. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2022 ж. мамырдың 5 (+06)</s> == Одан да Уикипедияға үлес қоспайсың ба? == Kasymov, сен болмашы нәрседен ұрыс-керісті іздей бермей, одан да Уикипедияға үлес қоспайсың ба? Сен былтыр <big>0</big> мақала жазған екенсің, биыл да әлі <big>0</big> мақала болып тұр. Есің дұрыс болса, менен үлгі алып, жетіспейтін материалдарды жазсаш. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 10:40, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :МММ, аман бол {{@|Ерден Карсыбеков}}. Өзі соқтығысып, енді ұрыспай жөнімен жүр деген нәрсесі қызық екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:10, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :: Жаза алмасаң — солай айт, балақай. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:41, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :::мммм, көп жасағаннан емес, көпті көргеннен сұрау керек екен деген осы екен ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:44, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :::: Мақалдағаның орынды емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:48, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) == Үлгі:Шатастырмау == Қайырлы күн! «Үлгі:Шатастырмау» (орыс тілінде: «''Шаблон:Не путать''») санатын жасай аласыз ба? [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 08:50, 2022 ж. мамырдың 7 (+06) :Уақыт тапсам, тырысып көрейін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:05, 2022 ж. мамырдың 10 (+06) == Беттерді жою туралы == * Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы * <s>Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы/зертхана </s>* Қатысушы талқылауы:Тұран Нұрәліұлы - Осы беттерді жойып беруіңізді сұраймын. Себебі, бұлар менің қатысушы атымды өзгетркен кезде қалып қалған беттер болатын. Көп уақытыңызды алмайды деп ойлаймын. Сіз админдердің бірі болғандықтан сізге жүгініп отырмын. Алдын-ала рахмет! [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:05, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) :Тек екіншісін ғана жоя алдым, қалғандары басқалардың талқылау беттеріне сілтеп тұр. Жалпы қала берсін. Қатысушы атын өзгерткенде ондай нәрсе болып тұрады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:19, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Goodbye == Hi Kasymov, I'm going to block globally because I made the bad translations.--[[Қатысушы:Martorellpedro|Martorellpedro]] ([[Қатысушы талқылауы:Martorellpedro|талқылауы]]) 00:48, 2022 ж. мамырдың 16 (+06) == Сенің ауытқуыңды басқа қатысушылар да байқапты == <s>[[Талқылау:Cоңғы кесу (фильм, 2022)|Мұнда]] сенің басқа қатысушылардың еңбегіне жармасатыныңды бекерден бекер сынап тұрған жоқ. Бұдан дұрыс түйін шығаруың керексің, бұрыс белсенділікті қою керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:48, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) :Сен де жағаласпашы, жауап жаздым (қандай қате кеткенін оқи алатын шығарсың) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:50, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) ::Балақай, өтірік соқпасаш, сен кіріскенге дейін ол жерде еш қате болған жоқ. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:21, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] қателеспейтін адам болмайды, мен де тәжірибелі қатысушы болсам да қателесемін. Кішкентай қате үшін жерден алып жерге салудың қажеті жоқ. Менен де мыңдаған қате табылады, мені неге осылай жерден алып жерге салмайсыз? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:03, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Мәселе қателердің тым көп болуында және оларды мойындамауда. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:48, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] сенен бір қате: <s>шығаруың керексің</s> деген сөз қайдан шыққан? Дұрысы <code>шығаруың керек</code> --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:11, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Бұл қате емес, екінші нұсқаны да пайдалануға болады. Мысалы, [https://taraztv.kz/kz/news/society/zhurekke-ota-zhasaudan-sheberlik-synyby-otti мына сілтемедегі] жетінші абзацта сондай сөз тіркесі кездеседі. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:48, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) Қате, бұны БАҚ қате қалыптасытырып жіберді, әдеби тілде бұл өрескел қателік. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:51, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :Уикипедия әдеби сайт болмаған соң, мұнда басқа стильдердің сөз байлығын қажетінше пайдалануға болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:26, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::'''Мәселе қателердің тым көп болуында:''' соны алғашқысынан бастап соңғы нәрсеге шейін тізбектеп көрсетуіңді '''міндеттеймін'''. Өзіне қатысы жоқ мәселеге кірісіп, бәле іздеген біреу екенсің. Әлі күнге дейін таң қаламын, танымайтын біреуге қастасып, балағаттап, дөрекі сөйлеп, ашуын менен алып жүргеніне. Сол жерде сенің атын немесе саған қатысты нәрсе айтылды ма? Соған да жауап берші? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:25, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] әдепсіздерге арналған сайт бар шығар? Ал біз әдеби, ғылыми стилде жазамыз, бұл өз қолымызда. Әдепсіздер Уикипедияға әдепсіз жазды екен деп бізде әдепсіз жазбайтын шығармыз? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:04, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Әдепсіздікті не үшін айттыңыз? Менің қандай да бір сөзіме ренжігенсіз ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:55, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) Осы оқиғаға араласып жатқаным үшін кешірім сұраймын, алайда өзімнің пікірімді айтып кетуді орынды көремін. Мен үшін, зайырлы '''энциклопедиялық''' сайтта «үлкен» кісілер бір-бірімен кішкентай балалар сияқты ұрысып жатқаны бір түрлі көрінеді. Ашуға салмай және дұрыс емес түсініп қалмаңыз, @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден мырза]], сіз мен үшін — осы бөлімдегі ең алғашқы қол ұшын берген адамсыз, және мен сізге үлкен ризамын. Алайда, сіздің іс-қылығыңыз (нақтырақ айтқанда — бейтаныс адаммен [[Уикипедия:Сыпайылық|дөрекі түрде сөйлеу]], және ізінен қалмай қудалау) үшін сізге административті істі ашу — өте жеңіл. Сол себепті, бұның алдын-алу үшін, мәселені үлкен адамдар сияқты өзара шешімге келіп, немесе, [[Уикипедия:Арбитражды комитет|Арбитражды]] жаңа сайлап, сол жақта мәселені шешу керек деген ойдамын. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 00:28, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) : Бұл талқылауға пікір қосқаныңыз орынды емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:38, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]], орынды болсын, болмасын, дөрекілікті еш жерде (әсіресе әлеуметтік желілерде) құптамайды. Егер бір нәрсемен келіспесеңіз, немесе өзіңіздің пікіріңізді жеткізгіңіз келсе, агрессиясыз, [[Уикипедия: Сыпайылық|сыпайы түрде]] жеткізіңіз. Бұл этикеттің қарапайым ережелері: ''басқалардың өзіңе қандай қарым – қатынаста болсын десең, басқаларға да сондай қарым – қатынаста бол''. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 17:49, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::: Бірінші қатеңіз міні: бұл жер — әлеуметтік желі емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. маусымның 28 (+06)</s> == Қате үлгі == Мен [[Жәнібек Әлімханұлы]] мақаласында статистиканы өзгертіп едім. Үлгі:Инфобокс деп қызыл болып шығып тұр. Сосын Үлгі:Боксшы қарасам сіз жаңа ғана өзгертіпсіз. Айтайын дегенім неге олай болып тұр, сондықтан мен өзгерткеңізді жоққа шығардым, сонда да қате. Үлгіні қалпына келтріңізші, өтініш -- [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:35, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :{{@|TuranNur}} Мен '''Инфобокс''' үлгісін жойып тастадым. Жоғарыда ''ұрыс іздеп жүрген немесе Альфи мырзалар'' өздері мықты қырағы білімдерімен соны ағылшын немесе орыс уикиден аударып, жасап шықсың. Соларға айтсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:27, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::Инфобокс үлгісін не үшін жойып тастадыңыз, соны түсінбедім? [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 23:13, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::Жоғарыда себебін жазып көрсеттім, менің жасаған нәрселерім ылғи да қате әрі қазуикиге пайдасы жоқ екен. (бұдан басқа көптеген үлгілер бар, оларды жою жоспары тұр) Аталған кісілер өздері жасап шығарсың, ''инфобокс-2'' немесе ''карточка'' деп --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:23, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) == Үлгі:Боксшы == Боксшы үлгісінде boxrec_id сілтемесін дұрыстайын деп едім, бетті қорғап тастапсыз. BoxRec сайтына кіргенде профилі көрініп тұру керек қой. [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 00:43, 2022 ж. мамырдың 25 (+06) :{{@|TuranNur}} қорғағам себебім, әркім өзгерістер жасай бермеу үшін. Көбісі үлгіні түсінбейді. ''boxrec_id сілтемесін'' үлгіден емес, мақалада қосу керек (жасап қойдым) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. мамырдың 26 (+06) ::'''Мысалы''': [[Жәнібек Әлімханұлы]] мақаласындағы ''Қызметтік тізімі (boxrec)'' деп тұрған көк сілтемені бассаңыз BoxRec профилі шықпай тұр, соны көрсеңіз. [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:35, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) :::{{@|TuranNur}} түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:17, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) == [[Украин тілі]] == «[[Украин тілі]]» мақаласын [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA орыс тіліндегі нұсқаға] сәйкес бірге қайта жазуды ұсынамын! [[Сурет:Smile-big.svg|30px]] [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 11:29, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) :Рахмет, ұсынысыңызға. Бірақ мен қазір қазуикиде бар үлгілерді тексерістен өткізіп, инфобокс үлгісін алмастыру жұмыстары мен айналысып жатырмын. Сондықтан көмектесе алмаймын( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) == Севилья == == Севилья == Мен [[Севилья]] мақаласын [[Севилья (футбол клубы)]] деп ауыстыруды ұсынамын. Ал, [[Севилья]] мақаласы Севилья мақаласына сілтену керек деп ойлаймын. Ойыңызды [[Талқылау:Севилья]] бетіне білдірсеңіз.--[[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 14:01, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) :{{@|TuranNur}}, Мықтыбек мырзаға айтасыз ғой деймін. ''Севилья'' сөзіне көптеген мақалалар сілтеніп тұр. Оның бәрін түзетіп шығу керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:06, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == Сәлеметсізбе == [[Kazman322]] деген қатысушыға бан беруіңізді сұраймын. Руларды өңдеуін, беттерді бүлдіруді қоймайды. Вандализм жасап жатыр. [[Қатысушы:Granttka tus Diyas|Granttka tus Diyas]] ([[Қатысушы талқылауы:Granttka tus Diyas|талқылауы]]) 14:52, 2022 ж. маусымның 6 (+06) * [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:Kazman322&oldid=3039671 1] [[Қатысушы:Kazman322|Kazman322]] ([[Қатысушы талқылауы:Kazman322|талқылауы]]) 14:56, 2022 ж. маусымның 6 (+06) :Мына боқтығыңызға қарағанда сізді бұғаттау керек сияқты ғой <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:46, 2022 ж. маусымның 6 (+06) == Сүзгі == Бүгін [[Үлгі:АҚШ саясаты]] жасадым, алғашында үлгі түгел дайын болып, оны бір ғана өңдемемен жарыққа шығаруға болатын еді. Бірақ сүзгі оны жібермей, қай жерден кеткенін іздеу үшін бөліп-бөліп 8 өңдемемен жүктеуге тура келді. Сондағысы жібермей тұрғаны мына мақаланың [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D0%B5%D0%BD,_%D0%AD%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8] атауы екен🤦‍♂️ Тіпті қазірдің өзінде сілтеме ретінде жазғанның өзін өткізбей тұр. Осы мақаланың атауы үлгідегі "Сытқы саясат"→"Мемлекеттік хатшы:" деген жерге қойып беріңізші! [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 15:30, 2022 ж. маусымның 9 (+06) :{{@|Nurtenge}} сол сүзгіні қателеспесем Арыстанбек мырза қойды, сол кісіге өтініп көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:11, 2022 ж. маусымның 11 (+06) ::Болды, қойылды, рахмет) Тағы бір рет тексерейінші деп қойып көрсем қойылды. Сүзгі қуып тұрған ғой шамасы))--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 13:49, 2022 ж. маусымның 11 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Сауатсыз == Терминология — бұл терминдердің жиынтығы. [[Мизансцена|Мына мақалада]] сен ''терминология'' орнына ''терминологиялар'' дегенді қолданыпсың. Қатеңді түзеп шық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:29, 2022 ж. маусымның 11 (+06) :Түзетілді, сондағы қазуикиге анда-сонда кіріп менің өңдемелерімді андып отыру ма? 3 облыс пайда болды, соған қатысты мақалаларды ретке келтіруге көмек ұшын берсеңіз, одан да пайдалы жұмыс болар еді. Әттең орыс уики маңыздырақ((( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:59, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :: Сен қате жасамай жүре алмайды екенсің. Өзің '''0''' мақала жазып, қалай ғана ақыл бермекші болып жүрсің?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:49, 2022 ж. маусымның 12 (+06) * Сен «анда-санда» дегенді де дұрыс жаза алмағаның тіпті масқара ғой админ үшін. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:52, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :Бұл жер талқылау беті, яғни еркін түрде жазуға болады. Менің жерімде ағаларға ''тәте'' деп атайды, анда-санда немесе анда-сонда деп айтады, енді уикипедияны тастап менің қалай сөйлетініме тиісе бастадың ба? Сосын 0 мақала жазатын кісі қазуикиде өңдеу жағынан 2 орында, көрші елдің уикиін дамыта бергенше осында кезінде келгенде мүмкін сенде алғашқылардың қатары болар ма едің. 12 жылда қазуикиге 4000-ға жуық өңдеу жасау аз енді. * Талқылау бетімді өз бетінше өзгертуді доғарыңыз, бітікшілерге хабарлама тастап, талқылау бетімді өзге қатысушының өзгерткені үшін бұғаттауға ұсынатын боламын. Соңғы ескертуім --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:39, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Ештеңені де түсіндірмей-ақ қойшы, сауатсыз екеніңді баяғыдан білемін. Одан да өзің жойған [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы|осы мақаланы]] қалпына келтірші және оқып шықшы, мүмкін қателерің де азаятын шығар. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 06:42, 2022 ж. маусымның 13 (+06) == Қате қойған үлгіңді жойдым == <s>Пайдалы мақалаларды жоюға тырысып, Қазақ Уикипедиясына қиянат жасаудан тайынбағаның жаман болды. [[Қайта жаңғырту]] деген мақаланы жоймақшы болдың, бірақ сенің жою үлгісін қайта мен жойдым. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 12:06, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Сен неге басқа адамдардың пікірлерін жойып жүрсің? Вандализмге ұрынған нағыз сорлы болдың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:56, 2022 ж. маусымның 13 (+06) **Тағы да жасаған нәрсемді кері қайтарсаң, мен дауысқа салмай бұғаттай саламын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Ие, "ақымаққа айтқан сөз далаға атқан оқпен тең" деген осы екен. Саған сөзім жоқ. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:23, 2022 ж. маусымның 29 (+06) ::{{@|Ерден Карсыбеков}} деген мырзаның іші пысып, не естерін білмей жүр екен? {{@|Білгіш Шежіреші}} мырза, {{@|Салиха}} ханым бәлкім осы кісі ''Көкпекті және Самар ауданындағы ауылдарды'' қалай бөлгенін білетін шығар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2022 ж. маусымның 29 (+06) :::Сенің қателерің бітпейді екен. Осы "естер" деген сөзді қайдан алып жүрсің?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:42, 2022 ж. маусымның 29 (+06) ::::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] Неге админмен сіз деп сөйлеспейсіз, ұят емес пе? Қателеспейтін адам жоқ, бәріміз де қателесеміз. Әрі бұл жай ғана талқылау ғой. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 21:54, 2022 ж. маусымның 29 (+06) Біледі деп ойламаймын. Есесіне [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ханым Көкпекті ауданы әкімдігіне шейін хабарласып, ауылдарды қалай бөлгенін біліп алыпты👍 [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 18:12, 2022 ж. маусымның 29 (+06)</s> == Жаңа облыстар туралы == Қайырлы күн! Сізге екі облысты өңдеуде (Ұлытау, Жетісу) көмек керек болса айтыңыз, көмектесеміз, нақтылап берсеңіз болды. [[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] де көмектесуге сұранып отыр. [[Абай облысы]]нан [[Көкпекті ауданы]] елді мекендері ғана қалды, ертең бітіремін. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 15:19, 2022 ж. маусымның 21 (+06) :{{@|Салиха}} мен сіздерге көмектесіп жатқанмын) Меніңше екі облысты да бастай беріңіз, үш жақтан жабылып тез аяқтап жібереміз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:10, 2022 ж. маусымның 21 (+06) ::Жақсы онда, [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]]мен бөліп алармыз. [[Көкпекті ауданы]]н өңдеуде қиындық туындап тұр, ауылдар аудандар арасында (Самар ауданымен) қалай бөлінгені белгісіз, еш жерден таба алмадым. Сізге белгілі ақпарат бар ма? [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:34, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :::Кеш жарық, [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]! Аққаладан басқа ауылдық округтердің қай ауданға жататынын таптым. :::* [[Көкпекті ауданы]]: Биғаш, Көкжайық, '''Көкпекті''', Қ. Аухадиев, Тассай, Теректі, Үлгілі Малшы, Үлкен Бөкен, Шұғылбай. :::* [[Самар ауданы]]: Бастаушы, Құлынжон, Мариногор, Миролюбов, Палатцы, '''Самар''', Сарыбел. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:01, 2022 ж. маусымның 23 (+06) ::Рахмет: Көкпекті ауданы әкімшілігіне хабарласып, анықтап алғанмын. [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]--Салиха 15:39, 2022 ж. маусымның 26 (+06) Сонда да бір қателіктер кеткен сияқты. Себебі Самарда 8, Көкпектіде 9 а/о болуы керек еді. Тіпті Көкпектінің 1 а/о Самар ауданының ішінде тұр. Түсініксіздеу [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:19, 2022 ж. маусымның 29 (+06) == Кент пе, облыс па == Мырза, [[Қызылжар (Жаңаарқа ауданы)]] бетін [[Қызылжар (Ұлытау облысы)]] деп пе, әлде [[Қызылжар (кент)]] деп өзгерте ме? Себебі Қызылжар деген кент Қазақстанда жалғыз екен. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:18, 2022 ж. маусымның 24 (+06) :{{@|Білгіш Шежіреші}} ''Қызылжар (Ұлытау облысы)'' деген дұрыс, осыға дейін қаншама кенттерді облыс немесе аудандарын көрсетіп атадық --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:50, 2022 ж. маусымның 26 (+06) Жарайды, рахмет [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 00:48, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Тағы да сұрарым, жаңадан жасаған "Қазақстан кенттері" санатын кенттердің мақалаларына қосу үшін "... облысы кенттері" деген подкатегория жасау керек пе? Немесе кенттерге "Қазақстан кенттері" санатын тікелей қоса берейін бе? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:04, 2022 ж. маусымның 27 (+06) :Нақты жауап бере алмадым, Нұрлан немесе Батырбек мырзадан сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:06, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Сәлеметсіз бе, мына айдағыш бетті [[Балықшы ауылдық округі (Атырау)]] жойып жібере аласыз ба [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 19:40, 2022 ж. шілденің 10 (+06) :Кеш жарық, мырза. Айтайын дегенім, көне қалашықтардың координаттарын мақалаға қосып шығайын деп едім. Сондай бір мақалаға [[Ақтөбе-Лаэти қалашығы]] қалашықтың координаттарын [[Үлгі:Coord]] үлгісімен жаздым. Барлығына осымен қоса берсем қате болып есептелмей ме екен? (<s>Ертең өшіріп тастап жүрсе</s>) [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:09, 2022 ж. тамыздың 12 (+06) :: Координаттарды [[Үлгі:Көне қалашық‎|мына үлгінің]] ішінде қолдануға болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:19, 2022 ж. тамыздың 12 (+06) :::{{@|Білгіш Шежіреші}} мұнда назар аударыңыз, үлгі жасалыныпты. Координаттарын бөлек жазғаннан көрі үлгінің ішінде болғаны әдемі көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:13, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) Бәрекелді, Ерден мырза. Жарайды, рахмет. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:31, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Жаңа облыстар картасы == Қайырлы күн! Үлгілер үшін (мысалы,тау) жаңа облыстардың картасын жасап берсеңіз жақсы болар еді. Үлгілер картамен көркем әрі әсерлі шығады. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 17:19, 2022 ж. маусымның 30 (+06) :Саламатсыз, {{@|Салиха}}. Иә ол туралы ойлап жүр едім. Бірақ та ондай әрлеу жағын білмедім, Арыстанбек мырза айтып көріңіз, ол кісі жаңа Қазақстанның әкімішілік картасын ортаққорға жүктеу алатын қатысушыны тауып қалар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:25, 2022 ж. шілденің 2 (+06) == Конкурс мақаласы == Kasymov мырза, неге логотивті өшіре бересіз, конкурсқа ұсынылған мақалалар осы логотивпен жазылып жатыр, білмесеңіз басқа уикипедиялардағы ұсынылып жатырған мақалаларды қараңыз. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 23:36, 2022 ж. шілденің 4 (+06) :{{@|Мағыпар}} Меніңше мақалаға емес, сол конкурс жобасына немесе өзіңіздің жеке бетіңізге тізімдеп көрсеткен дұрыс болар. Кейін конкурс аяқталғанда жаңағы үлгілеріңізді кім алады? Уайымдамаңыз, мен немесе басқа да қатысушылар кішігірім өңдеу жасап кетсе де, авторы ылғи да сіз боласыз. Егер сол жағын ойлап жатсаңыз. Ең дұрысы жоба бетіне көрсеткен дұрыс-ау) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:43, 2022 ж. шілденің 4 (+06) == Тәулік суреті == Армысыз, ''Kasymov''. Қазір уақытыңыз болса, басты беттегі ''тәулік суретін'' жөндеп қойсаңыз дұрыс болар еді. Рақмет! [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 00:35, 2022 ж. шілденің 7 (+06) :Ертең жасауға тырысамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:43, 2022 ж. шілденің 7 (+06) == Хауа == «[[Хауа Ана]]» және «[[Хауа ана]]» деген мақалаларды біріктіріп, атын жәй ғана «Хауа» дегенге ауыстыруды жөн көремін. Өтініш, біріктіре аласыз ба? [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 14:38, 2022 ж. шілденің 11 (+06) == Дұрыс тұрған санатты неге алып тастадың? == [[Фрэнсис Бэкон]] мақаласын шұқылап, ондағы [[:Санат:Англия философтары]] деген сілтемені жойғанда, мақсатың не еді? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:18, 2022 ж. шілденің 16 (+06) == Мақаланы қалпына келтір == Әй, саған Ахмет Байтұрсынов не жамандық істеді? [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы|Мына мақаланы]] қандай мақсатпен жойдың? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:12, 2022 ж. шілденің 18 (+06) == Мән-мағынасыз үлес қосқанды қоймадың-ә == [[Алан Менкен|Мына мақалаға]] жағаласып, шағын өңдеме жасапсың. Бірақ сол өңдеменің өзі мағынасыз болып шықты. Kasymov, есуастықтан арылу керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:06, 2022 ж. шілденің 25 (+06) :{{@|Ерден Карсыбеков}}, Ол үлгіні МЕН жасадым, есуас болмасан {{tl|музыкант}} үлгісіне кіріп <code>Фон</code> параметрін қалай толтыру керектігі көрсетілген. Көзі ашық, әріп танитын жансын ғой. Одан да жуықтағы өзгерістерді тексерістен өткізіп отырсан пайдасы 1000 есе болар еді, менімен базардағы сатушылар ұқсап салғыласып, артымнан қалмай --[[Арнайы:Үлесі/95.82.126.85|95.82.126.85]] 00:35, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :: Балақай, үлгіні ешкім айтып отырған жоқ. Оқи алмасаң, мұғаліміңе айтып жібер, есуастанбай. Мен жазған мақалаларыма қызғанып жүрсің ба әлде, артымнан бір есалаң бала сияқты қалмай отырсың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 00:45, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :::{{@|Ерден Карсыбеков}} Мен не деймін, домбырам не дейді. Мақаланың мазмұнын біреу өзгертті ма? Есуастықты қойып қандай өзгеріс жасағанды көзіңді ашып, асықпай қара! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:53, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :::: Иә, мақаланың мазмұны еш өзгерген жоқ. Мен саған соны айтып отырмын ғой, сен еш мағынасыз үлес қосып жүрсің, еріккен бір сандалбай болдың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:07, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Кино мен математиканы шатастырған баланы бірінші рет көріп тұрмын == [[Операторлық өнер]] деген мақаланы жедел жоюға ұсынғаның қате. Ұсыну себебінде сен оған дубликат мақала бар деп көрсетіпсің. Енді [[Операторлар|сол мақаланы]] ашып қарамайсың ба?! Ол математикалық операторлар туралы ғой, ал анау кино жайында. Сен өзің неше сынып бітіргенсің??? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:33, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Жедел жою == * Коммунистическая (метро бекеті) * <s>Философские труды Королевского общества</s> * <s>Әбдіжәміл кәрімұлы нұрпейісов</s> Осы беттерді жедел жоюды сұраймын. Ойланбай-ақ жоя салуға болады ғой. Өзіңіз қарап көрерсіз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 13:09, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) :{{@|Ұлы Тұран}} екеуін жойдым, метро бекеті керек болып қалуы мүмкін--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:40, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) == Үлгі:Метро == Қайырлы кеш, метро деген үлгіні қолдана алмадым, тіпті оны қою мүмкін емес! Алматы қаласының метро бекеттері туралы мақалаларға үлгі қойып шықсам ба деп едім, осы үлгі ауадай қажет боп тұр. Үлгіні қазақшаға аударып, түзетіп, дұрыстасаңыз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 20:41, 2022 ж. тамыздың 8 (+06) :Енді керек емес сияқты, Ерден Карсыбеков мырза Метро бекеті үлгісін жасап қойыпты. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 09:46, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) ::{{@|Ұлы Тұран}}Өте дұрыс болыпты, жалпы үлгілерді өздеріңіз де жасап үйренсеңіздер жақсы болып кетер еді) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) == Lada == @[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]] Неліктен сіз Lada парақшасын жойдыңыз? Мақала ретінде құрғым келді, бірақ қазақша Уикипедияға 100 рет өңдеу жасауым керек болды. Қазақша Уикипедияда Lada мақала жасап бере аласыз ба?[[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 13:00, 2022 ж. тамыздың 10 (+06) рахмет [[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 12:58, 2022 ж. тамыздың 10 (+06) :{{@|SSHTALBI}} инкубатор немесе зертханаға бастасаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) @[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]] Мен Жоба:Инкубатор/Lada бастадым, бірақ жобаны мақалаға айналдыру керек пе, соны сізден шешкім келеді. Қажет болса, оны түзетіңіз, содан кейін оны өзіңіз мақала жасаңыз [[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 01:54, 2022 ж. тамыздың 15 (+06) == Мақалаларды біріктіруге ұсыныс == Кейде бір нәрсе туралы жазған екі мақала деген болады екен. "Жалпы ұлттық социал-демократиялық партия" және "Біріккен Танзания Республикасы" атты мақалаларды жоюға ұсыныс жасап жатырмын. Оларды "Жалпыұлттық социал-демократиялық партия" мен "Танзания" мақалаларымен біріктіру керек. [[Қатысушы:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B|талқылауы]]) 18:52, 2022 ж. тамыздың 13 (+06) Және де "Микеланджело Буонарроти" мен "Микеланждело" мақалалары да солай. [[Қатысушы:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B|талқылауы]]) 18:56, 2022 ж. тамыздың 13 (+06) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Тағы бір мағынасыз өңдеме == Мен жаңартып жіберген [[Үлгі:Қазақстанның көне қалалары|мына үлгіге]] сенің жағаласқаның біршама орынсыз болған екен. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:57, 2022 ж. тамыздың 15 (+06) l1l4js5smkadrwbb3vctvg1b8t9139a 3062044 3062043 2022-08-18T15:18:02Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|қыркүйек 2011 — қаңтар 2015|қаңтар 2015 — 2016 қаңтар|қаңтар 2016 — қаңтар 2017|қаңтар 2017 — сәуір 2019|маусым 2019 — желтоқсан 2020|ақпан 2021 — қаңтар 2022}} {{астынан}} == Кері байланыс == {{@|Madi Dos}}, {{@|Аrysтanbek}} телеграмда бармын, менде уақыт тығыз, оны түсіндіріп отыратын уақытым болмайды. Сосын нені түсіндермін? ''Болмасаңда ұқсап бақ'' демекші үлгілерді мен көбіне орыс, кейде ағылшын уикиден қарап жасаймын. Madi Dos қатысушыға дені дұрыс мақала, санаттарға қарап көрсеңіз болады деп түсіндіргенмін. Өзіміз де уикипедияны солай ізденіп, сұрап үйренгенбіз. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:01, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :Елдің бәрі бірдей емес Касымов мырза. Жарайсыз, үйренгеніңіз жақсы екен. Алайда уикиді түсінбейтін, бірақ мақала қосып өңдегісі келетін, үлес қосқысы келетін адамдар бар. Сондай энтуазистердің бетін бұрып бағыт сілтеп жіберуге қазіргі зымыраған уақытта уики беті жеткіліксіз сияқты.Ал мессенжерлерге, Телеграмға адамдар жедел кіріп сұрақтарына жауап алуға ыңғайлы. Топқа кіргіңіз келмегенді мен сізді "ұрының арты қуыс" дегендей басқаша түсіндім. :''Сосын нені түсіндіремін?'' Уикиде жетеді түсіндіретін нәрсе. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 01:13, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) ::@[[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] мырза бізде онсызда белсенді қатысушыдар өте аз, жеке басына тиісіп белсенділерді Уикипедиядан суытып алуымыз мүмкін, бізге арбаны да сындырмайтын, өгізді де өлтірмейтін бейтарап жолды ұстану керек. Қараңыз: [[Уикипедия:Сыпайылық]] <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 07:39, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) :::{{@|Madi Dos}} мен оны жазып көрсете алмаймын, осында н/е телеграмда қандай айырмашылық бар? ''Энтуазистер'' мысалы ретінде таңдаулы/жақсы мақалаларды қараса болады, тегі болмай жатса басқа дамыған уикилерді қарап көрсің. Кезінде жоғарыда айтып кеткендей басқа уикиден қарап, қиналсақта біршама нәрсені үйрендік (біраз қатысушылар солай жасады). Қазір қайта көптеген үлгі, санаттар, жақсы көлемді мақалалар жетіп тұр ғой. Егер шын ыңталары болса, менің (өзіне көп алатын админ сымақ демекші) көмегім шамалы болады-ау. Түсінгенім мен оларға түсіндірмегендіктен дамуыларына кедергі жасап жүрсіз деген сізден сондай ой келді, бұл еркін тегін, әркім өз ыңтасы мен шабытына байланысты дамитын жоба негізі. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:34, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Мәліметті неге өшірдің? == [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%97%D0%B5%D1%80%D0%B3%D0%B5%D1%80%D0%BB%D1%96%D0%BA_%D3%A9%D0%BD%D0%B5%D1%80&action=history Зергерлік өнер мақаласындағы мәліметті] неге өшірдің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :Айдын мырза екеуі мүлдем бөлек тақырыптар ғой. Зергерлік өнер ол дереккіз зат еcім, зергерлік бұйымдар деректі зат есім, яғни қолға ұстап көзбен көріп, тістеп иіскеп көруге болатын заттар. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 18:47, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :: Arystanbek, мақаланы дұрыс қалыпқа келтіргеніңіз үшін рақмет! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:54, 2022 ж. қаңтардың 26 (+06) :{{@|Arystanbek}} алты жыл бұрынғы нәрсе екен, тәжірибе аз болғаннан дұрыс біріктірмеген екенмін, интеруики мен санатты қойып шығу керек. Маған сілтей бермей --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:21, 2022 ж. қаңтардың 27 (+06) == Бұрыс белсенділік == <s>[[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы]] деген мақаланы қандай мақсатпен жойып тастағансың? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:58, 2022 ж. қаңтардың 28 (+06) *Әй, админсымақ, сұраққа неге жауап бермей жүрсің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:15, 2022 ж. ақпанның 11 (+06)</s> == Үлгі:Кино→ |Жыл == Қайырлы кеш Kasymov! Сізге жүгінбегелі біраз уақыт болыпты, 2020 жылдағыдай сіздің талқылауыңызға жиі жазған кездерді сағынып кетіппін, шынында!:) Іске келер болсақ, [[:Үлгі:Кино]] үлгісіндегі Жыл бөлімінде автоматты сілтемені дұрыстау керек сияқты, өйткені қандай да бір фильмнің шыққан жылын мысалы 2007 деп жазғанда тек сол жазған 2007 ге ғана сілтейді, ал «2007» дегеніміз «2007 жыл» деген мақалаға айдау беті болып табылады, сондықтан мақаланың үлгісінде жасыл сілтеме пайда болады. Сол жасыл сілтеме пайда болмайтындай, автоматты түрде «???? жыл» дегенге сілтейтіндей жөндесеңіз.--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 18:10, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) :@[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] [[Арнайы:Diff/2982636|осылай жазса]] жетпей ме? Осылай дұрыс сияқты. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) ::{{@|Nurtenge}} жасалды, тек санмен көрсету керек: '''2009''', {{@|Arystanbek}} мырза олай жасаса санат шықпай қалады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) :::Рахмет көп-көп! [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 21:38, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) == Туған күнге байланысты санатты неге алып тастадың(ыз)??? == Мысалы, 5 мамырда туғандар деген санатты алып тастапсыз, не үшін? Олар басты бетте бүгін туғандар деген бетте шығып тұрмай ма??? Қандай себеппен алып тастадыңыз. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 20:44, 2022 ж. ақпанның 5 (+06) :{{@|Madi Dos}} Нақтырақ қай мақалада алынып тастады? Дәлірек көрсетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:28, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) ::[[:Санат:5 мамырда туғандар|Санат:5 мамырда туғандар]] осы санатты кеше [[Ілияс Жансүгіров]] бетінен аластапсың. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:21, 2022 ж. ақпанның 7 (+06): :::{{@|Madi Dos}} иә алдым, себебі үлгіні дұрыс толтырса ондай санаттың қажеттілігі шамалы. Егер ''туған/қайтыс болған күні'' параметрін дұрыс толтырса автоматты түрде туған жылы және күні бойынша санаттар пайда болады. Сондай нәрсе туған/қайтыс болған жері және мамандықтары бойынша арналған үлгілер бар. Асықпай дұрыстап қарасаңыз, ''5 мамырда туғандар'' санат ешқайда кеткен жоқ. Түсінген шығарсыз деген ойдамын. Бір данышпан кісі ұқсап шайып кетпейтіңізге үміттемін) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:21, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) == Тағы қате үлгі == [[Ричард Брэнсон]] дегенді жедел жоюға ұсыныпсың, еш түзетпей. Жою үлгісін қате қойғансың, аударманың сапасына байланысты арнайы үлгілер бар. Ондай есуастықты қою керек, Kasymov. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:19, 2022 ж. ақпанның 6 (+06) :мына мақаланың аудармасы шынында да мағынасыз болып кеткен екен, бұлай өтірік санын көбейткенше, аз да болса саз аударып мағыналы қылып салу керек еді. Менің ойым. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:24, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) :мынаны түзетпей ақ жаңасын бастай салған дұрыс сияқты қайтадан. [[Қатысушы:Madi Dos|Madi Dos]] ([[Қатысушы талқылауы:Madi Dos|талқылауы]]) 11:26, 2022 ж. ақпанның 7 (+06) * Kasymov, сен қате қойған үлгіні Nurkhan деген саналы қатысушы алып тастаған. Содан үйреніп жүр... --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:11, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) == Дереккөздерді жою вандализмге жатады == [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D1%8B%D0%BC%D1%8B%D0%B7&type=revision&diff=2949388&oldid=2946292 Мына өңдемемен] сен [[Қымыз]] мақаласындағы дереккөзді жойып тастағансың. Бұл қатеңді мен өшірдім. Администратордан вандализмді ешкім күтпейді, бірақ сен шын администратор емес екенін түсінемін. Ескерту ретінде қалсын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:29, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :Сол өте мықты дереккөзді пдф немесе скан нұсқасында ''Қазақ совет энциклопедиясы, 7-том.'' '''Қымыздың шипалық, емдік маңызы зор''' деген сөзін көрсетуіңзді өтінемін, және кітаптың авторы мен жылы қай бетте алынғаны баспасын көрсетуді сұраймын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:53, 2022 ж. ақпанның 14 (+06) :: Сен осы мықты дереккөзді өміріңде көрмегенсің ба? Онда [[Қазақ Кеңес энциклопедиясы|мына мақаланы]] оқып шық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:39, 2022 ж. ақпанның 16 (+06) == Мақаланы жою себебі == Сәлеметсіз бе, өзімнің жеке кеңістігіме жарияланған мақалалар неге жойылды? Себебін айтсаңыз [[Қатысушы:Aubakirova Aisana|Aubakirova Aisana]] ([[Қатысушы талқылауы:Aubakirova Aisana|талқылауы]]) 23:20, 2022 ж. ақпанның 20 (+06) :Саламатсыз, {{@|Aubakirova Aisana}} мақаланы зертханаңызда немесе инкубатор арқылы бастасаңыз дұрыс болар еді. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 10:28, 2022 ж. ақпанның 22 (+06) == Өңдемені өшіру == Қайырлы күн! Неліктен DariaUrinbasarova21nis есімді қолданушының соңғы өңдемелерін шегіндірдіңіз? Соңғы өңдемелері: [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов]], [[Криштиану Роналду]], [[Мұхаммед Фетхуллаһ Гүлен]]. --[[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]]) 23:37, 2022 ж. ақпанның 22 (+06) :Қайырлы кеш, себебі мақаланы тізім арқылы толтырып жатыр. Әрлеу жағынан әдемі емес көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2022 ж. ақпанның 23 (+06) == Имам Шамиль == Сәлеметсіз бе. [[Шәміл]] мен [[Имам Шамиль]] деген мақалаларды байланыстыру (біріктіру десе де болады?) керек еді. Егер мүмкіндігіңіз болса, біріктіре аласыз ба? Кейбір қатысушылардан ұсыныс келіп жатқан еді. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 19:28, 2022 ж. ақпанның 27 (+06) :Жасалынды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:35, 2022 ж. ақпанның 28 (+06) == Өндемені жою. == Сәлеметсізбе Қасымов! Сіз неге менің өндемемді алып тастап жатсыз онда не қателік бар ма не мен бәрін дұрыс істеген едімғо немесе карточка дұрыс қойылмаған ба? [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 17:58, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :қатысушы дегенге жылжытыпсыз, зертхана немес инкубаторға бастасаңыз дұрыс болар еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:06, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Қатысушы деген бетке жылжытсам өзімнің бетіме жылжыттымғо онда не қателік Нұрлан Қоянбаевты сонда жасап жатырмын ғой қате болғаннан кейін өзім өндеп қайтіп аударып аламғо. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 18:20, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :{{@|J.J.Portman}} қолданыстан шығып кеткен, әрі қате жоюлыға ұсынылған үлгілерді қойып жатырсыз. Сонымен қатар оның қойған өзінінде де толтырмай жатсыз. Сондықтан кері қайтарылды. Қазуикиде тұлғаларға арналған әртүрлі үлгілер бар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:25, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Жарайды ал мақұл енді оны нестей алам оны тіпті менің зертхана қатысушы черновигінен алып тастасаңыз мен нені өзгерте аламын. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 23:29, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) :Зертхана бетіңізге көшірдім. Үстіңгі сол жақта орналасқан --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:33, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) Жарайды ниетіңізге рахмет қазір кіріп көрем сосын жақын арада өңдеп сізге тексеруге жіберем жасап біткен соң сіз соны тексеріп талаптарға сай келсе негізгі кеңістікке аударасыз келмесе аяғына дейін жөндеп ережеге сай етіп қайта жасаймын. [[Қатысушы:J.J.Portman|J.J.Portman]] ([[Қатысушы талқылауы:J.J.Portman|талқылауы]]) 23:36, 2022 ж. наурыздың 9 (+06) == Жаңа бастама == Қайырлы түн, Kasymov! Мүмкін менің идеям сізге орынсыз немесе абсурд болып көрінер, бірақ мен оған назар аударуыңызды сұраймын. Өзіңіз білетіндей, қазақша Уикипедиясындағы мақалалардың сапасы шетелдік бөлімдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Көптеген мақалалар қысқа, сапасыз, және әшейін, қалай болса солай жазылған. Мен қазақша бөліміндегі мақаладар сапасын көтеру үшін орыс бөлімінің үлгісі бойынша мақалалар жазу арқылы түзетуге тырысып жатырмын. Алайда, көбірек сапалы мақалаларды жазуға уақыт жетпейді. Сол себепті, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|Сенімді дереккөздерге]] сүйене отырып, нақты, сапалы мақалалар жаза алатын кем дегенде 5-10 адамнан тұратын топты жинау керек. Менің ойымша, мақала жазуды толығымен реформалау керек: ағылшын тіліндегі үлгіге сәйкес сенімді дереккөздермен сапалы мақалалар жазу. Уикипедия — әркім өз өзгерістерін жасай алатын бос орын. Тәуелсіз сауатты қатысушылар белгілі бір «альянсқа» құрылуы болатын еді. Сондықтан Мен сізге осы жобаны құрметті администратор ретінде қарастыруды ұсынамын! Сізден нұсқаулар, кеңестер мен сын беруіңізді сұраймын. Сұрақтарыңыз болса сұрай беріңіз! Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 23:33, 2022 ж. наурыздың 12 (+06) :{{@|Айвентадор}} Рахмет, осыны Салиха, Мықтыбек мырзаларға да жазыңыз. Мен қолымнан келгенше көмектесуге тырысамын. Кеңесім мақаланың мазмұнын сапалы, мағыналы болуын тілеймін. Себебі, көп қатысушы аудару функциясы арқылы орыс немесе ағылшын уикидің дубликатын жасап жатыр, әрі кейбіреулерінің мағыналары қызық шығып жатады. Ьастысы соған назар аударса, менен жетіспейтін үлгілерді жасауға тырысамын) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:27, 2022 ж. наурыздың 13 (+06) * Кеңесіңізге үлкен рақмет! Мықтыбек мырза мен Салиха ханымға жаздым. Жауап күтудемін. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 10:51, 2022 ж. наурыздың 13 (+06) * Қайырлы кеш, Kasymov мырза! Жобаны іске асыру процессі созылып кеткенінен кешірім сұраймын (алдында айтқандай, уақытым өте шектеулі. Бүгінгі күні демалыс басталғаннан соң жазып отырмын). Қазір менде жобамның бағдарламасы және негізгі принциптері жазылған «Уикипедия:Альянс» деген атты мақала дайындамасы бар. Жазуға рұқсат ете аласыз ба? (Мақаламды орынсыз деп өшіріп тастайды деп ойлап отырмын). Қазір администрация мүшелеріне және тәжірибелі қатысушыларға ұсыныс тастаудамын. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 23:45, 2022 ж. наурыздың 18 (+06) == Анықтауға көмектесіңіз, мен жаңа қызмын == Сәлеметсіз бе, құрметті Kasymov. Өкінішке орай, мен мақаланы негізгі бөлімге қалай аударуға болатынын түсінбедім (барлығы оқиды). Мақала орыс википедиясынан аударылған. Олар маңыздылығын растады.Менің зертханадағы мақалам, Intis Telecom деп аталады.[[Қатысушы:Technoperi|Technoperi]] ([[Қатысушы талқылауы:Technoperi|талқылауы]]) 23:43, 2022 ж. наурыздың 23 (+06)Technoperi == Санат:Ергежейлі ғаламшарлар == Қазақша Уикипедияда [[:Санат:Шағын ғаламшарлар]] және [[:Санат:Ергежейлі планеталар]] деген екі санат бар екен. Әдейі істегендей, біріншісінің бірінші сөзі қазақ тіліне келмесе, екіншісінің екінші сөзі қазақ тіліне келмейді :) Яғни, екеуі де «Карликовые планеты» деген сөздің аудармасы, бірақ қазақи-ғылыми тұрғыда Карлик — Ергежейлі болса, Планета — Ғаламшар емес пе? Яғни, «Категория:Карликовые планеты» дегеннің қазақша дұрыс атауы [[:Санат:Ергежейлі ғаламшарлар]]. Тіпті орыс тіліне қарамаймыз дегеннің өзінде ағылшын тілінде де атауы осыны білдіреді. Енді, алдыңғы екеуін соңғы дұрыс санатқа қалай біріктірсе болады? Сол үшеуін біріктіріп берсеңіз--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 17:23, 2022 ж. наурыздың 24 (+06) :Екеуін жойғаннан басқа амал жоқ, меніңше --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 21:41, 2022 ж. наурыздың 24 (+06) ::Ең бірінші санатты дұрыс атауға аудардым, яғни бірінші санатты аман алып қалайық, не дегенмен 2008 жылы пайда болды:) Ал екінші санат пен «Шағын ғаламшарлар» деген айдау бетін жойсаңыз--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 22:30, 2022 ж. наурыздың 25 (+06) :::Ок, сұрақты дұрыс түсінбеген сияқтымын ғой) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. наурыздың 26 (+06) == Ақтөбедегі Мейірімді Бақташының Ғибадатханасы == Саламатсызба! [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A5%D1%80%D0%B0%D0%BC_%D0%94%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%9F%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8F_%D0%B2_%D0%90%D0%BA%D1%82%D0%BE%D0%B1%D0%B5 Храм Доброго Пастыря в Актобе] менде осы бетінің қазақ мәтін бар, бірақ маған бетінді жанадан бастау болмайды. Сізден кешірім сұрап, мақала бастауыңызды өтінемін. Бірінші абзац осындай: "Ақтөбедегі Мейірімді Бақташының Ғибадатханасы - Атырау Апостол Әкімшілігіне қарасты Ақтөбе қаласындағы (Ақтөбе облысы) Рим-католик Ғибадатханасы."--[[Қатысушы:Dmitriymoroz1006|Dmitriymoroz1006]] ([[Қатысушы талқылауы:Dmitriymoroz1006|талқылауы]]) 21:30, 2022 ж. наурыздың 28 (+06) :Саламатсыз, менен '''неге кешірім сұрап жатырсыз'''? Менің жеке энциклопедиям емес қой. Бастай беріңіз, кейінерек тексерістен өткізіп аламыз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:36, 2022 ж. наурыздың 28 (+06) == Сіз әдейі істейсізбе? == Менің өңдеген бетімді неге жоққа шығарып, өшіріп тастап жатырсыз? Себебі не ешқандай бұзушылық көріп тұрған жоқпын өзімнен. [[Қатысушы:Taragtybalasy|Taragtybalasy]] ([[Қатысушы талқылауы:Taragtybalasy|талқылауы]]) 08:50, 2022 ж. наурыздың 29 (+06) :{{@|Taragtybalasy}}, сіз ешқандай дереккөздерсіз руды өзгертіп жатырсыз. Оған күмән туындағандықтан, кері қайтарып жатырмын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:49, 2022 ж. наурыздың 31 (+06) == Кавилл, Генри мақаласын ретке келтіріңіз == [[Кавилл, Генри]] мақаласын аударып бастапсыз, бірақ аударма аяқталмаған. Осындай секілді басқа да мақалаларыңыз болса дұрыстап ретке келтіруіңізді сұраймын. Бастаған соң аяқтамайсыз ба. Шала пұла , шала жансар мақалалармен қазақ Уикипедиясына ешкім кірмей қашып кетер. Одан да аз да болса, мақалаңызды мән-мағыналы қылып ретке келтіріп қойсаңыз сол дұрыс болады. Рахмет. [[--[[Қатысушы:Nurkhan|Nureke]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurkhan|талқылауы]]) 07:32, 2022 ж. наурыздың 31 (+06)]] :{{@|Nurkhan}} ''[[Кавилл, Генри]]'' деген мақала бастаған емеспін, мен бастаған мақала '''[[Генри Кавилл]]'''. Иә дұрыс айтасыз, қазуикидің сапасы сын көтермей тұр, өкінішке орай. Мен админ болғандықтан жуықтағы өзгерістерді тексерумен және де елді-мекен, әкімшілік бірлік бойынша үлгілерді қазақша нұсқасымен алмастыру жұмыстарынан қол босамай тұр. Өзімде ой да бар негізі --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:46, 2022 ж. наурыздың 31 (+06) <s><s>:: Сонда саған бір мақаланы дұрыстауға бес жыл да жетпейтін болды ма? Сен өзің неткен ұлу-адамсың! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:20, 2022 ж. тамыздың 13 (+06)</s></s> == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 18:29, 2022 ж. сәуірдің 11 (+06) :{{@|Buntarion}} Добрый вечер, добро пожаловать) Если честно я не знаю как это делается, наверно бюрократы решает этот вопрос. Свяжетесь с {{@|Arystanbek}}, {{@|Нұрлан Рахымжанов}} или {{@|Batyrbek.kz}} --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:21, 2022 ж. сәуірдің 13 (+06) ::Хорошо. Благодарю Вас! --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 23:52, 2022 ж. сәуірдің 13 (+06) == Қорытынды шығару == <s>[[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] бетіне қорытынды шығару керек. Негізі, бұл админнің жұмысы. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:44, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) :Арыстанбек, Нұрлан мырзаларға айтып көріңізші. Осыға дейін қорытынды жасап көрмедім, әрі ол жерде 50/50 болып тұрған сияқты --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:56, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) ::Қап, админ емес екеніңді білдім ғой. Санау қабілетің де бүртүрлі екен: 7 дауыс қолдады, 1 дауыс қарсы болды — бұл 50/50 емес қой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:59, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06) :::1 қарсы дауыс, 3 қалыс олардың айтылғаны түзетілді ме екен? Және бір қызығы қолдаған дауыстардың арасында да комментариялар жазған екен. Шешімді бюрократтарға тапсырдым. Меніңше кішкене болсын дереккөздер көбейтіліп, қазіргі уақыттағы жағдайын жазып кетсе жақсы болар еді. Сондықтан мен қалыс қойып отырмын. Ренжімеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:20, 2022 ж. сәуірдің 23 (+06)</s> == [[Уикипедия: Арбитражды комитет|Арбитражды комитет]] == Сәлеметсіз бе? Қазіргі уақытта [[Уикипедия: Арбитражды комитет|Арбитражды комитет]] жұмыс істеуде ме? Ренжімеңіз, бірақ Сіз және [[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|сіздің оппоненттіңіздің]] араларыңызда жарты жылға созылған ұрыстарыңыз шеттен бір түрлі көрінеді. Мен, әрине, сіздердің жеке қарым-қатынастарыңызға араласқым келмейді, бірақ кішкентай балалар сияқты ұрыса бергенше, Арбитражда шешерсіз? Бір жағынан, басқа қатысушыларға өздерінің мәселелерін шешуге көмектесер. Қазіргі уақытта комитеттің бетін өңдеп жатырмын, өтініш, ресімдеуге көмектесесіз бе? (Өтінімдер (заявки) мен шешімдер, арбитражға қабылданбаған өтінімдер мұрағаты және т.б.). Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 09:35, 2022 ж. мамырдың 2 (+06) :Саламатсыз, {{@|Айвентадор}}. Иә өкінішке орай сондай түсініксіз жағдай туындап жатыр. Себебі белсенді қатысушылар аз (болғанын өзінде тек өз жұмыстарынан ары аспайды), ережелердің толық немес шала жазылуы, содан анархия туындап жатыр. Жалпы уикипедияғы қатысты ережелер мен жобаларға аса қызығушылық жоқ еді) Ұсыныстар мен ережелер дайын болып жатса, өз тарапынан пікір мен дауыс беруге дайынмын. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:27, 2022 ж. мамырдың 2 (+06) == Админге тән емес салақтық == <s>[[Қатысушы талқылауы:Абай Кенжетай|Мына бетте]] сен ''«Мақалаларға мән-мағынасыз сөздерді қосуыңызды сұраймын»'' деп жазыпсың, бұл қатеңді тек бір жарым айдан кейін түзеп алдың. Ал сол ''мән-мағынасыз сөздердің'' қосылған-қосылмағанын тексердің ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:41, 2022 ж. мамырдың 4 (+06) :{{@|Ерден Карсыбеков}} Мені тінтіп жүргенше, өзің де қазуикидің дамуына үлес қоспайсың ба? Қырағы екенсің, сол соңғы өзгерістерді қадағалап жөндеп отырсаң, үлкен көмек болар еді. Мен нақты айта аламын: жуықтағы өзгерістерді менен басқа ешкім өкінішке орай тексерістен өткізбей отыр, қаншама боқ-ауыз сөздер жазылып, интернеттен дайын нәрсені мақаланың ортасына тыға салып, тағы сол сияқты көптеген өңдемелер болып жатыр. Соның бәрін тексерістен өткізу 2-3 адамға үлкен салмақ түседі. Содан '''сұраймын''' деген қателік кетіп жатыр. Аталған қатысушы: ''болған екен'' орнына ''болған'' немесе керісінше өңдемелер жасап жатыр. Ондай мазмұнды толықтырмайтын өңдемелер қаншалықты қажетті? 7-8 өңдеме болса болар еді, жүйелі түрде болып тұр. Орыс уикиден келдіңіз ғой, жалғыз админдер емес сіз сияқты қырағы, жауап қайтара алатын тәжірибелі қатысушылар да автопатруль жасай алады. Жалғыз админдерге бүкіл сынды лақтыра бермей. '''Бір айдан кейін''' де өзің де жоғарғы жаққа түсініксіз жауып жазыпсың ғой. Сосын неге сенде жаңа жазылған мақалалар да бір ғана санаттан болып жатыр, мысалға ''алфавит бойынша әндер''. Автор өзі бастаған мақаласын мейлінше мазмұны толығырақ және санаттар қоюға тырысу керек. Сосын талқылау бетімді қайта-қайта кері қайтарып, басқаларға шағымданып еді, қатарынан екі тақырыпты алып тастапсың) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:57, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) * Көмек сұрасаң, дұрыстап сұра, есуастанбай. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:06, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) : {{@|Arystanbek}}, бұл қатысушы бір емес бірнеше рет балағат сөздер жазып, компьютердың артынан клавиатура қаһарманы болып отыр. Бір шара қолданбаса болмайды. Мен уақытымды бөліп қазуикиге жұмыс жасап жатсам, артымнан тінтіп болмашы нәрселерге мазаны алып жатыр. Енді келіп мен көмек сұрап жатыр деп, мәселені басқа жағынан айналдырып шықты. О, Алла танымайтын біреудің соншама қадалғаны өте қызық екен. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2022 ж. мамырдың 5 (+06)</s> == Одан да Уикипедияға үлес қоспайсың ба? == Kasymov, сен болмашы нәрседен ұрыс-керісті іздей бермей, одан да Уикипедияға үлес қоспайсың ба? Сен былтыр <big>0</big> мақала жазған екенсің, биыл да әлі <big>0</big> мақала болып тұр. Есің дұрыс болса, менен үлгі алып, жетіспейтін материалдарды жазсаш. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 10:40, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :МММ, аман бол {{@|Ерден Карсыбеков}}. Өзі соқтығысып, енді ұрыспай жөнімен жүр деген нәрсесі қызық екен --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:10, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :: Жаза алмасаң — солай айт, балақай. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:41, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :::мммм, көп жасағаннан емес, көпті көргеннен сұрау керек екен деген осы екен ғой --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:44, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) :::: Мақалдағаның орынды емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:48, 2022 ж. мамырдың 6 (+06) == Үлгі:Шатастырмау == Қайырлы күн! «Үлгі:Шатастырмау» (орыс тілінде: «''Шаблон:Не путать''») санатын жасай аласыз ба? [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 08:50, 2022 ж. мамырдың 7 (+06) :Уақыт тапсам, тырысып көрейін --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:05, 2022 ж. мамырдың 10 (+06) == Беттерді жою туралы == * Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы * <s>Қатысушы:Тұран Нұрәліұлы/зертхана </s>* Қатысушы талқылауы:Тұран Нұрәліұлы - Осы беттерді жойып беруіңізді сұраймын. Себебі, бұлар менің қатысушы атымды өзгетркен кезде қалып қалған беттер болатын. Көп уақытыңызды алмайды деп ойлаймын. Сіз админдердің бірі болғандықтан сізге жүгініп отырмын. Алдын-ала рахмет! [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:05, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) :Тек екіншісін ғана жоя алдым, қалғандары басқалардың талқылау беттеріне сілтеп тұр. Жалпы қала берсін. Қатысушы атын өзгерткенде ондай нәрсе болып тұрады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:19, 2022 ж. мамырдың 13 (+06) == Goodbye == Hi Kasymov, I'm going to block globally because I made the bad translations.--[[Қатысушы:Martorellpedro|Martorellpedro]] ([[Қатысушы талқылауы:Martorellpedro|талқылауы]]) 00:48, 2022 ж. мамырдың 16 (+06) == Сенің ауытқуыңды басқа қатысушылар да байқапты == <s>[[Талқылау:Cоңғы кесу (фильм, 2022)|Мұнда]] сенің басқа қатысушылардың еңбегіне жармасатыныңды бекерден бекер сынап тұрған жоқ. Бұдан дұрыс түйін шығаруың керексің, бұрыс белсенділікті қою керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:48, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) :Сен де жағаласпашы, жауап жаздым (қандай қате кеткенін оқи алатын шығарсың) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:50, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) ::Балақай, өтірік соқпасаш, сен кіріскенге дейін ол жерде еш қате болған жоқ. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:21, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] қателеспейтін адам болмайды, мен де тәжірибелі қатысушы болсам да қателесемін. Кішкентай қате үшін жерден алып жерге салудың қажеті жоқ. Менен де мыңдаған қате табылады, мені неге осылай жерден алып жерге салмайсыз? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:03, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Мәселе қателердің тым көп болуында және оларды мойындамауда. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:48, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] сенен бір қате: <s>шығаруың керексің</s> деген сөз қайдан шыққан? Дұрысы <code>шығаруың керек</code> --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:11, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Бұл қате емес, екінші нұсқаны да пайдалануға болады. Мысалы, [https://taraztv.kz/kz/news/society/zhurekke-ota-zhasaudan-sheberlik-synyby-otti мына сілтемедегі] жетінші абзацта сондай сөз тіркесі кездеседі. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:48, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) Қате, бұны БАҚ қате қалыптасытырып жіберді, әдеби тілде бұл өрескел қателік. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:51, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :Уикипедия әдеби сайт болмаған соң, мұнда басқа стильдердің сөз байлығын қажетінше пайдалануға болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:26, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::'''Мәселе қателердің тым көп болуында:''' соны алғашқысынан бастап соңғы нәрсеге шейін тізбектеп көрсетуіңді '''міндеттеймін'''. Өзіне қатысы жоқ мәселеге кірісіп, бәле іздеген біреу екенсің. Әлі күнге дейін таң қаламын, танымайтын біреуге қастасып, балағаттап, дөрекі сөйлеп, ашуын менен алып жүргеніне. Сол жерде сенің атын немесе саған қатысты нәрсе айтылды ма? Соған да жауап берші? --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:25, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::: @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] әдепсіздерге арналған сайт бар шығар? Ал біз әдеби, ғылыми стилде жазамыз, бұл өз қолымызда. Әдепсіздер Уикипедияға әдепсіз жазды екен деп бізде әдепсіз жазбайтын шығармыз? --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:04, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::: Әдепсіздікті не үшін айттыңыз? Менің қандай да бір сөзіме ренжігенсіз ба? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:55, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) Осы оқиғаға араласып жатқаным үшін кешірім сұраймын, алайда өзімнің пікірімді айтып кетуді орынды көремін. Мен үшін, зайырлы '''энциклопедиялық''' сайтта «үлкен» кісілер бір-бірімен кішкентай балалар сияқты ұрысып жатқаны бір түрлі көрінеді. Ашуға салмай және дұрыс емес түсініп қалмаңыз, @[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден мырза]], сіз мен үшін — осы бөлімдегі ең алғашқы қол ұшын берген адамсыз, және мен сізге үлкен ризамын. Алайда, сіздің іс-қылығыңыз (нақтырақ айтқанда — бейтаныс адаммен [[Уикипедия:Сыпайылық|дөрекі түрде сөйлеу]], және ізінен қалмай қудалау) үшін сізге административті істі ашу — өте жеңіл. Сол себепті, бұның алдын-алу үшін, мәселені үлкен адамдар сияқты өзара шешімге келіп, немесе, [[Уикипедия:Арбитражды комитет|Арбитражды]] жаңа сайлап, сол жақта мәселені шешу керек деген ойдамын. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 00:28, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) : Бұл талқылауға пікір қосқаныңыз орынды емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:38, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]], орынды болсын, болмасын, дөрекілікті еш жерде (әсіресе әлеуметтік желілерде) құптамайды. Егер бір нәрсемен келіспесеңіз, немесе өзіңіздің пікіріңізді жеткізгіңіз келсе, агрессиясыз, [[Уикипедия: Сыпайылық|сыпайы түрде]] жеткізіңіз. Бұл этикеттің қарапайым ережелері: ''басқалардың өзіңе қандай қарым – қатынаста болсын десең, басқаларға да сондай қарым – қатынаста бол''. [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 17:49, 2022 ж. мамырдың 24 (+06) ::: Бірінші қатеңіз міні: бұл жер — әлеуметтік желі емес. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:30, 2022 ж. маусымның 28 (+06)</s> == Қате үлгі == Мен [[Жәнібек Әлімханұлы]] мақаласында статистиканы өзгертіп едім. Үлгі:Инфобокс деп қызыл болып шығып тұр. Сосын Үлгі:Боксшы қарасам сіз жаңа ғана өзгертіпсіз. Айтайын дегенім неге олай болып тұр, сондықтан мен өзгерткеңізді жоққа шығардым, сонда да қате. Үлгіні қалпына келтріңізші, өтініш -- [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:35, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :{{@|TuranNur}} Мен '''Инфобокс''' үлгісін жойып тастадым. Жоғарыда ''ұрыс іздеп жүрген немесе Альфи мырзалар'' өздері мықты қырағы білімдерімен соны ағылшын немесе орыс уикиден аударып, жасап шықсың. Соларға айтсаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:27, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::Инфобокс үлгісін не үшін жойып тастадыңыз, соны түсінбедім? [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 23:13, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :::Жоғарыда себебін жазып көрсеттім, менің жасаған нәрселерім ылғи да қате әрі қазуикиге пайдасы жоқ екен. (бұдан басқа көптеген үлгілер бар, оларды жою жоспары тұр) Аталған кісілер өздері жасап шығарсың, ''инфобокс-2'' немесе ''карточка'' деп --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:23, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) == Үлгі:Боксшы == Боксшы үлгісінде boxrec_id сілтемесін дұрыстайын деп едім, бетті қорғап тастапсыз. BoxRec сайтына кіргенде профилі көрініп тұру керек қой. [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 00:43, 2022 ж. мамырдың 25 (+06) :{{@|TuranNur}} қорғағам себебім, әркім өзгерістер жасай бермеу үшін. Көбісі үлгіні түсінбейді. ''boxrec_id сілтемесін'' үлгіден емес, мақалада қосу керек (жасап қойдым) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. мамырдың 26 (+06) ::'''Мысалы''': [[Жәнібек Әлімханұлы]] мақаласындағы ''Қызметтік тізімі (boxrec)'' деп тұрған көк сілтемені бассаңыз BoxRec профилі шықпай тұр, соны көрсеңіз. [[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 01:35, 2022 ж. мамырдың 27 (+06) :::{{@|TuranNur}} түзетілді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:17, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) == [[Украин тілі]] == «[[Украин тілі]]» мақаласын [https://ru.m.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%BA%D1%80%D0%B0%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA орыс тіліндегі нұсқаға] сәйкес бірге қайта жазуды ұсынамын! [[Сурет:Smile-big.svg|30px]] [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 11:29, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) :Рахмет, ұсынысыңызға. Бірақ мен қазір қазуикиде бар үлгілерді тексерістен өткізіп, инфобокс үлгісін алмастыру жұмыстары мен айналысып жатырмын. Сондықтан көмектесе алмаймын( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:27, 2022 ж. мамырдың 28 (+06) == Севилья == == Севилья == Мен [[Севилья]] мақаласын [[Севилья (футбол клубы)]] деп ауыстыруды ұсынамын. Ал, [[Севилья]] мақаласы Севилья мақаласына сілтену керек деп ойлаймын. Ойыңызды [[Талқылау:Севилья]] бетіне білдірсеңіз.--[[Қатысушы:TuranNur|TuranNur]] ([[Қатысушы талқылауы:TuranNur|талқылауы]]) 14:01, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) :{{@|TuranNur}}, Мықтыбек мырзаға айтасыз ғой деймін. ''Севилья'' сөзіне көптеген мақалалар сілтеніп тұр. Оның бәрін түзетіп шығу керек--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:06, 2022 ж. мамырдың 31 (+06) == Сәлеметсізбе == [[Kazman322]] деген қатысушыға бан беруіңізді сұраймын. Руларды өңдеуін, беттерді бүлдіруді қоймайды. Вандализм жасап жатыр. [[Қатысушы:Granttka tus Diyas|Granttka tus Diyas]] ([[Қатысушы талқылауы:Granttka tus Diyas|талқылауы]]) 14:52, 2022 ж. маусымның 6 (+06) * [https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D2%9A%D0%B0%D1%82%D1%8B%D1%81%D1%83%D1%88%D1%8B_%D1%82%D0%B0%D0%BB%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B0%D1%83%D1%8B:Kazman322&oldid=3039671 1] [[Қатысушы:Kazman322|Kazman322]] ([[Қатысушы талқылауы:Kazman322|талқылауы]]) 14:56, 2022 ж. маусымның 6 (+06) :Мына боқтығыңызға қарағанда сізді бұғаттау керек сияқты ғой <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 21:46, 2022 ж. маусымның 6 (+06) == Сүзгі == Бүгін [[Үлгі:АҚШ саясаты]] жасадым, алғашында үлгі түгел дайын болып, оны бір ғана өңдемемен жарыққа шығаруға болатын еді. Бірақ сүзгі оны жібермей, қай жерден кеткенін іздеу үшін бөліп-бөліп 8 өңдемемен жүктеуге тура келді. Сондағысы жібермей тұрғаны мына мақаланың [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%BA%D0%B5%D0%BD,_%D0%AD%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BD%D0%B8] атауы екен🤦‍♂️ Тіпті қазірдің өзінде сілтеме ретінде жазғанның өзін өткізбей тұр. Осы мақаланың атауы үлгідегі "Сытқы саясат"→"Мемлекеттік хатшы:" деген жерге қойып беріңізші! [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 15:30, 2022 ж. маусымның 9 (+06) :{{@|Nurtenge}} сол сүзгіні қателеспесем Арыстанбек мырза қойды, сол кісіге өтініп көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:11, 2022 ж. маусымның 11 (+06) ::Болды, қойылды, рахмет) Тағы бір рет тексерейінші деп қойып көрсем қойылды. Сүзгі қуып тұрған ғой шамасы))--[[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] ([[Қатысушы талқылауы:Nurtenge|талқылауы]]) 13:49, 2022 ж. маусымның 11 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Сауатсыз == Терминология — бұл терминдердің жиынтығы. [[Мизансцена|Мына мақалада]] сен ''терминология'' орнына ''терминологиялар'' дегенді қолданыпсың. Қатеңді түзеп шық. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:29, 2022 ж. маусымның 11 (+06) :Түзетілді, сондағы қазуикиге анда-сонда кіріп менің өңдемелерімді андып отыру ма? 3 облыс пайда болды, соған қатысты мақалаларды ретке келтіруге көмек ұшын берсеңіз, одан да пайдалы жұмыс болар еді. Әттең орыс уики маңыздырақ((( --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:59, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :: Сен қате жасамай жүре алмайды екенсің. Өзің '''0''' мақала жазып, қалай ғана ақыл бермекші болып жүрсің?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:49, 2022 ж. маусымның 12 (+06) * Сен «анда-санда» дегенді де дұрыс жаза алмағаның тіпті масқара ғой админ үшін. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 13:52, 2022 ж. маусымның 12 (+06) :Бұл жер талқылау беті, яғни еркін түрде жазуға болады. Менің жерімде ағаларға ''тәте'' деп атайды, анда-санда немесе анда-сонда деп айтады, енді уикипедияны тастап менің қалай сөйлетініме тиісе бастадың ба? Сосын 0 мақала жазатын кісі қазуикиде өңдеу жағынан 2 орында, көрші елдің уикиін дамыта бергенше осында кезінде келгенде мүмкін сенде алғашқылардың қатары болар ма едің. 12 жылда қазуикиге 4000-ға жуық өңдеу жасау аз енді. * Талқылау бетімді өз бетінше өзгертуді доғарыңыз, бітікшілерге хабарлама тастап, талқылау бетімді өзге қатысушының өзгерткені үшін бұғаттауға ұсынатын боламын. Соңғы ескертуім --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:39, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Ештеңені де түсіндірмей-ақ қойшы, сауатсыз екеніңді баяғыдан білемін. Одан да өзің жойған [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы|осы мақаланы]] қалпына келтірші және оқып шықшы, мүмкін қателерің де азаятын шығар. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 06:42, 2022 ж. маусымның 13 (+06) == Қате қойған үлгіңді жойдым == <s>Пайдалы мақалаларды жоюға тырысып, Қазақ Уикипедиясына қиянат жасаудан тайынбағаның жаман болды. [[Қайта жаңғырту]] деген мақаланы жоймақшы болдың, бірақ сенің жою үлгісін қайта мен жойдым. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 12:06, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Сен неге басқа адамдардың пікірлерін жойып жүрсің? Вандализмге ұрынған нағыз сорлы болдың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 20:56, 2022 ж. маусымның 13 (+06) **Тағы да жасаған нәрсемді кері қайтарсаң, мен дауысқа салмай бұғаттай саламын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:40, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Ие, "ақымаққа айтқан сөз далаға атқан оқпен тең" деген осы екен. Саған сөзім жоқ. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:23, 2022 ж. маусымның 29 (+06) ::{{@|Ерден Карсыбеков}} деген мырзаның іші пысып, не естерін білмей жүр екен? {{@|Білгіш Шежіреші}} мырза, {{@|Салиха}} ханым бәлкім осы кісі ''Көкпекті және Самар ауданындағы ауылдарды'' қалай бөлгенін білетін шығар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:19, 2022 ж. маусымның 29 (+06) :::Сенің қателерің бітпейді екен. Осы "естер" деген сөзді қайдан алып жүрсің?! --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:42, 2022 ж. маусымның 29 (+06) ::::@[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] Неге админмен сіз деп сөйлеспейсіз, ұят емес пе? Қателеспейтін адам жоқ, бәріміз де қателесеміз. Әрі бұл жай ғана талқылау ғой. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 21:54, 2022 ж. маусымның 29 (+06) Біледі деп ойламаймын. Есесіне [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ханым Көкпекті ауданы әкімдігіне шейін хабарласып, ауылдарды қалай бөлгенін біліп алыпты👍 [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 18:12, 2022 ж. маусымның 29 (+06)</s> == Жаңа облыстар туралы == Қайырлы күн! Сізге екі облысты өңдеуде (Ұлытау, Жетісу) көмек керек болса айтыңыз, көмектесеміз, нақтылап берсеңіз болды. [[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] де көмектесуге сұранып отыр. [[Абай облысы]]нан [[Көкпекті ауданы]] елді мекендері ғана қалды, ертең бітіремін. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 15:19, 2022 ж. маусымның 21 (+06) :{{@|Салиха}} мен сіздерге көмектесіп жатқанмын) Меніңше екі облысты да бастай беріңіз, үш жақтан жабылып тез аяқтап жібереміз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:10, 2022 ж. маусымның 21 (+06) ::Жақсы онда, [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]]мен бөліп алармыз. [[Көкпекті ауданы]]н өңдеуде қиындық туындап тұр, ауылдар аудандар арасында (Самар ауданымен) қалай бөлінгені белгісіз, еш жерден таба алмадым. Сізге белгілі ақпарат бар ма? [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:34, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :::Кеш жарық, [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]! Аққаладан басқа ауылдық округтердің қай ауданға жататынын таптым. :::* [[Көкпекті ауданы]]: Биғаш, Көкжайық, '''Көкпекті''', Қ. Аухадиев, Тассай, Теректі, Үлгілі Малшы, Үлкен Бөкен, Шұғылбай. :::* [[Самар ауданы]]: Бастаушы, Құлынжон, Мариногор, Миролюбов, Палатцы, '''Самар''', Сарыбел. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:01, 2022 ж. маусымның 23 (+06) ::Рахмет: Көкпекті ауданы әкімшілігіне хабарласып, анықтап алғанмын. [[Қатысушы:Салиха|Салиха]]--Салиха 15:39, 2022 ж. маусымның 26 (+06) Сонда да бір қателіктер кеткен сияқты. Себебі Самарда 8, Көкпектіде 9 а/о болуы керек еді. Тіпті Көкпектінің 1 а/о Самар ауданының ішінде тұр. Түсініксіздеу [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:19, 2022 ж. маусымның 29 (+06) == Кент пе, облыс па == Мырза, [[Қызылжар (Жаңаарқа ауданы)]] бетін [[Қызылжар (Ұлытау облысы)]] деп пе, әлде [[Қызылжар (кент)]] деп өзгерте ме? Себебі Қызылжар деген кент Қазақстанда жалғыз екен. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:18, 2022 ж. маусымның 24 (+06) :{{@|Білгіш Шежіреші}} ''Қызылжар (Ұлытау облысы)'' деген дұрыс, осыға дейін қаншама кенттерді облыс немесе аудандарын көрсетіп атадық --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:50, 2022 ж. маусымның 26 (+06) Жарайды, рахмет [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 00:48, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Тағы да сұрарым, жаңадан жасаған "Қазақстан кенттері" санатын кенттердің мақалаларына қосу үшін "... облысы кенттері" деген подкатегория жасау керек пе? Немесе кенттерге "Қазақстан кенттері" санатын тікелей қоса берейін бе? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:04, 2022 ж. маусымның 27 (+06) :Нақты жауап бере алмадым, Нұрлан немесе Батырбек мырзадан сұрап көріңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:06, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Сәлеметсіз бе, мына айдағыш бетті [[Балықшы ауылдық округі (Атырау)]] жойып жібере аласыз ба [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 19:40, 2022 ж. шілденің 10 (+06) :Кеш жарық, мырза. Айтайын дегенім, көне қалашықтардың координаттарын мақалаға қосып шығайын деп едім. Сондай бір мақалаға [[Ақтөбе-Лаэти қалашығы]] қалашықтың координаттарын [[Үлгі:Coord]] үлгісімен жаздым. Барлығына осымен қоса берсем қате болып есептелмей ме екен? (<s>Ертең өшіріп тастап жүрсе</s>) [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:09, 2022 ж. тамыздың 12 (+06) :: Координаттарды [[Үлгі:Көне қалашық‎|мына үлгінің]] ішінде қолдануға болады. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 17:19, 2022 ж. тамыздың 12 (+06) :::{{@|Білгіш Шежіреші}} мұнда назар аударыңыз, үлгі жасалыныпты. Координаттарын бөлек жазғаннан көрі үлгінің ішінде болғаны әдемі көрінеді --[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:13, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) Бәрекелді, Ерден мырза. Жарайды, рахмет. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:31, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Жаңа облыстар картасы == Қайырлы күн! Үлгілер үшін (мысалы,тау) жаңа облыстардың картасын жасап берсеңіз жақсы болар еді. Үлгілер картамен көркем әрі әсерлі шығады. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 17:19, 2022 ж. маусымның 30 (+06) :Саламатсыз, {{@|Салиха}}. Иә ол туралы ойлап жүр едім. Бірақ та ондай әрлеу жағын білмедім, Арыстанбек мырза айтып көріңіз, ол кісі жаңа Қазақстанның әкімішілік картасын ортаққорға жүктеу алатын қатысушыны тауып қалар. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 13:25, 2022 ж. шілденің 2 (+06) == Конкурс мақаласы == Kasymov мырза, неге логотивті өшіре бересіз, конкурсқа ұсынылған мақалалар осы логотивпен жазылып жатыр, білмесеңіз басқа уикипедиялардағы ұсынылып жатырған мақалаларды қараңыз. [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 23:36, 2022 ж. шілденің 4 (+06) :{{@|Мағыпар}} Меніңше мақалаға емес, сол конкурс жобасына немесе өзіңіздің жеке бетіңізге тізімдеп көрсеткен дұрыс болар. Кейін конкурс аяқталғанда жаңағы үлгілеріңізді кім алады? Уайымдамаңыз, мен немесе басқа да қатысушылар кішігірім өңдеу жасап кетсе де, авторы ылғи да сіз боласыз. Егер сол жағын ойлап жатсаңыз. Ең дұрысы жоба бетіне көрсеткен дұрыс-ау) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:43, 2022 ж. шілденің 4 (+06) == Тәулік суреті == Армысыз, ''Kasymov''. Қазір уақытыңыз болса, басты беттегі ''тәулік суретін'' жөндеп қойсаңыз дұрыс болар еді. Рақмет! [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 00:35, 2022 ж. шілденің 7 (+06) :Ертең жасауға тырысамын --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:43, 2022 ж. шілденің 7 (+06) == Хауа == «[[Хауа Ана]]» және «[[Хауа ана]]» деген мақалаларды біріктіріп, атын жәй ғана «Хауа» дегенге ауыстыруды жөн көремін. Өтініш, біріктіре аласыз ба? [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 14:38, 2022 ж. шілденің 11 (+06) == Дұрыс тұрған санатты неге алып тастадың? == [[Фрэнсис Бэкон]] мақаласын шұқылап, ондағы [[:Санат:Англия философтары]] деген сілтемені жойғанда, мақсатың не еді? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 22:18, 2022 ж. шілденің 16 (+06) == Мән-мағынасыз үлес қосқанды қоймадың-ә == [[Алан Менкен|Мына мақалаға]] жағаласып, шағын өңдеме жасапсың. Бірақ сол өңдеменің өзі мағынасыз болып шықты. Kasymov, есуастықтан арылу керек. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 16:06, 2022 ж. шілденің 25 (+06) :{{@|Ерден Карсыбеков}}, Ол үлгіні МЕН жасадым, есуас болмасан {{tl|музыкант}} үлгісіне кіріп <code>Фон</code> параметрін қалай толтыру керектігі көрсетілген. Көзі ашық, әріп танитын жансын ғой. Одан да жуықтағы өзгерістерді тексерістен өткізіп отырсан пайдасы 1000 есе болар еді, менімен базардағы сатушылар ұқсап салғыласып, артымнан қалмай --[[Арнайы:Үлесі/95.82.126.85|95.82.126.85]] 00:35, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :: Балақай, үлгіні ешкім айтып отырған жоқ. Оқи алмасаң, мұғаліміңе айтып жібер, есуастанбай. Мен жазған мақалаларыма қызғанып жүрсің ба әлде, артымнан бір есалаң бала сияқты қалмай отырсың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 00:45, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :::{{@|Ерден Карсыбеков}} Мен не деймін, домбырам не дейді. Мақаланың мазмұнын біреу өзгертті ма? Есуастықты қойып қандай өзгеріс жасағанды көзіңді ашып, асықпай қара! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:53, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :::: Иә, мақаланың мазмұны еш өзгерген жоқ. Мен саған соны айтып отырмын ғой, сен еш мағынасыз үлес қосып жүрсің, еріккен бір сандалбай болдың ғой. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:07, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Кино мен математиканы шатастырған баланы бірінші рет көріп тұрмын == [[Операторлық өнер]] деген мақаланы жедел жоюға ұсынғаның қате. Ұсыну себебінде сен оған дубликат мақала бар деп көрсетіпсің. Енді [[Операторлар|сол мақаланы]] ашып қарамайсың ба?! Ол математикалық операторлар туралы ғой, ал анау кино жайында. Сен өзің неше сынып бітіргенсің??? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 08:33, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Жедел жою == * Коммунистическая (метро бекеті) * <s>Философские труды Королевского общества</s> * <s>Әбдіжәміл кәрімұлы нұрпейісов</s> Осы беттерді жедел жоюды сұраймын. Ойланбай-ақ жоя салуға болады ғой. Өзіңіз қарап көрерсіз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 13:09, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) :{{@|Ұлы Тұран}} екеуін жойдым, метро бекеті керек болып қалуы мүмкін--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:40, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) == Үлгі:Метро == Қайырлы кеш, метро деген үлгіні қолдана алмадым, тіпті оны қою мүмкін емес! Алматы қаласының метро бекеттері туралы мақалаларға үлгі қойып шықсам ба деп едім, осы үлгі ауадай қажет боп тұр. Үлгіні қазақшаға аударып, түзетіп, дұрыстасаңыз. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 20:41, 2022 ж. тамыздың 8 (+06) :Енді керек емес сияқты, Ерден Карсыбеков мырза Метро бекеті үлгісін жасап қойыпты. [[Қатысушы:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] ([[Қатысушы талқылауы:Ұлы Тұран|талқылауы]]) 09:46, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) ::{{@|Ұлы Тұран}}Өте дұрыс болыпты, жалпы үлгілерді өздеріңіз де жасап үйренсеңіздер жақсы болып кетер еді) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:29, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) == Lada == @[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]] Неліктен сіз Lada парақшасын жойдыңыз? Мақала ретінде құрғым келді, бірақ қазақша Уикипедияға 100 рет өңдеу жасауым керек болды. Қазақша Уикипедияда Lada мақала жасап бере аласыз ба?[[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 13:00, 2022 ж. тамыздың 10 (+06) рахмет [[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 12:58, 2022 ж. тамыздың 10 (+06) :{{@|SSHTALBI}} инкубатор немесе зертханаға бастасаңыз болады --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) @[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]] Мен Жоба:Инкубатор/Lada бастадым, бірақ жобаны мақалаға айналдыру керек пе, соны сізден шешкім келеді. Қажет болса, оны түзетіңіз, содан кейін оны өзіңіз мақала жасаңыз [[Қатысушы:SSHTALBI|SSHTALBI]] ([[Қатысушы талқылауы:SSHTALBI|талқылауы]]) 01:54, 2022 ж. тамыздың 15 (+06) == Мақалаларды біріктіруге ұсыныс == Кейде бір нәрсе туралы жазған екі мақала деген болады екен. "Жалпы ұлттық социал-демократиялық партия" және "Біріккен Танзания Республикасы" атты мақалаларды жоюға ұсыныс жасап жатырмын. Оларды "Жалпыұлттық социал-демократиялық партия" мен "Танзания" мақалаларымен біріктіру керек. [[Қатысушы:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B|талқылауы]]) 18:52, 2022 ж. тамыздың 13 (+06) Және де "Микеланджело Буонарроти" мен "Микеланждело" мақалалары да солай. [[Қатысушы:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] ([[Қатысушы талқылауы:Malik Nursultan B|талқылауы]]) 18:56, 2022 ж. тамыздың 13 (+06) :Жақсы --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:10, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Тағы бір мағынасыз өңдеме == Мен жаңартып жіберген [[Үлгі:Қазақстанның көне қалалары|мына үлгіге]] сенің жағаласқаның біршама орынсыз болған екен. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:57, 2022 ж. тамыздың 15 (+06) == Мақаланы қалпына келтір == Әй, саған Ахмет Байтұрсынов не жамандық істеді? [[А.Байтұрсынов жазуы және емле ережелерінің тарихы|Мына мақаланы]] қандай мақсатпен жойдың? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 21:18, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) ilcf91lxor4j0n5pr4g8r9p5xax6rlh 0 136190 3062021 2148325 2022-08-18T13:39:59Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Василий Иванович Вайнонен''' (1901-жылы 8 (21) ақпанда [[Санкт-Петербург]]те дүниеге келіп, 1964-жылы 23-наурызда дүниеден өткен) – совет, орыс балет әртісі және [[балетмейстер]]. [[Ресей Федерациясы]]ның еңбек сіңірген әртісі. 1947, 1949-жылғы Сталин сыйлығының лауреаты. 1919-жылы Петрогард [[хореография]]лық мектебін бітіргеннен кейін, 1938-жылға дейін Киров атындағы Ленинград опера және балет театрында жұмыс істейді. Балетмейстер жұмысын 1920-жылы концерт қойылымдарынан бастады. 1934-жылы Киров атындағы театрда Чайковскийдің «Щелкунчик» атты балет қойылымын көрсетті. Василий Вайноненнің көптеген балет қойылымдары бар.<ref name="bre4">Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 4. Большой Кавказ — Великий канал. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2006. — 751 с.: ил.: карт.</ref>). ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:КСРО балет әртістері]] [[Санат:КСРО балетмейстерлері]] [[Санат:1901 жылы туғандар]] [[Санат:1964 жылы қайтыс болғандар]] hec6s500q1w9dxa8hkyi67c5r2sf5kx 0 136310 3062023 2148334 2022-08-18T13:41:26Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Адам Павлович Глушковский''' (1793-жылы [[Санкт-Петербург]]те дүниеге келіп, 1870-жылы дүниеден өткен) – орыс балет әртісі, [[Санкт-Петербург|балетмейстер]] және [[Санкт-Петербург|ұстаз]]. Ш.Л. Дидло үйінде тәрбиеленген. 1811-жылы Санкт-Петербург балет мектебін бітірген. И.И. Вальберх пен Ш.Л. Дидлодан сабақ алған. 1812-жылдың ақпан айында ол Арбат театрында [[Санкт-Петербург|би]] билеген. Сол жылы Глушовский қатарынан Мәскеу балет мектебінде бірінші биші, балетмейстер және жүргізуші ретінде қызмет атқарады. Глушовскийдің көптеген балет қойылымдары бар.<ref name=autogenerated3>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/79892/%D0%93%D0%BB%D1%83%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 Большая советская энциклопедия]</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:1793 жылы туғандар]] [[Санат:1870 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Балет әртістері]] cd8j2jl70mqypjl4eo63yu6spbgy3la 3062025 3062023 2022-08-18T13:43:50Z Muzaffar Turgunov 120280 Дерексөз кіріту wikitext text/x-wiki '''Адам Павлович Глушковский''' (1793-жылы [[Санкт-Петербург]]те дүниеге келіп, 1870-жылы дүниеден өткен) – орыс балет әртісі, [[Санкт-Петербург|балетмейстер]] және [[Санкт-Петербург|ұстаз]]. Ш.Л. Дидло үйінде тәрбиеленген. 1811-жылы Санкт-Петербург балет мектебін бітірген.<ref name=autogenerated2 /> И.И. Вальберх пен Ш.Л. Дидлодан сабақ алған. 1812-жылдың ақпан айында ол Арбат театрында [[Санкт-Петербург|би]] билеген. Сол жылы Глушовский қатарынан Мәскеу балет мектебінде бірінші биші, балетмейстер және жүргізуші ретінде қызмет атқарады. Глушовскийдің көптеген балет қойылымдары бар.<ref name=autogenerated3>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/79892/%D0%93%D0%BB%D1%83%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 Большая советская энциклопедия]</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:1793 жылы туғандар]] [[Санат:1870 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Балет әртістері]] t5r760narep0ue1khtj70wqu201q0sr 3062026 3062025 2022-08-18T13:44:36Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Адам Павлович Глушковский''' (1793-жылы [[Санкт-Петербург]]те дүниеге келіп, 1870-жылы дүниеден өткен) – орыс балет әртісі, [[Санкт-Петербург|балетмейстер]] және [[Санкт-Петербург|ұстаз]]. Ш.Л. Дидло үйінде тәрбиеленген. 1811-жылы Санкт-Петербург балет мектебін бітірген. И.И. Вальберх пен Ш.Л. Дидлодан сабақ алған. 1812-жылдың ақпан айында ол Арбат театрында [[Санкт-Петербург|би]] билеген. Сол жылы Глушовский қатарынан Мәскеу балет мектебінде бірінші биші, балетмейстер және жүргізуші ретінде қызмет атқарады. Глушовскийдің көптеген балет қойылымдары бар.<ref name=autogenerated3>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/79892/%D0%93%D0%BB%D1%83%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 Большая советская энциклопедия]</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:1793 жылы туғандар]] [[Санат:1870 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Балет әртістері]] 32q0v4dqf711m83nbd57uv08tw4r8yi 3062027 3062026 2022-08-18T13:46:19Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Адам Павлович Глушковский''' (1793-жылы [[Санкт-Петербург]]те дүниеге келіп, 1870-жылы дүниеден өткен) – орыс балет әртісі, [[Санкт-Петербург|балетмейстер]] және [[Санкт-Петербург|ұстаз]]. Ш.Л. Дидло үйінде тәрбиеленген. 1811-жылы Санкт-Петербург балет мектебін бітірген. И.И. Вальберх пен Ш.Л. Дидлодан сабақ алған.<ref name="bre7">Большая Российская энциклопедия: В 30 т. / Председатель науч.-ред. совета Ю. С. Осипов. Отв. ред С. Л. Кравец. Т. 7. Гермафродит — Григорьев. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2007. — 767 с.: ил.: карт. (стр. 263)</ref> 1812-жылдың ақпан айында ол Арбат театрында [[Санкт-Петербург|би]] билеген. Сол жылы Глушовский қатарынан Мәскеу балет мектебінде бірінші биші, балетмейстер және жүргізуші ретінде қызмет атқарады. Глушовскийдің көптеген балет қойылымдары бар.<ref name=autogenerated3>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/79892/%D0%93%D0%BB%D1%83%D1%88%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 Большая советская энциклопедия]</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:1793 жылы туғандар]] [[Санат:1870 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Балет әртістері]] h8xfjhpiz18eblxw4jnkx2ape00jo08 0 136663 3062016 1783738 2022-08-18T13:35:07Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Леонид Михайлович Лавровский''' (шын тегі Иванов) (1905-жылы 5-маусымда [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургте]] дүниеге келіп, 1967-жылы 27-қарашада дүниеден өткен) – совет балетмейстері. 1946, 1947, 1950-жылдардағы Сталин сыйлығы лауреаты. 1965-жылы КСРО-ның халық әртісі атағын алған. 1922-жылы Петрегард хореография училищесін бітіргеннен кейін С.М. Киров атындағы ЛАТОБ-та әртіс қызметін атқарады. 1927-жылдан бастап [[балет]] шығармашылығымен айналысқан. 1967-жылы Парижде [[гастроль|гастрольде]] жүрген кезінде қайтыс болған. Соңында әйелі Е.Г. Чикваидзе және ұлы М.Л. Лавровский (балет әртісі және балетмейстер) қалды.<ref>[http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/Culture/Teatr/_147.php Театральная Энциклопедия. драма опера балет оперетта цирк эстрада драматург режиссер<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1905 жылы туғандар]] [[Санат:1967 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:КСРО балетмейстерлері]] {{wikify}} cbwoovo03wwp4q6va9tkek9nru1izn0 0 136719 3062018 2323740 2022-08-18T13:36:30Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Иосиф Михайлович Михайлов''' (шын тегі Лапицкий) (1876-жылы 26-қаңтарда [[Минск]] қаласында дүниеге келіп, 1944-жылы [[Мәскеу|Мәскеуде]] дүниеден өткен) – орыс опера [[режиссер|режиссері]], музыка және қоғам қайраткері, [[опера]] өнерінің теоретигі. Ресей Федерациясының еңбек сіңірген әртісі. Опера театрының реформасы туралы мақаланың авторы. 1906-1908, 1921-1928-жылдары [[Үлкен театр|Үлкен театрда]], 1912-1919-жылдары Петрогард музыкалық драма театрында, 1941-жылы Донецск опера және балет театрында жұмыс істеген. 1936-жылы Ресей Федерациясының еңбек сіңірген әртісі атағына ие болған. {{Суретсіз мақала}} [[Санат:1876 жылы туғандар]] [[Санат:1944 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:КСРО театр режиссерлері]] {{wikify}} 1m1v4dfmb82nkpbwepjkfqhq2z4vkbs 0 136774 3062017 2149687 2022-08-18T13:35:56Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Александр Александрович Лапаури''' (1926-жылы 15-маусымда [[Мәскеу]]де дүниеге келіп, 1975-жылы 6-тамызда дүниеден өткен) – орыс [[балет]] әртісі, [[хореограф]]. 1955-жылы КСРО-ның еңбек сіңірген әртісі. 1944-жылы Мәскеу хореография училищесін бітірген. 1944-жылы қазан айында [[Үлкен театр]] тобына алынады. Үлкен балет театрында екі жыл ішінде биші ретінде жиырма шақты рөлдерді сомдап үлгерген. 1960-жылдардың басында Лапуриге балет қойылымдарын әкеліп берген. 1967-жылы Үлкен театрдың балет әртісі болды.<ref>«Энциклопедия Русский балет», стр.251.Издательство «Согласие», 1997</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:КСРО балетмейстерлері]] [[Санат:1926 жылы туғандар]] [[Санат:1975 жылы қайтыс болғандар]] 2mco2s871q5tcxcbhcbuvu8asnez4l4 0 136885 3062022 2150136 2022-08-18T13:40:55Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Генрих Александрович Майоров''' (1936-жылы 6-қыркүйекте Улан-Удэ қаласында дүниеге келген) – совет балет әртісі, [[балетмейстер]]. 1976-жылғы [[КСРО|КСРО-да]] Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. [[Ресей]]дің [[Бурятия]]дағы еңбегі сіңген өнер қайраткері. 1957-жылы Киев хореография училищесін бітірген. 1967-1972-жылдарда Ленинград консерваториясының балетмейстер бөлімінде оқыған. 1972-1977-жылдарда балетмейстер болып, 1977-1978-жылдары Т.Г. Шевченко атындағы Киев опера және балет театрында бас балетмейстер болып жұмыс істеген. Көптеген хореографиялық концерт миниатюраларының авторы.<ref name="balet">Балет: Энциклопедия. Гл.ред. Ю. Н. Григорович. М.: Советская энциклопедия. — С.328.</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} {{wikify}} [[Санат:КСРО балет әртістері]] [[Санат:КСРО балетмейстерлері]] [[Санат:1936 жылы туғандар]] rgq0ks1xfbwiwo3tvxdq6yadiganvez 0 137541 3062014 2561415 2022-08-18T13:34:06Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki [[File:Vahtan Michailis dze Chabukiani.jpg|image|thumb|right|200px]] '''Вахтанг Михайлович Чабукиани''' (1910-жылы 12-наурызда Тифлис қаласында дүниеге келіп, 1992-жылы 6-сәуірде дүниеден өткен) – грузин және совет балет әртісі, балетмейстер, ұстаз. КСРО-ның халық әртісі (1950). Вахтанг Чабукиани кедей отбасында дүниеге келген. Әкесі оны ойыншық шығаратын шеберханаға береді. Бір күні тапсырыстарын таратып жүрген тоғыз жасар Вахтанг [[Мария Перинидің би студиясы]]на барады. Баласының қалауын орындап, әкесі Вахтангты би студиясына оқуға береді. [[1924 жыл|1924-жыл]]ы балет студиясын бітіріп шығып, З.П. Палиашвили атындағы Грузин опера және балет театрында жұмыс істеп бастайды. 1926 жылы Вахтанг [[Ленинград хореография училищесі]]не оқуға тапсырады. [[1929]]-[[1941 жыл|1941-жыл]]дарда [[Ленинград опера және балет театры]]нда жұмыс атқарады. Ол [[1941 жыл|1941-жыл]]дан бастап Тбилисиде тұрған. [[1973 жыл|1973-жыл]]ға дейін Палиашвили атындағы [[Тбилиси опера және балет театры]]нда жетекшілік қызметін атқарады. [[1950]]-[[1973 жыл|1973-жыл]]дарда хореография училищесі директоры болады. [[1965]]-[[1970 жыл|1970-жыл]]дары (Тбилисидегі) Ш. Руставели атындағы Театр институтын басқарған. == Дереккөздер == <references/> [[Санат:12 наурызда туғандар]] [[Санат:1910 жылы туғандар]] [[Санат:Тбилисиде туғандар]] [[Санат:6 сәуірде қайтыс болғандар]] [[Санат:1992 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Грузия балет әртістері]] [[Санат:КСРО балет әртістері]] [[Санат:Грузия балетмейстерлері]] [[Санат:КСРО балетмейстерлері]] [[Санат:Грузия балет педагогтары]] [[Санат:КСРО балет педагогтары]] [[Санат:КСРО халық әртістері]] a5gba9g3xysq9fu9bxzjl2pcncejufx 0 137618 3062010 2251576 2022-08-18T13:30:38Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Туған wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі = Хэлли Берри |шынайы есімі = Halle Berry |сурет = HalleBerryHSFeb07.jpg |сурет ені = |сурет атауы = |туған кездегі есімі = Мария Хэлли Берри |туған күні = 14.08.1966 |туған жері = [[Кливленд]], [[Огайо]], [[АҚШ]] |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = {{актриса|АҚШ}}, [[модель]] |азаматтығы = {{USA}} |белсенді жылдары = [[1989]] — <small>қазіргі уақытқа шейін<small> |бағыты = [[драма]], [[комедия]], [[триллер]] |киностудия = |марапаттары = «[[Оскар марапаты|Оскар]]» ([[2002]])<br />«[[Алтын глобус сыйлығы|Алтын глобус]]» ([[2000]])<br />«[[Эмми]]» ([[2000]]) |imdb_id = 0000932 |сайты = }} '''Хэлли Мария Берри''' ({{lang-en|Halle Maria Berry}}, 14 тамыз [[1966 жыл]], [[Кливленд]], [[Огайо]], [[АҚШ]]) – америка [[актриса]]сы. Оның кинодағы мансап жолы [[1980 жыл]]дардан басталған. Алғашқы рөлдерінің бірі «Chicago Force» телехикаясында сомдалған. Ол «Люди Икс» фильміндегі Шторм рөлімен жұртшылыққа кеңінен танылды. Көптеген фильмдердегі рөлдері үшін біраз сыйлықтардың иегері атанды. Берри көп жылдан бері ''Revlon'' және ''Versace'' компанияларының өкілі. [[2008 жыл]]ы ''Halle by Halle Berry'' атты өз иіссуын, [[2010 жыл]]ы тағы бір иіссуын [[2010 жыл]]ы «People» журналының жүргізген «2010 жылдың ең әдемі атақтылары» тізіміне 14-рет кіріп отыр. == Түскен фильмдері == * «Живые куклы» ([[1989]]) * «Пароль «Рыба-меч»» ([[2001]]) * «Старый Новый год» ([[2011]]) == Дереккөздер == <references/> 1gi7asluvtycqkockzg3t0ev9j0vser 3062015 3062010 2022-08-18T13:34:49Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Сурет wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі = Хэлли Берри |шынайы есімі = Halle Berry |сурет = Halle Berry (35954866642) (cropped).jpg |сурет ені = |сурет атауы = San Diego Comic-Con International 2017 жыл |туған кездегі есімі = Мария Хэлли Берри |туған күні = 14.08.1966 |туған жері = [[Кливленд]], [[Огайо]], [[АҚШ]] |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = {{актриса|АҚШ}}, [[модель]] |азаматтығы = {{USA}} |белсенді жылдары = [[1989]] — <small>қазіргі уақытқа шейін<small> |бағыты = [[драма]], [[комедия]], [[триллер]] |киностудия = |марапаттары = «[[Оскар марапаты|Оскар]]» ([[2002]])<br />«[[Алтын глобус сыйлығы|Алтын глобус]]» ([[2000]])<br />«[[Эмми]]» ([[2000]]) |imdb_id = 0000932 |сайты = }} '''Хэлли Мария Берри''' ({{lang-en|Halle Maria Berry}}, 14 тамыз [[1966 жыл]], [[Кливленд]], [[Огайо]], [[АҚШ]]) – америка [[актриса]]сы. Оның кинодағы мансап жолы [[1980 жыл]]дардан басталған. Алғашқы рөлдерінің бірі «Chicago Force» телехикаясында сомдалған. Ол «Люди Икс» фильміндегі Шторм рөлімен жұртшылыққа кеңінен танылды. Көптеген фильмдердегі рөлдері үшін біраз сыйлықтардың иегері атанды. Берри көп жылдан бері ''Revlon'' және ''Versace'' компанияларының өкілі. [[2008 жыл]]ы ''Halle by Halle Berry'' атты өз иіссуын, [[2010 жыл]]ы тағы бір иіссуын [[2010 жыл]]ы «People» журналының жүргізген «2010 жылдың ең әдемі атақтылары» тізіміне 14-рет кіріп отыр. == Түскен фильмдері == * «Живые куклы» ([[1989]]) * «Пароль «Рыба-меч»» ([[2001]]) * «Старый Новый год» ([[2011]]) == Дереккөздер == <references/> p84zdc3b0dtmo7zqurw2xp98mflc06z 3062020 3062015 2022-08-18T13:39:09Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Дереккөздер */[[Санат:АҚШ фотомодельдері]] [[Санат:Голливуд Даңқ аллеясы]] [[Санат:АҚШ кинематографы актрисалары]] wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі = Хэлли Берри |шынайы есімі = Halle Berry |сурет = Halle Berry (35954866642) (cropped).jpg |сурет ені = |сурет атауы = San Diego Comic-Con International 2017 жыл |туған кездегі есімі = Мария Хэлли Берри |туған күні = 14.08.1966 |туған жері = [[Кливленд]], [[Огайо]], [[АҚШ]] |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = {{актриса|АҚШ}}, [[модель]] |азаматтығы = {{USA}} |белсенді жылдары = [[1989]] — <small>қазіргі уақытқа шейін<small> |бағыты = [[драма]], [[комедия]], [[триллер]] |киностудия = |марапаттары = «[[Оскар марапаты|Оскар]]» ([[2002]])<br />«[[Алтын глобус сыйлығы|Алтын глобус]]» ([[2000]])<br />«[[Эмми]]» ([[2000]]) |imdb_id = 0000932 |сайты = }} '''Хэлли Мария Берри''' ({{lang-en|Halle Maria Berry}}, 14 тамыз [[1966 жыл]], [[Кливленд]], [[Огайо]], [[АҚШ]]) – америка [[актриса]]сы. Оның кинодағы мансап жолы [[1980 жыл]]дардан басталған. Алғашқы рөлдерінің бірі «Chicago Force» телехикаясында сомдалған. Ол «Люди Икс» фильміндегі Шторм рөлімен жұртшылыққа кеңінен танылды. Көптеген фильмдердегі рөлдері үшін біраз сыйлықтардың иегері атанды. Берри көп жылдан бері ''Revlon'' және ''Versace'' компанияларының өкілі. [[2008 жыл]]ы ''Halle by Halle Berry'' атты өз иіссуын, [[2010 жыл]]ы тағы бір иіссуын [[2010 жыл]]ы «People» журналының жүргізген «2010 жылдың ең әдемі атақтылары» тізіміне 14-рет кіріп отыр. == Түскен фильмдері == * «Живые куклы» ([[1989]]) * «Пароль «Рыба-меч»» ([[2001]]) * «Старый Новый год» ([[2011]]) == Дереккөздер == <references/> [[Санат:АҚШ фотомодельдері]] [[Санат:Голливуд Даңқ аллеясы]] [[Санат:АҚШ кинематографы актрисалары]] q8vzm7wwjwapumdwuacaaxy5zvdeaos 0 141514 3062245 3019808 2022-08-19T07:01:20Z ShinePhantom 2274 wikitext text/x-wiki {{Өзен |атауы = Үлкен Глушица |шынайы атауы = |сурет = River Bolshaya Glushitsa 01.jpg |сурет ені = |сурет атауы = |карта = |карта ені = |карта атауы = |ұзындығы = 65 |су алабының ауданы = 994 |су алабы = [[Үлкен Ырғыз]] бастауынан [[Сулак суқоймасы|Сулак су торабына]] дейін |өзендердің су алабы = Куйбышев суқоймасының бас жағынан Каспий құйылысына дейінгі Еділ |су шығыны = |өлшеу орны = |бастауы = |бастауының орны = |бастауының биіктігі = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |сағасы = Үлкен Ырғыз өзенінің сол жағалауынан 614 км қашықтықта |сағасының орны = |сағасының биіктігі = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |еңістігі = |ел = [[Ресей]] |аймақ = Саратов облысы, Самара облысы |commons = }} '''Үлкен Глушица''' — [[Ресей]]дегі өзен. Саратов облысы, Самара облысы<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Ресейлік «Гидротехникалық құрылыстарды және мемлекеттік су кадастрларын» тіркеу орталығы}}</ref> жер аумақтарынан ағып өтеді. Өзен сағасы Үлкен Ырғыз өзенінің сол жағалауынан 614 км қашықтықта орналасқан. Өзен ұзындығы 65 км-ді құрайды. == Су реестрінің мәліметтері == [[Ресей мемлекеттік су тізілімі]]нің мәліметі бойынша [[Төменгі Еділ су алабы өңірі]]не жатады, өзеннің сушаруашылық бөлігі — [[Үлкен Ырғыз]] бастауынан [[Сулак суқоймасы|Сулак су торабына]] дейін. Өзен саласы — Сала болмайды, өзен алабы — Куйбышев суқоймасының бас жағынан Каспий құйылысына дейінгі Еділ<ref name='Ресей МСР'/>. [[Ресей су ресурстары федералды агенттігі]] дайындаған РФ территориясын сушаруашылығы бойынша аудандастыру жөніндегі геоақпараттық жүйе мәліметтері бойынша<ref name='Ресей МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=182724|title=РФ мемлекеттік су реестрі: Үлкен Глушица}}</ref>: * Мемлекеттік су реестріндегі су объектісінің коды — 11010001612112100009575 * Гидрологиялық тұрғыдан зерттелу (ГЗ) коды — 112100957 * Су алабының коды — 11.01.00.016 * ГЗ томының нөмірі — 12 * ГЗ бойынша шығарылуы — 1 == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.mnr.gov.ru/ Ресей Федерациясы Табиғи ресурстар және экология министрлігі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150526193507/http://www.mnr.gov.ru/ |date=2015-05-26 }} {{Суретсіз мақала}} {{тексерілмеген өзен}} [[Санат:Саратов облысы өзендері]] [[Санат:Самара облысы өзендері]] {{hydro-stub}} kc2cejixcrdu6hdokxuvjd2b0c1voa1 0 162000 3062308 3054231 2022-08-19T09:50:50Z СеніңШешең 121905 безендіру wikitext text/x-wiki [[Сурет:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|thumb|240x240px|Қара құрдымның тұңғыш тікелей суреті, [[Messier 87]]<ref>{{cite journal |author=Oldham, L. J. |author2=Auger, M. W. |title=Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales |date=March 2016 |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=457 |issue=1 |pages=421–439 |doi=10.1093/mnras/stv2982 |arxiv=1601.01323 |bibcode=2016MNRAS.457..421O|s2cid=119166670 }}</ref>]] '''Қара құрдым''' ({{Lang-en|black hole}}) — жойқын тартылыс күші арқылы бүкіл материя мен жарық нұрын еш жібермей, өзіне тартып ала алатын, массасы өте ауыр [[жұлдыз]] дене (үңгір емес). Массасы белгілі шамадан жоғары тұрақты жұлдыз өзінің [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]]сына қажетті отыны таусылған соң тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай шұғыл жемірілуден деформацияланып қара құрдым пайда болады. Қара құрдымның массасы өте жоғары, тартылыс күшінің өрісі тым жойқын болғандықтан, ешқандай материя, магнитті толқын, жарық жылдамдығында қозғалады делінетін жарық радиациясы одан қашып құтыла алмайды (оның бетіне түскен жарық ешқашан кері шағылыспайды), сыртқа еш жарық шығармайды. Құрдымның "қара" деп аталу себебі: ол [[оқиға көкжиегі]]не түскен бүкіл жарықты сорып алады, жарық шағылыспағандықтан, оны термодинамикадағы абсолютті қара дене ретінде қарастыруға болады. Демек, ол қап-қара дене болып ештеңені, тіпті өзін де көрсетпейтіндіктен, "қара тесік" деген мағынада "black hole" деп аталған. Қазақша "құрдым" сөзі "біткен, құрыған, жоғалтушы, жоюшы, тауысушы, ақырластырушы" мағынасында айтылған. [[Сурет:BH LMC.png|нобай|оңға|300px|Үлкен Магеллан тұмандығындағы қара құрдымның ұқсатылған суреті, күшті тартылыс күшінен кеңістік иілген]] Қара құрдымның айналысында математикалық жолмен дәлелденген оқиға көкжиегі деген қабат бар, ол оқиғалардың енді ары қарай айқындалмайтын, оның ар жағын күзету мүмкін емес шек-шекарасы өңірі есептеледі. [[Квант физикасы|Квант өрісі теориясы]] оқиға көкжиегі радиация бөлетінін дәлелдейді, сонымен қатар айрықша температуға да ие болатыны айқындалған. Осы температура Қара құрдымның массасына кері пропорционал болғандықтан, олардан бөлінетін радиацияның мөлшерін анықтау қиынға соғады. Жұлдыздық дене [[Ғаламатжұлдыз]] ретінде жарылыс жасағанда [[нейтрон]]дар арасындағы өзара тебу күші сыртқы қысу күшінен асып кетеді де, ол жоғары тығыздыққа ие [[нейтрон жұлдыз]]ына айналады. Сол кезде осынау жойқын қысым күшіне ештеңе төтеп бере алмайды да, жұлдыз үздіксіз кішірейіп, ең соңында Қара құрдымға айналады. Қазірге дейін ең кішкене қара құрдым 3.8 күн массасына тең. [[Сурет:Black hole lensing web.gif|400px|frame|alt=Schwarzschild black hole|[[Гравитациялық линза]] арқылы ұқсатылған қара құрдым, жұлдыздың артқы көрінісіндегі деформацияны да байқауға болады.]] Қара құрдымды тіке күзету мүмкін емес, бірақ жанама тәсілдер арқылы оның бар екенін, шамасын, оның басқаларға қаншалық күш түсіріп жатқанын зерттеуге болады. Зат (жұлдыз) әдетте жұтылудан бұрын жоғары температураға ие ультракүлгін сәулесі мен рентген сәулесін төңірегіне шығара бастағанда, оның Қара құрдымның ырқына құлай бастағаны белгілі болады. Қара құрдымның белгісі тұрақты жұлдыздар мен галактикалардың, тұмандықтар мен жұлдыздар тобының Қара құрдым төңірегінде үйіріліп, өз орны мен массасынан айырыла бастағанда, жанама түрде Қара құрдымның бар екендігі айқындалады. [[Сурет:Einstein rings zoom.gif|нобай|оңға|200px|Шварцшильд қара құрдымы айналасындағы Эйнштейн сақинасын шолу.]] Қара құрдым — қазіргі физика тарихында жұрттың жаппай назарын аударған тақырыптардың бірі. Фантазиялық әдебиетте, кинода, тіпті [[Бұқаралық ақпарат құралдары|БАҚ]]-тарда қара құрдым туралы айтылымдар көп кездеседі. Бүгінге дейін Қара құрдымды астрономия, физика және астрофизика саласындағы көптеген зерттеушілер бірдей қолдады және ол туралы көптеген есептеулер мен күзету қорытындыларын жариялады. == Аса алып Қара құрдымның тұңғыш суреті == [[Сурет:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|thumb|right|300px|Аса алып [[эллиптикалық галактика]] [[Мессье 87]]-нің өзегіндегі алып қара құрдым. Үлкендігі [[күн]]нен 7 млрд есе үлкен, суретті тұңғыш рет [[Оқиға Көкжиегі Телескопы]] (10 сәуір, 2019ж.) жария етті.]] Адамзат баласы аса алып қара құрдымның кескініне тұңғыш рет көз салды.<ref>Сілтеме: https://www.theverge.com/2019/4/10/18303661/first-picture-black-hole-sagittarius-event-horizon-telescope</ref> Бұл суперкомпьютердің, бес құрлыққа орналасқан сегіз телескоптың, жүздеген ғалымдар мен аса ауқымды деректер қорының нәтижесі. Бұл зерттеу жобасы - Оқиға Көкжиегі Телескопы (the Event Horizon Telescope. EHT) деп аталып, тікелей эфирде 10.04.2019ж. халықаралық баспасөз конференциясын өткізді. Бұл сурет әлемдегі астрономия оқулықтарына тіке материал ретінде еңгізілетін болады. Ол Эйншейннің Жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясын тағы дәлелдеді, астрофизикаға жаңа бет ашып, ғарыш туралы түсінігімізге жаңа мазмұн қосты. Қара Құрдым өте тылсым ғарыштық құбылыс екені белгілі. Осыған дейін ол теория жүзінде дәлелденгенімен, галакиткалар өзегінде болуы мүмкін деп болжанғанымен, бірақ нақты мынау деп расталған жоқ болатын. Ал, бұл суреттегі айналасын атқылаған жарық қоршаған қара шар аса жойқын Месье 87 (M87) галактикасының өзегінде орналасқан болып, жер шарынан 53 млн жарық жылы қашықтықта жайласқан. ЕНТ зерттеушілерінің есептеуі бойынша, бұл қара құрдымның массасы біздің күніміздің массасынан кем дегенде 7 млрд есе үлкен екен. М87 галактикасы соған дейін де ғарышты телескоппен шарлаушылардың қызығуын оятқан еді. Кейбір алғашқы суреттер бойынша оның орталығынан үлкен плазмалық ағын бүркіліп жатқандай көрініпті. Ғалымдар бұл бүркуді Қара Құрдымдық оқиға көкжиегіне қатысты деп жорамалдайды. М87 қара құрдымының жоғары жылдамдығы субатом бөлшектеріне жоғары жылдамдық сыйлап, олар ғарышқа атылып шығып, сол арқылы оны ғарыштан байқауға мүмкіндік туады. Сөйтіп айналасына шашыраған субатомдар жалыны оны алыстағы ортасы қараңғы астрономиялық жарық шоғына айналдырған. ЕНТ телескопы дәстүрлі формадағы телескоп емес, ол бес құрлықтағы сегіз радиотелескопты біріктірген телескоптар торабы. Бұл сурет көпке жарияланардан бұрын қатысты сала мамандарының күрделі сараптауынан өткен болатын. Ақыры, қара құрдым суретін түсіру алғаш рет сәтті болғаны расталды. Зерттеушілер қара құрымның қалай өсуін және қандай материалдар қара құрдымның оқиға көкжиегіне сіңіп жатқанын білгісі келеді. Бұл зерттеу сондай-ақ біздің Құс жолы галактикасының ортасындағы Мерген А Қара құрдымын түсіндіруге де көмектесері анық. Әсіресе, бұл зерттеу Эйнштейн теориясын дәлелдеуге де көмек береді. Оның гравитациялық толқынды түсіндіретін жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясының өмірге келгеніне 100 жылдан асты.<ref>Сілтеме: https://www.youtube.com/watch?v=hMsNd1W_lmE</ref><ref>Сілтеме: https://www.youtube.com/watch?v=9DILtg_9dcU</ref> == Қара құрдымның жаңа суреттері == [[Сурет:Black hole's accretion disk.jpg|нобай|оңға|250px|Қара құрдым жүйесі (ағылшынша)]] Таяуда алып қара құрдымның жаңа фотолары жарияланды.<ref>https://edition.cnn.com/2021/03/24/world/black-hole-magnetic-field-image-scn/index.html</ref> 6,5 миллиард күн массасындай, диаметрі 38 миллиард километр келген алып қара құрдымның поляризацияланған жаңа фотосын 2021 жылы 24 наурызда "Astrophysical journal"-ында жарияланды, кейінгі байқағандай ол [[магнит өрісі]] сызықтары болуы мүмкін. Бұл қара үңгір жершарынан 55 миллион жарық жылы алыстағы алып галактиканың ортасында орналасқан, галактика ішінде кем дегенде 1 триллион жұлдыз бар дейді, диаметрі 120000 жарық жылы келеді екен. 2019 жылы сәуірдің 10-ы алғашқы қара құрдым байқалған еді, онда фото бұлыңғыр болатын, қазіргі фотода сызықтар алма-кезек орналасқан. Бұны жершарының әр жерінде орналасқан 8 радио телескоптан құралған The Event Horizon Telescope байқаған. Айтпақшы, егер диаметрі 1300000 километр болған күн кездейсоқ қара үңгірге айналса, онда ол диаметрі тек 3,5 километрге кішірейюі керек болады. Әдетте қара құрдымнан жарық құтыла алмайды, бірақ Stephen Hawking қара құрдым қара емес, ол сұр, одан аз мөлшердегі бөлшектер ұзақ уақыттан кейін құтыла алады деген еді. ==Екінші Қара Құрдым болуы мүмкін бе?== [[File:BBH gravitational lensing of gw150914.webm|alt=A simulation of two black holes colliding to form a super massive black hole|thumb|Екі қара құрдымның соқтығысу моделі]] Қара құрдым көлеңкесінің алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескопы (EHT) коллаборациясы 2021 жылы 1 сәуірде Бикештегі M87 галактикасының кеңейтілген кескінін жариялады. Жаңа деректерге сәйкес, галактика орталығында қара құрдымға ұқсас екінші нысан бар болып шықты! Алайда жалпы салыстырмалылық теориясына сәйкес, бұл екі нысан, гравитациялық толқындар шығара отырып, бірігіп кетуі тиіс. Сондықтан бұл көлеңкелерді қара құрдымдар емес, басқа ғарыштық нысан, мысалы қараңғы материядан түзілген алып шарлар түсіруі ықтимал. Әрине, мұндай құрылым осы уақытқа дейін ешқашан бақыланбады, дегенмен бүгінгі күні бәрі де мүмкін. Бейресми ақпарат бойынша, Швед корольдік ғылым академиясы, қара құрдымдардың түзілуі жалпы салыстырмалылық теориясының салдары екенін ашқаны үшін 2020 жылғы [[Нобель сыйлығы]]н иеленген физик [[Роджер Пенроуз]]ға, мәселенің мән-жайы анықталғанша сыйлықты кері өткізе тұруға ұсыныс жасаған. 89 жастағы ардагер ғалымның қандай жауап бергені белгісіз. == Құс жолы центріндегі жойқын қара құрдым == Қара құрдым көлеңкесінің тарихтағы алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескобы (EHT) коллаборациясы [[2022]] жылы 12 мамырда баспасөз мәслихатын өткізді. Онда адамзат өмір сүретін [[Күн жүйесі]] орналасқан [[Құс жолы]] галактикасының орталығындағы [[Мерген A*]] (Sagittarius A*) аса ауыр қара құрдымының кескіні жұрт назарына ұсынылды.<ref>1st image of supermassive black hole at the center of Milky Way galaxy revealed Ashley Strickland-Profile-Image By Ashley Strickland, CNN https://edition.cnn.com/2022/05/12/world/milky-way-center-black-hole-image-scn/index.html</ref><ref>TECH & SCIENCE Major Mystery Announcement About Milky Way to Be Revealed Thursday https://www.newsweek.com/nsf-milky-way-galaxy-black-hole-announcement-sagittarius-image-1704853</ref><ref>https://www.wionews.com/photos/in-pics-nasa-shares-amazing-pictures-of-22-black-holes-in-milky-way-476489#what-is-a-black-hole-476484</ref><ref>'Groundbreaking Result' of Milky Way's Black Hole Coming Soon https://www.cnet.com/science/space/groundbreaking-result-of-milky-ways-black-hole-coming-this-week/</ref><ref>Zooming into the black hole at the centre of our galaxy https://www.youtube.com/watch?v=dXAU0gzsPOw</ref> Құс Жолының орталығындағы Мерген A* аса ауыр қара құрдымы [[Күн]]нен 4,3 миллион еседей ауыр, және бізден 27 000 жарық жылы қашықтықта. Салыстырмалы түрде айтсақ, Мессье 87 (M87) галактикасы — Бикеш шоқжұлдызында болып, ол бізден 55 миллион жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның орталығындағы M87* аса ауыр қара құрдымының массасы — 6,5 миллиард Күн массасындай. Бұл шамалар жақында ғана дәлірек өлшенген болатын.<ref>Supermassive Black Hole Sagittarius A* https://www.nasa.gov/mission_pages/chandra/multimedia/black-hole-SagittariusA.html</ref><ref>Black Hole Image Reveals the Beast Inside the Milky Way’s Heart https://www.quantamagazine.org/black-hole-image-reveals-sagittarius-a-20220512/</ref> Мерген А* қара құрдымының [[оқиға көкжиегі]]нің радиусы 12 млн км шамасында. Бұл санның мағынасын түсіну үшін салыстырмалы түрде айтсақ, Күн диаметрі 1,4 млн км, Меркурий орбитасының радиусы 58 млн км, Плутон орбитасының радиусы 6 млрд км, ал Вояджер-1 ғарыш аппараты орбитасының радиусы 23,4 млрд км.<ref>First Sagittarius A* Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole in the Center of the Milky Way Kazunori Akiyama1,2,3, Antxon Alberdi4, Walter Alef5, Juan Carlos Algaba6, Richard Anantua3,7,8, Keiichi Asada9, Rebecca Azulay5,10,11, Uwe Bach5, Anne-Kathrin Baczko5, David Ball12 https://iopscience.iop.org/article/10.3847/2041-8213/ac6674</ref> == Теориялық негіздеу тарихы == [[Сурет:M87 jet.jpg|нобай|[[Хаббл ғарыш телескопы|Хабл телескопының]] көмегімен алынған кескін: M87 белсенді галактикасы. Галактиканың ядросында тұжырым бойынша қара құрдым орналасқан. Суреттен 5 мың [[жарық жылы]] қашықтықтағы [[релятивистік ағын]] да байқалады.]] Жарықты кері шағылыстырмайтын, үлкен тартылыс күшке ие, массасы өте тығыз денелердің болу мүмкіндігі туралы ең алғаш айтқан XVIII ғасырда ағылшын геологі [[Джон Митчел]] (''John Michell)'' болды. Ол 1788 жылы [[Генри Кавендиш]]ке жазған бір хатында осы идеяны алға қойған. Оның айтуынша, күнмен тең салмақтағы аспан денесінің радиусы тек 3км ғана болса, онда бұл аспан денесі көрінбейді, нұр атаулыны түгел өзіне жұтып қояды. 1796 жылы әйгілі француз ғалымы [[Пьер-Симон Лаплас]]: "салмағы 250 күнге тең келетін, диаметрі жер шарындай тұрақты жұлдыз тартылыс күшінің әсерінде ешқандай жарықты сыртына қоя бермейді. Сол себепті әлемде үлкен жарық шығаратын денені біз байқай алмаймыз," — деп жазды. Лаплас [[Исаак Ньютон|Ньютон]]ның [[бүкіл әлемдік тартылыс заңы]]н негіз етіп, Қара құрдымның радиусын есептеуге талпынды. Оның есептеуінше, бұл аспан денесінің бетіндегі тарту жылдамдығы — жарық жылдамдығынан жоғары болған аспан денесі. Әрқандай зат егер бұл жылдамдықтан төмен жылдамдықпен қозғалса, онда ол осы денені айналуды айтпағанда, алысқа ұзап кете алмайды, егер бетіндегі тарту жылдамдығы жарық жылдамдығынан зор болса, онда ешқандай жарық сәулесі құтыла алмайды. Бетінен еш жарық шықпаған соң, енді ол бүкілдей қара дене болып көрінеді." "Вlack hole" терминін тұңғыш рет 1968 жылы АҚШ астрофизигі [[Джон Уилер]] қолданғанымен, Лапластың жоғарыда баяндаған аспан денесі дәл осы Қара құрдым екені айқын. [[Сурет:Spacetime curvature.png|thumb|left|400px|Жер шары және ол иген кеңістік]] 1915 жылы желтоқсанда [[Альберт Эйнштейн]] кең мағынадағы салыстырмалы теориясын жариялаған соң бір айдан кейін (1916), неміс астрономы [[Карл Шваршильд]] [[Эйнштейннің өріс теңдеулері]]нің нақты шешімін беріп, нүктелік сапа мен сфералық сапа туғызған тартылыс күш өрісін түсіндірді, [[Шваршильд метрикасы]] және [[Шваршильд радиусы]] қатарлы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл есептеулер бойынша, егер мәлім аспан денесінің бүкіл массасы өте кішкентай "тартылыс күші радиусы" аумағына дейін сығылса, барлық материя мен энергия ішінде қамалып қалады да, ол сыртқа қарата қараңғы болмысқа айналады, сөйтіп Қара құрдым пайда болады. Бұл қара құрдымның алғашқы толық сипаттамасы болып, оның шамасы салыстырмалық теориясы арқылы есептелді. 1934 жылы неміс астрономы [[Вальтер Бадер]] мен Швейцария астрономы [[Фриц Цвикки]]дің зерттеулері бойынша, қартайған үлкен массаға ие тұрақты жұлдыздардың өзегі енді қайтып термоядролық реакция арқылы жоғары энергия туғыза алмағанда, тартылыс күшінің әсерінен сыртынан ішіне қарай жемірілу басталады, ол Нейтрон жұлдызға не қара құрдымға айналады. 1939 жылы АҚШ астрономы Оппенгеймер салмағы күн массасының 3 есесіндей (“[[оппенгеймер шегі]]” деп аталады), бірақ ешқандай теромоядролық күші жоқ “[[суыған тұрақты жұлдыз]]” өзінің тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай жеміріле құлап Қара құрдымға айналады, яғни ол жұлдыз енді өлі қаңқаға айналады. 1974 жылы [[Ұлыбритания]] ғалымы [[Стивен Хокинг]] "Қара құрдымның булануы" ұғымын ұсынды. Ол бойынша, қара құрдым төңірегінде [[Виртуалды бөлшек]] пайда болу сәтінде төрт түрлі мүмкіндік болады: Тікелей жойылу, Қара құрдымға сіңу, [[оң бөлшек]] Қара құрдымға құлап, [[теріс бөлшек]]тен қашып құтылу, теріс бөлшек Қара құрдымға құлап, оң бөлшек қашып құтылу. Бұлардың ішінде төртіншісінің мүмкіндігі өте кіші. Хокинг сондай-ақ Миниатюралық қара құрдым (алғашқы қара құрдым) ұғымын да ұсынды. :<math> R_{\mu\nu} - {\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu\nu} + \Lambda\ g_{\mu\nu} = \frac{8\pi G}{c^{4}}\, T_{\mu\nu} </math> ''Эйнштейннің [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]]'' Қазіргі заман физикасында Қара құрдым теориясы [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]] негізінде қалыптасқан. Онда жарық жұтылатындықтан біз оны тіке бақылап зерттей алмаймыз. Бірақ оның айналасындағы табиғи денелерге түсірген әсері мен ықпалы арқылы оны өлшей аламыз. Мысалы, [[жұлдыз|тұрақты жұлдыз]] қара құрдым жағынан тартылғанда онда сорылу ағыны пайда болып, ондағы құрамдардың қозғалысы шұғыл үдейді және [[рентген сәулесі]]н тарқатады. Бұл рентген сәулесін зерттеуге сүйеніп, Қара құрдымның қайсы аумақта болғанын және оның шамасын мөлшерлей аламыз. Қара құрдымдар қалыптасқан соң оның массасы мен көлемі ұлғаяды, себебі айналасындағы бүкіл [[материя]]ны өзіне тартып алады. Олар басқа жұлдыздарды өзіне қосып алып немесе басқа қара құрдымдармен бірігіп, күннің массасынан миллиардтаған есе үлкен, жоғары сатыдағы құрдымға айналады. Сондықтан қара құрдымдар көбінесе галактикалардың орналасып орналасып, бүкіл галактикалардың сол Қара құрдымға тартыла үйіріліп айналуын туғызады.<ref name="Elements">[http://www.nasa.gov/gallery NASA. Astronomy 21 century (author V.G.Sydrin). V.L.Ginzburg Theoretical Physics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081011180727/http://www.nasa.gov/gallery |date=2008-10-11 }}</ref> == Қара құрдымның қалыптасуы == [[File:BlackHole.jpg|250px|thumb|Қара құрдымның ұқсатылған суреті]] Тұрақты жұлдыз атаулының тіршілік периоды бар, ол үздіксіз термоядролық реакция арқылы энергиясын сақтап, өз бойындағы тартылыс күштің шамасының асып кетуіне төтеп береді. Сутегі элементінің бірігуінен басталған бір тұрақты жұлдыз басқа да ауыр элементтерді жасау барысында үздіксіз кеңейе береді. Ал, қандай элементті қалыптастыруы әр тұрақты жұлдыздың өз ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, күн 9 млрд жылдық сутегінің термоядролық реакциясын, 1 млрд жылдық гелийдің термоядролық реакциясын бастан кешірді. Егер салмағы жеткілікті мөлшерде жоғары болса, тіпті де жоғары деңгейдегі теромядролық реакция тіпті де ауыр элементтерді қалыптастырады. Бірақ тіпті салмағы қанша зор болса да (Күн массасының 8 есесіндей) [[жұлдыз]]дың теромядролық реакциясы Протон саны 26 болатын темір элементін жасаумен болады. Ал, темір термоядролық реакцияның отыны емес. Бұл оның ақырласуға да жетіп баратынын көрсетеді. Егер жұлдыздың салмағы өте зор болса, оның өмірі де сонша қысқа болады. Егер бір жұлдыздың салмағы екіншісінен 3 еседей үлкен болса, өмірі алдыңғысының 1/750 ғана болады. Жұлдыз өзінің соңғы өміріне жетіп барғанда, ендіқайтып жоғары деңгейдегі термоядролық реакцияның болмауынан тартылыс күші барлығын ішіне қарай тартып құлатып, "күйреу" туғызады. Күйреудің нәтижесі массаның үлкен-кішілігі туғызған тартылыс күші айырмалығына қарай әртүрлі болады: мысалы күн күйресе [[Ақ ергежейлі]]ге айналады. Күннен массасы үш еседей алып жұлдыз күйресе Қара құрдымға айналады. Кезекте көпшілік мойындаға теориялар бойынша, Қара құрдым үш түрлі физикалық шама бойынша өлшенеді: масса, заряды, бұрыштық моменті. Егер бір Қара құрдымның бұл үш түрлі физикалық шамасы белгілі болса, онда оның өзі де айқындалған есептеледі де, бұл Қара құрдымның шашсыз теориясы (No Hair Theorem) делінеді. Қара құрдым қалыптасқан соң оның алдында қалыптастырған физика заңдары түгелдей күшін жятындықтан, оның бетінде тік төртбұрыш, өзара итерісу, шашырау, томпақ бет секілді пішіндер болмайтды. Бұл Қара құрдымның [[шашсыз теориясы]]ның (No Hair Theorem) тағы бір түрлі айтылымы. Дегенмен, бұл теория классикалық түсіндірулер аясындағы заңдар ғана Қара құрдымда күшін жоюы мүмкін, бірақ басқа жаңа мағынадағы кванттық зарядталу болуы мүмкін. Сондықтан, Қара құрдым бірполярлы үлкен доменмен, немесе [[Ғарыштық желі]]мен бірдей өмір сүреді. және үлкен доменді кванттық зарядтандырады. Қара құрдымда тасу күші бар. Кіші қара құрдымдардың тасу күші де үлкен болады, үлкен құрдымның тасу күші кішірек болады. Айналу күйіндегі қара құрдымда ішкі көкжиек және сыртқы көкжиек болады, және оның сингулярлық сақинасы болады. Оқиға көкжиегінен өтіп кеткен нәрсенің бәрі [[Гравитациялық синглярлық]]қа (singularity) түседі. == Массасы мен көлемі == [[Сурет:Black Hole Milkyway.jpg|thumb|right|300px|Құс жолына жақын қашықтықтағы массасы 10 күнге тең келетін Қара құрдымның ұқсатылған суреті]] "Оппенгеймер шегі" бойынша, массасы күн массасының үш есесінен асып кеткен, бірақ ешқандай термоядролық реакциясы жоқ "суыған тұрақты жұлдыз" өз тартылыс күшінің әсерінде ішке қарай жеміріле кеусеп, атышулы Қара құрдымды өмірге әкеледі. Демек Қара құрдым дегеніміз алып тұрақты жұлдыздың өлген қаңқасы. Анығырақ айтқанда, алып массаға ие аспан денесі өзінің соңғы сәттерінде өзегінің кеусеу массасы күн массасының 3.2 есесіндей болғанда, тартылыс күшін жеңетін ішкі қарсылықтың болмауына өзегінің жемірілуі шексіз жүріліп, Қара құрдымға айналады. (Мұндай жағдайда, ядросы күн массасының 1.4 есесінен кішілер [[Кіші ергежейлі]]ге айналады, 3.2 мен 1.4 аралығындағылар [[Нейтрон жұлдыз]]ға айналады.) Астрономдардың бақылап-өлшеуі көрсеткендей, [[Құс жолы]]н, [[Андромеда галактикасы]]н қамтыған көптеген алып галактикалардың орталығында ерепайсыз жойқын массаға ие алып Қара құрдым бар, олардың массасы неше миллионнан он неше миллиардқа дейінгі күн массасының қосындысына тең болады. Эйнштейннің кең мағынадағы салыстырмалық теориясы Қара құрдымның болуын теориялық тұрғыда мөлшерледі. Олардың арасындағы ең қарапайымы сфералық симметриялық шешілім бойынша [[Шварцшильда көрсеткіші]]н құрайды. Ол Карл Шварцшильда 1915 жылы байқаған Эйнштейн теориясының шешілім көрсеткіші. [[Сурет:Galaxie 4261.jpg|thumb|left|300px|Суық газ бен тозаңнан құралған NGC 4261 галактикасында Қарa құрдым болуы мүмкін.]] Шварцшильда көрсеткіші бойынша, егер бір ауыр салмақты аспан денесінің радиусы мәлім бір арнаулы шамадан төмен болса, онда ол аспан денесі өз-өзіне жеміріле күйрей бастайды. Осы радиус — [[Шварцшильда радиусы]] делінеді. Осы радиустан төмен аспан денелері кеңістікті барынша иіп деформациялайды да атқылаған барлық жарық сәулелері мейлі қайсы бағытқа болса да осы жұлдыздық дененің өзегіне қарай сорылып, жұтылып отырады. [[Салыстырмалық теориясы]]ның көрсетуінше, барша тұрақты көрсеткі тұғырлар бойынша материяның әрқандай қозғалыс жылдамдығы бостық вакуумдағы жарық жылдамдығынан (3*10⁵Км/секунд) асып кетпейді. Шварцшильда радиусы деңгейіндегі аспан денесі өзінің ішкі өзегін құрта бастайды. Кең мағынадағы салыстырмалы теориясының айқындауы бойынша, Қара құрдымда шексіз жоғары тығыздықтағы "ауырлық күш [[ерекнүкте]]сі (Singularity)" болады, оны "Құдай да жек көретін тыржалаңаш [[Ерекнүкте]]" деп атайды. Шварцшильда радиусы ішінде Қара құрдым ерекнүктесі өте үлкен массадан қалыптасқан ғаламат жойқын тартылыс күшінен қалыптасатындықтан, басқаны айтпағанда [[фотон]]ның өзі Қара құрдымнан қашып шыға алмайды. Қара құрдымның "қаралығы" мен "құрдымдығы" міне осыдан болады. [[Сурет:Black Holes - Monsters in Space.jpg|thumb|right|300px|Тәжді қара құрдым, Рентген қайнары, ұқсатылған сурет]] Шварцшильда радиусы төмендегі формулада көрсетілген: <blockquote><math>R_s=\frac{2GM}{c^2}</math></blockquote> Мұнда, <math>G</math> бүкіл әлемдік тартылыс күш тұрақтысы, <math>М</math> аспан денесінің массасы, <math>c</math> жарық жылдамдығы. Егер, мысалы жер шарымен шамалас ауырлықтағы аспан денесі бар десек, оның Шварцшильда радиусы тек 9 миллиметр ғана болады. == Температурасы == :<math>T=\frac{\hbar c^3}{8\pi kGM}</math> Радиациялық спектріне негізделгенде, Қара құрдым мен темпратурасы бар зат негізінен бірдей. Қара құрдымның өзіндік температурасы Қара құрдым көкжиегіндегі тартылыс күш шамасына [[Кері пропорционал шамалар|кері пропорционалды]] болады. Былайша айтқанда оның температурасы оның үлкен-кішілігіне байланысты болады. Егер Қара құрдым күннің 9 есесіндей болса, оның температурасы таза (абсолютты) нөл градустан 100 миллионнан 1 градусқа дейін болады. Ал, егер Қара құрдымның массасы бұдан зорайса, оның температурасы жалғасты төмендейді. Сондықтан, бұл түрдегі Қара құрдым туғызған кванттық радиация [[Жойқын жарылыс]] қалдырған 2.7K радиациясын (әлемнің артқы радиациясы) бүкілдей жауып кетеді. == Оқиға көкжиегі == [[Сурет:RXTE Detects Heartbeat Of Smallest Black Hole Candidate.ogv|thumb|right|300px|Бұл анимациялық видеода GRS 1915 және IGR J17091 қатарлы екі Қара құрдымның одақтас жұлдыздың газын сорған кездегі рентгендік "жүрек соғысы" салыстырылады.]] ''Оқиға көкжиегі'' кейде "Қара құрдым көкжиегі" деп те аталады. Оқиға көкжиегі сыртындағы күзетуші оқиға көкжиегінің ішіндегі әрқандай іс туралы еш ақпарат ала алмайды, немесе аталған көкжиек шекарасы сыртындағы істер ішіндегі істерден келіп шығып жатқанын да сезіне алмайды. Оқиға көкжиегі Қара құрдымның қара құрдым болуының түп себебі. Ол Қара құрдымның ең сыртқы қабаты есебінде оның ішіндегі барлық жарық пен ақпарты сыртына жібермей тұрады. Астрономдар 2012 жылы шілде айында жер шарынан 500 млн жарық жылы қашықтықтан жұлдыздық таңбасы 3C 279 жұлдыздығын байқады. Онда күн массасынан 1 млрд есе үлкен Қара құрдым бар көрінеді. Ол оқиға көкжиегі туралы тұңғыш ақпаратты беруші есептеледі. == Фотон шары == ''Фотон шары'' қалыңдығы 0 шамаға тең шар пішінді шекара. Қара құрдымның ауырлық күші ауырлық күш үдеуін туғызады да, бірбөлім фотондар шар пішінді орбитада Қара құрдымды айнала қозғалады. Өзі айналмайтын Қара құрдым үшін фотон шары Шварцшильда радиусының 1.5 есесіндей болады. Бұл орбита тұрақсыз болғандықтан Қара құрдымның өсуіне ілесіп өзгеріп отырады. Қара құрдым сыртын қоршап тұрғаны Фотон шар қабаты деп елестетіледі, егер жарық сәулесі фотон шар қабатынан жанай кесіп өтсе, онда тартылыс күші фотонды ұстап алады да, ол фотон қабатында Қара құрдымды бейне жер серігі секілді шексіз айналып жүреді. Басқа [[Нейтрон жұлдыз]]ы, [[Кварктер|Кварк]] (Quark) жұлдызы секілді тығыздығы жоғары жұлдыздарда да фотон шары қабаты болады. == Эргосфера == [[Сурет:Ergosphere of a rotating black hole.svg|240px|нобай|Эргосфера (event horizon = оқиға көкжиегі)]] [[Эргосфера]]（Ergosphere), немесе [[Лензе Тирринга әсері]] (Lense Thirring Effect, немесе Frame Dragging) деп те аталады, айналу күйіндегі масса өз төңірегіндегі уақыт пен кеңістікке сүйрелеу, шектеу құбылысын туғызады, бұл құбылысты анықтаушы жүйенің анықталушыға әсері деп те атайды.<ref>Darling, David [http://www.daviddarling.info/encyclopedia/L/Lense-Thiring_effect.html "Lense-Thiring Effect"]</ref> "Айналу күйіндегі Қара құрдымның" бойында айналуға қатысуы түрліше сипатқа ие аймақтары болады. Мысалы, Қара құрдымның екі полюсы мен экваторының уақыт-кеңістіктік эффекті ұқсамайды. Бұл өзгеше эффекттер нақты Қара құрдымның кейбір қасиеттерін айқындауға көмегі тиеді. Күзетуші [[қоралану]] эффектісі мен айналу шеңберін нысан ретінде таңдай алады, оған енген және қашқан фотондардың қозғалысы арқылы жанама ақпараттарды иелейді. Мысалы, бөлшектер құрамының жайласуын, яғни [[Пенроуза процессі]]н тани алады.<ref>Bhat, Manjiri ; Dhurandhar, Sanjeev & Dadhich, Naresh [http://www.ias.ac.in/jarch/jaa/6/85-100.pdf "Energetics of the Kerr-Newman Black Hole by the Penrose Process"] қаңтар 10, 1985</ref> Айналған Қара құрдымның [[энергия]] ағыту шамасына қарай ауырлық күштің тарқалу ауқымын аңғарып, сол арқылы айналуға кеткен шығынды мөлшерлеуге болады. Дегенмен, бұл тәсілді тек екіден артық өзара айналу нысаны бар [[Қосаржұлдыз]]дық жүйені зерттегенде ғана қолдануға болады. [[File:A star is consumed by a black hole.ogv|thumb|upright=1.2|Қара құрдым жұлдыздарды қалай жұтады（Компьютерлік ұқсатылған нұсқасы）]] Қара құрдымның төңірегіндегі кеңістікте тартылыс күш кеңістікті иетіндіктен, "уақыттың бөгделігі" құбылысы туады. Бұл төңірегіндегі санасушы нысаның және оқиға көкжиегінің әсерін де қамтиды. Дегенмен, [[уақыт физикасы]] пәні әлі толық даму жолына түсе қоймағандықтан, Қара құрдымдағыға ұқсап кететін жағдайда уақыт мәнін жоғалтып, бұзылып, ұзарып, қысқарып, бөтен, бөгде мінез танытқанына қарата қазіргі теориялық физика әлі толық жүйелі жауап бере алмай отыр! == Қара құрдымның бірігуі == Қара құрдымның бірігуі күшті тартылыс күш толқынын туғызады, жаңа Қара құрдым әуелгі галактикалық орталық өзектегі орнын ауыстырады. Егер жылдамдық тым жоғары болса, тіпті ол Галактика денесінен ажырап кетуі мүмкін. == Қара құрдым түрлері == {| class="wikitable" style="float:right; margin:0 0 0.5em 1em;" |+ Қара құрдым түрлері |- ! түрі !! массасы !! көлемі |- | Аса салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10⁵–10¹⁰ [[Күн массасы|''M''_Күн]] || style="text-align: center;"| ~0.001–400 [[Астрономиялық бірлік|AU]] |- | Орташа салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10³ ''M''_Күн || style="text-align: center;"| ~10³ км ≈ [[Жер радиусы|''R''_{Жер шары}]] |- | Жұлдыз салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10 ''M''_Күн || style="text-align: center;"| ~30&nbsp;км |- | Ұсақ Қара құрдым || style="text-align: center;"| up to ~''M''_{[[Ай (серік)|Ай]]} || style="text-align: center;"|up to ~0.1&nbsp;mm |} '''Түрге бөлудің бірінші тәсілі:''' # Аса салмақты қара құрдым: Қазірге дейін белгілі болған [[галактика]]лардың орталық өңіріне жайғасқаны байқалады. Олардың массасы миллионнан 17 миллиардқа дейінгі күн массасына тең келеді екен. Қазіргі біршама белгілі аса ауыр салмақты қара құрдым [[NGC 1277]] галактикасының өзегінде орналасқан, массасы күн массасының 17 млрд есесіндей қара құрдым есептеледі.<ref name=UTexas>{{cite web |title=Astronomers Measure Most Massive, Most Unusual Black Hole |url=http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2012/1128.html |publisher=McDonald Observatory, University of Texas at Austin |accessdate=28 Nov 2012}}</ref><ref name=vandenBosch>{{cite journal |last1=van den Bosch |first1=Remco C. E. |last2=Gebhardt |first2=Karl |last3=Gültekin |first3=Kayhanl |last4=van de Ven |first4=Glenn |last5=van der Wel |first5=Arjen |display-authors=1 |year=2012 |title=An over-massive black hole in the compact lenticular galaxy NGC 1277 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v491/n7426/full/nature11592.html |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=491 |issue=7426 |pages=729–731 |date=29 Nov 2012 |doi=10.1038/nature11592 |accessdate=29 Nov 2012|arxiv = 1211.6429 |bibcode = 2012Natur.491..729V }}</ref> # Орташа салмақты қара құрдым: Массасы тұрақты жұлдыздың орташа массасынан асып кеткен (шамамен күннің 10 неше есесіне тура келеді), бірақ аса ауыр салмақтағы қара құрдымнан (күннің массасынан мииллион есе үлкен) кіші қара құрдымдар. Ол [[ғаламатжұлдыз]]дар жарылып, қалған қалдығының массасы күн массасының 3-15 есесіндей болған жағдайда қалыптасқан Қара құрдым. Теориялық есептеулерге негізделгенде, күн массасының 40 есесіндей үлкен ғаламатжұлдыз жарылғанда осы түрдегі Қара құрдым пайда болады.<ref>{{cite journal |first1=E. |last1=Vesperini |first2=S. L. W. |last2=McMillan |first3=A. |last3=D'Ercole |first4=F. |last4=D'Antona |display-authors=3 |title=Intermediate-Mass Black Holes in Early Globular Clusters |journal=The Astrophysical Journal Letters |volume=713 |issue=1 |pages=L41–L44 |year=2010 |doi=10.1088/2041-8205/713/1/L41 |arxiv=1003.3470 |bibcode = 2010ApJ...713L..41V }}</ref> # Жұлдыз салмақты қара құрдым: Үлкен салмақты тұрақты жұлдыз (күннің 20 есесіндей ауыр) тартылыс күшінің ішкі тартылысынан кеусей жеміріліп қалыптасқан қара құрдым. Оны гамма сәулесінің атқылауы арқылы, немесе көрінбей кеткен [[ғаламатжұлдыз]] арқылы мөлшерлеуге болады. Егер тығыздығы жоғары жұлдыздың массасы соңғы шектен (Pro intermediate value) өтіп кеткенде тартылыс жеміруі жалғасып, қара құрдым пайда болады. Әрине, әлі күнге [[нейтрон жұлдыз]]ды алып массаға ие Қара құрдым бар екені толық анықталмаса да, күн массасының үш есесіндей массадағысы бар екені сипатталған. Қазірге дейін белгілі болғандай, массасы ең кіші қара құрдымның өзі күн салмағынан 3.8 есесіндей үлкен екен.<ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/smallest_blackhole.html |title=NASA Scientists Identify Smallest Known Black Hole |date=2008-04-01}}</ref> [[Сурет:CMS Higgs-event.jpg|thumb|right|200px|CMS детекторындағы күшті қақтығыс Ұсақ қара құрдым жасауы мүмкін.]] # Ұсақ қара құрдым: Ол кейде кванттық қара құрдым, немесе кішкентай қара құрдым деп те аталады. Кванттық қара құрдым дейтін себебі осы өлшем көлемінде оған кванттық күштің әсері негізгі рөл ойнайды. Ұсақ қара құрдым пайда болуының ең басты себебін үлкен адронды коллайдер аясында байқалатын құбылыстармен ғана түсіндіру мүмкін.<ref name="carr">B.J. Carr and S.B. Giddings, "Quantum black holes,"[http://www.sciam.com/article.cfm?id=quantum-black-holes Scientific American 292N5 (2005) 30.]</ref><ref name="carr"/><ref name="giddings">{{Cite journal |first=S. B. |last=Giddings |lastauthoramp=yes |first2=S. D. |last2=Thomas |year=2002 |title=High-energy colliders as black hole factories: The End of short distance physics |journal=Phys. Rev. D |volume=65 |issue=5 |pages=056010 |doi=10.1103/PhysRevD.65.056010 |id= |arxiv=hep-ph/0106219|bibcode = 2002PhRvD..65e6010G }}</ref> '''Түрге бөлудің екінші тәсілі:''' Қара құрдымның өз физикалық ерекшелігі бойынша (массасы, заряды, бұрыштық моментті) арқылы түрге бөлу. # Айналмайтын, зарядсыз қара құрдым. Оның уақыт-кеңістіктік құрылымын Шварцшильда ашып, Шварцшильда қара құрдымы деп аталады. # Айналмайтын зарядты қара құрдым. Рейснер-Нордстрем (Reissner-Nordström) қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1916-1918 жылдары Рейснер мен Нордстрем айқындаған. # Айналатын зарядсыз қара құрдым. Керр қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1963 жылы Керр анықтаған. # Жай қара құрдым, Керр-Ньюмен қара құрдымы деп аталады. Оны 1965 жылы Ньюмен анықтаған. == Әуелгі қара құрдым == [[Сурет:Barack Obama speaks to Stephen Hawking.jpg|thumb|right|300px|ХХғ. әйгілі астроном [[Стивен Хокинг]] және АҚШ президенті [[Барак Обама]]]] Әуелгі қара құрдым — Қара құрдым туралы жорамалдардың бірі болып, әлі күнге дейін оның бар екендігі нақты дәлелденбеді. Жорамал бойынша, [[әлем]] [[Жойқын жарылыс]]тың алғашқы кезеңінде тұрған кезде, әлемнің алғашқы дүмпуі қарсаңында кейбір өңірлердің тығыздығы өте зор болып, әлемде жойқын жарылыс болған соң да бұл өңірдің тығыздығы айырықша жоғары болып, тіке қара үңгір пайда болады, бұл қара үңгір Әуелгі қара құрдым деп аталады. Әуелгі қара құрдымның массасы біркелкі өлшемде болмайтын тығыздыққа байланысты. Сондықтан, Әуелгі қара құрдымның массасы жұлдыздардың тартылыс күші жеміруімен пайда болған қара құрдымдардың массасынан кішірек болады. [[Стивен Хокинг|Хокинг]] теориясы бойынша, Қара құрдымның массасы кіші болған сайын оның булануы да (сыртында ақпарат шығаруы да) артады. Массасы кіші Әуелгі қара құрдым әлдеқашан "буланып" кеткен енді "булана" бастайтын болады. Ал, Тұрақты жұлдыздар мен ғаламат жұлдыздардың тартылыс күш әсерінде өз-өзіне кеусеп жемірілуінен пайда болған қара құрдымның булануы әлемнің бүгінге дейінгі уақытынан әлдеқайда ұзақ. [[Астроном]]дар кейбір Әуелгі қара құрдымның "буланған" сәтінде сыртына бүріккен жоғары [[гамма сәулесі]]н ұстап алуға үміттенеді.<ref name="әуелгі">{{cite web | language = zh-cn | publisher = Stop.Doubting.Me | title = Әуелгі қара құрдым және Үлкен жарылыстың алдындағы қара құрдым| url = http://keep.doubting.me/2011/05/primordial-black-holes-and-the-black-hole-before-the-big-bang/ | author = znithy | date = 2011-05-05 | accessdate = 2013ж8а25к }}</ref> == Астрономиялық бақылау-өлшеу == [[Сурет:Images of gas cloud being ripped apart by the black hole at the centre of the Milky Way ESO.jpg|thumb|right|200px|Құс жолы галактикасы өзегіндегі жұлдызаралық тұмандықтардың қара құрдым жағынан жұлғылану көрінісі<ref>{{cite news|title=Ripped Apart by a Black Hole|url=http://www.eso.org/public/news/eso1332/|accessdate=19 July 2013|newspaper=ESO Press Release}}</ref>]] Қара құрдым қалыптасқан соң оның айналасындағылары Қара құрдымға жұтылып, ал Қара құрдым еш байқалмай, оның тіпті өмір сүретінін де дәлелдеу қиынға соғады. Дегенмен, [[қосаржұлдыз]]дың бірі қара құрдым болғанда, екінші жұлдыздың тұмандықтары қара құрдымға құйылып, темпратурасы күрт артып, Рентген сәулесінің жарқырауы үдеп, қара құрдым өмір сүретінінен жанама ақпарат береді. Қара құрдымның өмір сүруін бақылау мен өлшеудің нақты қиындығына байланысты, кейбір галактикалардың құрамында қара құрдым бар деп түсіндіргенімен, Қара құрдым болуының көптеген шарты қанағаттанбай, шындап оның қара құрдым ба, емес пе екені айқындалмайды да, оларды [[Қара құрдымға үміткер]] деп атайды. Адамзат қара құрдымды дәлелдеу үшін үздіксіз ізденгенімен, нәтиже соншылық мол емес. Тек ХХғ. 70 жылдары бар болғаны 4 Қара құрдымға үміткер байқалды. 90 жылдардан кейін 6 рентген сәулесін шашатын [[қосаржұлдыз]]ды Қара құрдымға үміткер етіп белгіледі. Олардың екеуі Магеллан галактикасына орналасқан. 8 қара құрдымға үміткер құс жолы жүйесі ішіне жайласқан. 2000 жылдардан кейін 7 сондай үміткер тіркелді. Кейбіреулердің есептеуі бойынша, өткен 10 млрд жылда Құс жолы жүйесі ішінде 100 жыл сайын бір Ғаламатжұлдыз жарылып, олардың 100 інің бірі Қара құрдым болып қалыптасса, онда Құс жолы галактикасы ішінде шамамен 1 миллион [[Жұлдыз салмақты қара құрдым]] бар болуға тиіс екен. Дегенмен 2007 жылға дейін бар болғаны 17 Қара құрдым үміткері ғана тіркеліпті. Ең әйгілі Қара құрдымға үміткерлер: # Құс жолы галактикасы өзегіндегі [[Мерген А жұлдызы]]; # [[Аққу шоқжұлдызы]]ндағы X-1 # [[SN 1979C]] #[[Сомбреро галактикасы]]ның (М104) өзегі == Қара құрдымды зерттеудің жаңа беталысы == Әлемдік аспантанушылар Галактика кіндігіндегі қара құрдымның фотосын түсіру үшін бірігу үстінде. Бұл үшін Event Horizon Telescope жобасы әзірленіп, ол бойынша Жердің әр түкпірінде жайғасқан 50 [[радиотелескоп]]ты біріктіру қолға алынбақ. «Галатика құрдымы аса қашықта. Оны көру үшін өлшемі Жердей қондырғы қажет. Ондай қондырғыны құрудың жалғыз жолы - ғаламшардың өзін телескопқа айналдыру», - дейді зерттеушілер. Қазір сарапшылар алдағы үш жылдық жоспарын талқылап жатыр. «Біз қатты толқудамыз. Екі жыл бұрын бұндай ой қиял сияқты болып көрінген болар еді, енді шынайы іске айналып жатыр», - деген Аризона университеті обсерваториясының қызметкері Димитриос Псалтистің қуанышында шек жоқ. Құрдымды Жер бетінен көру мүмкін емес. Оны қоршаған [[гравитация]]лық өрістің тығыздығынан жарықтың өзі оралмайтын көрінеді. Сондықтан шетелдік астрономдар «оқиғалар көкжиегі» (жоба да сондай атауға ие) аталатын қара құрдымның шекарасынан тыс бақылауды қолға алмақ. Құрдым әлдебір жұтқыншаққа сорылып жатқан шаң мен газдан тұрады, оған қараудың мүмкіндігі жоқ. Ал, қолдағы физика заңдары онда не болып жатқанын сипаттай алмайды. Аса тығыз үйкелістен шаң мен газдың қызуы миллиардттаған градусқа көтеріліп, одан жарық бөлінеді. Сондықтан да құрдымның сақинасы көрінетіндей жағдайда. «Біз материяның жұтылу үдерісін болып жатқан күйінде түсіруді ойластырудамыз. Құрдымның қалай қоректенетінін ұғуға мүмкіндік алармыз деген үміттеміз», - дейді Псалтис. Оның айтуынша, 26 мың жарық жылдамдығындай қашықтағы оқиғалар көкжиегін фотолау, - Айдан алма іздеумен парапар. Дегенмен, зерттеушілердің құлшынысында шек жоқ, оның үстіне Аризона обсерваториясында өткізілген алғашқы тәжірибелер сәтті шыққан. Бұдан басқа, оқымыстылар Эйнштейннің [[Салыстырмалылық теориясы|Салыстырмалықтың жалпы теориясы]]н тексерумен де жұмыстанбақ. Аңыз-ғалым алғаш рет уақыт пен кеңістіктің өз кіндігін айнала майысуы турасында айта келіп, қара құрдымды сипаттаған болатын. Егер де оқиғалар көкжиегі барынша дөңгелек келсе, онда - Эйнштейннің қателеспегені. Басқа жағдайда қалыптасқан тұжырымды түзетуге тура келмек. Ғалымдар бұл жобаның сәттілігіне сеніп отыр, себебі, бірнеше күн бұрын [[әлем]]ді біріктіріп тұрған сусымалы жұмбақ субстанцияның түсірімін алу жүзеге асқан.Ол түсірімдерден ғалымдар ғарыштағы күңгірт материаның таралу панорамасын түзіп жатыр. Бұл астрофизика саласындағы адам сенбес алға басу, өйткені, күңгірт материя туралы бұрынғы мәлім нәрселер бар болғаны компьютерлік үлгілерге ғана негізделіп келген еді. Енді зерттеушілер қолында шынайы түсірілімдер бар. Құпия субстанция физиктер үшін әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр. Әзір көзбен көру болмаса, оның неден тұратынын білу ешкімге мүмкін болмай тұр. Бар жорамал бойынша, бұл материя жұлдыздардың шоғырлануын біріктіре ұстап тұрады да, Ғаламның шашылуын болдырмайтын көрінеді. Оның бар екендігін тартылыс әсерінен байқауға болады. Көрінбейтін нәрселер шалғайдағы галактикалардан келетін жарықты майыстырады. Жуырда алынған түсірілімдерде жарықтың осы майысымдары әсерленген болатын. Бұл түсірім үшін ғалымдар Гавай аралында орналасқан CFHC Telescope телескопқа 340-мегапикселдік MegaCam камерасын орнатыпты. Түсірім бес жыл бойы жүргізілген. Нәтижесінде енапат панорамалық түсірім алынған. Онда біздің Жерден 6 млрд жарық жылындай қашықтағы шамамен 10 млн галактика түсіріліпті. Олардың әрқайсысы жарық шығарады да, оның барлығын күңгірт материя ғарыш кеңістігінен өтерде майыстырады. Осылайша, ғалымдар жарық сәулесінің Ғаламның қай нүктелерінде сынуы басталатынын, яғни, құпия материя ғарыш кеңісінде қалай таралатынын көре алды.<ref>http://old.abai.kz/node/12343 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150214184623/http://old.abai.kz/node/12343 |date=2015-02-14 }} Қара құрдым</ref> == Ақ құрдым == Бұған дейiн ғылымда ғарышта Қара құрдымның бар екенi белгiлi болса, ендi ғалымдар оған антипод [[Ақ құрдым]] да бар екенін анықтапты. Қара құрдым – ғарыштағы гравитациялық тартылысы күштi кеңiстiк аумағы. Ондағы тартылыстың күштiлiгi сонша, ешбiр нәрсе, тiптi сәуле бұл құрдымнан шыға алмайды. Қара құрдымдағы денелер үшiн ғарыштық жылдамдық жарық жылдамдығынан да жоғары болса, ол денелер құрдымнан шыға алар едi. Алайда жарық жылдамдығынан асатын жылдамдықтың болуы мүмкiн емес. Қара құрдымнан дене түгiл, жарықтың да шықпайтыны сондықтан. Қара құрдым қайда және неден пайда болатынына қатысты ғылымда түрлi болжам айтылған-ды. Ақыры ғалымдар Қара құрдым алып салмақты жұлдыз ядросының коллапсы нәтижесiнде пайда болады дескен. Жұлдыз қойнауында ядролық отын таусылмайынша, онда [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]] жүредi. Алайда уақыт өте келе ядролық отын таусылып, жұлдыз сығылады. Осыдан кейiн термоядролық реакция аяқталып, жұлдыз сөне бастайды. Қысқасы, Қара құрдым – бұл жұлдыздың соңғы эволюциясы. Қара ойықтан ешбiр дене шыға алмаса, ақ құрдым керiсiнше, ештеңе ене алмайды. Егер бұрын ақ құрдым теория жүзiнде ғана айтылып келсе, ендi ғалымдар оның шын мәнiнде ғарышта бар екенiне көз жеткiзген. Израильдiк астрофизиктер Алон Реттер мен Шломо Хеллер 2006 жылғы GRB 060614 гамма-жарқылы ақ құрдым әсерiнен пайда болды деп есептейдi. GRB 060614 Жерден 1,6 мил­лион жыл қашықтықтағы Үндiс шоқжұлдызында орналасқан. 2006 жылдың 14 маусымында жарқ еткен жарқыл ұзақ уақыт бойы жарық шығарып тұрған. Сондықтан астономдар жарқылдың нақты қайда пайда болғанын дәл анықтаған. Ғалымдар гамма-жарқылдың екi-ақ түрiн бiледi: ұзақ және қысқа. Сөйтсе, әлгi жарқыл осы екi түрiне де ұқсас болмай шыққан. Бұған дейiн ғалымдар ұзақ гамма-жарқылдар алып жұлдыздардың коллапсы нәтижесiнде туып, Қара құрдым айналады, ал қысқа гамма-жарқылдар екi [[нейтрон жұлдыз]] немесе нейтрон жұлдыздары мен Қара құрдым қосылуы нәтижесiнде туа­ды да, тағы да Қара құрдымға айналады деп келген. Бiрақ бұл жол­ғы жарқыл бақандай 102 секундқа созылған. Әдетте мұндай ұзақ жар­қылдың арқасында жаңа материя пайда болуы тиiс. Алайда GRB 060614 нәтижесiнде ештеңе пайда болмаған. Ғалымдар осы кезде бәлкiм, жарқылдың нәтижесiнде Қара құрдым туған шығар дедi де қойды. Бiрақ бiраз уақыт өткен соң Реттер мен Хеллер мұның қыр-сырын ашыпты. Астрофизиктер Қара құрдым заттардың атқылап шығуы нәтижесiнде Ақ құрдым пайда болады деген қорытынды шығарды. Алайда сол Қара құрдым басқа уақыт өлшемiнде болуы тиiс. Сөйтiп, бос кеңiстiкте аймақ пайда болады. Сәлден соң осы аймақ жарылады да, оның бүкiл денелерi мен сәулелерi сыртқа атылады. Қара құрдым өзiне бүкiл заттарды тартып алса, Ақ құрдым керiсiнше, бәрiн сырт­қа шығарады. Реттер мен Хеллер GRB 060614-тi ақ құрдымның кiшi жарылысы деген болжам айтты. Ғалымдар бос кеңiстiкте жоқ жерден пайда болған Ақ құрдым сол мезетте жарқылмен бiрге ыдырап кеткен дейдi. Бұл процесс [[Жойқын жарылыс]] (Big Bang) тәрiздi. Дәл осындай жарылыс нәтижесiнде бiздiң Ғалам пайда болған. Алайда жарылыс орнында ештеңе тумағандықтан, израильдiк астрофизиктер оны [[Кiшi жарылыс]] (Small Bang) деп атады. Қайсыбiр болжамдарға қарағанда, Ақ құрдым – Қара құрдымның терiс жағы. Ақ және қара құрдымдар бұл туннельге кiрiп-шығатын есiктер. Туннельдiң бiр басы шаңсорғыш тәрiздi материяның барлық бөлшегiн өзiне тартып алады да, екiншi жағы оны сыртқа шығарады. Ойықтар Ғаламда бiр-бiрiнен алшақ жатқан бөлiктердi жалғастыруы мүмкiн. Кейбiр ғалымдар осы құрдым ойықтары арқылы миллиондаған жылдарға созылған қашықтықтарға немесе өзге уақыт өлшемiне оп-оңай өтуге болады деп есептейдi. Егер бұлай болатын болса, онда өркениетi бiзден көш iлгерi [[бөгде ғаламшарлық]]тар [[әлем]]де жүрiп-тұру үшiн осы туннельдердi пайдалануы мүмкiн деп пайымдауға болар. 1986 жылы американдық астроном Харрис гамма-жарқылдар [[антиматерия]]да қозғалып жүрген ғарыштық ұшу аппараттарының қозғалысы нәтижесiнде пайда болады деген болжам айтқан. Ұшу аппараты қозғалысқа қажеттi энергияны алған кезде осындай жар­қылдар шығарады дегендi алға тартқан. Харрис бiр бағытта жатқан гамма-жарқылдардың траекторияларын зерттеп, бұл бөгде ғаламшарлықтар кемесiнiң қозғалу траекториясы деп түйген.<ref>Ғалымдар ақ ойықты анықтады: Жас Алаш №46 (15608) 14 маусым, сейсенбі 2011 http://zhasalash.kz/mbm/4765.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150518094852/http://zhasalash.kz/mbm/4765.html |date=2015-05-18 }} , кей ұғымдар ауыстырылды.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Ішкі-сыртқы сілтемелер == * [[Ғарыштық желі]] * [http://www.bbc.co.uk/programmes/p00547f4 Қара құрдым - қара үңгір, BBC сайты, "біздің заманда"] * [http://plato.stanford.edu/entries/spacetime-singularities/ Стэнфорд философия энциклопедиясы//Қара құрдым және Ерекнүкте] * [http://www.scholarpedia.org/article/Black_hole Қара құрдым] * [http://hubblesite.org/explore_astronomy/black_holes/ Қара құрдым туралы бейнежазба] * [http://apod.nasa.gov/htmltest/gifcity/bh_pub_faq.html Қара құрдым туралы сұрақтар] {{Жұлдыздар}} {{Таңдаулы мақала}} [[Санат:Болжамды астрономиялық нысандар]] [[Санат:Астрофизика]] [[Санат:Салыстырмалылық теориясы]] [[Санат:Галактикалар]] [[Санат:Қара құрдымдар]] ezk7dv1xq1xlns3cin53pgp5cqu0jeh 3062310 3062308 2022-08-19T09:51:42Z СеніңШешең 121905 /* Массасы мен көлемі */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|thumb|240x240px|Қара құрдымның тұңғыш тікелей суреті, [[Messier 87]]<ref>{{cite journal |author=Oldham, L. J. |author2=Auger, M. W. |title=Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales |date=March 2016 |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=457 |issue=1 |pages=421–439 |doi=10.1093/mnras/stv2982 |arxiv=1601.01323 |bibcode=2016MNRAS.457..421O|s2cid=119166670 }}</ref>]] '''Қара құрдым''' ({{Lang-en|black hole}}) — жойқын тартылыс күші арқылы бүкіл материя мен жарық нұрын еш жібермей, өзіне тартып ала алатын, массасы өте ауыр [[жұлдыз]] дене (үңгір емес). Массасы белгілі шамадан жоғары тұрақты жұлдыз өзінің [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]]сына қажетті отыны таусылған соң тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай шұғыл жемірілуден деформацияланып қара құрдым пайда болады. Қара құрдымның массасы өте жоғары, тартылыс күшінің өрісі тым жойқын болғандықтан, ешқандай материя, магнитті толқын, жарық жылдамдығында қозғалады делінетін жарық радиациясы одан қашып құтыла алмайды (оның бетіне түскен жарық ешқашан кері шағылыспайды), сыртқа еш жарық шығармайды. Құрдымның "қара" деп аталу себебі: ол [[оқиға көкжиегі]]не түскен бүкіл жарықты сорып алады, жарық шағылыспағандықтан, оны термодинамикадағы абсолютті қара дене ретінде қарастыруға болады. Демек, ол қап-қара дене болып ештеңені, тіпті өзін де көрсетпейтіндіктен, "қара тесік" деген мағынада "black hole" деп аталған. Қазақша "құрдым" сөзі "біткен, құрыған, жоғалтушы, жоюшы, тауысушы, ақырластырушы" мағынасында айтылған. [[Сурет:BH LMC.png|нобай|оңға|300px|Үлкен Магеллан тұмандығындағы қара құрдымның ұқсатылған суреті, күшті тартылыс күшінен кеңістік иілген]] Қара құрдымның айналысында математикалық жолмен дәлелденген оқиға көкжиегі деген қабат бар, ол оқиғалардың енді ары қарай айқындалмайтын, оның ар жағын күзету мүмкін емес шек-шекарасы өңірі есептеледі. [[Квант физикасы|Квант өрісі теориясы]] оқиға көкжиегі радиация бөлетінін дәлелдейді, сонымен қатар айрықша температуға да ие болатыны айқындалған. Осы температура Қара құрдымның массасына кері пропорционал болғандықтан, олардан бөлінетін радиацияның мөлшерін анықтау қиынға соғады. Жұлдыздық дене [[Ғаламатжұлдыз]] ретінде жарылыс жасағанда [[нейтрон]]дар арасындағы өзара тебу күші сыртқы қысу күшінен асып кетеді де, ол жоғары тығыздыққа ие [[нейтрон жұлдыз]]ына айналады. Сол кезде осынау жойқын қысым күшіне ештеңе төтеп бере алмайды да, жұлдыз үздіксіз кішірейіп, ең соңында Қара құрдымға айналады. Қазірге дейін ең кішкене қара құрдым 3.8 күн массасына тең. [[Сурет:Black hole lensing web.gif|400px|frame|alt=Schwarzschild black hole|[[Гравитациялық линза]] арқылы ұқсатылған қара құрдым, жұлдыздың артқы көрінісіндегі деформацияны да байқауға болады.]] Қара құрдымды тіке күзету мүмкін емес, бірақ жанама тәсілдер арқылы оның бар екенін, шамасын, оның басқаларға қаншалық күш түсіріп жатқанын зерттеуге болады. Зат (жұлдыз) әдетте жұтылудан бұрын жоғары температураға ие ультракүлгін сәулесі мен рентген сәулесін төңірегіне шығара бастағанда, оның Қара құрдымның ырқына құлай бастағаны белгілі болады. Қара құрдымның белгісі тұрақты жұлдыздар мен галактикалардың, тұмандықтар мен жұлдыздар тобының Қара құрдым төңірегінде үйіріліп, өз орны мен массасынан айырыла бастағанда, жанама түрде Қара құрдымның бар екендігі айқындалады. [[Сурет:Einstein rings zoom.gif|нобай|оңға|200px|Шварцшильд қара құрдымы айналасындағы Эйнштейн сақинасын шолу.]] Қара құрдым — қазіргі физика тарихында жұрттың жаппай назарын аударған тақырыптардың бірі. Фантазиялық әдебиетте, кинода, тіпті [[Бұқаралық ақпарат құралдары|БАҚ]]-тарда қара құрдым туралы айтылымдар көп кездеседі. Бүгінге дейін Қара құрдымды астрономия, физика және астрофизика саласындағы көптеген зерттеушілер бірдей қолдады және ол туралы көптеген есептеулер мен күзету қорытындыларын жариялады. == Аса алып Қара құрдымның тұңғыш суреті == [[Сурет:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|thumb|right|300px|Аса алып [[эллиптикалық галактика]] [[Мессье 87]]-нің өзегіндегі алып қара құрдым. Үлкендігі [[күн]]нен 7 млрд есе үлкен, суретті тұңғыш рет [[Оқиға Көкжиегі Телескопы]] (10 сәуір, 2019ж.) жария етті.]] Адамзат баласы аса алып қара құрдымның кескініне тұңғыш рет көз салды.<ref>Сілтеме: https://www.theverge.com/2019/4/10/18303661/first-picture-black-hole-sagittarius-event-horizon-telescope</ref> Бұл суперкомпьютердің, бес құрлыққа орналасқан сегіз телескоптың, жүздеген ғалымдар мен аса ауқымды деректер қорының нәтижесі. Бұл зерттеу жобасы - Оқиға Көкжиегі Телескопы (the Event Horizon Telescope. EHT) деп аталып, тікелей эфирде 10.04.2019ж. халықаралық баспасөз конференциясын өткізді. Бұл сурет әлемдегі астрономия оқулықтарына тіке материал ретінде еңгізілетін болады. Ол Эйншейннің Жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясын тағы дәлелдеді, астрофизикаға жаңа бет ашып, ғарыш туралы түсінігімізге жаңа мазмұн қосты. Қара Құрдым өте тылсым ғарыштық құбылыс екені белгілі. Осыған дейін ол теория жүзінде дәлелденгенімен, галакиткалар өзегінде болуы мүмкін деп болжанғанымен, бірақ нақты мынау деп расталған жоқ болатын. Ал, бұл суреттегі айналасын атқылаған жарық қоршаған қара шар аса жойқын Месье 87 (M87) галактикасының өзегінде орналасқан болып, жер шарынан 53 млн жарық жылы қашықтықта жайласқан. ЕНТ зерттеушілерінің есептеуі бойынша, бұл қара құрдымның массасы біздің күніміздің массасынан кем дегенде 7 млрд есе үлкен екен. М87 галактикасы соған дейін де ғарышты телескоппен шарлаушылардың қызығуын оятқан еді. Кейбір алғашқы суреттер бойынша оның орталығынан үлкен плазмалық ағын бүркіліп жатқандай көрініпті. Ғалымдар бұл бүркуді Қара Құрдымдық оқиға көкжиегіне қатысты деп жорамалдайды. М87 қара құрдымының жоғары жылдамдығы субатом бөлшектеріне жоғары жылдамдық сыйлап, олар ғарышқа атылып шығып, сол арқылы оны ғарыштан байқауға мүмкіндік туады. Сөйтіп айналасына шашыраған субатомдар жалыны оны алыстағы ортасы қараңғы астрономиялық жарық шоғына айналдырған. ЕНТ телескопы дәстүрлі формадағы телескоп емес, ол бес құрлықтағы сегіз радиотелескопты біріктірген телескоптар торабы. Бұл сурет көпке жарияланардан бұрын қатысты сала мамандарының күрделі сараптауынан өткен болатын. Ақыры, қара құрдым суретін түсіру алғаш рет сәтті болғаны расталды. Зерттеушілер қара құрымның қалай өсуін және қандай материалдар қара құрдымның оқиға көкжиегіне сіңіп жатқанын білгісі келеді. Бұл зерттеу сондай-ақ біздің Құс жолы галактикасының ортасындағы Мерген А Қара құрдымын түсіндіруге де көмектесері анық. Әсіресе, бұл зерттеу Эйнштейн теориясын дәлелдеуге де көмек береді. Оның гравитациялық толқынды түсіндіретін жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясының өмірге келгеніне 100 жылдан асты.<ref>Сілтеме: https://www.youtube.com/watch?v=hMsNd1W_lmE</ref><ref>Сілтеме: https://www.youtube.com/watch?v=9DILtg_9dcU</ref> == Қара құрдымның жаңа суреттері == [[Сурет:Black hole's accretion disk.jpg|нобай|оңға|250px|Қара құрдым жүйесі (ағылшынша)]] Таяуда алып қара құрдымның жаңа фотолары жарияланды.<ref>https://edition.cnn.com/2021/03/24/world/black-hole-magnetic-field-image-scn/index.html</ref> 6,5 миллиард күн массасындай, диаметрі 38 миллиард километр келген алып қара құрдымның поляризацияланған жаңа фотосын 2021 жылы 24 наурызда "Astrophysical journal"-ында жарияланды, кейінгі байқағандай ол [[магнит өрісі]] сызықтары болуы мүмкін. Бұл қара үңгір жершарынан 55 миллион жарық жылы алыстағы алып галактиканың ортасында орналасқан, галактика ішінде кем дегенде 1 триллион жұлдыз бар дейді, диаметрі 120000 жарық жылы келеді екен. 2019 жылы сәуірдің 10-ы алғашқы қара құрдым байқалған еді, онда фото бұлыңғыр болатын, қазіргі фотода сызықтар алма-кезек орналасқан. Бұны жершарының әр жерінде орналасқан 8 радио телескоптан құралған The Event Horizon Telescope байқаған. Айтпақшы, егер диаметрі 1300000 километр болған күн кездейсоқ қара үңгірге айналса, онда ол диаметрі тек 3,5 километрге кішірейюі керек болады. Әдетте қара құрдымнан жарық құтыла алмайды, бірақ Stephen Hawking қара құрдым қара емес, ол сұр, одан аз мөлшердегі бөлшектер ұзақ уақыттан кейін құтыла алады деген еді. ==Екінші Қара Құрдым болуы мүмкін бе?== [[File:BBH gravitational lensing of gw150914.webm|alt=A simulation of two black holes colliding to form a super massive black hole|thumb|Екі қара құрдымның соқтығысу моделі]] Қара құрдым көлеңкесінің алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескопы (EHT) коллаборациясы 2021 жылы 1 сәуірде Бикештегі M87 галактикасының кеңейтілген кескінін жариялады. Жаңа деректерге сәйкес, галактика орталығында қара құрдымға ұқсас екінші нысан бар болып шықты! Алайда жалпы салыстырмалылық теориясына сәйкес, бұл екі нысан, гравитациялық толқындар шығара отырып, бірігіп кетуі тиіс. Сондықтан бұл көлеңкелерді қара құрдымдар емес, басқа ғарыштық нысан, мысалы қараңғы материядан түзілген алып шарлар түсіруі ықтимал. Әрине, мұндай құрылым осы уақытқа дейін ешқашан бақыланбады, дегенмен бүгінгі күні бәрі де мүмкін. Бейресми ақпарат бойынша, Швед корольдік ғылым академиясы, қара құрдымдардың түзілуі жалпы салыстырмалылық теориясының салдары екенін ашқаны үшін 2020 жылғы [[Нобель сыйлығы]]н иеленген физик [[Роджер Пенроуз]]ға, мәселенің мән-жайы анықталғанша сыйлықты кері өткізе тұруға ұсыныс жасаған. 89 жастағы ардагер ғалымның қандай жауап бергені белгісіз. == Құс жолы центріндегі жойқын қара құрдым == Қара құрдым көлеңкесінің тарихтағы алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескобы (EHT) коллаборациясы [[2022]] жылы 12 мамырда баспасөз мәслихатын өткізді. Онда адамзат өмір сүретін [[Күн жүйесі]] орналасқан [[Құс жолы]] галактикасының орталығындағы [[Мерген A*]] (Sagittarius A*) аса ауыр қара құрдымының кескіні жұрт назарына ұсынылды.<ref>1st image of supermassive black hole at the center of Milky Way galaxy revealed Ashley Strickland-Profile-Image By Ashley Strickland, CNN https://edition.cnn.com/2022/05/12/world/milky-way-center-black-hole-image-scn/index.html</ref><ref>TECH & SCIENCE Major Mystery Announcement About Milky Way to Be Revealed Thursday https://www.newsweek.com/nsf-milky-way-galaxy-black-hole-announcement-sagittarius-image-1704853</ref><ref>https://www.wionews.com/photos/in-pics-nasa-shares-amazing-pictures-of-22-black-holes-in-milky-way-476489#what-is-a-black-hole-476484</ref><ref>'Groundbreaking Result' of Milky Way's Black Hole Coming Soon https://www.cnet.com/science/space/groundbreaking-result-of-milky-ways-black-hole-coming-this-week/</ref><ref>Zooming into the black hole at the centre of our galaxy https://www.youtube.com/watch?v=dXAU0gzsPOw</ref> Құс Жолының орталығындағы Мерген A* аса ауыр қара құрдымы [[Күн]]нен 4,3 миллион еседей ауыр, және бізден 27 000 жарық жылы қашықтықта. Салыстырмалы түрде айтсақ, Мессье 87 (M87) галактикасы — Бикеш шоқжұлдызында болып, ол бізден 55 миллион жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның орталығындағы M87* аса ауыр қара құрдымының массасы — 6,5 миллиард Күн массасындай. Бұл шамалар жақында ғана дәлірек өлшенген болатын.<ref>Supermassive Black Hole Sagittarius A* https://www.nasa.gov/mission_pages/chandra/multimedia/black-hole-SagittariusA.html</ref><ref>Black Hole Image Reveals the Beast Inside the Milky Way’s Heart https://www.quantamagazine.org/black-hole-image-reveals-sagittarius-a-20220512/</ref> Мерген А* қара құрдымының [[оқиға көкжиегі]]нің радиусы 12 млн км шамасында. Бұл санның мағынасын түсіну үшін салыстырмалы түрде айтсақ, Күн диаметрі 1,4 млн км, Меркурий орбитасының радиусы 58 млн км, Плутон орбитасының радиусы 6 млрд км, ал Вояджер-1 ғарыш аппараты орбитасының радиусы 23,4 млрд км.<ref>First Sagittarius A* Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole in the Center of the Milky Way Kazunori Akiyama1,2,3, Antxon Alberdi4, Walter Alef5, Juan Carlos Algaba6, Richard Anantua3,7,8, Keiichi Asada9, Rebecca Azulay5,10,11, Uwe Bach5, Anne-Kathrin Baczko5, David Ball12 https://iopscience.iop.org/article/10.3847/2041-8213/ac6674</ref> == Теориялық негіздеу тарихы == [[Сурет:M87 jet.jpg|нобай|[[Хаббл ғарыш телескопы|Хабл телескопының]] көмегімен алынған кескін: M87 белсенді галактикасы. Галактиканың ядросында тұжырым бойынша қара құрдым орналасқан. Суреттен 5 мың [[жарық жылы]] қашықтықтағы [[релятивистік ағын]] да байқалады.]] Жарықты кері шағылыстырмайтын, үлкен тартылыс күшке ие, массасы өте тығыз денелердің болу мүмкіндігі туралы ең алғаш айтқан XVIII ғасырда ағылшын геологі [[Джон Митчел]] (''John Michell)'' болды. Ол 1788 жылы [[Генри Кавендиш]]ке жазған бір хатында осы идеяны алға қойған. Оның айтуынша, күнмен тең салмақтағы аспан денесінің радиусы тек 3км ғана болса, онда бұл аспан денесі көрінбейді, нұр атаулыны түгел өзіне жұтып қояды. 1796 жылы әйгілі француз ғалымы [[Пьер-Симон Лаплас]]: "салмағы 250 күнге тең келетін, диаметрі жер шарындай тұрақты жұлдыз тартылыс күшінің әсерінде ешқандай жарықты сыртына қоя бермейді. Сол себепті әлемде үлкен жарық шығаратын денені біз байқай алмаймыз," — деп жазды. Лаплас [[Исаак Ньютон|Ньютон]]ның [[бүкіл әлемдік тартылыс заңы]]н негіз етіп, Қара құрдымның радиусын есептеуге талпынды. Оның есептеуінше, бұл аспан денесінің бетіндегі тарту жылдамдығы — жарық жылдамдығынан жоғары болған аспан денесі. Әрқандай зат егер бұл жылдамдықтан төмен жылдамдықпен қозғалса, онда ол осы денені айналуды айтпағанда, алысқа ұзап кете алмайды, егер бетіндегі тарту жылдамдығы жарық жылдамдығынан зор болса, онда ешқандай жарық сәулесі құтыла алмайды. Бетінен еш жарық шықпаған соң, енді ол бүкілдей қара дене болып көрінеді." "Вlack hole" терминін тұңғыш рет 1968 жылы АҚШ астрофизигі [[Джон Уилер]] қолданғанымен, Лапластың жоғарыда баяндаған аспан денесі дәл осы Қара құрдым екені айқын. [[Сурет:Spacetime curvature.png|thumb|left|400px|Жер шары және ол иген кеңістік]] 1915 жылы желтоқсанда [[Альберт Эйнштейн]] кең мағынадағы салыстырмалы теориясын жариялаған соң бір айдан кейін (1916), неміс астрономы [[Карл Шваршильд]] [[Эйнштейннің өріс теңдеулері]]нің нақты шешімін беріп, нүктелік сапа мен сфералық сапа туғызған тартылыс күш өрісін түсіндірді, [[Шваршильд метрикасы]] және [[Шваршильд радиусы]] қатарлы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл есептеулер бойынша, егер мәлім аспан денесінің бүкіл массасы өте кішкентай "тартылыс күші радиусы" аумағына дейін сығылса, барлық материя мен энергия ішінде қамалып қалады да, ол сыртқа қарата қараңғы болмысқа айналады, сөйтіп Қара құрдым пайда болады. Бұл қара құрдымның алғашқы толық сипаттамасы болып, оның шамасы салыстырмалық теориясы арқылы есептелді. 1934 жылы неміс астрономы [[Вальтер Бадер]] мен Швейцария астрономы [[Фриц Цвикки]]дің зерттеулері бойынша, қартайған үлкен массаға ие тұрақты жұлдыздардың өзегі енді қайтып термоядролық реакция арқылы жоғары энергия туғыза алмағанда, тартылыс күшінің әсерінен сыртынан ішіне қарай жемірілу басталады, ол Нейтрон жұлдызға не қара құрдымға айналады. 1939 жылы АҚШ астрономы Оппенгеймер салмағы күн массасының 3 есесіндей (“[[оппенгеймер шегі]]” деп аталады), бірақ ешқандай теромоядролық күші жоқ “[[суыған тұрақты жұлдыз]]” өзінің тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай жеміріле құлап Қара құрдымға айналады, яғни ол жұлдыз енді өлі қаңқаға айналады. 1974 жылы [[Ұлыбритания]] ғалымы [[Стивен Хокинг]] "Қара құрдымның булануы" ұғымын ұсынды. Ол бойынша, қара құрдым төңірегінде [[Виртуалды бөлшек]] пайда болу сәтінде төрт түрлі мүмкіндік болады: Тікелей жойылу, Қара құрдымға сіңу, [[оң бөлшек]] Қара құрдымға құлап, [[теріс бөлшек]]тен қашып құтылу, теріс бөлшек Қара құрдымға құлап, оң бөлшек қашып құтылу. Бұлардың ішінде төртіншісінің мүмкіндігі өте кіші. Хокинг сондай-ақ Миниатюралық қара құрдым (алғашқы қара құрдым) ұғымын да ұсынды. :<math> R_{\mu\nu} - {\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu\nu} + \Lambda\ g_{\mu\nu} = \frac{8\pi G}{c^{4}}\, T_{\mu\nu} </math> ''Эйнштейннің [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]]'' Қазіргі заман физикасында Қара құрдым теориясы [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]] негізінде қалыптасқан. Онда жарық жұтылатындықтан біз оны тіке бақылап зерттей алмаймыз. Бірақ оның айналасындағы табиғи денелерге түсірген әсері мен ықпалы арқылы оны өлшей аламыз. Мысалы, [[жұлдыз|тұрақты жұлдыз]] қара құрдым жағынан тартылғанда онда сорылу ағыны пайда болып, ондағы құрамдардың қозғалысы шұғыл үдейді және [[рентген сәулесі]]н тарқатады. Бұл рентген сәулесін зерттеуге сүйеніп, Қара құрдымның қайсы аумақта болғанын және оның шамасын мөлшерлей аламыз. Қара құрдымдар қалыптасқан соң оның массасы мен көлемі ұлғаяды, себебі айналасындағы бүкіл [[материя]]ны өзіне тартып алады. Олар басқа жұлдыздарды өзіне қосып алып немесе басқа қара құрдымдармен бірігіп, күннің массасынан миллиардтаған есе үлкен, жоғары сатыдағы құрдымға айналады. Сондықтан қара құрдымдар көбінесе галактикалардың орналасып орналасып, бүкіл галактикалардың сол Қара құрдымға тартыла үйіріліп айналуын туғызады.<ref name="Elements">[http://www.nasa.gov/gallery NASA. Astronomy 21 century (author V.G.Sydrin). V.L.Ginzburg Theoretical Physics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081011180727/http://www.nasa.gov/gallery |date=2008-10-11 }}</ref> == Қара құрдымның қалыптасуы == [[File:BlackHole.jpg|250px|thumb|Қара құрдымның ұқсатылған суреті]] Тұрақты жұлдыз атаулының тіршілік периоды бар, ол үздіксіз термоядролық реакция арқылы энергиясын сақтап, өз бойындағы тартылыс күштің шамасының асып кетуіне төтеп береді. Сутегі элементінің бірігуінен басталған бір тұрақты жұлдыз басқа да ауыр элементтерді жасау барысында үздіксіз кеңейе береді. Ал, қандай элементті қалыптастыруы әр тұрақты жұлдыздың өз ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, күн 9 млрд жылдық сутегінің термоядролық реакциясын, 1 млрд жылдық гелийдің термоядролық реакциясын бастан кешірді. Егер салмағы жеткілікті мөлшерде жоғары болса, тіпті де жоғары деңгейдегі теромядролық реакция тіпті де ауыр элементтерді қалыптастырады. Бірақ тіпті салмағы қанша зор болса да (Күн массасының 8 есесіндей) [[жұлдыз]]дың теромядролық реакциясы Протон саны 26 болатын темір элементін жасаумен болады. Ал, темір термоядролық реакцияның отыны емес. Бұл оның ақырласуға да жетіп баратынын көрсетеді. Егер жұлдыздың салмағы өте зор болса, оның өмірі де сонша қысқа болады. Егер бір жұлдыздың салмағы екіншісінен 3 еседей үлкен болса, өмірі алдыңғысының 1/750 ғана болады. Жұлдыз өзінің соңғы өміріне жетіп барғанда, ендіқайтып жоғары деңгейдегі термоядролық реакцияның болмауынан тартылыс күші барлығын ішіне қарай тартып құлатып, "күйреу" туғызады. Күйреудің нәтижесі массаның үлкен-кішілігі туғызған тартылыс күші айырмалығына қарай әртүрлі болады: мысалы күн күйресе [[Ақ ергежейлі]]ге айналады. Күннен массасы үш еседей алып жұлдыз күйресе Қара құрдымға айналады. Кезекте көпшілік мойындаға теориялар бойынша, Қара құрдым үш түрлі физикалық шама бойынша өлшенеді: масса, заряды, бұрыштық моменті. Егер бір Қара құрдымның бұл үш түрлі физикалық шамасы белгілі болса, онда оның өзі де айқындалған есептеледі де, бұл Қара құрдымның шашсыз теориясы (No Hair Theorem) делінеді. Қара құрдым қалыптасқан соң оның алдында қалыптастырған физика заңдары түгелдей күшін жятындықтан, оның бетінде тік төртбұрыш, өзара итерісу, шашырау, томпақ бет секілді пішіндер болмайтды. Бұл Қара құрдымның [[шашсыз теориясы]]ның (No Hair Theorem) тағы бір түрлі айтылымы. Дегенмен, бұл теория классикалық түсіндірулер аясындағы заңдар ғана Қара құрдымда күшін жоюы мүмкін, бірақ басқа жаңа мағынадағы кванттық зарядталу болуы мүмкін. Сондықтан, Қара құрдым бірполярлы үлкен доменмен, немесе [[Ғарыштық желі]]мен бірдей өмір сүреді. және үлкен доменді кванттық зарядтандырады. Қара құрдымда тасу күші бар. Кіші қара құрдымдардың тасу күші де үлкен болады, үлкен құрдымның тасу күші кішірек болады. Айналу күйіндегі қара құрдымда ішкі көкжиек және сыртқы көкжиек болады, және оның сингулярлық сақинасы болады. Оқиға көкжиегінен өтіп кеткен нәрсенің бәрі [[Гравитациялық синглярлық]]қа (singularity) түседі. == Массасы мен көлемі == [[Сурет:Black Hole Milkyway.jpg|thumb|right|300px|Құс жолына жақын қашықтықтағы массасы 10 күнге тең келетін Қара құрдымның ұқсатылған суреті]] "Оппенгеймер шегі" бойынша, массасы күн массасының үш есесінен асып кеткен, бірақ ешқандай термоядролық реакциясы жоқ "суыған тұрақты жұлдыз" өз тартылыс күшінің әсерінде ішке қарай жеміріле кеусеп, атышулы Қара құрдымды өмірге әкеледі. Демек Қара құрдым дегеніміз алып тұрақты жұлдыздың өлген қаңқасы. Анығырақ айтқанда, алып массаға ие аспан денесі өзінің соңғы сәттерінде өзегінің кеусеу массасы күн массасының 3.2 есесіндей болғанда, тартылыс күшін жеңетін ішкі қарсылықтың болмауына өзегінің жемірілуі шексіз жүріліп, Қара құрдымға айналады. (Мұндай жағдайда, ядросы күн массасының 1.4 есесінен кішілер [[Кіші ергежейлі]]ге айналады, 3.2 мен 1.4 аралығындағылар [[Нейтрон жұлдыз]]ға айналады.) Астрономдардың бақылап-өлшеуі көрсеткендей, [[Құс жолы]]н, [[Андромеда галактикасы]]н қамтыған көптеген алып галактикалардың орталығында ерепайсыз жойқын массаға ие алып Қара құрдым бар, олардың массасы неше миллионнан он неше миллиардқа дейінгі күн массасының қосындысына тең болады. Эйнштейннің кең мағынадағы салыстырмалық теориясы Қара құрдымның болуын теориялық тұрғыда мөлшерледі. Олардың арасындағы ең қарапайымы сфералық симметриялық шешілім бойынша [[Шварцшильда көрсеткіші]]н құрайды. Ол Карл Шварцшильда 1915 жылы байқаған Эйнштейн теориясының шешілім көрсеткіші. [[Сурет:Galaxie 4261.jpg|thumb|left|300px|Суық газ бен тозаңнан құралған NGC 4261 галактикасында Қарa құрдым болуы мүмкін.]] Шварцшильда көрсеткіші бойынша, егер бір ауыр салмақты аспан денесінің радиусы мәлім бір арнаулы шамадан төмен болса, онда ол аспан денесі өз-өзіне жеміріле күйрей бастайды. Осы радиус — [[Шварцшильда радиусы]] делінеді. Осы радиустан төмен аспан денелері кеңістікті барынша иіп деформациялайды да атқылаған барлық жарық сәулелері мейлі қайсы бағытқа болса да осы жұлдыздық дененің өзегіне қарай сорылып, жұтылып отырады. [[Салыстырмалық теориясы]]ның көрсетуінше, барша тұрақты көрсеткі тұғырлар бойынша материяның әрқандай қозғалыс жылдамдығы бостық вакуумдағы жарық жылдамдығынан (3*10⁵Км/секунд) асып кетпейді. Шварцшильда радиусы деңгейіндегі аспан денесі өзінің ішкі өзегін құрта бастайды. Кең мағынадағы салыстырмалы теориясының айқындауы бойынша, Қара құрдымда шексіз жоғары тығыздықтағы "ауырлық күш [[ерекнүкте]]сі (Singularity)" болады, оны "Құдай да жек көретін тыржалаңаш [[Ерекнүкте]]" деп атайды. Шварцшильда радиусы ішінде Қара құрдым ерекнүктесі өте үлкен массадан қалыптасқан ғаламат жойқын тартылыс күшінен қалыптасатындықтан, басқаны айтпағанда [[фотон]]ның өзі Қара құрдымнан қашып шыға алмайды. Қара құрдымның "қаралығы" мен "құрдымдығы" міне осыдан болады. [[Сурет:Black Holes - Monsters in Space.jpg|thumb|right|300px|Тәжді қара құрдым, Рентген қайнары, ұқсатылған сурет]] Шварцшильда радиусы төмендегі формулада көрсетілген: <blockquote><math>R_s=\frac{2GM}{c^2}</math></blockquote> Мұнда, <math>G</math> бүкіл әлемдік тартылыс күш тұрақтысы, <math>M</math> аспан денесінің массасы, <math>c</math> жарық жылдамдығы. Егер, мысалы жер шарымен шамалас ауырлықтағы аспан денесі бар десек, оның Шварцшильда радиусы тек 9 миллиметр ғана болады. == Температурасы == :<math>T=\frac{\hbar c^3}{8\pi kGM}</math> Радиациялық спектріне негізделгенде, Қара құрдым мен темпратурасы бар зат негізінен бірдей. Қара құрдымның өзіндік температурасы Қара құрдым көкжиегіндегі тартылыс күш шамасына [[Кері пропорционал шамалар|кері пропорционалды]] болады. Былайша айтқанда оның температурасы оның үлкен-кішілігіне байланысты болады. Егер Қара құрдым күннің 9 есесіндей болса, оның температурасы таза (абсолютты) нөл градустан 100 миллионнан 1 градусқа дейін болады. Ал, егер Қара құрдымның массасы бұдан зорайса, оның температурасы жалғасты төмендейді. Сондықтан, бұл түрдегі Қара құрдым туғызған кванттық радиация [[Жойқын жарылыс]] қалдырған 2.7K радиациясын (әлемнің артқы радиациясы) бүкілдей жауып кетеді. == Оқиға көкжиегі == [[Сурет:RXTE Detects Heartbeat Of Smallest Black Hole Candidate.ogv|thumb|right|300px|Бұл анимациялық видеода GRS 1915 және IGR J17091 қатарлы екі Қара құрдымның одақтас жұлдыздың газын сорған кездегі рентгендік "жүрек соғысы" салыстырылады.]] ''Оқиға көкжиегі'' кейде "Қара құрдым көкжиегі" деп те аталады. Оқиға көкжиегі сыртындағы күзетуші оқиға көкжиегінің ішіндегі әрқандай іс туралы еш ақпарат ала алмайды, немесе аталған көкжиек шекарасы сыртындағы істер ішіндегі істерден келіп шығып жатқанын да сезіне алмайды. Оқиға көкжиегі Қара құрдымның қара құрдым болуының түп себебі. Ол Қара құрдымның ең сыртқы қабаты есебінде оның ішіндегі барлық жарық пен ақпарты сыртына жібермей тұрады. Астрономдар 2012 жылы шілде айында жер шарынан 500 млн жарық жылы қашықтықтан жұлдыздық таңбасы 3C 279 жұлдыздығын байқады. Онда күн массасынан 1 млрд есе үлкен Қара құрдым бар көрінеді. Ол оқиға көкжиегі туралы тұңғыш ақпаратты беруші есептеледі. == Фотон шары == ''Фотон шары'' қалыңдығы 0 шамаға тең шар пішінді шекара. Қара құрдымның ауырлық күші ауырлық күш үдеуін туғызады да, бірбөлім фотондар шар пішінді орбитада Қара құрдымды айнала қозғалады. Өзі айналмайтын Қара құрдым үшін фотон шары Шварцшильда радиусының 1.5 есесіндей болады. Бұл орбита тұрақсыз болғандықтан Қара құрдымның өсуіне ілесіп өзгеріп отырады. Қара құрдым сыртын қоршап тұрғаны Фотон шар қабаты деп елестетіледі, егер жарық сәулесі фотон шар қабатынан жанай кесіп өтсе, онда тартылыс күші фотонды ұстап алады да, ол фотон қабатында Қара құрдымды бейне жер серігі секілді шексіз айналып жүреді. Басқа [[Нейтрон жұлдыз]]ы, [[Кварктер|Кварк]] (Quark) жұлдызы секілді тығыздығы жоғары жұлдыздарда да фотон шары қабаты болады. == Эргосфера == [[Сурет:Ergosphere of a rotating black hole.svg|240px|нобай|Эргосфера (event horizon = оқиға көкжиегі)]] [[Эргосфера]]（Ergosphere), немесе [[Лензе Тирринга әсері]] (Lense Thirring Effect, немесе Frame Dragging) деп те аталады, айналу күйіндегі масса өз төңірегіндегі уақыт пен кеңістікке сүйрелеу, шектеу құбылысын туғызады, бұл құбылысты анықтаушы жүйенің анықталушыға әсері деп те атайды.<ref>Darling, David [http://www.daviddarling.info/encyclopedia/L/Lense-Thiring_effect.html "Lense-Thiring Effect"]</ref> "Айналу күйіндегі Қара құрдымның" бойында айналуға қатысуы түрліше сипатқа ие аймақтары болады. Мысалы, Қара құрдымның екі полюсы мен экваторының уақыт-кеңістіктік эффекті ұқсамайды. Бұл өзгеше эффекттер нақты Қара құрдымның кейбір қасиеттерін айқындауға көмегі тиеді. Күзетуші [[қоралану]] эффектісі мен айналу шеңберін нысан ретінде таңдай алады, оған енген және қашқан фотондардың қозғалысы арқылы жанама ақпараттарды иелейді. Мысалы, бөлшектер құрамының жайласуын, яғни [[Пенроуза процессі]]н тани алады.<ref>Bhat, Manjiri ; Dhurandhar, Sanjeev & Dadhich, Naresh [http://www.ias.ac.in/jarch/jaa/6/85-100.pdf "Energetics of the Kerr-Newman Black Hole by the Penrose Process"] қаңтар 10, 1985</ref> Айналған Қара құрдымның [[энергия]] ағыту шамасына қарай ауырлық күштің тарқалу ауқымын аңғарып, сол арқылы айналуға кеткен шығынды мөлшерлеуге болады. Дегенмен, бұл тәсілді тек екіден артық өзара айналу нысаны бар [[Қосаржұлдыз]]дық жүйені зерттегенде ғана қолдануға болады. [[File:A star is consumed by a black hole.ogv|thumb|upright=1.2|Қара құрдым жұлдыздарды қалай жұтады（Компьютерлік ұқсатылған нұсқасы）]] Қара құрдымның төңірегіндегі кеңістікте тартылыс күш кеңістікті иетіндіктен, "уақыттың бөгделігі" құбылысы туады. Бұл төңірегіндегі санасушы нысаның және оқиға көкжиегінің әсерін де қамтиды. Дегенмен, [[уақыт физикасы]] пәні әлі толық даму жолына түсе қоймағандықтан, Қара құрдымдағыға ұқсап кететін жағдайда уақыт мәнін жоғалтып, бұзылып, ұзарып, қысқарып, бөтен, бөгде мінез танытқанына қарата қазіргі теориялық физика әлі толық жүйелі жауап бере алмай отыр! == Қара құрдымның бірігуі == Қара құрдымның бірігуі күшті тартылыс күш толқынын туғызады, жаңа Қара құрдым әуелгі галактикалық орталық өзектегі орнын ауыстырады. Егер жылдамдық тым жоғары болса, тіпті ол Галактика денесінен ажырап кетуі мүмкін. == Қара құрдым түрлері == {| class="wikitable" style="float:right; margin:0 0 0.5em 1em;" |+ Қара құрдым түрлері |- ! түрі !! массасы !! көлемі |- | Аса салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10⁵–10¹⁰ [[Күн массасы|''M''_Күн]] || style="text-align: center;"| ~0.001–400 [[Астрономиялық бірлік|AU]] |- | Орташа салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10³ ''M''_Күн || style="text-align: center;"| ~10³ км ≈ [[Жер радиусы|''R''_{Жер шары}]] |- | Жұлдыз салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10 ''M''_Күн || style="text-align: center;"| ~30&nbsp;км |- | Ұсақ Қара құрдым || style="text-align: center;"| up to ~''M''_{[[Ай (серік)|Ай]]} || style="text-align: center;"|up to ~0.1&nbsp;mm |} '''Түрге бөлудің бірінші тәсілі:''' # Аса салмақты қара құрдым: Қазірге дейін белгілі болған [[галактика]]лардың орталық өңіріне жайғасқаны байқалады. Олардың массасы миллионнан 17 миллиардқа дейінгі күн массасына тең келеді екен. Қазіргі біршама белгілі аса ауыр салмақты қара құрдым [[NGC 1277]] галактикасының өзегінде орналасқан, массасы күн массасының 17 млрд есесіндей қара құрдым есептеледі.<ref name=UTexas>{{cite web |title=Astronomers Measure Most Massive, Most Unusual Black Hole |url=http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2012/1128.html |publisher=McDonald Observatory, University of Texas at Austin |accessdate=28 Nov 2012}}</ref><ref name=vandenBosch>{{cite journal |last1=van den Bosch |first1=Remco C. E. |last2=Gebhardt |first2=Karl |last3=Gültekin |first3=Kayhanl |last4=van de Ven |first4=Glenn |last5=van der Wel |first5=Arjen |display-authors=1 |year=2012 |title=An over-massive black hole in the compact lenticular galaxy NGC 1277 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v491/n7426/full/nature11592.html |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=491 |issue=7426 |pages=729–731 |date=29 Nov 2012 |doi=10.1038/nature11592 |accessdate=29 Nov 2012|arxiv = 1211.6429 |bibcode = 2012Natur.491..729V }}</ref> # Орташа салмақты қара құрдым: Массасы тұрақты жұлдыздың орташа массасынан асып кеткен (шамамен күннің 10 неше есесіне тура келеді), бірақ аса ауыр салмақтағы қара құрдымнан (күннің массасынан мииллион есе үлкен) кіші қара құрдымдар. Ол [[ғаламатжұлдыз]]дар жарылып, қалған қалдығының массасы күн массасының 3-15 есесіндей болған жағдайда қалыптасқан Қара құрдым. Теориялық есептеулерге негізделгенде, күн массасының 40 есесіндей үлкен ғаламатжұлдыз жарылғанда осы түрдегі Қара құрдым пайда болады.<ref>{{cite journal |first1=E. |last1=Vesperini |first2=S. L. W. |last2=McMillan |first3=A. |last3=D'Ercole |first4=F. |last4=D'Antona |display-authors=3 |title=Intermediate-Mass Black Holes in Early Globular Clusters |journal=The Astrophysical Journal Letters |volume=713 |issue=1 |pages=L41–L44 |year=2010 |doi=10.1088/2041-8205/713/1/L41 |arxiv=1003.3470 |bibcode = 2010ApJ...713L..41V }}</ref> # Жұлдыз салмақты қара құрдым: Үлкен салмақты тұрақты жұлдыз (күннің 20 есесіндей ауыр) тартылыс күшінің ішкі тартылысынан кеусей жеміріліп қалыптасқан қара құрдым. Оны гамма сәулесінің атқылауы арқылы, немесе көрінбей кеткен [[ғаламатжұлдыз]] арқылы мөлшерлеуге болады. Егер тығыздығы жоғары жұлдыздың массасы соңғы шектен (Pro intermediate value) өтіп кеткенде тартылыс жеміруі жалғасып, қара құрдым пайда болады. Әрине, әлі күнге [[нейтрон жұлдыз]]ды алып массаға ие Қара құрдым бар екені толық анықталмаса да, күн массасының үш есесіндей массадағысы бар екені сипатталған. Қазірге дейін белгілі болғандай, массасы ең кіші қара құрдымның өзі күн салмағынан 3.8 есесіндей үлкен екен.<ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/smallest_blackhole.html |title=NASA Scientists Identify Smallest Known Black Hole |date=2008-04-01}}</ref> [[Сурет:CMS Higgs-event.jpg|thumb|right|200px|CMS детекторындағы күшті қақтығыс Ұсақ қара құрдым жасауы мүмкін.]] # Ұсақ қара құрдым: Ол кейде кванттық қара құрдым, немесе кішкентай қара құрдым деп те аталады. Кванттық қара құрдым дейтін себебі осы өлшем көлемінде оған кванттық күштің әсері негізгі рөл ойнайды. Ұсақ қара құрдым пайда болуының ең басты себебін үлкен адронды коллайдер аясында байқалатын құбылыстармен ғана түсіндіру мүмкін.<ref name="carr">B.J. Carr and S.B. Giddings, "Quantum black holes,"[http://www.sciam.com/article.cfm?id=quantum-black-holes Scientific American 292N5 (2005) 30.]</ref><ref name="carr"/><ref name="giddings">{{Cite journal |first=S. B. |last=Giddings |lastauthoramp=yes |first2=S. D. |last2=Thomas |year=2002 |title=High-energy colliders as black hole factories: The End of short distance physics |journal=Phys. Rev. D |volume=65 |issue=5 |pages=056010 |doi=10.1103/PhysRevD.65.056010 |id= |arxiv=hep-ph/0106219|bibcode = 2002PhRvD..65e6010G }}</ref> '''Түрге бөлудің екінші тәсілі:''' Қара құрдымның өз физикалық ерекшелігі бойынша (массасы, заряды, бұрыштық моментті) арқылы түрге бөлу. # Айналмайтын, зарядсыз қара құрдым. Оның уақыт-кеңістіктік құрылымын Шварцшильда ашып, Шварцшильда қара құрдымы деп аталады. # Айналмайтын зарядты қара құрдым. Рейснер-Нордстрем (Reissner-Nordström) қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1916-1918 жылдары Рейснер мен Нордстрем айқындаған. # Айналатын зарядсыз қара құрдым. Керр қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1963 жылы Керр анықтаған. # Жай қара құрдым, Керр-Ньюмен қара құрдымы деп аталады. Оны 1965 жылы Ньюмен анықтаған. == Әуелгі қара құрдым == [[Сурет:Barack Obama speaks to Stephen Hawking.jpg|thumb|right|300px|ХХғ. әйгілі астроном [[Стивен Хокинг]] және АҚШ президенті [[Барак Обама]]]] Әуелгі қара құрдым — Қара құрдым туралы жорамалдардың бірі болып, әлі күнге дейін оның бар екендігі нақты дәлелденбеді. Жорамал бойынша, [[әлем]] [[Жойқын жарылыс]]тың алғашқы кезеңінде тұрған кезде, әлемнің алғашқы дүмпуі қарсаңында кейбір өңірлердің тығыздығы өте зор болып, әлемде жойқын жарылыс болған соң да бұл өңірдің тығыздығы айырықша жоғары болып, тіке қара үңгір пайда болады, бұл қара үңгір Әуелгі қара құрдым деп аталады. Әуелгі қара құрдымның массасы біркелкі өлшемде болмайтын тығыздыққа байланысты. Сондықтан, Әуелгі қара құрдымның массасы жұлдыздардың тартылыс күші жеміруімен пайда болған қара құрдымдардың массасынан кішірек болады. [[Стивен Хокинг|Хокинг]] теориясы бойынша, Қара құрдымның массасы кіші болған сайын оның булануы да (сыртында ақпарат шығаруы да) артады. Массасы кіші Әуелгі қара құрдым әлдеқашан "буланып" кеткен енді "булана" бастайтын болады. Ал, Тұрақты жұлдыздар мен ғаламат жұлдыздардың тартылыс күш әсерінде өз-өзіне кеусеп жемірілуінен пайда болған қара құрдымның булануы әлемнің бүгінге дейінгі уақытынан әлдеқайда ұзақ. [[Астроном]]дар кейбір Әуелгі қара құрдымның "буланған" сәтінде сыртына бүріккен жоғары [[гамма сәулесі]]н ұстап алуға үміттенеді.<ref name="әуелгі">{{cite web | language = zh-cn | publisher = Stop.Doubting.Me | title = Әуелгі қара құрдым және Үлкен жарылыстың алдындағы қара құрдым| url = http://keep.doubting.me/2011/05/primordial-black-holes-and-the-black-hole-before-the-big-bang/ | author = znithy | date = 2011-05-05 | accessdate = 2013ж8а25к }}</ref> == Астрономиялық бақылау-өлшеу == [[Сурет:Images of gas cloud being ripped apart by the black hole at the centre of the Milky Way ESO.jpg|thumb|right|200px|Құс жолы галактикасы өзегіндегі жұлдызаралық тұмандықтардың қара құрдым жағынан жұлғылану көрінісі<ref>{{cite news|title=Ripped Apart by a Black Hole|url=http://www.eso.org/public/news/eso1332/|accessdate=19 July 2013|newspaper=ESO Press Release}}</ref>]] Қара құрдым қалыптасқан соң оның айналасындағылары Қара құрдымға жұтылып, ал Қара құрдым еш байқалмай, оның тіпті өмір сүретінін де дәлелдеу қиынға соғады. Дегенмен, [[қосаржұлдыз]]дың бірі қара құрдым болғанда, екінші жұлдыздың тұмандықтары қара құрдымға құйылып, темпратурасы күрт артып, Рентген сәулесінің жарқырауы үдеп, қара құрдым өмір сүретінінен жанама ақпарат береді. Қара құрдымның өмір сүруін бақылау мен өлшеудің нақты қиындығына байланысты, кейбір галактикалардың құрамында қара құрдым бар деп түсіндіргенімен, Қара құрдым болуының көптеген шарты қанағаттанбай, шындап оның қара құрдым ба, емес пе екені айқындалмайды да, оларды [[Қара құрдымға үміткер]] деп атайды. Адамзат қара құрдымды дәлелдеу үшін үздіксіз ізденгенімен, нәтиже соншылық мол емес. Тек ХХғ. 70 жылдары бар болғаны 4 Қара құрдымға үміткер байқалды. 90 жылдардан кейін 6 рентген сәулесін шашатын [[қосаржұлдыз]]ды Қара құрдымға үміткер етіп белгіледі. Олардың екеуі Магеллан галактикасына орналасқан. 8 қара құрдымға үміткер құс жолы жүйесі ішіне жайласқан. 2000 жылдардан кейін 7 сондай үміткер тіркелді. Кейбіреулердің есептеуі бойынша, өткен 10 млрд жылда Құс жолы жүйесі ішінде 100 жыл сайын бір Ғаламатжұлдыз жарылып, олардың 100 інің бірі Қара құрдым болып қалыптасса, онда Құс жолы галактикасы ішінде шамамен 1 миллион [[Жұлдыз салмақты қара құрдым]] бар болуға тиіс екен. Дегенмен 2007 жылға дейін бар болғаны 17 Қара құрдым үміткері ғана тіркеліпті. Ең әйгілі Қара құрдымға үміткерлер: # Құс жолы галактикасы өзегіндегі [[Мерген А жұлдызы]]; # [[Аққу шоқжұлдызы]]ндағы X-1 # [[SN 1979C]] #[[Сомбреро галактикасы]]ның (М104) өзегі == Қара құрдымды зерттеудің жаңа беталысы == Әлемдік аспантанушылар Галактика кіндігіндегі қара құрдымның фотосын түсіру үшін бірігу үстінде. Бұл үшін Event Horizon Telescope жобасы әзірленіп, ол бойынша Жердің әр түкпірінде жайғасқан 50 [[радиотелескоп]]ты біріктіру қолға алынбақ. «Галатика құрдымы аса қашықта. Оны көру үшін өлшемі Жердей қондырғы қажет. Ондай қондырғыны құрудың жалғыз жолы - ғаламшардың өзін телескопқа айналдыру», - дейді зерттеушілер. Қазір сарапшылар алдағы үш жылдық жоспарын талқылап жатыр. «Біз қатты толқудамыз. Екі жыл бұрын бұндай ой қиял сияқты болып көрінген болар еді, енді шынайы іске айналып жатыр», - деген Аризона университеті обсерваториясының қызметкері Димитриос Псалтистің қуанышында шек жоқ. Құрдымды Жер бетінен көру мүмкін емес. Оны қоршаған [[гравитация]]лық өрістің тығыздығынан жарықтың өзі оралмайтын көрінеді. Сондықтан шетелдік астрономдар «оқиғалар көкжиегі» (жоба да сондай атауға ие) аталатын қара құрдымның шекарасынан тыс бақылауды қолға алмақ. Құрдым әлдебір жұтқыншаққа сорылып жатқан шаң мен газдан тұрады, оған қараудың мүмкіндігі жоқ. Ал, қолдағы физика заңдары онда не болып жатқанын сипаттай алмайды. Аса тығыз үйкелістен шаң мен газдың қызуы миллиардттаған градусқа көтеріліп, одан жарық бөлінеді. Сондықтан да құрдымның сақинасы көрінетіндей жағдайда. «Біз материяның жұтылу үдерісін болып жатқан күйінде түсіруді ойластырудамыз. Құрдымның қалай қоректенетінін ұғуға мүмкіндік алармыз деген үміттеміз», - дейді Псалтис. Оның айтуынша, 26 мың жарық жылдамдығындай қашықтағы оқиғалар көкжиегін фотолау, - Айдан алма іздеумен парапар. Дегенмен, зерттеушілердің құлшынысында шек жоқ, оның үстіне Аризона обсерваториясында өткізілген алғашқы тәжірибелер сәтті шыққан. Бұдан басқа, оқымыстылар Эйнштейннің [[Салыстырмалылық теориясы|Салыстырмалықтың жалпы теориясы]]н тексерумен де жұмыстанбақ. Аңыз-ғалым алғаш рет уақыт пен кеңістіктің өз кіндігін айнала майысуы турасында айта келіп, қара құрдымды сипаттаған болатын. Егер де оқиғалар көкжиегі барынша дөңгелек келсе, онда - Эйнштейннің қателеспегені. Басқа жағдайда қалыптасқан тұжырымды түзетуге тура келмек. Ғалымдар бұл жобаның сәттілігіне сеніп отыр, себебі, бірнеше күн бұрын [[әлем]]ді біріктіріп тұрған сусымалы жұмбақ субстанцияның түсірімін алу жүзеге асқан.Ол түсірімдерден ғалымдар ғарыштағы күңгірт материаның таралу панорамасын түзіп жатыр. Бұл астрофизика саласындағы адам сенбес алға басу, өйткені, күңгірт материя туралы бұрынғы мәлім нәрселер бар болғаны компьютерлік үлгілерге ғана негізделіп келген еді. Енді зерттеушілер қолында шынайы түсірілімдер бар. Құпия субстанция физиктер үшін әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр. Әзір көзбен көру болмаса, оның неден тұратынын білу ешкімге мүмкін болмай тұр. Бар жорамал бойынша, бұл материя жұлдыздардың шоғырлануын біріктіре ұстап тұрады да, Ғаламның шашылуын болдырмайтын көрінеді. Оның бар екендігін тартылыс әсерінен байқауға болады. Көрінбейтін нәрселер шалғайдағы галактикалардан келетін жарықты майыстырады. Жуырда алынған түсірілімдерде жарықтың осы майысымдары әсерленген болатын. Бұл түсірім үшін ғалымдар Гавай аралында орналасқан CFHC Telescope телескопқа 340-мегапикселдік MegaCam камерасын орнатыпты. Түсірім бес жыл бойы жүргізілген. Нәтижесінде енапат панорамалық түсірім алынған. Онда біздің Жерден 6 млрд жарық жылындай қашықтағы шамамен 10 млн галактика түсіріліпті. Олардың әрқайсысы жарық шығарады да, оның барлығын күңгірт материя ғарыш кеңістігінен өтерде майыстырады. Осылайша, ғалымдар жарық сәулесінің Ғаламның қай нүктелерінде сынуы басталатынын, яғни, құпия материя ғарыш кеңісінде қалай таралатынын көре алды.<ref>http://old.abai.kz/node/12343 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150214184623/http://old.abai.kz/node/12343 |date=2015-02-14 }} Қара құрдым</ref> == Ақ құрдым == Бұған дейiн ғылымда ғарышта Қара құрдымның бар екенi белгiлi болса, ендi ғалымдар оған антипод [[Ақ құрдым]] да бар екенін анықтапты. Қара құрдым – ғарыштағы гравитациялық тартылысы күштi кеңiстiк аумағы. Ондағы тартылыстың күштiлiгi сонша, ешбiр нәрсе, тiптi сәуле бұл құрдымнан шыға алмайды. Қара құрдымдағы денелер үшiн ғарыштық жылдамдық жарық жылдамдығынан да жоғары болса, ол денелер құрдымнан шыға алар едi. Алайда жарық жылдамдығынан асатын жылдамдықтың болуы мүмкiн емес. Қара құрдымнан дене түгiл, жарықтың да шықпайтыны сондықтан. Қара құрдым қайда және неден пайда болатынына қатысты ғылымда түрлi болжам айтылған-ды. Ақыры ғалымдар Қара құрдым алып салмақты жұлдыз ядросының коллапсы нәтижесiнде пайда болады дескен. Жұлдыз қойнауында ядролық отын таусылмайынша, онда [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]] жүредi. Алайда уақыт өте келе ядролық отын таусылып, жұлдыз сығылады. Осыдан кейiн термоядролық реакция аяқталып, жұлдыз сөне бастайды. Қысқасы, Қара құрдым – бұл жұлдыздың соңғы эволюциясы. Қара ойықтан ешбiр дене шыға алмаса, ақ құрдым керiсiнше, ештеңе ене алмайды. Егер бұрын ақ құрдым теория жүзiнде ғана айтылып келсе, ендi ғалымдар оның шын мәнiнде ғарышта бар екенiне көз жеткiзген. Израильдiк астрофизиктер Алон Реттер мен Шломо Хеллер 2006 жылғы GRB 060614 гамма-жарқылы ақ құрдым әсерiнен пайда болды деп есептейдi. GRB 060614 Жерден 1,6 мил­лион жыл қашықтықтағы Үндiс шоқжұлдызында орналасқан. 2006 жылдың 14 маусымында жарқ еткен жарқыл ұзақ уақыт бойы жарық шығарып тұрған. Сондықтан астономдар жарқылдың нақты қайда пайда болғанын дәл анықтаған. Ғалымдар гамма-жарқылдың екi-ақ түрiн бiледi: ұзақ және қысқа. Сөйтсе, әлгi жарқыл осы екi түрiне де ұқсас болмай шыққан. Бұған дейiн ғалымдар ұзақ гамма-жарқылдар алып жұлдыздардың коллапсы нәтижесiнде туып, Қара құрдым айналады, ал қысқа гамма-жарқылдар екi [[нейтрон жұлдыз]] немесе нейтрон жұлдыздары мен Қара құрдым қосылуы нәтижесiнде туа­ды да, тағы да Қара құрдымға айналады деп келген. Бiрақ бұл жол­ғы жарқыл бақандай 102 секундқа созылған. Әдетте мұндай ұзақ жар­қылдың арқасында жаңа материя пайда болуы тиiс. Алайда GRB 060614 нәтижесiнде ештеңе пайда болмаған. Ғалымдар осы кезде бәлкiм, жарқылдың нәтижесiнде Қара құрдым туған шығар дедi де қойды. Бiрақ бiраз уақыт өткен соң Реттер мен Хеллер мұның қыр-сырын ашыпты. Астрофизиктер Қара құрдым заттардың атқылап шығуы нәтижесiнде Ақ құрдым пайда болады деген қорытынды шығарды. Алайда сол Қара құрдым басқа уақыт өлшемiнде болуы тиiс. Сөйтiп, бос кеңiстiкте аймақ пайда болады. Сәлден соң осы аймақ жарылады да, оның бүкiл денелерi мен сәулелерi сыртқа атылады. Қара құрдым өзiне бүкiл заттарды тартып алса, Ақ құрдым керiсiнше, бәрiн сырт­қа шығарады. Реттер мен Хеллер GRB 060614-тi ақ құрдымның кiшi жарылысы деген болжам айтты. Ғалымдар бос кеңiстiкте жоқ жерден пайда болған Ақ құрдым сол мезетте жарқылмен бiрге ыдырап кеткен дейдi. Бұл процесс [[Жойқын жарылыс]] (Big Bang) тәрiздi. Дәл осындай жарылыс нәтижесiнде бiздiң Ғалам пайда болған. Алайда жарылыс орнында ештеңе тумағандықтан, израильдiк астрофизиктер оны [[Кiшi жарылыс]] (Small Bang) деп атады. Қайсыбiр болжамдарға қарағанда, Ақ құрдым – Қара құрдымның терiс жағы. Ақ және қара құрдымдар бұл туннельге кiрiп-шығатын есiктер. Туннельдiң бiр басы шаңсорғыш тәрiздi материяның барлық бөлшегiн өзiне тартып алады да, екiншi жағы оны сыртқа шығарады. Ойықтар Ғаламда бiр-бiрiнен алшақ жатқан бөлiктердi жалғастыруы мүмкiн. Кейбiр ғалымдар осы құрдым ойықтары арқылы миллиондаған жылдарға созылған қашықтықтарға немесе өзге уақыт өлшемiне оп-оңай өтуге болады деп есептейдi. Егер бұлай болатын болса, онда өркениетi бiзден көш iлгерi [[бөгде ғаламшарлық]]тар [[әлем]]де жүрiп-тұру үшiн осы туннельдердi пайдалануы мүмкiн деп пайымдауға болар. 1986 жылы американдық астроном Харрис гамма-жарқылдар [[антиматерия]]да қозғалып жүрген ғарыштық ұшу аппараттарының қозғалысы нәтижесiнде пайда болады деген болжам айтқан. Ұшу аппараты қозғалысқа қажеттi энергияны алған кезде осындай жар­қылдар шығарады дегендi алға тартқан. Харрис бiр бағытта жатқан гамма-жарқылдардың траекторияларын зерттеп, бұл бөгде ғаламшарлықтар кемесiнiң қозғалу траекториясы деп түйген.<ref>Ғалымдар ақ ойықты анықтады: Жас Алаш №46 (15608) 14 маусым, сейсенбі 2011 http://zhasalash.kz/mbm/4765.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150518094852/http://zhasalash.kz/mbm/4765.html |date=2015-05-18 }} , кей ұғымдар ауыстырылды.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Ішкі-сыртқы сілтемелер == * [[Ғарыштық желі]] * [http://www.bbc.co.uk/programmes/p00547f4 Қара құрдым - қара үңгір, BBC сайты, "біздің заманда"] * [http://plato.stanford.edu/entries/spacetime-singularities/ Стэнфорд философия энциклопедиясы//Қара құрдым және Ерекнүкте] * [http://www.scholarpedia.org/article/Black_hole Қара құрдым] * [http://hubblesite.org/explore_astronomy/black_holes/ Қара құрдым туралы бейнежазба] * [http://apod.nasa.gov/htmltest/gifcity/bh_pub_faq.html Қара құрдым туралы сұрақтар] {{Жұлдыздар}} {{Таңдаулы мақала}} [[Санат:Болжамды астрономиялық нысандар]] [[Санат:Астрофизика]] [[Санат:Салыстырмалылық теориясы]] [[Санат:Галактикалар]] [[Санат:Қара құрдымдар]] scuew1nx14gdhzhysyymhiie40z116h 3062311 3062310 2022-08-19T09:53:39Z СеніңШешең 121905 wikitext text/x-wiki {{Грамматикасы тексерілсін}} [[Сурет:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|thumb|240x240px|Қара құрдымның тұңғыш тікелей суреті, [[Messier 87]]<ref>{{cite journal |author=Oldham, L. J. |author2=Auger, M. W. |title=Galaxy structure from multiple tracers – II. M87 from parsec to megaparsec scales |date=March 2016 |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=457 |issue=1 |pages=421–439 |doi=10.1093/mnras/stv2982 |arxiv=1601.01323 |bibcode=2016MNRAS.457..421O|s2cid=119166670 }}</ref>]] '''Қара құрдым''' ({{Lang-en|black hole}}) — жойқын тартылыс күші арқылы бүкіл материя мен жарық нұрын еш жібермей, өзіне тартып ала алатын, массасы өте ауыр [[жұлдыз]] дене (үңгір емес). Массасы белгілі шамадан жоғары тұрақты жұлдыз өзінің [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]]сына қажетті отыны таусылған соң тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай шұғыл жемірілуден деформацияланып қара құрдым пайда болады. Қара құрдымның массасы өте жоғары, тартылыс күшінің өрісі тым жойқын болғандықтан, ешқандай материя, магнитті толқын, жарық жылдамдығында қозғалады делінетін жарық радиациясы одан қашып құтыла алмайды (оның бетіне түскен жарық ешқашан кері шағылыспайды), сыртқа еш жарық шығармайды. Құрдымның "қара" деп аталу себебі: ол [[оқиға көкжиегі]]не түскен бүкіл жарықты сорып алады, жарық шағылыспағандықтан, оны термодинамикадағы абсолютті қара дене ретінде қарастыруға болады. Демек, ол қап-қара дене болып ештеңені, тіпті өзін де көрсетпейтіндіктен, "қара тесік" деген мағынада "black hole" деп аталған. Қазақша "құрдым" сөзі "біткен, құрыған, жоғалтушы, жоюшы, тауысушы, ақырластырушы" мағынасында айтылған. [[Сурет:BH LMC.png|нобай|оңға|300px|Үлкен Магеллан тұмандығындағы қара құрдымның ұқсатылған суреті, күшті тартылыс күшінен кеңістік иілген]] Қара құрдымның айналысында математикалық жолмен дәлелденген оқиға көкжиегі деген қабат бар, ол оқиғалардың енді ары қарай айқындалмайтын, оның ар жағын күзету мүмкін емес шек-шекарасы өңірі есептеледі. [[Квант физикасы|Квант өрісі теориясы]] оқиға көкжиегі радиация бөлетінін дәлелдейді, сонымен қатар айрықша температуға да ие болатыны айқындалған. Осы температура Қара құрдымның массасына кері пропорционал болғандықтан, олардан бөлінетін радиацияның мөлшерін анықтау қиынға соғады. Жұлдыздық дене [[Ғаламатжұлдыз]] ретінде жарылыс жасағанда [[нейтрон]]дар арасындағы өзара тебу күші сыртқы қысу күшінен асып кетеді де, ол жоғары тығыздыққа ие [[нейтрон жұлдыз]]ына айналады. Сол кезде осынау жойқын қысым күшіне ештеңе төтеп бере алмайды да, жұлдыз үздіксіз кішірейіп, ең соңында Қара құрдымға айналады. Қазірге дейін ең кішкене қара құрдым 3.8 күн массасына тең. [[Сурет:Black hole lensing web.gif|400px|frame|alt=Schwarzschild black hole|[[Гравитациялық линза]] арқылы ұқсатылған қара құрдым, жұлдыздың артқы көрінісіндегі деформацияны да байқауға болады.]] Қара құрдымды тіке күзету мүмкін емес, бірақ жанама тәсілдер арқылы оның бар екенін, шамасын, оның басқаларға қаншалық күш түсіріп жатқанын зерттеуге болады. Зат (жұлдыз) әдетте жұтылудан бұрын жоғары температураға ие ультракүлгін сәулесі мен рентген сәулесін төңірегіне шығара бастағанда, оның Қара құрдымның ырқына құлай бастағаны белгілі болады. Қара құрдымның белгісі тұрақты жұлдыздар мен галактикалардың, тұмандықтар мен жұлдыздар тобының Қара құрдым төңірегінде үйіріліп, өз орны мен массасынан айырыла бастағанда, жанама түрде Қара құрдымның бар екендігі айқындалады. [[Сурет:Einstein rings zoom.gif|нобай|оңға|200px|Шварцшильд қара құрдымы айналасындағы Эйнштейн сақинасын шолу.]] Қара құрдым — қазіргі физика тарихында жұрттың жаппай назарын аударған тақырыптардың бірі. Фантазиялық әдебиетте, кинода, тіпті [[Бұқаралық ақпарат құралдары|БАҚ]]-тарда қара құрдым туралы айтылымдар көп кездеседі. Бүгінге дейін Қара құрдымды астрономия, физика және астрофизика саласындағы көптеген зерттеушілер бірдей қолдады және ол туралы көптеген есептеулер мен күзету қорытындыларын жариялады. == Аса алып Қара құрдымның тұңғыш суреті == [[Сурет:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|thumb|right|300px|Аса алып [[эллиптикалық галактика]] [[Мессье 87]]-нің өзегіндегі алып қара құрдым. Үлкендігі [[күн]]нен 7 млрд есе үлкен, суретті тұңғыш рет [[Оқиға Көкжиегі Телескопы]] (10 сәуір, 2019ж.) жария етті.]] Адамзат баласы аса алып қара құрдымның кескініне тұңғыш рет көз салды.<ref>Сілтеме: https://www.theverge.com/2019/4/10/18303661/first-picture-black-hole-sagittarius-event-horizon-telescope</ref> Бұл суперкомпьютердің, бес құрлыққа орналасқан сегіз телескоптың, жүздеген ғалымдар мен аса ауқымды деректер қорының нәтижесі. Бұл зерттеу жобасы - Оқиға Көкжиегі Телескопы (the Event Horizon Telescope. EHT) деп аталып, тікелей эфирде 10.04.2019ж. халықаралық баспасөз конференциясын өткізді. Бұл сурет әлемдегі астрономия оқулықтарына тіке материал ретінде еңгізілетін болады. Ол Эйншейннің Жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясын тағы дәлелдеді, астрофизикаға жаңа бет ашып, ғарыш туралы түсінігімізге жаңа мазмұн қосты. Қара Құрдым өте тылсым ғарыштық құбылыс екені белгілі. Осыған дейін ол теория жүзінде дәлелденгенімен, галакиткалар өзегінде болуы мүмкін деп болжанғанымен, бірақ нақты мынау деп расталған жоқ болатын. Ал, бұл суреттегі айналасын атқылаған жарық қоршаған қара шар аса жойқын Месье 87 (M87) галактикасының өзегінде орналасқан болып, жер шарынан 53 млн жарық жылы қашықтықта жайласқан. ЕНТ зерттеушілерінің есептеуі бойынша, бұл қара құрдымның массасы біздің күніміздің массасынан кем дегенде 7 млрд есе үлкен екен. М87 галактикасы соған дейін де ғарышты телескоппен шарлаушылардың қызығуын оятқан еді. Кейбір алғашқы суреттер бойынша оның орталығынан үлкен плазмалық ағын бүркіліп жатқандай көрініпті. Ғалымдар бұл бүркуді Қара Құрдымдық оқиға көкжиегіне қатысты деп жорамалдайды. М87 қара құрдымының жоғары жылдамдығы субатом бөлшектеріне жоғары жылдамдық сыйлап, олар ғарышқа атылып шығып, сол арқылы оны ғарыштан байқауға мүмкіндік туады. Сөйтіп айналасына шашыраған субатомдар жалыны оны алыстағы ортасы қараңғы астрономиялық жарық шоғына айналдырған. ЕНТ телескопы дәстүрлі формадағы телескоп емес, ол бес құрлықтағы сегіз радиотелескопты біріктірген телескоптар торабы. Бұл сурет көпке жарияланардан бұрын қатысты сала мамандарының күрделі сараптауынан өткен болатын. Ақыры, қара құрдым суретін түсіру алғаш рет сәтті болғаны расталды. Зерттеушілер қара құрымның қалай өсуін және қандай материалдар қара құрдымның оқиға көкжиегіне сіңіп жатқанын білгісі келеді. Бұл зерттеу сондай-ақ біздің Құс жолы галактикасының ортасындағы Мерген А Қара құрдымын түсіндіруге де көмектесері анық. Әсіресе, бұл зерттеу Эйнштейн теориясын дәлелдеуге де көмек береді. Оның гравитациялық толқынды түсіндіретін жалпы мағынадағы салыстырмалы теориясының өмірге келгеніне 100 жылдан асты.<ref>Сілтеме: https://www.youtube.com/watch?v=hMsNd1W_lmE</ref><ref>Сілтеме: https://www.youtube.com/watch?v=9DILtg_9dcU</ref> == Қара құрдымның жаңа суреттері == [[Сурет:Black hole's accretion disk.jpg|нобай|оңға|250px|Қара құрдым жүйесі (ағылшынша)]] Таяуда алып қара құрдымның жаңа фотолары жарияланды.<ref>https://edition.cnn.com/2021/03/24/world/black-hole-magnetic-field-image-scn/index.html</ref> 6,5 миллиард күн массасындай, диаметрі 38 миллиард километр келген алып қара құрдымның поляризацияланған жаңа фотосын 2021 жылы 24 наурызда "Astrophysical journal"-ында жарияланды, кейінгі байқағандай ол [[магнит өрісі]] сызықтары болуы мүмкін. Бұл қара үңгір жершарынан 55 миллион жарық жылы алыстағы алып галактиканың ортасында орналасқан, галактика ішінде кем дегенде 1 триллион жұлдыз бар дейді, диаметрі 120000 жарық жылы келеді екен. 2019 жылы сәуірдің 10-ы алғашқы қара құрдым байқалған еді, онда фото бұлыңғыр болатын, қазіргі фотода сызықтар алма-кезек орналасқан. Бұны жершарының әр жерінде орналасқан 8 радио телескоптан құралған The Event Horizon Telescope байқаған. Айтпақшы, егер диаметрі 1300000 километр болған күн кездейсоқ қара үңгірге айналса, онда ол диаметрі тек 3,5 километрге кішірейюі керек болады. Әдетте қара құрдымнан жарық құтыла алмайды, бірақ Stephen Hawking қара құрдым қара емес, ол сұр, одан аз мөлшердегі бөлшектер ұзақ уақыттан кейін құтыла алады деген еді. ==Екінші Қара Құрдым болуы мүмкін бе?== [[File:BBH gravitational lensing of gw150914.webm|alt=A simulation of two black holes colliding to form a super massive black hole|thumb|Екі қара құрдымның соқтығысу моделі]] Қара құрдым көлеңкесінің алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескопы (EHT) коллаборациясы 2021 жылы 1 сәуірде Бикештегі M87 галактикасының кеңейтілген кескінін жариялады. Жаңа деректерге сәйкес, галактика орталығында қара құрдымға ұқсас екінші нысан бар болып шықты! Алайда жалпы салыстырмалылық теориясына сәйкес, бұл екі нысан, гравитациялық толқындар шығара отырып, бірігіп кетуі тиіс. Сондықтан бұл көлеңкелерді қара құрдымдар емес, басқа ғарыштық нысан, мысалы қараңғы материядан түзілген алып шарлар түсіруі ықтимал. Әрине, мұндай құрылым осы уақытқа дейін ешқашан бақыланбады, дегенмен бүгінгі күні бәрі де мүмкін. Бейресми ақпарат бойынша, Швед корольдік ғылым академиясы, қара құрдымдардың түзілуі жалпы салыстырмалылық теориясының салдары екенін ашқаны үшін 2020 жылғы [[Нобель сыйлығы]]н иеленген физик [[Роджер Пенроуз]]ға, мәселенің мән-жайы анықталғанша сыйлықты кері өткізе тұруға ұсыныс жасаған. 89 жастағы ардагер ғалымның қандай жауап бергені белгісіз. == Құс жолы центріндегі жойқын қара құрдым == Қара құрдым көлеңкесінің тарихтағы алғашқы кескінін алған Оқиға Көкжиегі Телескобы (EHT) коллаборациясы [[2022]] жылы 12 мамырда баспасөз мәслихатын өткізді. Онда адамзат өмір сүретін [[Күн жүйесі]] орналасқан [[Құс жолы]] галактикасының орталығындағы [[Мерген A*]] (Sagittarius A*) аса ауыр қара құрдымының кескіні жұрт назарына ұсынылды.<ref>1st image of supermassive black hole at the center of Milky Way galaxy revealed Ashley Strickland-Profile-Image By Ashley Strickland, CNN https://edition.cnn.com/2022/05/12/world/milky-way-center-black-hole-image-scn/index.html</ref><ref>TECH & SCIENCE Major Mystery Announcement About Milky Way to Be Revealed Thursday https://www.newsweek.com/nsf-milky-way-galaxy-black-hole-announcement-sagittarius-image-1704853</ref><ref>https://www.wionews.com/photos/in-pics-nasa-shares-amazing-pictures-of-22-black-holes-in-milky-way-476489#what-is-a-black-hole-476484</ref><ref>'Groundbreaking Result' of Milky Way's Black Hole Coming Soon https://www.cnet.com/science/space/groundbreaking-result-of-milky-ways-black-hole-coming-this-week/</ref><ref>Zooming into the black hole at the centre of our galaxy https://www.youtube.com/watch?v=dXAU0gzsPOw</ref> Құс Жолының орталығындағы Мерген A* аса ауыр қара құрдымы [[Күн]]нен 4,3 миллион еседей ауыр, және бізден 27 000 жарық жылы қашықтықта. Салыстырмалы түрде айтсақ, Мессье 87 (M87) галактикасы — Бикеш шоқжұлдызында болып, ол бізден 55 миллион жарық жылы қашықтықта орналасқан. Оның орталығындағы M87* аса ауыр қара құрдымының массасы — 6,5 миллиард Күн массасындай. Бұл шамалар жақында ғана дәлірек өлшенген болатын.<ref>Supermassive Black Hole Sagittarius A* https://www.nasa.gov/mission_pages/chandra/multimedia/black-hole-SagittariusA.html</ref><ref>Black Hole Image Reveals the Beast Inside the Milky Way’s Heart https://www.quantamagazine.org/black-hole-image-reveals-sagittarius-a-20220512/</ref> Мерген А* қара құрдымының [[оқиға көкжиегі]]нің радиусы 12 млн км шамасында. Бұл санның мағынасын түсіну үшін салыстырмалы түрде айтсақ, Күн диаметрі 1,4 млн км, Меркурий орбитасының радиусы 58 млн км, Плутон орбитасының радиусы 6 млрд км, ал Вояджер-1 ғарыш аппараты орбитасының радиусы 23,4 млрд км.<ref>First Sagittarius A* Event Horizon Telescope Results. I. The Shadow of the Supermassive Black Hole in the Center of the Milky Way Kazunori Akiyama1,2,3, Antxon Alberdi4, Walter Alef5, Juan Carlos Algaba6, Richard Anantua3,7,8, Keiichi Asada9, Rebecca Azulay5,10,11, Uwe Bach5, Anne-Kathrin Baczko5, David Ball12 https://iopscience.iop.org/article/10.3847/2041-8213/ac6674</ref> == Теориялық негіздеу тарихы == [[Сурет:M87 jet.jpg|нобай|[[Хаббл ғарыш телескопы|Хабл телескопының]] көмегімен алынған кескін: M87 белсенді галактикасы. Галактиканың ядросында тұжырым бойынша қара құрдым орналасқан. Суреттен 5 мың [[жарық жылы]] қашықтықтағы [[релятивистік ағын]] да байқалады.]] Жарықты кері шағылыстырмайтын, үлкен тартылыс күшке ие, массасы өте тығыз денелердің болу мүмкіндігі туралы ең алғаш айтқан XVIII ғасырда ағылшын геологі [[Джон Митчел]] (''John Michell)'' болды. Ол 1788 жылы [[Генри Кавендиш]]ке жазған бір хатында осы идеяны алға қойған. Оның айтуынша, күнмен тең салмақтағы аспан денесінің радиусы тек 3км ғана болса, онда бұл аспан денесі көрінбейді, нұр атаулыны түгел өзіне жұтып қояды. 1796 жылы әйгілі француз ғалымы [[Пьер-Симон Лаплас]]: "салмағы 250 күнге тең келетін, диаметрі жер шарындай тұрақты жұлдыз тартылыс күшінің әсерінде ешқандай жарықты сыртына қоя бермейді. Сол себепті әлемде үлкен жарық шығаратын денені біз байқай алмаймыз," — деп жазды. Лаплас [[Исаак Ньютон|Ньютон]]ның [[бүкіл әлемдік тартылыс заңы]]н негіз етіп, Қара құрдымның радиусын есептеуге талпынды. Оның есептеуінше, бұл аспан денесінің бетіндегі тарту жылдамдығы — жарық жылдамдығынан жоғары болған аспан денесі. Әрқандай зат егер бұл жылдамдықтан төмен жылдамдықпен қозғалса, онда ол осы денені айналуды айтпағанда, алысқа ұзап кете алмайды, егер бетіндегі тарту жылдамдығы жарық жылдамдығынан зор болса, онда ешқандай жарық сәулесі құтыла алмайды. Бетінен еш жарық шықпаған соң, енді ол бүкілдей қара дене болып көрінеді." "Вlack hole" терминін тұңғыш рет 1968 жылы АҚШ астрофизигі [[Джон Уилер]] қолданғанымен, Лапластың жоғарыда баяндаған аспан денесі дәл осы Қара құрдым екені айқын. [[Сурет:Spacetime curvature.png|thumb|left|400px|Жер шары және ол иген кеңістік]] 1915 жылы желтоқсанда [[Альберт Эйнштейн]] кең мағынадағы салыстырмалы теориясын жариялаған соң бір айдан кейін (1916), неміс астрономы [[Карл Шваршильд]] [[Эйнштейннің өріс теңдеулері]]нің нақты шешімін беріп, нүктелік сапа мен сфералық сапа туғызған тартылыс күш өрісін түсіндірді, [[Шваршильд метрикасы]] және [[Шваршильд радиусы]] қатарлы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл есептеулер бойынша, егер мәлім аспан денесінің бүкіл массасы өте кішкентай "тартылыс күші радиусы" аумағына дейін сығылса, барлық материя мен энергия ішінде қамалып қалады да, ол сыртқа қарата қараңғы болмысқа айналады, сөйтіп Қара құрдым пайда болады. Бұл қара құрдымның алғашқы толық сипаттамасы болып, оның шамасы салыстырмалық теориясы арқылы есептелді. 1934 жылы неміс астрономы [[Вальтер Бадер]] мен Швейцария астрономы [[Фриц Цвикки]]дің зерттеулері бойынша, қартайған үлкен массаға ие тұрақты жұлдыздардың өзегі енді қайтып термоядролық реакция арқылы жоғары энергия туғыза алмағанда, тартылыс күшінің әсерінен сыртынан ішіне қарай жемірілу басталады, ол Нейтрон жұлдызға не қара құрдымға айналады. 1939 жылы АҚШ астрономы Оппенгеймер салмағы күн массасының 3 есесіндей (“[[оппенгеймер шегі]]” деп аталады), бірақ ешқандай теромоядролық күші жоқ “[[суыған тұрақты жұлдыз]]” өзінің тартылыс күшінің әсерінде ішіне қарай жеміріле құлап Қара құрдымға айналады, яғни ол жұлдыз енді өлі қаңқаға айналады. 1974 жылы [[Ұлыбритания]] ғалымы [[Стивен Хокинг]] "Қара құрдымның булануы" ұғымын ұсынды. Ол бойынша, қара құрдым төңірегінде [[Виртуалды бөлшек]] пайда болу сәтінде төрт түрлі мүмкіндік болады: Тікелей жойылу, Қара құрдымға сіңу, [[оң бөлшек]] Қара құрдымға құлап, [[теріс бөлшек]]тен қашып құтылу, теріс бөлшек Қара құрдымға құлап, оң бөлшек қашып құтылу. Бұлардың ішінде төртіншісінің мүмкіндігі өте кіші. Хокинг сондай-ақ Миниатюралық қара құрдым (алғашқы қара құрдым) ұғымын да ұсынды. :<math> R_{\mu\nu} - {\textstyle 1 \over 2}R\,g_{\mu\nu} + \Lambda\ g_{\mu\nu} = \frac{8\pi G}{c^{4}}\, T_{\mu\nu} </math> ''Эйнштейннің [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]]'' Қазіргі заман физикасында Қара құрдым теориясы [[Жалпы салыстырмалылық теориясы]] негізінде қалыптасқан. Онда жарық жұтылатындықтан біз оны тіке бақылап зерттей алмаймыз. Бірақ оның айналасындағы табиғи денелерге түсірген әсері мен ықпалы арқылы оны өлшей аламыз. Мысалы, [[жұлдыз|тұрақты жұлдыз]] қара құрдым жағынан тартылғанда онда сорылу ағыны пайда болып, ондағы құрамдардың қозғалысы шұғыл үдейді және [[рентген сәулесі]]н тарқатады. Бұл рентген сәулесін зерттеуге сүйеніп, Қара құрдымның қайсы аумақта болғанын және оның шамасын мөлшерлей аламыз. Қара құрдымдар қалыптасқан соң оның массасы мен көлемі ұлғаяды, себебі айналасындағы бүкіл [[материя]]ны өзіне тартып алады. Олар басқа жұлдыздарды өзіне қосып алып немесе басқа қара құрдымдармен бірігіп, күннің массасынан миллиардтаған есе үлкен, жоғары сатыдағы құрдымға айналады. Сондықтан қара құрдымдар көбінесе галактикалардың орналасып орналасып, бүкіл галактикалардың сол Қара құрдымға тартыла үйіріліп айналуын туғызады.<ref name="Elements">[http://www.nasa.gov/gallery NASA. Astronomy 21 century (author V.G.Sydrin). V.L.Ginzburg Theoretical Physics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081011180727/http://www.nasa.gov/gallery |date=2008-10-11 }}</ref> == Қара құрдымның қалыптасуы == [[File:BlackHole.jpg|250px|thumb|Қара құрдымның ұқсатылған суреті]] Тұрақты жұлдыз атаулының тіршілік периоды бар, ол үздіксіз термоядролық реакция арқылы энергиясын сақтап, өз бойындағы тартылыс күштің шамасының асып кетуіне төтеп береді. Сутегі элементінің бірігуінен басталған бір тұрақты жұлдыз басқа да ауыр элементтерді жасау барысында үздіксіз кеңейе береді. Ал, қандай элементті қалыптастыруы әр тұрақты жұлдыздың өз ерекшелігіне байланысты болады. Мысалы, күн 9 млрд жылдық сутегінің термоядролық реакциясын, 1 млрд жылдық гелийдің термоядролық реакциясын бастан кешірді. Егер салмағы жеткілікті мөлшерде жоғары болса, тіпті де жоғары деңгейдегі теромядролық реакция тіпті де ауыр элементтерді қалыптастырады. Бірақ тіпті салмағы қанша зор болса да (Күн массасының 8 есесіндей) [[жұлдыз]]дың теромядролық реакциясы Протон саны 26 болатын темір элементін жасаумен болады. Ал, темір термоядролық реакцияның отыны емес. Бұл оның ақырласуға да жетіп баратынын көрсетеді. Егер жұлдыздың салмағы өте зор болса, оның өмірі де сонша қысқа болады. Егер бір жұлдыздың салмағы екіншісінен 3 еседей үлкен болса, өмірі алдыңғысының 1/750 ғана болады. Жұлдыз өзінің соңғы өміріне жетіп барғанда, ендіқайтып жоғары деңгейдегі термоядролық реакцияның болмауынан тартылыс күші барлығын ішіне қарай тартып құлатып, "күйреу" туғызады. Күйреудің нәтижесі массаның үлкен-кішілігі туғызған тартылыс күші айырмалығына қарай әртүрлі болады: мысалы күн күйресе [[Ақ ергежейлі]]ге айналады. Күннен массасы үш еседей алып жұлдыз күйресе Қара құрдымға айналады. Кезекте көпшілік мойындаға теориялар бойынша, Қара құрдым үш түрлі физикалық шама бойынша өлшенеді: масса, заряды, бұрыштық моменті. Егер бір Қара құрдымның бұл үш түрлі физикалық шамасы белгілі болса, онда оның өзі де айқындалған есептеледі де, бұл Қара құрдымның шашсыз теориясы (No Hair Theorem) делінеді. Қара құрдым қалыптасқан соң оның алдында қалыптастырған физика заңдары түгелдей күшін жятындықтан, оның бетінде тік төртбұрыш, өзара итерісу, шашырау, томпақ бет секілді пішіндер болмайтды. Бұл Қара құрдымның [[шашсыз теориясы]]ның (No Hair Theorem) тағы бір түрлі айтылымы. Дегенмен, бұл теория классикалық түсіндірулер аясындағы заңдар ғана Қара құрдымда күшін жоюы мүмкін, бірақ басқа жаңа мағынадағы кванттық зарядталу болуы мүмкін. Сондықтан, Қара құрдым бірполярлы үлкен доменмен, немесе [[Ғарыштық желі]]мен бірдей өмір сүреді. және үлкен доменді кванттық зарядтандырады. Қара құрдымда тасу күші бар. Кіші қара құрдымдардың тасу күші де үлкен болады, үлкен құрдымның тасу күші кішірек болады. Айналу күйіндегі қара құрдымда ішкі көкжиек және сыртқы көкжиек болады, және оның сингулярлық сақинасы болады. Оқиға көкжиегінен өтіп кеткен нәрсенің бәрі [[Гравитациялық синглярлық]]қа (singularity) түседі. == Массасы мен көлемі == [[Сурет:Black Hole Milkyway.jpg|thumb|right|300px|Құс жолына жақын қашықтықтағы массасы 10 күнге тең келетін Қара құрдымның ұқсатылған суреті]] "Оппенгеймер шегі" бойынша, массасы күн массасының үш есесінен асып кеткен, бірақ ешқандай термоядролық реакциясы жоқ "суыған тұрақты жұлдыз" өз тартылыс күшінің әсерінде ішке қарай жеміріле кеусеп, атышулы Қара құрдымды өмірге әкеледі. Демек Қара құрдым дегеніміз алып тұрақты жұлдыздың өлген қаңқасы. Анығырақ айтқанда, алып массаға ие аспан денесі өзінің соңғы сәттерінде өзегінің кеусеу массасы күн массасының 3.2 есесіндей болғанда, тартылыс күшін жеңетін ішкі қарсылықтың болмауына өзегінің жемірілуі шексіз жүріліп, Қара құрдымға айналады. (Мұндай жағдайда, ядросы күн массасының 1.4 есесінен кішілер [[Кіші ергежейлі]]ге айналады, 3.2 мен 1.4 аралығындағылар [[Нейтрон жұлдыз]]ға айналады.) Астрономдардың бақылап-өлшеуі көрсеткендей, [[Құс жолы]]н, [[Андромеда галактикасы]]н қамтыған көптеген алып галактикалардың орталығында ерепайсыз жойқын массаға ие алып Қара құрдым бар, олардың массасы неше миллионнан он неше миллиардқа дейінгі күн массасының қосындысына тең болады. Эйнштейннің кең мағынадағы салыстырмалық теориясы Қара құрдымның болуын теориялық тұрғыда мөлшерледі. Олардың арасындағы ең қарапайымы сфералық симметриялық шешілім бойынша [[Шварцшильда көрсеткіші]]н құрайды. Ол Карл Шварцшильда 1915 жылы байқаған Эйнштейн теориясының шешілім көрсеткіші. [[Сурет:Galaxie 4261.jpg|thumb|left|300px|Суық газ бен тозаңнан құралған NGC 4261 галактикасында Қарa құрдым болуы мүмкін.]] Шварцшильда көрсеткіші бойынша, егер бір ауыр салмақты аспан денесінің радиусы мәлім бір арнаулы шамадан төмен болса, онда ол аспан денесі өз-өзіне жеміріле күйрей бастайды. Осы радиус — [[Шварцшильда радиусы]] делінеді. Осы радиустан төмен аспан денелері кеңістікті барынша иіп деформациялайды да атқылаған барлық жарық сәулелері мейлі қайсы бағытқа болса да осы жұлдыздық дененің өзегіне қарай сорылып, жұтылып отырады. [[Салыстырмалық теориясы]]ның көрсетуінше, барша тұрақты көрсеткі тұғырлар бойынша материяның әрқандай қозғалыс жылдамдығы бостық вакуумдағы жарық жылдамдығынан (3*10⁵Км/секунд) асып кетпейді. Шварцшильда радиусы деңгейіндегі аспан денесі өзінің ішкі өзегін құрта бастайды. Кең мағынадағы салыстырмалы теориясының айқындауы бойынша, Қара құрдымда шексіз жоғары тығыздықтағы "ауырлық күш [[ерекнүкте]]сі (Singularity)" болады, оны "Құдай да жек көретін тыржалаңаш [[Ерекнүкте]]" деп атайды. Шварцшильда радиусы ішінде Қара құрдым ерекнүктесі өте үлкен массадан қалыптасқан ғаламат жойқын тартылыс күшінен қалыптасатындықтан, басқаны айтпағанда [[фотон]]ның өзі Қара құрдымнан қашып шыға алмайды. Қара құрдымның "қаралығы" мен "құрдымдығы" міне осыдан болады. [[Сурет:Black Holes - Monsters in Space.jpg|thumb|right|300px|Тәжді қара құрдым, Рентген қайнары, ұқсатылған сурет]] Шварцшильда радиусы төмендегі формулада көрсетілген: <blockquote><math>R_s=\frac{2GM}{c^2}</math></blockquote> Мұнда, <math>G</math> бүкіл әлемдік тартылыс күш тұрақтысы, <math>M</math> аспан денесінің массасы, <math>c</math> жарық жылдамдығы. Егер, мысалы жер шарымен шамалас ауырлықтағы аспан денесі бар десек, оның Шварцшильда радиусы тек 9 миллиметр ғана болады. == Температурасы == :<math>T=\frac{\hbar c^3}{8\pi kGM}</math> Радиациялық спектріне негізделгенде, Қара құрдым мен темпратурасы бар зат негізінен бірдей. Қара құрдымның өзіндік температурасы Қара құрдым көкжиегіндегі тартылыс күш шамасына [[Кері пропорционал шамалар|кері пропорционалды]] болады. Былайша айтқанда оның температурасы оның үлкен-кішілігіне байланысты болады. Егер Қара құрдым күннің 9 есесіндей болса, оның температурасы таза (абсолютты) нөл градустан 100 миллионнан 1 градусқа дейін болады. Ал, егер Қара құрдымның массасы бұдан зорайса, оның температурасы жалғасты төмендейді. Сондықтан, бұл түрдегі Қара құрдым туғызған кванттық радиация [[Жойқын жарылыс]] қалдырған 2.7K радиациясын (әлемнің артқы радиациясы) бүкілдей жауып кетеді. == Оқиға көкжиегі == [[Сурет:RXTE Detects Heartbeat Of Smallest Black Hole Candidate.ogv|thumb|right|300px|Бұл анимациялық видеода GRS 1915 және IGR J17091 қатарлы екі Қара құрдымның одақтас жұлдыздың газын сорған кездегі рентгендік "жүрек соғысы" салыстырылады.]] ''Оқиға көкжиегі'' кейде "Қара құрдым көкжиегі" деп те аталады. Оқиға көкжиегі сыртындағы күзетуші оқиға көкжиегінің ішіндегі әрқандай іс туралы еш ақпарат ала алмайды, немесе аталған көкжиек шекарасы сыртындағы істер ішіндегі істерден келіп шығып жатқанын да сезіне алмайды. Оқиға көкжиегі Қара құрдымның қара құрдым болуының түп себебі. Ол Қара құрдымның ең сыртқы қабаты есебінде оның ішіндегі барлық жарық пен ақпарты сыртына жібермей тұрады. Астрономдар 2012 жылы шілде айында жер шарынан 500 млн жарық жылы қашықтықтан жұлдыздық таңбасы 3C 279 жұлдыздығын байқады. Онда күн массасынан 1 млрд есе үлкен Қара құрдым бар көрінеді. Ол оқиға көкжиегі туралы тұңғыш ақпаратты беруші есептеледі. == Фотон шары == ''Фотон шары'' қалыңдығы 0 шамаға тең шар пішінді шекара. Қара құрдымның ауырлық күші ауырлық күш үдеуін туғызады да, бірбөлім фотондар шар пішінді орбитада Қара құрдымды айнала қозғалады. Өзі айналмайтын Қара құрдым үшін фотон шары Шварцшильда радиусының 1.5 есесіндей болады. Бұл орбита тұрақсыз болғандықтан Қара құрдымның өсуіне ілесіп өзгеріп отырады. Қара құрдым сыртын қоршап тұрғаны Фотон шар қабаты деп елестетіледі, егер жарық сәулесі фотон шар қабатынан жанай кесіп өтсе, онда тартылыс күші фотонды ұстап алады да, ол фотон қабатында Қара құрдымды бейне жер серігі секілді шексіз айналып жүреді. Басқа [[Нейтрон жұлдыз]]ы, [[Кварктер|Кварк]] (Quark) жұлдызы секілді тығыздығы жоғары жұлдыздарда да фотон шары қабаты болады. == Эргосфера == [[Сурет:Ergosphere of a rotating black hole.svg|240px|нобай|Эргосфера (event horizon = оқиға көкжиегі)]] [[Эргосфера]]（Ergosphere), немесе [[Лензе Тирринга әсері]] (Lense Thirring Effect, немесе Frame Dragging) деп те аталады, айналу күйіндегі масса өз төңірегіндегі уақыт пен кеңістікке сүйрелеу, шектеу құбылысын туғызады, бұл құбылысты анықтаушы жүйенің анықталушыға әсері деп те атайды.<ref>Darling, David [http://www.daviddarling.info/encyclopedia/L/Lense-Thiring_effect.html "Lense-Thiring Effect"]</ref> "Айналу күйіндегі Қара құрдымның" бойында айналуға қатысуы түрліше сипатқа ие аймақтары болады. Мысалы, Қара құрдымның екі полюсы мен экваторының уақыт-кеңістіктік эффекті ұқсамайды. Бұл өзгеше эффекттер нақты Қара құрдымның кейбір қасиеттерін айқындауға көмегі тиеді. Күзетуші [[қоралану]] эффектісі мен айналу шеңберін нысан ретінде таңдай алады, оған енген және қашқан фотондардың қозғалысы арқылы жанама ақпараттарды иелейді. Мысалы, бөлшектер құрамының жайласуын, яғни [[Пенроуза процессі]]н тани алады.<ref>Bhat, Manjiri ; Dhurandhar, Sanjeev & Dadhich, Naresh [http://www.ias.ac.in/jarch/jaa/6/85-100.pdf "Energetics of the Kerr-Newman Black Hole by the Penrose Process"] қаңтар 10, 1985</ref> Айналған Қара құрдымның [[энергия]] ағыту шамасына қарай ауырлық күштің тарқалу ауқымын аңғарып, сол арқылы айналуға кеткен шығынды мөлшерлеуге болады. Дегенмен, бұл тәсілді тек екіден артық өзара айналу нысаны бар [[Қосаржұлдыз]]дық жүйені зерттегенде ғана қолдануға болады. [[File:A star is consumed by a black hole.ogv|thumb|upright=1.2|Қара құрдым жұлдыздарды қалай жұтады（Компьютерлік ұқсатылған нұсқасы）]] Қара құрдымның төңірегіндегі кеңістікте тартылыс күш кеңістікті иетіндіктен, "уақыттың бөгделігі" құбылысы туады. Бұл төңірегіндегі санасушы нысаның және оқиға көкжиегінің әсерін де қамтиды. Дегенмен, [[уақыт физикасы]] пәні әлі толық даму жолына түсе қоймағандықтан, Қара құрдымдағыға ұқсап кететін жағдайда уақыт мәнін жоғалтып, бұзылып, ұзарып, қысқарып, бөтен, бөгде мінез танытқанына қарата қазіргі теориялық физика әлі толық жүйелі жауап бере алмай отыр! == Қара құрдымның бірігуі == Қара құрдымның бірігуі күшті тартылыс күш толқынын туғызады, жаңа Қара құрдым әуелгі галактикалық орталық өзектегі орнын ауыстырады. Егер жылдамдық тым жоғары болса, тіпті ол Галактика денесінен ажырап кетуі мүмкін. == Қара құрдым түрлері == {| class="wikitable" style="float:right; margin:0 0 0.5em 1em;" |+ Қара құрдым түрлері |- ! түрі !! массасы !! көлемі |- | Аса салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10⁵–10¹⁰ [[Күн массасы|''M''_Күн]] || style="text-align: center;"| ~0.001–400 [[Астрономиялық бірлік|AU]] |- | Орташа салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10³ ''M''_Күн || style="text-align: center;"| ~10³ км ≈ [[Жер радиусы|''R''_{Жер шары}]] |- | Жұлдыз салмақты Қара құрдым || style="text-align: center;"| ~10 ''M''_Күн || style="text-align: center;"| ~30&nbsp;км |- | Ұсақ Қара құрдым || style="text-align: center;"| up to ~''M''_{[[Ай (серік)|Ай]]} || style="text-align: center;"|up to ~0.1&nbsp;mm |} '''Түрге бөлудің бірінші тәсілі:''' # Аса салмақты қара құрдым: Қазірге дейін белгілі болған [[галактика]]лардың орталық өңіріне жайғасқаны байқалады. Олардың массасы миллионнан 17 миллиардқа дейінгі күн массасына тең келеді екен. Қазіргі біршама белгілі аса ауыр салмақты қара құрдым [[NGC 1277]] галактикасының өзегінде орналасқан, массасы күн массасының 17 млрд есесіндей қара құрдым есептеледі.<ref name=UTexas>{{cite web |title=Astronomers Measure Most Massive, Most Unusual Black Hole |url=http://mcdonaldobservatory.org/news/releases/2012/1128.html |publisher=McDonald Observatory, University of Texas at Austin |accessdate=28 Nov 2012}}</ref><ref name=vandenBosch>{{cite journal |last1=van den Bosch |first1=Remco C. E. |last2=Gebhardt |first2=Karl |last3=Gültekin |first3=Kayhanl |last4=van de Ven |first4=Glenn |last5=van der Wel |first5=Arjen |display-authors=1 |year=2012 |title=An over-massive black hole in the compact lenticular galaxy NGC 1277 |url=http://www.nature.com/nature/journal/v491/n7426/full/nature11592.html |journal=[[Nature (journal)|Nature]] |volume=491 |issue=7426 |pages=729–731 |date=29 Nov 2012 |doi=10.1038/nature11592 |accessdate=29 Nov 2012|arxiv = 1211.6429 |bibcode = 2012Natur.491..729V }}</ref> # Орташа салмақты қара құрдым: Массасы тұрақты жұлдыздың орташа массасынан асып кеткен (шамамен күннің 10 неше есесіне тура келеді), бірақ аса ауыр салмақтағы қара құрдымнан (күннің массасынан мииллион есе үлкен) кіші қара құрдымдар. Ол [[ғаламатжұлдыз]]дар жарылып, қалған қалдығының массасы күн массасының 3-15 есесіндей болған жағдайда қалыптасқан Қара құрдым. Теориялық есептеулерге негізделгенде, күн массасының 40 есесіндей үлкен ғаламатжұлдыз жарылғанда осы түрдегі Қара құрдым пайда болады.<ref>{{cite journal |first1=E. |last1=Vesperini |first2=S. L. W. |last2=McMillan |first3=A. |last3=D'Ercole |first4=F. |last4=D'Antona |display-authors=3 |title=Intermediate-Mass Black Holes in Early Globular Clusters |journal=The Astrophysical Journal Letters |volume=713 |issue=1 |pages=L41–L44 |year=2010 |doi=10.1088/2041-8205/713/1/L41 |arxiv=1003.3470 |bibcode = 2010ApJ...713L..41V }}</ref> # Жұлдыз салмақты қара құрдым: Үлкен салмақты тұрақты жұлдыз (күннің 20 есесіндей ауыр) тартылыс күшінің ішкі тартылысынан кеусей жеміріліп қалыптасқан қара құрдым. Оны гамма сәулесінің атқылауы арқылы, немесе көрінбей кеткен [[ғаламатжұлдыз]] арқылы мөлшерлеуге болады. Егер тығыздығы жоғары жұлдыздың массасы соңғы шектен (Pro intermediate value) өтіп кеткенде тартылыс жеміруі жалғасып, қара құрдым пайда болады. Әрине, әлі күнге [[нейтрон жұлдыз]]ды алып массаға ие Қара құрдым бар екені толық анықталмаса да, күн массасының үш есесіндей массадағысы бар екені сипатталған. Қазірге дейін белгілі болғандай, массасы ең кіші қара құрдымның өзі күн салмағынан 3.8 есесіндей үлкен екен.<ref>{{cite web|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/smallest_blackhole.html |title=NASA Scientists Identify Smallest Known Black Hole |date=2008-04-01}}</ref> [[Сурет:CMS Higgs-event.jpg|thumb|right|200px|CMS детекторындағы күшті қақтығыс Ұсақ қара құрдым жасауы мүмкін.]] # Ұсақ қара құрдым: Ол кейде кванттық қара құрдым, немесе кішкентай қара құрдым деп те аталады. Кванттық қара құрдым дейтін себебі осы өлшем көлемінде оған кванттық күштің әсері негізгі рөл ойнайды. Ұсақ қара құрдым пайда болуының ең басты себебін үлкен адронды коллайдер аясында байқалатын құбылыстармен ғана түсіндіру мүмкін.<ref name="carr">B.J. Carr and S.B. Giddings, "Quantum black holes,"[http://www.sciam.com/article.cfm?id=quantum-black-holes Scientific American 292N5 (2005) 30.]</ref><ref name="carr"/><ref name="giddings">{{Cite journal |first=S. B. |last=Giddings |lastauthoramp=yes |first2=S. D. |last2=Thomas |year=2002 |title=High-energy colliders as black hole factories: The End of short distance physics |journal=Phys. Rev. D |volume=65 |issue=5 |pages=056010 |doi=10.1103/PhysRevD.65.056010 |id= |arxiv=hep-ph/0106219|bibcode = 2002PhRvD..65e6010G }}</ref> '''Түрге бөлудің екінші тәсілі:''' Қара құрдымның өз физикалық ерекшелігі бойынша (массасы, заряды, бұрыштық моментті) арқылы түрге бөлу. # Айналмайтын, зарядсыз қара құрдым. Оның уақыт-кеңістіктік құрылымын Шварцшильда ашып, Шварцшильда қара құрдымы деп аталады. # Айналмайтын зарядты қара құрдым. Рейснер-Нордстрем (Reissner-Nordström) қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1916-1918 жылдары Рейснер мен Нордстрем айқындаған. # Айналатын зарядсыз қара құрдым. Керр қара құрдымы деп те аталады. Уақыт-кеңістік құрылымын 1963 жылы Керр анықтаған. # Жай қара құрдым, Керр-Ньюмен қара құрдымы деп аталады. Оны 1965 жылы Ньюмен анықтаған. == Әуелгі қара құрдым == [[Сурет:Barack Obama speaks to Stephen Hawking.jpg|thumb|right|300px|ХХғ. әйгілі астроном [[Стивен Хокинг]] және АҚШ президенті [[Барак Обама]]]] Әуелгі қара құрдым — Қара құрдым туралы жорамалдардың бірі болып, әлі күнге дейін оның бар екендігі нақты дәлелденбеді. Жорамал бойынша, [[әлем]] [[Жойқын жарылыс]]тың алғашқы кезеңінде тұрған кезде, әлемнің алғашқы дүмпуі қарсаңында кейбір өңірлердің тығыздығы өте зор болып, әлемде жойқын жарылыс болған соң да бұл өңірдің тығыздығы айырықша жоғары болып, тіке қара үңгір пайда болады, бұл қара үңгір Әуелгі қара құрдым деп аталады. Әуелгі қара құрдымның массасы біркелкі өлшемде болмайтын тығыздыққа байланысты. Сондықтан, Әуелгі қара құрдымның массасы жұлдыздардың тартылыс күші жеміруімен пайда болған қара құрдымдардың массасынан кішірек болады. [[Стивен Хокинг|Хокинг]] теориясы бойынша, Қара құрдымның массасы кіші болған сайын оның булануы да (сыртында ақпарат шығаруы да) артады. Массасы кіші Әуелгі қара құрдым әлдеқашан "буланып" кеткен енді "булана" бастайтын болады. Ал, Тұрақты жұлдыздар мен ғаламат жұлдыздардың тартылыс күш әсерінде өз-өзіне кеусеп жемірілуінен пайда болған қара құрдымның булануы әлемнің бүгінге дейінгі уақытынан әлдеқайда ұзақ. [[Астроном]]дар кейбір Әуелгі қара құрдымның "буланған" сәтінде сыртына бүріккен жоғары [[гамма сәулесі]]н ұстап алуға үміттенеді.<ref name="әуелгі">{{cite web | language = zh-cn | publisher = Stop.Doubting.Me | title = Әуелгі қара құрдым және Үлкен жарылыстың алдындағы қара құрдым| url = http://keep.doubting.me/2011/05/primordial-black-holes-and-the-black-hole-before-the-big-bang/ | author = znithy | date = 2011-05-05 | accessdate = 2013ж8а25к }}</ref> == Астрономиялық бақылау-өлшеу == [[Сурет:Images of gas cloud being ripped apart by the black hole at the centre of the Milky Way ESO.jpg|thumb|right|200px|Құс жолы галактикасы өзегіндегі жұлдызаралық тұмандықтардың қара құрдым жағынан жұлғылану көрінісі<ref>{{cite news|title=Ripped Apart by a Black Hole|url=http://www.eso.org/public/news/eso1332/|accessdate=19 July 2013|newspaper=ESO Press Release}}</ref>]] Қара құрдым қалыптасқан соң оның айналасындағылары Қара құрдымға жұтылып, ал Қара құрдым еш байқалмай, оның тіпті өмір сүретінін де дәлелдеу қиынға соғады. Дегенмен, [[қосаржұлдыз]]дың бірі қара құрдым болғанда, екінші жұлдыздың тұмандықтары қара құрдымға құйылып, темпратурасы күрт артып, Рентген сәулесінің жарқырауы үдеп, қара құрдым өмір сүретінінен жанама ақпарат береді. Қара құрдымның өмір сүруін бақылау мен өлшеудің нақты қиындығына байланысты, кейбір галактикалардың құрамында қара құрдым бар деп түсіндіргенімен, Қара құрдым болуының көптеген шарты қанағаттанбай, шындап оның қара құрдым ба, емес пе екені айқындалмайды да, оларды [[Қара құрдымға үміткер]] деп атайды. Адамзат қара құрдымды дәлелдеу үшін үздіксіз ізденгенімен, нәтиже соншылық мол емес. Тек ХХғ. 70 жылдары бар болғаны 4 Қара құрдымға үміткер байқалды. 90 жылдардан кейін 6 рентген сәулесін шашатын [[қосаржұлдыз]]ды Қара құрдымға үміткер етіп белгіледі. Олардың екеуі Магеллан галактикасына орналасқан. 8 қара құрдымға үміткер құс жолы жүйесі ішіне жайласқан. 2000 жылдардан кейін 7 сондай үміткер тіркелді. Кейбіреулердің есептеуі бойынша, өткен 10 млрд жылда Құс жолы жүйесі ішінде 100 жыл сайын бір Ғаламатжұлдыз жарылып, олардың 100 інің бірі Қара құрдым болып қалыптасса, онда Құс жолы галактикасы ішінде шамамен 1 миллион [[Жұлдыз салмақты қара құрдым]] бар болуға тиіс екен. Дегенмен 2007 жылға дейін бар болғаны 17 Қара құрдым үміткері ғана тіркеліпті. Ең әйгілі Қара құрдымға үміткерлер: # Құс жолы галактикасы өзегіндегі [[Мерген А жұлдызы]]; # [[Аққу шоқжұлдызы]]ндағы X-1 # [[SN 1979C]] #[[Сомбреро галактикасы]]ның (М104) өзегі == Қара құрдымды зерттеудің жаңа беталысы == Әлемдік аспантанушылар Галактика кіндігіндегі қара құрдымның фотосын түсіру үшін бірігу үстінде. Бұл үшін Event Horizon Telescope жобасы әзірленіп, ол бойынша Жердің әр түкпірінде жайғасқан 50 [[радиотелескоп]]ты біріктіру қолға алынбақ. «Галатика құрдымы аса қашықта. Оны көру үшін өлшемі Жердей қондырғы қажет. Ондай қондырғыны құрудың жалғыз жолы - ғаламшардың өзін телескопқа айналдыру», - дейді зерттеушілер. Қазір сарапшылар алдағы үш жылдық жоспарын талқылап жатыр. «Біз қатты толқудамыз. Екі жыл бұрын бұндай ой қиял сияқты болып көрінген болар еді, енді шынайы іске айналып жатыр», - деген Аризона университеті обсерваториясының қызметкері Димитриос Псалтистің қуанышында шек жоқ. Құрдымды Жер бетінен көру мүмкін емес. Оны қоршаған [[гравитация]]лық өрістің тығыздығынан жарықтың өзі оралмайтын көрінеді. Сондықтан шетелдік астрономдар «оқиғалар көкжиегі» (жоба да сондай атауға ие) аталатын қара құрдымның шекарасынан тыс бақылауды қолға алмақ. Құрдым әлдебір жұтқыншаққа сорылып жатқан шаң мен газдан тұрады, оған қараудың мүмкіндігі жоқ. Ал, қолдағы физика заңдары онда не болып жатқанын сипаттай алмайды. Аса тығыз үйкелістен шаң мен газдың қызуы миллиардттаған градусқа көтеріліп, одан жарық бөлінеді. Сондықтан да құрдымның сақинасы көрінетіндей жағдайда. «Біз материяның жұтылу үдерісін болып жатқан күйінде түсіруді ойластырудамыз. Құрдымның қалай қоректенетінін ұғуға мүмкіндік алармыз деген үміттеміз», - дейді Псалтис. Оның айтуынша, 26 мың жарық жылдамдығындай қашықтағы оқиғалар көкжиегін фотолау, - Айдан алма іздеумен парапар. Дегенмен, зерттеушілердің құлшынысында шек жоқ, оның үстіне Аризона обсерваториясында өткізілген алғашқы тәжірибелер сәтті шыққан. Бұдан басқа, оқымыстылар Эйнштейннің [[Салыстырмалылық теориясы|Салыстырмалықтың жалпы теориясы]]н тексерумен де жұмыстанбақ. Аңыз-ғалым алғаш рет уақыт пен кеңістіктің өз кіндігін айнала майысуы турасында айта келіп, қара құрдымды сипаттаған болатын. Егер де оқиғалар көкжиегі барынша дөңгелек келсе, онда - Эйнштейннің қателеспегені. Басқа жағдайда қалыптасқан тұжырымды түзетуге тура келмек. Ғалымдар бұл жобаның сәттілігіне сеніп отыр, себебі, бірнеше күн бұрын [[әлем]]ді біріктіріп тұрған сусымалы жұмбақ субстанцияның түсірімін алу жүзеге асқан.Ол түсірімдерден ғалымдар ғарыштағы күңгірт материаның таралу панорамасын түзіп жатыр. Бұл астрофизика саласындағы адам сенбес алға басу, өйткені, күңгірт материя туралы бұрынғы мәлім нәрселер бар болғаны компьютерлік үлгілерге ғана негізделіп келген еді. Енді зерттеушілер қолында шынайы түсірілімдер бар. Құпия субстанция физиктер үшін әлі де жұмбақ күйінде қалып отыр. Әзір көзбен көру болмаса, оның неден тұратынын білу ешкімге мүмкін болмай тұр. Бар жорамал бойынша, бұл материя жұлдыздардың шоғырлануын біріктіре ұстап тұрады да, Ғаламның шашылуын болдырмайтын көрінеді. Оның бар екендігін тартылыс әсерінен байқауға болады. Көрінбейтін нәрселер шалғайдағы галактикалардан келетін жарықты майыстырады. Жуырда алынған түсірілімдерде жарықтың осы майысымдары әсерленген болатын. Бұл түсірім үшін ғалымдар Гавай аралында орналасқан CFHC Telescope телескопқа 340-мегапикселдік MegaCam камерасын орнатыпты. Түсірім бес жыл бойы жүргізілген. Нәтижесінде енапат панорамалық түсірім алынған. Онда біздің Жерден 6 млрд жарық жылындай қашықтағы шамамен 10 млн галактика түсіріліпті. Олардың әрқайсысы жарық шығарады да, оның барлығын күңгірт материя ғарыш кеңістігінен өтерде майыстырады. Осылайша, ғалымдар жарық сәулесінің Ғаламның қай нүктелерінде сынуы басталатынын, яғни, құпия материя ғарыш кеңісінде қалай таралатынын көре алды.<ref>http://old.abai.kz/node/12343 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150214184623/http://old.abai.kz/node/12343 |date=2015-02-14 }} Қара құрдым</ref> == Ақ құрдым == Бұған дейiн ғылымда ғарышта Қара құрдымның бар екенi белгiлi болса, ендi ғалымдар оған антипод [[Ақ құрдым]] да бар екенін анықтапты. Қара құрдым – ғарыштағы гравитациялық тартылысы күштi кеңiстiк аумағы. Ондағы тартылыстың күштiлiгi сонша, ешбiр нәрсе, тiптi сәуле бұл құрдымнан шыға алмайды. Қара құрдымдағы денелер үшiн ғарыштық жылдамдық жарық жылдамдығынан да жоғары болса, ол денелер құрдымнан шыға алар едi. Алайда жарық жылдамдығынан асатын жылдамдықтың болуы мүмкiн емес. Қара құрдымнан дене түгiл, жарықтың да шықпайтыны сондықтан. Қара құрдым қайда және неден пайда болатынына қатысты ғылымда түрлi болжам айтылған-ды. Ақыры ғалымдар Қара құрдым алып салмақты жұлдыз ядросының коллапсы нәтижесiнде пайда болады дескен. Жұлдыз қойнауында ядролық отын таусылмайынша, онда [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакция]] жүредi. Алайда уақыт өте келе ядролық отын таусылып, жұлдыз сығылады. Осыдан кейiн термоядролық реакция аяқталып, жұлдыз сөне бастайды. Қысқасы, Қара құрдым – бұл жұлдыздың соңғы эволюциясы. Қара ойықтан ешбiр дене шыға алмаса, ақ құрдым керiсiнше, ештеңе ене алмайды. Егер бұрын ақ құрдым теория жүзiнде ғана айтылып келсе, ендi ғалымдар оның шын мәнiнде ғарышта бар екенiне көз жеткiзген. Израильдiк астрофизиктер Алон Реттер мен Шломо Хеллер 2006 жылғы GRB 060614 гамма-жарқылы ақ құрдым әсерiнен пайда болды деп есептейдi. GRB 060614 Жерден 1,6 мил­лион жыл қашықтықтағы Үндiс шоқжұлдызында орналасқан. 2006 жылдың 14 маусымында жарқ еткен жарқыл ұзақ уақыт бойы жарық шығарып тұрған. Сондықтан астономдар жарқылдың нақты қайда пайда болғанын дәл анықтаған. Ғалымдар гамма-жарқылдың екi-ақ түрiн бiледi: ұзақ және қысқа. Сөйтсе, әлгi жарқыл осы екi түрiне де ұқсас болмай шыққан. Бұған дейiн ғалымдар ұзақ гамма-жарқылдар алып жұлдыздардың коллапсы нәтижесiнде туып, Қара құрдым айналады, ал қысқа гамма-жарқылдар екi [[нейтрон жұлдыз]] немесе нейтрон жұлдыздары мен Қара құрдым қосылуы нәтижесiнде туа­ды да, тағы да Қара құрдымға айналады деп келген. Бiрақ бұл жол­ғы жарқыл бақандай 102 секундқа созылған. Әдетте мұндай ұзақ жар­қылдың арқасында жаңа материя пайда болуы тиiс. Алайда GRB 060614 нәтижесiнде ештеңе пайда болмаған. Ғалымдар осы кезде бәлкiм, жарқылдың нәтижесiнде Қара құрдым туған шығар дедi де қойды. Бiрақ бiраз уақыт өткен соң Реттер мен Хеллер мұның қыр-сырын ашыпты. Астрофизиктер Қара құрдым заттардың атқылап шығуы нәтижесiнде Ақ құрдым пайда болады деген қорытынды шығарды. Алайда сол Қара құрдым басқа уақыт өлшемiнде болуы тиiс. Сөйтiп, бос кеңiстiкте аймақ пайда болады. Сәлден соң осы аймақ жарылады да, оның бүкiл денелерi мен сәулелерi сыртқа атылады. Қара құрдым өзiне бүкiл заттарды тартып алса, Ақ құрдым керiсiнше, бәрiн сырт­қа шығарады. Реттер мен Хеллер GRB 060614-тi ақ құрдымның кiшi жарылысы деген болжам айтты. Ғалымдар бос кеңiстiкте жоқ жерден пайда болған Ақ құрдым сол мезетте жарқылмен бiрге ыдырап кеткен дейдi. Бұл процесс [[Жойқын жарылыс]] (Big Bang) тәрiздi. Дәл осындай жарылыс нәтижесiнде бiздiң Ғалам пайда болған. Алайда жарылыс орнында ештеңе тумағандықтан, израильдiк астрофизиктер оны [[Кiшi жарылыс]] (Small Bang) деп атады. Қайсыбiр болжамдарға қарағанда, Ақ құрдым – Қара құрдымның терiс жағы. Ақ және қара құрдымдар бұл туннельге кiрiп-шығатын есiктер. Туннельдiң бiр басы шаңсорғыш тәрiздi материяның барлық бөлшегiн өзiне тартып алады да, екiншi жағы оны сыртқа шығарады. Ойықтар Ғаламда бiр-бiрiнен алшақ жатқан бөлiктердi жалғастыруы мүмкiн. Кейбiр ғалымдар осы құрдым ойықтары арқылы миллиондаған жылдарға созылған қашықтықтарға немесе өзге уақыт өлшемiне оп-оңай өтуге болады деп есептейдi. Егер бұлай болатын болса, онда өркениетi бiзден көш iлгерi [[бөгде ғаламшарлық]]тар [[әлем]]де жүрiп-тұру үшiн осы туннельдердi пайдалануы мүмкiн деп пайымдауға болар. 1986 жылы американдық астроном Харрис гамма-жарқылдар [[антиматерия]]да қозғалып жүрген ғарыштық ұшу аппараттарының қозғалысы нәтижесiнде пайда болады деген болжам айтқан. Ұшу аппараты қозғалысқа қажеттi энергияны алған кезде осындай жар­қылдар шығарады дегендi алға тартқан. Харрис бiр бағытта жатқан гамма-жарқылдардың траекторияларын зерттеп, бұл бөгде ғаламшарлықтар кемесiнiң қозғалу траекториясы деп түйген.<ref>Ғалымдар ақ ойықты анықтады: Жас Алаш №46 (15608) 14 маусым, сейсенбі 2011 http://zhasalash.kz/mbm/4765.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150518094852/http://zhasalash.kz/mbm/4765.html |date=2015-05-18 }} , кей ұғымдар ауыстырылды.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Ішкі-сыртқы сілтемелер == * [[Ғарыштық желі]] * [http://www.bbc.co.uk/programmes/p00547f4 Қара құрдым - қара үңгір, BBC сайты, "біздің заманда"] * [http://plato.stanford.edu/entries/spacetime-singularities/ Стэнфорд философия энциклопедиясы//Қара құрдым және Ерекнүкте] * [http://www.scholarpedia.org/article/Black_hole Қара құрдым] * [http://hubblesite.org/explore_astronomy/black_holes/ Қара құрдым туралы бейнежазба] * [http://apod.nasa.gov/htmltest/gifcity/bh_pub_faq.html Қара құрдым туралы сұрақтар] {{Жұлдыздар}} {{Таңдаулы мақала}} [[Санат:Болжамды астрономиялық нысандар]] [[Санат:Астрофизика]] [[Санат:Салыстырмалылық теориясы]] [[Санат:Галактикалар]] [[Санат:Қара құрдымдар]] ref3jftps7plwnhswkzl7wu5jipdz66 10 162629 3062053 3061298 2022-08-18T15:34:44Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |аты = Қазақстанның көне қалалары |state = <includeonly>collapsed</includeonly> |сурет = [[Сурет:View of the Mosque of Hazrat in the town of Turkestan.JPG|150px]] |тақырып = [[Қазақстанның көне қалалары тізімі]] |бөлім1 = [[Батыс Қазақстан]] |тізім1 = [[Жайық қалашығы]] {{!}} [[Сарайшық]] {{!}} [[Шерғала]] {{!}} [[Ырғыз]] |бөлім2 = [[Оңтүстік Қазақстан]] |тізім2 = [[Адахкес]] {{!}} [[Алмату]] {{!}} [[Жуантөбе (қала орны)|Арсубаникет]] {{!}} [[Асанас]] {{!}} [[Балаж]] {{!}} [[Берукет]] {{!}} [[Битянь]] {{!}} [[Екіөгіз]] {{!}} [[Жанкент (көне қала орны)|Жанкент]] ([[Янгикент]]) {{!}} [[Жент (қала)|Жент]] {{!}} [[Жетіасар]] {{!}} [[Жікіл]] {{!}} [[Зернук]] (Весидж) {{!}} [[Иқан]] {{!}} [[Кедер]] {{!}} [[Кенжек]] {{!}} [[Көшқұрған]] {{!}} [[Күлтөбе]] {{!}} [[Қазатлық]] (Будухкет) {{!}} [[Қойлық (қала)|Қойлық]] {{!}} [[Қостөбе қалашығы|Қостөбе]] (Жамукат) {{!}} [[Құйрықтөбе]] {{!}} [[Құмкент (көне қала)|Құмкент]] {{!}} [[Манкент]] {{!}} [[Мерке]] {{!}} [[Отырар]] {{!}} [[Оххум]] {{!}} [[Сайрам]] {{!}} [[Сауран]] {{!}} [[Созақ (көне қала)|Созақ]] {{!}} [[Сүткент (қала)|Сүткент]] {{!}} [[Сығанақ]] {{!}} [[Тальхиз]] {{!}} [[Ежелгі Тараз қаласы|Тараз]] {{!}} [[Төрткөл (көне қала орны)|Төрткөл]] (Шараб) {{!}} [[Түркістан (қала)|Түркістан]] {{!}} [[Шелжі]] {{!}} [[Шоқтас (қалашық)|Шоқтас]] {{!}} [[Шірік-Рабат]] |бөлім3 = [[Орталық Қазақстан]] |тізім3 = [[Алашахан]] {{!}} [[Аяққамыр]] {{!}} [[Басқамыр]] {{!}} [[Көк кесене]] {{!}} [[Орда-базар]] |бөлім4 = [[Солтүстік Қазақстан]] |тізім4 = [[Ақкөл-Жайылма]] {{!}} [[Бозоқ]] {{!}} [[Әулиекөл]] {{!}} [[Хакан-Кимак]] {{!}} [[Қимақия]] {{!}} [[Сисан]] {{!}} [[Торғай (көне қала)]] |бөлім5 = [[Шығыс Қазақстан]] |тізім5 = [[Дахлан]] {{!}} [[Астұр]] {{!}} [[Дамурия]] {{!}} [[Сарауыс]] {{!}} [[Бенжар]] |асты = }}<includeonly>[[Санат:Қазақстан көне қалалары]]</includeonly><noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қазақстан|{{PAGENAME}}]] </noinclude> g3czr6gq1n71srddcv2d6qs2tvgznfv 3062055 3062053 2022-08-18T15:44:36Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |аты = Қазақстанның көне қалалары |state = <includeonly>collapsed</includeonly> |сурет = [[Сурет:View of the Mosque of Hazrat in the town of Turkestan.JPG|150px]] |тақырып = [[Қазақстанның көне қалалары тізімі]] |бөлім1 = [[Батыс Қазақстан]] |тізім1 = [[Жайық қалашығы]] {{!}} [[Сарайшық]] {{!}} [[Шерғала]] {{!}} [[Ырғыз]] |бөлім2 = [[Оңтүстік Қазақстан]] |тізім2 = [[Адахкес]] {{!}} [[Алмату]] {{!}} [[Асанас]] {{!}} [[Балаж]] {{!}} [[Берукет]] {{!}} [[Битянь]] {{!}} [[Екіөгіз]] {{!}} [[Жанкент (көне қала орны)|Жанкент]] ([[Янгикент]]) {{!}} [[Жент (қала)|Жент]] {{!}} [[Жетіасар]] {{!}} [[Жуантөбе (қала орны)|Жуантөбе]] (Арсубаникет) {{!}} [[Жікіл]] {{!}} [[Зернук]] (Весидж) {{!}} [[Иқан]] {{!}} [[Кедер]] {{!}} [[Кенжек]] {{!}} [[Көшқұрған]] {{!}} [[Күлтөбе]] {{!}} [[Қазатлық]] (Будухкет) {{!}} [[Қойлық (қала)|Қойлық]] {{!}} [[Қостөбе қалашығы|Қостөбе]] (Жамукат) {{!}} [[Құйрықтөбе]] {{!}} [[Құмкент (көне қала)|Құмкент]] {{!}} [[Манкент]] {{!}} [[Мерке]] {{!}} [[Отырар]] {{!}} [[Оххум]] {{!}} [[Сайрам]] {{!}} [[Сауран]] {{!}} [[Созақ (көне қала)|Созақ]] {{!}} [[Сүткент (қала)|Сүткент]] {{!}} [[Сығанақ]] {{!}} [[Тальхиз]] {{!}} [[Ежелгі Тараз қаласы|Тараз]] {{!}} [[Төрткөл (көне қала орны)|Төрткөл]] (Шараб) {{!}} [[Түркістан (қала)|Түркістан]] {{!}} [[Шелжі]] {{!}} [[Шоқтас (қалашық)|Шоқтас]] {{!}} [[Шірік-Рабат]] |бөлім3 = [[Орталық Қазақстан]] |тізім3 = [[Алашахан]] {{!}} [[Аяққамыр]] {{!}} [[Басқамыр]] {{!}} [[Көк кесене]] {{!}} [[Орда-базар]] |бөлім4 = [[Солтүстік Қазақстан]] |тізім4 = [[Ақкөл-Жайылма]] {{!}} [[Бозоқ]] {{!}} [[Әулиекөл]] {{!}} [[Хакан-Кимак]] {{!}} [[Қимақия]] {{!}} [[Сисан]] {{!}} [[Торғай (көне қала)]] |бөлім5 = [[Шығыс Қазақстан]] |тізім5 = [[Астұр]] {{!}} [[Көктұма (көне қала)|Дамурия]] {{!}} [[Дахлан]] {{!}} [[Сарауыс]] {{!}} [[Бенжар]] |асты = }}<includeonly>[[Санат:Қазақстан көне қалалары]]</includeonly><noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қазақстан|{{PAGENAME}}]] </noinclude> am3vzwku6reqnuwvmwdq27uerf7hmfv 0 163281 3062303 3041845 2022-08-19T09:45:15Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекен атаулары */ wikitext text/x-wiki '''Мәдениет''' (арабша ''“маданият” – қала, қалалық'') келесі мағыналарды беруі мүмкін: * [[Мәдениет]] — белгілі бір халықтың қол жеткізген табыстары мен шығармашылығының жиынтығы; * Мәдениет — адамзат қауымының белгілі бір тарихи кеңістіктегі қызметі мен өзіндік ерекшеліктері (палеолит мәдениеті, крит-микен мәдениеті, т.б.); * Мәдениет — адамдық әрекеттің белгілі бір саласының жетілу деңгейі (сөйлеу мәдениеті, еңбек мәдениеті, құқық мәдениеті, т.б.); * Агромәдениет (дәнді өсімдіктер мәдениеті, цитрустық мәдениет, т.б.). * [[Мәдениет (телеарна)|Мәдениет телеарнасы]] - [[Қазақстан]]дағы мәдени-танымдық бағытта [[хабар]] тарататын алғашқы [[арна]]. == Елді мекен атаулары == === Абай облысы === * [[Мәдениет (Абай облысы)|Мәдениет]] — [[Аягөз ауданы]]ндағы ауыл. === Ақмола облысы === * [[Мәдениет (Бурабай ауданы)|Мәдениет]] — [[Бурабай ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Сандықтау ауданы)|Мәдениет]] — [[Сандықтау ауданы]]ндағы ауыл. === Алматы облысы === * Мәдениет — [[Қарасай ауданы]]ндағы ауыл. === Атырау облысы === * [[Мәдениет (Атырау облысы)|Мәдениет]] — [[Қызылқоға ауданы]]ндағы ауыл. === Қызылорда облысы === * [[Мәдениет (Жалағаш ауданы)|Мәдениет]] — [[Жалағаш ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Қазалы ауданы)|Мәдениет]] — [[Қазалы ауданы]]ндағы ауыл. === Түркістан облысы === * [[Мәдениет (Бәйдібек ауданы)|Мәдениет]] — [[Бәйдібек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Келес ауданы)|Мәдениет]] — [[Келес ауданы]], [[Бірлік ауылдық округі (Түркістан облысы)|Бірлік ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Мәдениет (Сарыағаш ауданы)|Мәдениет]] — [[Сарыағаш ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Мақтаарал ауданы)|Мәдениет]] — [[Мақтаарал ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Ордабасы ауданы)|Мәдениет]] — [[Ордабасы ауданы]]ндағы ауыл. === Солтүстік Қазақстан облысы === * [[Мәдениет (Есіл ауданы)|Мәдениет]] — [[Есіл ауданы (Солтүстік Қазақстан облысы)|Есіл ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Тайынша ауданы)|Мәдениет]] — [[Тайынша ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Ғабит Мүсірепов ауданы)|Мәдениет]] — [[Ғабит Мүсірепов ауданы]]ндағы ауыл. === Қырғызстан === * [[Мәдениет (Баткен облысы)|Мәдениет]] — [[Баткен облысы]] [[Лейлек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Араван ауданы)|Мәдениет]] — [[Ош облысы]] [[Араван ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Жуас ауылдық округі)|Мәдениет]] — [[Ош облысы]] [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] [[Жуас ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Мәдениет (Шарқ ауылдық округі)|Мәдениет]] — [[Ош облысы]] [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]] [[Шарқ ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Мәдениет (Талас облысы)|Мәдениет]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. * [[Мәдениет (Шу облысы)|Мәдениет]] — [[Шу облысы]] [[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} nh6kbs9byp7ysifzi8t8ysns1cs7t7e 0 192506 3062174 2937091 2022-08-18T21:01:59Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік бөлініс */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ыстықкөл облысы |Шынайы атауы = Ысык-Көл облусу |Елтаңба = Issyk kul obl coa.svg |Ту = Issyk kul obl flag.svg |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Қарақол қаласы|Қарақол]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 21.11.1939 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Ақылбек Шәріпұлы Османалиев<ref>{{Lien web|titre=New representative of Government in Issyk-Kul region appointed|url=https://24.kg/english/92459_New_representative_of_Government_in_Issyk-Kul_region_appointed/|éditeur=24.kg}}.</ref> |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 463 900 |Санақ жылы = 2015 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 10.8 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 43 100 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = 7 439 ([[Жеңіс шыңы]]) |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Issyk Kul Province in Kyrgyzstan.svg |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-Y |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = I |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Ыстықкөл облысы''' ({{lang-ky|Ысык-Көл облусу}}) — [[Қырғызстан]] елінің шығыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бірліктерінің бірі. 1939 жылы қарашаның 21 құрылған. Әкімшілік орталығы – [[Қарақол қаласы|Қарақол]] қаласы. Қырғызстан [[Шу облысы|Шу]] мен [[Нарын облысы|Нарын]] облыстарымен шектеседі. [[Сурет:AlaKol.jpg|thumb|250px|Алакөл көлі, [[Теріскей Алатау]]]] ==Әкімшілік бөлініс== 5 аудан: *[[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]] – Теплоключенка а. *[[Жетіөгіз ауданы]] – Қызылсу а. *[[Тоң ауданы]] – Бөкенбай а. *[[Түп ауданы]] – Түп а. *[[Ыстықкөл ауданы]] – [[Шолпаната]] қ. 2 облысқа бағынатын қала: *[[Қарақол]] *[[Балықшы (қала)|Балықшы]] ==Ұлт құрамы (2009)<ref name=stat>{{Citation | last = | first = | author-link = | last2 = | first2 = | author2-link = | title = Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009. Книга 3 (в таблицах). Регионы Кыргызстана: Иссык-Кульская область | place = Бішкек| publisher = ҚР Ұлттық Статистикалық Комитеті | origyear = | year =2010| month= | volume = | edition = | chapter = | chapterurl = | page = | pages = | url = http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archiveurl=http://web.archive.org/web/20110810173507/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf|archivedate=2011-08-10}}</ref>== *[[Қырғыздар]] – 377,994 (86.2%) *[[Орыстар]] – 35,275 (8.0%) *[[Қазақтар]] – 6,464 (1.5%) *[[Ұйғырлар]] – 3,897 (0.9%) *[[Қалмақтар]] – 3,801 (0.9%) *[[Дүнгендер]] – 3,124 (0.7%) *[[Өзбектер]] – 2,982 (0.7%) *[[Татарлар]] – 2,098 (0.5%) *[[Украиндар]] – 1,170 (0.3%) *Басқалар – 1,584 (0.3%) == Дереккөздер == <references/> == Сілтемелер == {{commons|Issyk Kul Province}} *[http://www.welcome.kg/ru/kyrgyzstan/region/issyk/ Облыс туралы мәлімет]{{ref-ru}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ыстықкөл облысы]] [[Санат:1939 жылы құрылғандар]] kcjtf6c91k1bzf2njodldthj9esur7o 0 196258 3061988 3061817 2022-08-18T12:37:55Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Қырғызстан */ wikitext text/x-wiki == Қазақстан == '''Елді мекендер:''' * [[Ақтөбе (Байзақ ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жамбыл облысы]] [[Байзақ ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Жуалы ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Ақсу ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жетісу облысы]] [[Ақсу ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Кербұлақ ауданы)|Ақтөбе]] – [[Жетісу облысы]] [[Кербұлақ ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Бұқар жырау ауданы)|Ақтөбе]] – [[Қарағанды облысы]] [[Бұқар жырау ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Шет ауданы)|Ақтөбе]] – [[Қарағанды облысы]] [[Шет ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Қызылорда облысы)|Ақтөбе]] – [[Қызылорда облысы]] [[Қармақшы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Жетісай ауданы)|Ақтөбе]] – [[Түркістан облысы]] [[Жетісай ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Отырар ауданы)|Ақтөбе]] – [[Түркістан облысы]] [[Отырар ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Шығыс Қазақстан облысы)|Ақтөбе]] – [[Шығыс Қазақстан облысы]] [[Ұлан ауданы]]ндағы ауыл. '''Таулар:''' * [[Ақтөбе (тау, Күршім ауданы)|Ақтөбе]] – [[Зайсан (көл)|Зайсан]] көлінің солтүстігінде, [[Бұқтырма (бөген)|Бұқтырма]] бөгенінің оң жағалауындағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Ұлан ауданы)|Ақтөбе]] – [[Өскемен]] қаласының солтүстік-батысындағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Ақмола облысы)|Ақтөбе]] – [[Ақмола облысы]] [[Ақкөл ауданы]]ндағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Көкшетау)|Ақтөбе]] – [[Көкшетау]] қыратының солтүстік-шығысындағы тау. * [[Ақтөбе (тау, Елікті)|Ақтөбе]] – [[Елікті (тау)|Елікті]] тауының батысындағы тау. * [[Ақтөбе (төбе, Қызылорда облысы)|Ақтөбе]] – [[Қызылорда]] қаласынан оңтүстік-шығысында 38 км жердегі құмды төбе. * [[Ақтөбе (төбе, Атырау облысы)|Ақтөбе]] – [[Атырау облысы]] [[Жылыой ауданы]]ндағы төбе. * [[Ақтөбе (шоқы)|Ақтөбе]] – [[Желдіадыр]] жотасынан оңтүстік-шығысқа қарай 30 км жердегі шоқы. * [[Ақтөбе (шоқы, Қарағанды облысы)|Ақтөбе]] – Мұзбел қыратының шығысындағы дөңгелене келген шоқы. == Қырғызстан == * [[Ақтөбе (Жалалабат облысы)|Ақтөбе]] – [[Жалалабат облысы]] [[Кербен (Қырғызстан)|Кербен]] қаласына қарасты ауыл. * [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. * [[Ақтөбе (Ыстықкөл облысы)|Ақтөбе]] – [[Ыстықкөл облысы]] [[Жетіөгіз ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} 7k14ndxallvj942z1gtsxwobt7rfysl 0 199928 3062193 3056742 2022-08-19T03:39:14Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Ресей |статусы = Қала |қазақша атауы = Барнауыл |шынайы атауы = Барнаул <br />[[Сурет:Barnaul Skyline 2007.jpg|290px|center]] |елтаңба = Barnaul coat of arms.jpg |ту = Flag of Barnaul.svg |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 53|lat_min = 20|lat_sec = 84 |lon_dir = E|lon_deg = 83|lon_min = 46|lon_sec = 74 |CoordAddon =type:city_region:RU |CoordScale = |ел картасы = |аймақ картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймағы = Алтай өлкесі |кестедегі аймақ = |аудан түрі = Муниципалды құрылым |ауданы = [[Барнауыл қаласы (муниципалдық құрылым)|Барнауыл қаласы]] |кестедегі аудан = Барнауыл қаласы (муниципалдық құрылым){{!}}Барнауыл қаласы |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = 5 аудан |басшының түрi = Қала басшысы |басшысы = [[Людмила Николаевна Зубович]] |құрылған уақыты = 1730 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1771 |жер аумағы = 321 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = континеттік |ресми тілі = орыс тілі |тұрғыны = {{Өсім}} {{nobr|621 669}}<ref name="akgks">{{cite web | publisher = Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Алтайскому краю | url = http://ak.gks.ru/DocLib1/Население/chisl1.01.12.htm | title = Оценка численности постоянного населения на 1 қаңтар 2012г. | accessdate = 2012-04-07 | archiveurl = http://www.webcitation.org/67FVumy7f | archivedate = 2012-04-28 }}</ref> |санақ жылы = 2012 |тығыздығы = 1862,4 |шоғырлануы = 776<ref>[http://www.altairegion22.ru/gov/administration/stuct/build/barnaul_agglomeration/ Барнаульская агломерация] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120502150307/http://altairegion22.ru/gov/administration/stuct/build/barnaul_agglomeration/ |date=2012-05-02 }} {{ref-ru}}</ref> мың адам(2010) |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = барнауылдық<br />барнауылдықтар |телефон коды = 3852 |пошта индексі = 656xxx |пошта индекстері = |автомобиль коды = 22 |сандық идентификаторы = 01401 |ортаққордағы санаты = Barnaul |сайты = www.barnaul.org |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Барнауыл''' ({{lang-ru|Барнау́л}}) — [[Ресей]] қаласы ([[1730]] жылы құрылып, қала мәртебесін [[1771]] жылдан бастап алды), 1937 жылдан бастап [[Алтай өлкесі]]нің ({{lang-ru|Алтайский край}}) әкімшілік орталығы. Қала [[Батыс Сібір жазығы|Батыс Сібір]]дің оң жағында, Барнаулка өзенінің [[Обь]] өзеніне құяр тұсында орналасқан. Қала ауданы – 321 км², халқы – 621,7 мың адам ([[2012]])<ref>В. Ревякина, Барнауыл. Ғылыми-анықтамалық атлас. 2006, ПО Инжгеодезия</ref>, сонымен бірге қала халқының саны бойынша Ресейде 21-ші орында тұр. Қала округтерінің шекарасында бағындырылған елді мекендердегі тұрғынды қосқанда Барнауыл халқы 681,5 мың адамды құрайды. Сібірдің ауқымды өндірістік, мәдени және білім орталығы: 9 мемлекеттік ЖОО, 5 театр, мұражайлар және ХVIII-XX ғасырларға жататын сәулет өнерінің көне ескерткіштері бар. == Тарихы == [[File:Barnaul Schild.jpg|thumb|300px|Қаланың кіре берістегі көрінісі]] === Қалануы === Археологиялық зерттеулер қазіргі Барнауылдағы алғашқы қоныстар тас ғасырында пайда болғандығын көрсетеді. Қала аумағында осы күнге дейін 63 археологиялық ескерткіш сақталған. Олар көбіне көне заманнан орта ғасырға дейін сақталған қалашықтар, қорғандар, тұрақтар және мекендер. Бұл тұрақтардың көпшілігі Обь өзенінің сол жағалауында, Барнауылдың таулы жақтарында, [[Мохнатушка]], [[Казённая Заимка]], [[Гоньба]] және [[Научный Городок]] сияқты жерлерінде орналасқан ауылдарында кездеседі<ref name="BARNAUL-ATLAS06">. {{кітап | тақырыбы = Барнауыл. Ғылыми-анықтамалық атлас | жауапты = В. Ревякинаның редакциясымен &nbsp;С. | жылы = 2006 | баспасы = ПО Инжгеодезия | орны = Барнауыл }}</ref>. [[Алтын Орда]] дәуірінде, орыстардың Сібірге қоныс аударуына дейін, мұнда [[Абакша]] деген қамал-қала тұрған. Осы қаладан төлеуіттер көршілес халықтарға шабуыл жасады. Барнауылдың қала болып қаланған ресми уақыты [[1730]]-жылы деп есептеледі. Мұны кен өндіруші Акинфий Демидовтың Алтай өңіріне завод салу мақсатында 200 шаруаны алып келуімен байланыстырады. Алайда, қаланың құжаттық мақұлданған жылы 1739-жылы болып саналады. Себебі, аталмыш жылы Демидов Барнауылда күміс балқыту зауытының құрылысын бастаған еді.<ref>{{кітап | автор = Адрианов А.&nbsp;В. | тақырыбы = 1883 жылы Орыс географиялық қоғамы және оның Батыс Сібір бөлімінің нұсқауы бойынша [[Алтай]] және [[Саян]] тауларына жасалған саяхат | жылы = 1886 | баспасы = Орыс географиялық қоғамы және оның Батыс Сібір бөлімі | беттері = 1—144 }}</ref> Осы саяхат қаланың дамуына оң әсерін тигізді. Соның әсерінен Баранауылға Орталық Ресей және Уралдан қоныс аударушылар көптеп келе бастады. ==== Этимология ==== Қала атауының шығу төркініне байланысты түрлі гипотезалар көп. Белгілі жазушы және өлкетанушы ғалым [[Марк Юдалевич]] өзінің мақалаларында атаудың шығуына байланысты әртүрлі ғалымдардың зерттеулерін жинаған<ref> {{мақала |автор = Юдалевич М. |тақырыбы= Алғашқы Барнауыл |сілтеме = http://www.ap.altairegion.ru/116-02/13.html |баспа = «Алтайская правда» |тип = газет |орны = Барнауыл |жылы = 2002 |нөмірі = 116—117 (24017—24018) }}</ref>. Зерттеушілер жұмысының жалпы ойы, гипотезасы «Барнауыл» атауының [[Түркілер|түркі]]лік немесе моңғолдық шығу тарихы бар, бірақ атаудың тәржімасы бірнеше нұсқалылығымен ерекшеленеді деген пікірге саяды. * Көп уақыт бойы «Барнауыл» сөзінің түп төркіні қазақ тілінен аударылған деген нұсқа таратылды. «Жақсы мал жайылым»<ref>{{кітап | авторы = Тужилин Н. | тақырыбы = Сенің айналаңдағы әлем. 8-ші бөлім. Атаулар не дейді? Мұхиттар және жағалаулар бойымен | сілтеме = http://www.bibliotekar.ru/encMir/67.htm | жылы = 1966 | баспасы = Крым | орыны = Симферополь }}</ref> немесе «Барна ауылы» және «Барн» сөзі Сібір хандығының көшпенділерінің атауының бірі деп есептеледі. Алайда, тарихшылардың пікірі бойынша, бұл сөз —халықтық этимология. Себебі, қазақтарда «Барн» атауы жоқ және олар Жоғарғы Обь жерлерінде көшпеген. Ал, «жақсы мал жайылым» деген сөздің «жайлау» деген балама атауы бар<ref name="UMANSKY">{{мақала |авторы = Уманский А.&nbsp;П. |тақырыбы= Что в имени твоём? |баспасы = Барнаул |түрі = журнал |орыны = Барнауыл |жылы = 1997 |нөмері = 1—2}}</ref>. [[File:Barnaul-old-001.jpg|250px|left|thumb| Барнауыл қаласы. XX ғасыр]] * Барнауыл атауының [[этимология]]сын ғалымдар «Барнаулка» өзенінің атауымен байланыстырады. Бұл өзен XVIII ғасырдың сызбаларында «Бороноул» немесе «Бороноур» деп аталған. Кей құжаттарда өзен «Баранаул» деп аталған екен. [[1745 жыл]]дан бастап қана Шелегиннің картасында <ref>{{кітап | авторы = Паллас П.&nbsp;С. | тақырыбы = Ресей мемлекетінің түрлі жерлеріне саяхат 1773—1778. 5 томдық. Кітап 2. | жылы = 1786 | орыны = СПб }}</ref> аталмыш өзен «Барнауыл өзені» деп аталған.<ref>{{cite web | url = http://irbis.asu.ru/docs/altai/history/chrono/1734.html | title = Алтай тарихының хронологиясы&nbsp;— 1734 жыл | publisher = Алтай мемлекеттік университеті | accessdate = 2007-09-21 | deadlink = unknown-host }}</ref>. Томск профессоры [[Андрей Дульзон]] қаланың атауы екі түрлі [[көне түркі]]лік түбірден жасалған деген болжам айтады. Бұл [[топоним]]нің алғашқы формасы «Бороноул». Сөздегі «боро» түбірі көптеген моңғол және түркі тілдеріндегі «қасқыр» деген мағынаны, ал «ул» формасы түркі тілдерінде «өзен» деген мағынаны береді. Осылайша, «Барнауыл»   атауы «қасқыр өзені» немесе «қасқыр көлі» деген де мағына беруі мүмкін<ref name="UMANSKY"/>. «Барнауыл» сөзінің этимологиясы жайында айтылған соңғы нұсқаның жаны бар. Себебі, ертеректе Барнаулка өзенінің бойында қасқырлар көп болған және өзеннің құяр сағасында көлдер орналасқан. Сонымен қатар, қасқыр (бөрі) [[Алтай]] халқы үшін қасиетті аңдардың бірі болып саналады. Уақыт өте келе, сөз белгілі формацияға ұшырап, «орыстанып», орыс говорларына бейімделіп, қала атауына айналып кетті<ref>{{cite web | url = http://www.barnaul-info.ru/history/ | title = Қала тарихы | publisher = «Барнаул-инфо» сайты | accessdate = 2007-09-21 | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144kUoZB | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. * Барнауылдық тарихшы және археолог А. Уманский өзен атауы туралы нұсқаны дамытып, «Бороноул» топонимінің төлеуіттік тарихы бар деген болжам айтады. Ғалымның пікірі бойынша, «Боронаул»/«Бороноул» сөздері тілдік метаморфозға ұшырап, нәтижесінде атау «поронгыул» / «по-ронгы» — «лай су», «ул» — «өзен» деген төлеуіт сөзінен шыққан. Нәтижесінде, Барнаулка өзенінің этимологиясы «лай су» деген мағынаны береді. Шындығында, Барнаулка өзені түрлі органикалық, минералдық заттарға, сонымен қатар, құмға толы<ref>{{cite web | author = Юрий Гончаров, Александр Старцев. | date = 28 шілде, 2006 | url = http://www.polit.sib.ru/news/?id=11978 | title = Өңірдің астанасы Бобровка деп аталуы мүмкін, ал тұрғындары&nbsp;— бобровтықтар деп аталуы ықтимал. | publisher = ПолитСибРу | accessdate = 2007-09-21 | deadlink = unknown-host }}</ref>. ==== Геральдика ==== Барнауылдың алғашқы елтаңбасы 1846 жылы бекітілді. Елтаңба қалқаны француздық геральдикалық форманың (тәжі және лентасы жоқ) қалпын береді. Қалқан көлденеңнен 2 бөлікке бөлінген. Жоғарғы бөлігі қалқанның үштен бірін алады. Онда Томск губерниясының  негізгі элементі (наместниктік елтаңба) — жасыл фондағы шауып бара жатқан ақ аттың бейнесі орналасқан. Ат — губерния шаруашылығында, таулы өнеркәсіптегі көлік қызметтерін атқаратын негізгі символ және шаруашылық үшін таптырмайтын жануар. Елтаңбаның төменгі бөлігінде ашықкөк фонда тұтанып тұрған қызыл түсті күміс домна пеші  орналасқан. Ол өз кезегінде елдегі күміс балқыту өнеркәсібінің символы ретінде көрсетілген. Қазіргі заманғы елтаңба 1995 жылы 16 қарашада қабылданды. Оның түпнұсқасы (түрлі түсті және қара-ақ суреттер) Барнауыл қаласының әкімшілігінде тұр және қызыққан азаматтарға қолжетімді. Барнауылдың туындағы ашық көк түс қаланың орналасқан жері — Обь өзенінің символы. Тудың ортасында қаланың елтаңбасы орналасқан<ref>{{cite web | url = http://www.heraldicum.ru/russia/subjects/towns/barnaul.htm | title = Барнауыл қаласы | publisher = Сайт heraldicum.ru | accessdate = 2011-02-01 | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144lMsKY | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. === Революцияға дейінгі аралық === 1748 жылың [[16 ақпан]]ынан бастап<ref>[http://barnaul.org/gorod_1/history/280let/XVIII/ Барнауыл тарихы. XVIII ғасыр] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120803084141/http://barnaul.org/gorod_1/history/280let/XVIII/ |date=2012-08-03 }}</ref> императордың рұқсатымен таулы аймақтың канцеляриясы Колываньнан (Алтай өңірі) Барнауыл заводына көшірілді. 1766 жылы орыс өнертапқышы [[Иван Ползунов]] Барнаулка өзенінің бойында Ресейдегі ең алғашқы бу машинасын ойлап тапты, ал 1771 жылы Барнауылға «таулы қала» мәртебесі берілді<ref>{{кітап | тақырыбы = Батыс Сібірдің шаруашылық және мәдениетін меңгерудің тарихи тәжірибесі: Ғылыми еңбектердің жинағы. І кітап. | жауапты = Ю.&nbsp;Ф. Кирюшина және А.&nbsp;А. Тишкинаның редакциясымен | жылы = 2003 | баспасы = Алтай университетінің баспасы | орыны = Барнауыл | беті = 464 }}</ref> (басқа деректер бойынша 1828 жылы<ref>[http://new.hist.asu.ru/biblio/borod5/got/15.html ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы және ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде Барнауылдың құқықтық мәртебесі мәселесіне арналған құжат] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120725201341/http://new.hist.asu.ru/biblio/borod5/got/15.html |date=2012-07-25 }}</ref>). Қалаға берілген мәртебеге байланысты (астанадан алшақтығына қарамастан) өте жылдам өсті. 1835 жылдары қалада 9 мың адам тұрды. Қала құрылысы Санкт-Санкт-Петербург архитектурасының ықпалымен дамыды. 1764 жылы техникалық кітапхана, 1776 жылы —Барнауыл «театр үйі», ал 1827 жылы — алғашқы [[типография]] ашылды. П. К. Фролов Алтай мемлекеттік өлкетану мұражайының жұмысын ұйымдастырады. Аталмыш мұражай Сібірдегі бірінші мұражай болып саналады<ref>{{кітап | авторы = Тишкина Т.&nbsp;В. |тақырыбы= 1918—1931 жж. Алтай өлкетану ұйымдарының жұмысы. Монография | жауапты = Ғыл. ред. Кирюшин Ю.&nbsp;Ф. | жылы = 2004 | баспасы = Алтай университетінің баспасы | орыны = Барнауыл | беті = 312}}</ref>. Қазба байлықтарының азаюы және крепостнойлық құқықтың алынып тасталғандығы —1893 жылы Барнауылдағы күміс балқыту зауытының жабылуына әкеліп соқты. Соның салдарына Барнауыл ірі сауда қаласына айналды. Өнеркәсіптің жаңа түрлері: тері илеу, кірпіш жасау, сыра дайындау, ас тұзын игеру, орман шаруашылығы және т.б. пайда бола бастады<ref>{{кітап | авторы = Гончаров Ю.&nbsp;М., Чутчев В.&nbsp;С. | тақырыбы = ХІХ ғ. ІІ жарт. — XX ғ. басындағы Батыс Сібірдегі мещан тобы }}</ref>. 1917 жылы [[2 мамыр]]да Барнауылда үлкен өрт болады. 40-қа жуық кварталдар, қала архитектурасы, әсіресе ағаш үйлердің барлығы да жанып кетеді. Қаланың қайта тұрғызылуына сол кезеңде Ресейде басталған [[Азаматтық соғыс]] кедергі болады. === Кеңестік уақыт === [[1917 жыл]]ы [[7 желтоқсан]]да қалада [[Кеңес үкіметі]] орнады. Алайда, 1918 жылы 18 маусымда [[ақ гвардяшылдар]] бұл үкіметті қолдамай, төңкеріс жасады<ref>{{кітап | авторы = Скубневский В.&nbsp;А., Гончаров Ю.&nbsp;М. |тақырыбы= ХІХ ғ. ІІ жартысы және XX ғ. Алғашқы ширегіндегі Батыс Сібір қалалары | жылы = 2004 | орыны = Барнауыл}}</ref>. 1919 жылы 9-11 желтоқсанда Барнауыл қаласы [[Ефим Мамотов]]тың партизандық армиясының күшімен алынды. Ақгвардияшылдар Новоникольскіге (қазіргі [[Новосібір]]) жету мақсатында қаланы тастап кетті. Қалада қалу өте қауіпті еді: әр тұстан Қызыл армия өкілдері қаптады, ал қаланың өзінде партиялық ұйымдар төңкеріс ұйымдастырып жатты. Ақгвардияшылдар М.Ворожцовтың басқаруымен Бірінші Чумық Кеңестік партизандар дивизиясының торуылына тап болып, кейін шегінді. XX ғасырдың 20—40-шы жылдары Барнауылдың дамуы [[индустрияландыру]] және [[Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру|ұжымдастыру]] үрдістерінің дамуымен анықталды. Қалаға кіші ауылдар мен қыстақтардан тұрғындар көшіп келе бастады. Кейіннен Барнауыл қаласы агроөнеркәсіптік аймақ мәртебесіне ие болды. 1932 жылы Батыс Сібірдегі ең ірі Барнауыл [[мата комбинаты]] салынды. [[1937 жыл]]ы Алтай өңірінің қалыптасуына байланысты Барнауылға Алтайдың әкімшілік орталығы мәртебесі берілді. [[Ұлы Отан соғысы]] жылдарында қалаға [[Мәскеу]]ден, [[Ленинград]]тан, [[Одесса]]дан, [[Харьков]] және басқа да қалалардан [[неміс]] әскерлерімен оккупацияланған (басып алынған) жүзге жуық өндірістік өнеркісіп орындар көшірілді. Олар қаланың негізгі өнеркәсібіне айналды. Кей деректерге қарағанда<ref>{{cite web | url = http://www.ada.ru/Guns/bsz/index.htm | title = Барнауыл станоктар жасап шығаратын зауыттарының оқ-дәрілері | publisher = ADA корпорациясы | accessdate = 2007-09-21 | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144m19m3 | archivedate = 2011-08-20 }}</ref><ref>{{cite web | date = 15 сәуір, 2005 | url = http://www.rusarchives.ru/evants/exhibitions/participants_victory.shtml | title = «Участники Победы». Архивтік құжаттардың жәрмеңкесі | publisher = Ресей архивтері | accessdate = 2007-09-21 | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144mYxXO | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>, [[Қызыл армия]] соғыста пайдаланған оқ-дәрілердің тең жартысына жуығы Барнауылдағы станок жасап шығаратын зауытта шығарылған. Соғыстан кейінгі жылдар қаладағы өнеркәсіптік «бум» және қала құрылысының дамуымен ерекшеленді. Бұл кезеңде Барнауылдың территориясы 2 есеге өсті. Қаланың қайта тұрғызылуына, дамуына, яғни жаңа үйлер құрылысы үшін солтүстік және солтүстік-батыс бөліктері таңдап алынды. [[1980 жыл]]ы КСРО Жоғарғы Кеңесінің жарлығымен қала [[Қазан революциясы]] орденімен марапатталды <ref>Барнауылдың туында — Қазан Революциясының ордені // Алтайская правда, 5 наурыз, 1983 ж</ref>. === Барнауыл қазіргі заманда === КСРО үкіметі құлаған соң және елдегі саяси-экономикалық жағдайлардың ушығуына байланысты қаладағы ірі өнеркәсіптік өндіріс орындары банкротқа ұшырап, дәрменсіз күйге түсті. Нәтижесінде Барнауыл өндірістік орталықтан экономиканың басқа салаларына: сауда, қызмет көрсету, құрылыс және азық-түлік өнеркәсібіне көше бастады. Оған қоса, қалада тұрғын үй қорының көнергендігі, жол инфрақұрылымының ескіруі мәселелері бар еді. == Физикалық-географиялық сипаттама == === Географиялық орналасуы === Қала Батыс Сібір жазығының орманды алқабында, Приобье шоқысының солтүстік-шығысында, Обь өзенінің жоғарғы ағысының оң жағалауына құятын Барнаулка өзенінің қасында орналасқан. Солтүстік және батыс бөлігінен Барнауыл Обь өзенінің аңғарларын айналып өтеді, ал оңтүстік-батыстан  орманды қоршайды. Мәскеуге дейінгі арақашықтық — 3419 км. Барануылға жақын орналасқан ірі қала — [[Новосібір]] қаласы (239 км). [[Географиялық координаттар]]: {{coord|53|20.84|N|83|46.74|E|type:city}}. Барнауыл [[Гамбург]], [[Дублин]], [[Ливерпуль]], [[Минск]], [[Петропавловск-Камчатский]], [[Самара]] және [[Эдмонтон]] қалалары сияқты ендікте орналасқан. === Жер бедері === Барнауыл территориясының рельефін қала орналасқан Приобь шоқысы, Обь және Барнаулка өзендерінің аңғарлары анықтайды. Биіктіктердің абсолютті белгісі — Барнаулка өзенінің сағасынан 132—135 метрден қаланың солтүстік бөлігіне дейін 230—250 м; су көлемінің жалпы еңістігі — солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа Барнаулка алабына дейін<ref>{{кітап | тақырыбы = Барнауыл энциклопедиясы | жауапты = Скубневского В.&nbsp;А. | жылы = 2000 | баспасы = АлтМУ баспасы | орыны = Барнауыл}}</ref>. Барнауылдың оңтүстігінде "Таулы" деп аталатын бөлігі бар. Бұл бөлік—Обь және Барнаулка өзендерін бөліп тұрады. Рельеф эррозияланған кішігірім құрылымдық формалармен: Пивоварка өзені алабы (12 км), жыра, сайлардың көптігімен күрделенеді. Обь алабының бөктері тіп-тік құламалы болып келеді (25—60 градус), кей жерлерде биіктігі 50—110 м жарлар да кездеседі<ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. Барнаулка  өзеннің терассасы рельефтің аккумуляциялық түрлеріне ұқсайды. Алқаптың өзі кең емес (50—200 м, солтүстік-батыс бағытта биіктігі теңіз деңгейінен 137-ден 185 метрге дейін үш өзен алқабы жайылып жатыр. {|class="graytable" style="text-align:center" |+ |width="25%"|[[File:Barnaul Skyline 2007.jpg|center|220px]] |width="25%"|[[Сурет:Dolinaobinauchgorodok.jpg|center|220px]] |- |Қаланың орталығы. Таулы саябақтан алынған көрініс |Ғылыми қалашықтың қасындағы Обь өзенінің алқабы |} {|class="graytable" style="text-align:center" |+ |width="25%"|[[Сурет:Birch grove in Barnaul.JPG|center|220px]] |width="25%"|[[File:Barnaul Hafen.jpg|center|220px|Barnaul Hafen]] |- |Барнауылдағы күз |Барнауыл порты. 2001 жыл |} ==== Барнаулка өзені ==== Барнаулка – кіші өзендерге жатады. Өзен Батыс Сібірдің оңтүстігінде орналасқан және 167 км ұзындықта созылып жатыр. Өзен бассейнінің ауданы 5720 шаршы км. Бассейн контуры Барнауыл территориясы мен Алтай өңірінің 8 әкімшілік ауданына шақ келеді. Өзеннің қазіргі алқабы көне жылға ағымдарының сағасында орналасқан. Ал, алқаптың жоғарғы жағында ағынды көлдердің онға жуығы орналасқан шығыңқы шұңқырлар бар. === Климаты === Барнауылдың [[Континенттік климат|континенталдық климаты]] Батыс Сібірдің оң жағында өзгеше географиялық орналасуымен анықталады. Алтай тауларынан, [[Солтүстік Мұзды мұхит]]тан және [[Орталық Азия]]ның жартылай шөлді аймақтарынан келетін [[ауа массалары]]ның өзара араласуынан қаладағы табиғи жағдайды күрделендіреді. Барнауыл қысының қаттылығы шамалы, қар аз жауады және жазы жылы. Жыл мезгілінің ең суық мезгілі —қаңтар (орташа температурасы −17,5&nbsp;°C), ең жылысы — шілде (+19,8&nbsp;°C). Ауа температурасының абсолютті максимум (көлеңкедегі ауа температурасы) 1953 жылы шілдеде және 2002 жылы тамыз (+38,2&nbsp;°C) айларында бақыланды. Ауа температурасының абсолютті минимумы  1951 жылы қаңтар айында (−51,1&nbsp;°C) анықталды. Ауа аяздануының соңғы күні — [[19 мамыр]], ал алғашқы күні — [[17 қыркүйек]]<ref name="BARNAUL-ATLAS07"> {{кітап | тақырыбы = Барнауыл. Ғылыми-анықтамалық атлас | жауапты = Ревякина В.&nbsp;С. | жылы = 2007 | баспасы = ПО Инжгеодезия | орыны = Барнауыл }}</ref>. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы суық мезгілдерде 73—76 % шамасында түрленсе, жылы мезгілде 62 % шамасында өзгереді. Атмосфералық жауын-шашынның жартыжылдық көлемі 539 мм құрайды. Жылы маусым кезінде (сәуір — қазан) жалпы жауын-шашын көлемінің 65 % -ы жауады. Жауын-шашынды күндердің көлемі орта есеппен — 180 күн, оның ішінде 113 күні күз-қыс маусымдарына тұстас келеді<ref>{{кітап | авторы = Кошинский, Кухарская В.&nbsp;Л. | тақырыбы = Барнауылдың климаты | жылы = 1984 | баспасы = ЗапСибНИИ | орыны = Новосібір | id = УДК 551.5821.1 (571.15-21) | беті = 125}}</ref>. Ауа-райы бұлыңғыр, бұлтты, күн райы ашық және жартылай ашық күндердің бір жылдағы саны — 130, сәйкесінше 49 (күн рай ашық) және 186 (күн райы жартылай ашық). Жыл бойындағы күн сәулесінің ұзақтығы — 2180 сағат<ref name="BARNAUL-ATLAS07"/>. Желдің ұшу бағыты Барнауылдың оңтүстік-батыс, батыс және оңтүстік бөліктерінде басым келеді. === Қала өсімдігі === Барнауыл және оның айналасындағы аймақтардың өсімдігі оңтүстік орманды дала алқабына тән. Таулы алқаптарда өсімдіктердің мен астық түрлерінің: жіңішкежапырақты қоңырбас, бүлдіргелі жапырақ, сарбас жоңышқа сияқты көптеген сирек кездесетін түрлері бар <ref> {{кітап |авторы=Олькова О.&nbsp;А. |тақырыбы=Барнауыл қаласы және маңайындағы алқаптардың урбанофлорасы // Аймақтық табиғатты қолдану және экологиялық мониторинг |орны =Барнауыл |жылы=1996 |беті=265—267 }}</ref>. Орманды алқаптар қайың ағаштарына, итмұрын, қараған өсімдіктеріне толы. Жыралардың үстіңгі бөлігінде Барнауыл таспалы орманы өсіп жатыр. Бұл орманда өсімдіктердің ағаш-бұта тектес тұқымдарының 30-ға жуық түрін кездестіруге болады. Өзен аңғарларында [[мойыл]], [[үйеңкі]], [[терек]], [[ырғай]] ағаштары көптеп өседі. Қаланың ішіндегі өсімділік жағдайы жасанды отырғызылған саябақтарымен: «Юбилейный» саябағы, Орталық саябақ, «Солнечный ветер» саябағы, «Лесная сказка» бағы, «Нагорный» саябағы, Барнауылдың денрарийі, гүлзар бақтар, бульварларымен ерекшеленеді. Ағаштардың негізгі түрлері — қара терек, үйеңкі, шетен, [[қайың]], сібір [[шырша]]сы, [[алма]] ағаштары. Қалада барлығы тамырлы өсімдіктердің 880 түрі өседі, олардың 30-ға жуығы Алтайдың [[қызыл кітап|қызыл кітабына]] енгізілген <ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. === Экологиялық жай-күйі === Барнауыл ірі өндірістік қала болғандықтан, мұнда табиғатқа залал келтіретін антропогенді объктілер көп. Обь және Барнаулка өзендерін қоспағанда, қаладағы табиғи кешендердің басым көпшілігі экологиялық күйі нашар аймаққа жатады. Ауаның ластануы қаладағы жекешеленген өндірістік шаруашылық объектілерінен және пешпен жылытатын нысандардың әсерінен болады. Зиянды қалдықтардың көлемі жылына 80 мың тоннаны құрайды. Атмосфераның ластануына көлік транспортының да едәуір әсері бар. Қаланың солтүстік аудандарында (Ленин, Октябрь аудандары) экологиялық жағдай тым ушыққан. Мұндағы өндірістік нысандар жер бетіне кадмий қалдықтарын рұқсат етілген шектен 10 есе артық шығарады. Қаланың оңтүстігінде (Орталық аудан) Алтай агрегат зауытының жанында орналасқан Пивоварка өзенінің аңғарлары экологиялық жағдайы өте нашар аймақтарға жатады<ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. Қаланың кей бөліктерінің (Индустриальный ауданы, Темір жол аудандары) экологиялық жайын салыстырмалы түрде жақсы деп бағалауға болады. Бұл жерлерде кадмийдің шектен тыс шығарылуы 2-5-ке тең<ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. Негізінен, қаладағы жер үсті суларының ластануы өндірістік нысандардың тазаланбаған қалдық суларды Обь және Барнаулка өзендеріне ағызуынан пайда болып жатыр. Тазаланбаған, қалдық лас суларды шығаратын өндірістік орындарға Барнауыл көлік шиналарын шығаратын зауытын (жартыжылдық орта есеппен 3 млн м³), Алтайдизель зауытын (жартыжылдық орта есеппен 500 мың м³-ға жуық), [[Барнаултрансмаш]] зауытын (шамамен 270 мың м³-ға жуық), 3 ЖЭС (11 млн м³-ға жуық), қаладағы тазалау орындарын (шамамен 100 млн м³) жатқызуымызға болады. Пивоварка, Власиха, Сухой Лог өзендеріне келетін лас сулардың басым көпшілігі көлік тұрақтарынан, АЗС мекемелерінен, көлік жолдарының құрылысынан келіп қосылады<ref>Экологический вестник ИВЭП СО РАН, Барнауыл. 2006 жыл.</ref>. == Халқы == Барнауыл қаласы және қала құрамына кіретін елдімекендерді қоса есептегенде халқының саны 681 мың 463 адам болып есептеледі<ref name="akgks" /> ([[2012]]). Бұл Алтай өңірі қала халқының 42 %-ын құрайды. Халқының тығыздығы — 2018 адам/км². Әйел қоғамының үлесі (55%) ер адамдарға (45%) қарағанда басым. Жас ерекшелігі бойынша ер адамдардың үлесінің басымдылығы 9 жасқа дейінгі аралықта байқалады. Еңбекке қабілетті жастағы халықтың бөлігі 67 %-ды құрайды, оның 13 %-ы өндірістік секторда жұмыс жасайды<ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. Жұмыссыздық деңгейінің ресми бекітілген деңгейі — 0,7 %. [[2009 жыл]]ы алғашқы рет қала халқы санының табиғи өсімі байқалды. Туу саны өлім-жітім санын 839 адамға өсірді<ref>{{cite news |author= |title=Сібір агенттігінің жаңалықтары |url=http://barnaul.sibnovosti.ru/science/92961-v-barnaule-vpervye-za-mnogie-gody-otmechen-estestvennyy-rost-naseleniya |work=Барнауылда көп жылда қайталанбаған халықтың табиғи өсімі байқалды |publisher= |date=11 желтоқсан, 2009 |accessdate=2011-01-31 }}</ref>. Алдыңғы жылдары халық санының азаюы болған жоқ. Себебі, қала Алтайдан, Қазақстаннан және Орта Азия елдерінен келген мигранттарының санымен толысып отырды. === Динамика === {| | style="vertical-align:top"| {| ! style="background:#eee"|  Жыл  ! style="background:#eee"|   Халқы   |- | 1835 || align="right" | 9 100 |- | 1840<ref>[http://dlib.rsl.ru/view.php?path=/rsl01003000000/rsl01003542000/rsl01003542943/rsl01003542943.pdf#page2 Таблицы о состояніи городовъ Россійской имперіи]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> || align="right" | 9 927 |- | 1860 || align="right" | 11 600 |- | 1897<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg=79 Ресей империясы халқының 1897 жылғы бірінші жалпыхалықтық санағы]</ref> || align="right" | 21 073 |- | 1911 || align="right" | 52 000 |- | 1916 || align="right" | 71 200 |- | 1917 || align="right" | 56 100 |- | 1926<ref>[http://ak.gks.ru/peep2010/DocLib3/1926.htm 1926 жылғы халықтың бірінші Жалпыкеңестік санағы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121211030736/http://ak.gks.ru/peep2010/DocLib3/1926.htm |date=2012-12-11 }}</ref> || align="right" | 73 900 |- | 1937 || align="right" | 118 200 |- | 1939 || align="right" | 148 200 |- |} | style="vertical-align:top"| {| ! style="background:#eee"|  Жыл  ! style="background:#eee"|   Халқы   |- | 1945 || align="right" | 210 500 |- | 1959<ref>[http://www.webgeo.ru/db/1959/rus-kr.htm КСРО халқының 1959 жылғы санағы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121120155707/http://www.webgeo.ru/db/1959/rus-kr.htm |date=2012-11-20 }}</ref> || align="right" | 305 100 |- | 1967 || align="right" | 407 000 |- | 1970<ref>[http://www.webgeo.ru/db/1970/rus-zapsib.htm КСРО халқының 1970 жылғы санағы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107114538/http://webgeo.ru/db/1970/rus-zapsib.htm |date=2012-01-07 }}</ref> || align="right" | 439 100 |- | 1979<ref>[http://www.webgeo.ru/db/1979/rus-zapsib.htm КСРО халқының 1979 жылғы халық санағы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120107110804/http://webgeo.ru/db/1979/rus-zapsib.htm |date=2012-01-07 }}</ref> || align="right" | 533 100 |- | 1989<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php 1989 жылығы Жалпыкеңестік халық санағы]</ref> || align="right" | 601 800 |- | 2002<ref>[http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls 2002 жылғы Бүкілресейлік халық санағы]</ref> || align="right" | 667 646* |- | 2008 || align="right" | 653 400* |- | 2010<ref>[http://ak.gks.ru/DocLib1/%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB.2010.htm 2010 жылғы Алтай өңірінің аудандары мен қала халқының саны (2010 жылығы халық санағының нәтижелері бойынша)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111015049/http://ak.gks.ru/DocLib1/%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%A7%D0%B8%D1%81%D0%BB.2010.htm |date=2012-01-11 }}</ref> || align="right" | 666 966* |- | 2011<ref name="akgks" /> || align="right" | 670 882* |- |} | |} <nowiki>*</nowiki> — бағындырылған елді мекендермен === Ұлттық құрам === Барнауылда 100-ден аса ұлт пен ұлыс тұрады. Халқының 89,5% -ын орыстар, саны бойынша келесі ұлттар — [[немістер]] (4,8 %), [[украиндар]] (2,9 %); қалғаны — 2,8 % шамасын құрайды<ref>[http://vbarnaul.ru/description/about.html «В Барнаул» сайты&nbsp;— Жалпы ақпарат] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070510024030/http://vbarnaul.ru/description/about.html |date=2007-05-10 }}</ref>. === Діні === Қалада түрлі бағыттағы діни бірлестіктер көп. Ең ірісі — православиелік шіркеу. Барнауылдағы алғашқы шіркеу 1750 жылы салынып, Петр және Павел атын иеленді. XX ғасырдың басында қалада 40-қа жуық шіркеу, монастырлар болды. Олардың көбі қиратылған немесе 1930-шы жылдары қайта тұрғызылған<ref>Алтай өңірінің шіркеулері мен дінге сену тарихы жөнінде құжаттар. Алтай өңірі әкімшілігінің мұрағат жұмыстары жөніндегі басқармасы. Барнауыл. 1997. 408 с.</ref>. Покров соборындағы құдайға құлшылық жасау 1943 жылдан бастап жаңғыра бастады. Сонымен қатар, құлшылық әрекеттер 1990-жылдан бастап [[Никольск]], [[Знаменск]], [[Дмитриевск]] шіркеулерінде де қайта жаңғырды. Жаңа шіркеулер: [[Перт]] және [[Павел]] шіркеуі, [[Христос]] ғибадаты, [[Андрей Первозванный]] шіркеуі, [[Ионн Богослов]] шіркеуі, [[Михаило-Архангельск]], [[Құдай Анасы]] және [[Александр Невский]] ғибадатханалары да көптеп салына бастады. [[File:Покровский кафедральный собор (Барнаул) 2.jpg||250px|right|thumb|Покров соборы (Барнауыл)]] Сондай-ақ, қалада ескіғұрыптық бағытын ұстанатын бірлестіктер де бар. Сондай бірлестіктің бірі Орыс православтық шіркеуінің құрамына жататын Покров ескіғұрыптық дәстүрлі бірлестігі. Бірлестіктің құрамында 1000-ға жуық адам бар. Қазіргі уақытта шіркеу жаңа Қасиетті Покров шіркеуінің құрылысын салып жатыр <ref>{{cite web|url=http://www.amic.ru/news/54075/|title=Барнауылдық ескіғұрыпшылдар Алтайда ақтасты шіркеу салды|date=15 маусым 2006 г.|accessdate=2010-04-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/6144nrna7|archivedate=2011-08-20}}</ref>. Жаңа шіркеу владимир-суздаль архитектуралық үлгісінде салынған. Қаладағы шіркеулердің ішінде саны жағынан екінші орында Көне православтық Помор шіркеуі тұр. [[File:Barnaul Nikolaevskaia cerkov 1900-e.jpg|left|250px|thumb| Николаев шіркеуі. Барнауыл, 1900 жыл]] Қазіргі таңда өз жұмысын 1960-шы жылдардан бастаған католиктік және лютерандық бірлестіктер де бар. Олардың құрамы шамамен 400 адамға жуықтайды. Қалада әсіресе мұсылмандық бірлестіктердің үлкен басымдылыққа ие екендігін байқауға болады. Мұсылмандық бірлестіктердің қатарында шамамен 30 мың адам бар<ref>Алтай өңіріне 60 жыл: Статистикалық мерейтойлық жинағы. Барнауыл, 1997. 120 б.</ref>. Қалада соборлық мешіттер мен араб және орыс тілдеріндегі кітапхана жұмыс жасайды<ref>[http://www.titoff.ru/news/index.php?id=5633&gid=3 Барнауылда ең алғашқы мұсылмандық мешіт ашылды]</ref>. Одан бөлек, қалада [[1990 жыл|1990-шы жылдан]] бастап Еврейлер бірлестігі де жұмыс жасайды. Барнауылда Еврей мәдениетінің Алтайлық орталығы, еврейлік жексенбілік мектеп, [[ульпан]] ([[иврит тілі]]н тереңдетіп оқытатын мектептер), [[еврей]] жастарының клубы және кітапхана бар<ref>[http://www.feor.ru/communities/barnaul/ «Барнауыл қаласының еврейлік бірлестігі» жергілікті иудейлік діни] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110807174839/http://www.feor.ru/communities/barnaul/ |date=2011-08-07 }}</ref>. [[2006 жыл]]дың қарашасында Армян апостолдық шіркеуі ашылды. Бұл оқиға қаладағы 15-мыңдық [[армян]] диаспорасы үшін айтулы мереке болды <ref>[http://www.bible.com.ua/news/r/29428 Барнауылда Армян апостолдық шіркеуі дәріптелді]</ref>. Сонымен қатар, Барнауылда түрлі діни ағымдардың бар екендігін ескеруіміз керек. Олар — «Пятидесятник», «Евангелия христиан-баптистері», «Жетінші күннің Адвентисттері», «Иегово куәгерлері», «Иисус Христостың қасиетті күндері», «Кришна санасы қоғамы» және т.б.<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www2.barnaul.org/gorod_1/obschestvo/religiya/ | title = Дін | format = | work = | publisher = Барнауылдың ресми сайты | accessdate = 2011-07-30 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144r1YbL | archivedate = 2011-08-20 }}</ref> == Билік органдары == [[Сурет:Barnaul City Duma.jpg|thumb|250px|Қала әкімшілігі және Қалалық думаның ғимараты]] 2010 жылдың күзінде қалалық дума жарғыға Барнауыл қаласының басшысы және әкімшілік бастығы (сити-менеджер) туралы өзгерістер енгізді. Өзгертулер басшының билік жүргізу уақытына байланысты болды. Нәтижесінде қала басшысының 2,5 жылға дейін билік етуіне келісім-шарт жасалатын болып шешілді. 2010 жылдың 10 қарашасынан бастап Барнауыл қаласының басшысы Людмила Зубович тағайындалды.<ref>{{cite news |author= |title=Барнауылды «сити-менеджер» билейтін болды |url=http://www.amic.ru/news/135415/ |work= |publisher=ИА Амител |date=29 қазан, 2010 |accessdate=2010-10-29 }}</ref>. Ал 2010 жылдың 22 желтоқсанынан бастап Барнауыл қаласының әкімшілік басшысы — Игорь Савинцев тағайындалды<ref>{{cite news |author= |title= Барнауыл қаласының әкімшілік басшысы Игорь Савинцев болып тағайындалды |url=http://www.amic.ru/news/139084/ |work= |publisher=ИА Амител |date=22 желтоқсан, 2010 |accessdate=2010-12-22 }}</ref>. Қалалық өзін-өзі басқару өкілді органы — қалалық дума. Қалалық дума муниципалды сайлауда 4 жылға сайланатын 35 депутаттан тұрады. Халық депутаттарын бірмандатты сайлау округтері бойынша сайлайды. == Әкімшілік бөлініс == Барнауылдың құрамына бес әкімшілік аудан кіреді. Олар: Барнауылдың Темір жол ауданы, Индустриялды аудан, Ленин ауданы, Октябрьский ауданы және Орталық аудан. Қала [[топонимика]]сы — қала аудандарының тарихи атаулары және бұрынырақта қала құрамында болған елдімекендердің атауы: Авиатор, АЗА, Восточный, ВРЗ, Докучаево, Западный, [[Затон (Барнаул)|Затон]], Ильич, Киров, [[Куета]], [[Новосиликатный]], Осипенко, Поток, Солнечная Поляна, Спутник, Урожайный (Сулима), Черёмушки (Ближние и Дальние). [[File:Барнаул Ул. Ползунова 41.jpg|left|thumb|250px| к. Ползунов 41 (Барнауыл)]] Сондай-ақ, қала округының құрамына келесідей елдімекендер кіреді: * Индустрияльный аудынына бағынатын Власихин ауылдық аймағы — Власиха ауылы, Новомихайловка, Лесной, Пригородный ауылдары (Алтай) және Власиха станциясы. * Ленин ауданына бағынатын Научногородокская ауылдық аймағы — [[Научный Городок]] поселкесі, [[Гоньба]] ауылы, [[Казённая Заимка]], [[Землянуха]], [[Берёзовка (Барнаул)|Берёзовка]] поселкелері. * Орталық ауданға бағынатын Орталық ауылдық аймақ — Центральный поселкесі, [[Черницк]], [[Бельмесёво]], [[Ягодное]], [[Мохнатушка]], [[Конюхи]] ауылдары, [[Железнодорожная Казарма 250 км]], [[Железнодорожная Казарма 253 км]] станциялары. * Орталық ауданға бағынатын Южная поселкелік аймығы — [[Южный]] жұмысшы поселкесі, [[Борзовая Заимка]], [[Плодопитомник]], [[Садоводов (Алтайский край)|Садоводов]] поселкелері мен [[Ползуново (станция)|Ползуново]] станциясы. * Орталық ауданға бағынатын Лебяжинская ауылдық аймағы — [[Лебяжье (Барнаул)|Лебяжье]] ауылы, [[Железнодорожная Казарма 242 км]] станциясы. == Экономика == ===Өнеркәсібі === Барнауыл кәсіпорындарының басым көпшілігі Оңтүстік (Орталық), Солтүстік және Власиха өндірістік аймақтарында орналасқан. Оңтүстік бөлігі қаланың ішкері аудандарында орналасса, Солтүстік және Власиха өнеркәсіптік аймақтары қаланың сыртында орналасқан<ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. [[File:Тайны Барнаула2.jpg|left|thumb| Барнауыл зауыты]] {| class="standard" style="text-align:center" |- ! Салалар ! Кәсіпорындар |- | [[Машина жасау]] және метал қорыту | [[Алтай прецизиондық бұйымдар жасау зауыты]] | [[Алтайдизель]] | [[Алтай құрал жасайтын зауыты «Ротор»]] | [[Барнаултрансмаш]] | [[Алтай жанармай сорғыларын жасап шығаратын зауыт]] | [[АлтайСпецИзделия]] | [[Барнауыл вагон жөндейтін зауыты]] | [[Барнауыл геофизикалық аппаратура зауыты]] | [[Алтай агрегаттар зауыты]] | [[Барнауыл радиозауыты]] | [[Сибэнергомаш]] | [[Барнауыл станок жасайтын зауыты]] | [[Барнауыл тері престейтін зауыт]]. |- | Химиялық және мұнай өңдеу өнеркәсібі | [[Барнауыл шина зауыты]] | [[Барнауыл асбесттік техникалық бұйымдар]] | [[Барнауыл резинотехникалық бұйымдар жасау зауыты]] | [[Барнауыл шайыр шығаратын зауыты]]. |- | Жеңіл өнеркәсіп | [[Барнауыл мата комбинаты]]. |- | Құрылыс материалдарының өнеркәсібі | [[Барнауыл темір жасап шығаратын №1 өнеркәсіп]] | [[Барнауыл темір жасап шығаратын №2 өнеркәсіп]] | [[Барнауыл іріпонельді үй құрылысының эксперименталды зауыты]] | [[«Турина гора» Кірпіш зауыты]]. |- | [[Электроэнергетика]] | [[Барнауыл ЖЭС-2]] | [[Барнауыл ЖЭС-3]] | [[Барнауыл ГТТЭЦ-2]]| [[Барнауыл ГТТЭЦ-1]]. |- | Азық-түлік өнеркәсібі | [[Алтайхолод]] | [[Барнауыл ликёр-арақ зауыты]] | [[Барнауыл ашытқы зауыты]] | [[Барнауыл сыра қайнату зауыты]] | [[Киприн сүт өнімдері зауыты]]. |} 2008 жылы (2007 жылмен салыстырғанда) ірі және орта деңгейлі өнеркәсіптік өндіріс индексі 104,6 % - ды құрайды. Қаладағы ластмасса және резіңке бұйымдарын жасау, металл емес минералдық заттар, электржабдықтарын, дизель, темір бетон конструкцияларын, ликер-ішімдіктерді, ет және балық өнімдерін, нан өнімдерін, сүт өнімдерін, минералды сулардың өндірісі, шұжық өнімдерін, май және балмұздақ өндірісі төмендеген<ref name="barnaul.org">[http://www.barnaul.org/vlast/itogi-08/ Барнауыл қаласының ресми сайты. Барнаулыл дамуының 2008 жылғы қорытындысы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121027093541/http://www.barnaul.org/vlast/itogi-08/ |date=2012-10-27 }}</ref>. Бірақ соған қарамастан қалада ағаш өндірісі, целлюлоза-қағаз өнеркәсібі , көлік құрал-жабдықтары, темір ұста және престеу машиналарын өндірісі, трактор және комбайн жасау өнеркәсібі, астық жинайтын құрылғыларды дайындау, химилялық талшық және жіп өнеркәсібі, аяқ киім, өсімдік майы, макорон өнімдері, ұн және кондитерлік тағамдардың өндірісі ұлғайған. Тоқыма өнеркәсібі, тігін, химиялық және энергетикалық салаларда экономикалық өсім тіркелген. Өндіріс өнеркәсіптерінің 57,5 %-ы 2008 жылды табыспен аяқтады<ref name="barnaul.org"/>. [[File:Copper smelting factory Barnaul.jpg|left|250px|thumb|Барнауыл мыс балқыту фабрикасы]] 2007 жылдан бастап Белорусь үкіметімен бірлескен келісім бойынша қалада жылына 30-ға жуық белорус троллейбустарының құрастырмалы өндірісі басталды<ref>[http://www.bankfax.ru/page.php?pg=42121 ИА Банкфакс. Алтайға белорус тролейбустарының алғашқы топтамасы келді.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121118200951/http://www.bankfax.ru/page.php?pg=42121 |date=2012-11-18 }}</ref>. Ірі және орта кәсіпорын жұмысшысының орташа айлық жалақысы 15 490 рубльді құрайды (2010 жылдың ортасына қарай).<ref>[http://www.regnum.ru/news/1303906.html Барнауылдың ірі және орта кәсіпорындарында жалақы 8,2 %-ға өсті]</ref> {{clear|left}} === Сауда және қызмет көрсету саласы === [[Сурет:QQ Restaurant.JPG|thumb|250px|Калинина даңғылындағы «Ку-ку» мейрамханасы]] Сауда және қызмет көрсету салаларында 100 мыңға жуық адам жұмыс жасайды. 2008 жылы тұтыну нарығы 272 кәсіпкерлікке өсті. Соның ішінде 15-сі nbsp;— қоғамдық тамақтану орындары, 96 — бөлшек сауда орындары және 161 —тұрмыстық қызмет көрсету мекемелері. [[File:Hotel Altai.jpg|right|thumb|250px|"Алтай" қонақ үйі]] Жаңа кәсіпорындардың есебінен 2100 жұмыс орны ашылды. 2010 жылы бөлшек сауда айналымы 90 млрд рубльді құрады. (2009 жылмен салыстырғанда 7,2 %-ға өскен) <ref name="barnaul2010">[http://www.barnaul.org/board/arch/2011/2/osnovnye_itogi_socialnoee_1.html Барнауыл қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2010 жылғы негізгі қорытындылары] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120803081801/http://www.barnaul.org/board/arch/2011/2/osnovnye_itogi_socialnoee_1.html |date=2012-08-03 }}</ref>. Сауда нысандарының негізгі аудандары — ірі ойын-сауық орталықтары (100-ден астам дүкен): «Алтай», «Весна», «Еуропа», 2011 жылы өңірдегі ең ірі, көлемі 150 000 кв. Метрді құрайтын «Арена» ойын-сауық орталығының құрылысы басталды; гипермаркеттер: «[[Лента]]» дүкендер желісі және «[[METRO Cash & Carry]]», сондай-ақ, [[DIY]]-гипермаркеті (құрылысқа арналған): «АрсиДом», «Знак», «Прораб», «Формула М2». Азық–түлік супермаркеттері (ірі желілер): «[[Аникс]]», «[[Мария-Ра]]», «Раздолье», «[[Холидей Классик]]». Электроника супермаркеттері: «[[DNS]]» дүкендер желісі, «[[DOMO]]», «[[М.Видео]]», «Пятый Элемент», «[[Сибвез]]», «[[Техносила]]», «[[Эльдорадо]]» дүкендер желісі. Бұдан өзге, Барнауыл қаласында азық-түлік базарлары бар: «[[Старый базар]]», «Крытый рынок», «Новый рынок», «Китайский рынок», «Докучаевский рынок» және басқалары. [[2008 жыл]]ы 2 қалалық және 10 аудандық әлеуметтік жәрмеңкелері өткізілді. Олардың жалпы тауар айналымы 32,4 млн рубльді құрайды. Бұл көрсеткіш 2007 жылмен салыстырғанда 3 есе көп. Соңғы жылдары қалада қоғамдық тамақтану орындары, соның ішінде [[франчайзинг]] бойынша ашылып жатқан желілік мекемелер белсенді жұмыс жасайды. [[2010 жыл]]ы қоғамдық тамақтану орындарының айналымы 2,2 млрд рубльді құрады.<ref name="barnaul2010"/>. Нарықта келесідей желілер жұмыс жасайды: [[Росинтер Ресторантс]] («IL Патио», «Планета Суши», «Сибирская корона» мейрамханалары), Карт Бланш ( «Иероглиф» и CarteBlanche мейрамханалары, «Перцы» пиццериясы, «И.Понкин» суши-барлары), «Фуд-мастер» холдингі («Печки-лавочки», «Вилка-ложка» асханалары), [[Subway»]] мейрамханалар желісі, [[Cinnabon|«Синнабон»]]. Жергілікті «Икра» суши-барлары жоғарғы қарқынмен өсуде . Сондай-ақ, қалада түрлі заманауи кофейнялар, суши-барлар және асханалар жұмыс жасайды. Құймақ жасайтын орындар және халықта «узбечка» аталып кеткен атақты [[өзбек]] асханалары да қызмет көрсетеді. Барнауылда ірі федералдық банктердің өкілдіктері орналасқан. Одан бөлек, қалада жергілікті банктердің бас кеңселері өз жұмысын жүргізіп отыр. Олар: «АлтайБизнес-Банк», «Алтайкапиталбанк», «Зернобанк», «Сибсоцбанк», «Тальменка-банк», «[[ФорБанк]]». === Көлік === Барнауыл — федералды көлік магистралінің тармақтарында орналасқан көлік тораптарының ең ірісі «[[Чуйский тракт]]» [[Новосібір]] — [[Моңғолия]], осы жерден Барнауыл — [[Рубцовск]] — [[Қазақстан]] федералды трассасы басталады. Қала арқылы Батыс-Сібір темір жол [[магистралі]]нің тармақтары өтеді<!-- : [[Оңтүстік-Сібір темір жолы]] (Оңтсіб) және Түркістан-Сібір магистралі ([[Түрксіб]])-->. [[Барнаул темір жол станциясы]] көптеген Ресей аймақтарын және жақын шетел аймақтарын байланыстыратын торап болып саналады. Барнауылдың халықаралық аэропорты қаланың батысына қарай 17 км жерде орналасқан. Обь өзенінің бойында жолаушы және жүк тасымалдайтын өзен порты орналасқан. {|class="graytable" style="text-align:center" |+ Барнауылдағы қала транспортының түрлері |width="25%"|[[File:ЗиУ-683В01.jpg|center|220px]] |width="25%"|[[Сурет:Barnaul River Port.jpg|center|220px]] |- |Барнауылдағы ЗиУ-683В01 маркалы троллейбустар |Барнауыл өзен кемежайы |} {|class="graytable" style="text-align:center" |+ |width="25%"|[[File:АКСМ-20101.jpg|center|220px]] |width="25%"|[[Сурет:Tram in Barnaul.JPG|center|220px]] |- |Қаланың АКСМ-20101 маркалы троллейбусы |Ползунов көшесіндегі трамвай |} Барнауыл автовокзалының жолаушы айналымы тәулігіне орта есеппен 4500 адамды құрайды. Қала автобус бағыттарымен Алтай өңірінің 60-қа жуық ауданымен қатар, көршілес аймақтарымен де байланысады. Олар: [[Алтай Республикасы]], [[Новосибирск облысы]], [[Кемеров облысы]], [[Томск облысы|Томск облыстары]]. Тұрақты түрде автобус сапарлары Қазақстанның Павлодар, Семей, Өскемен және Алматы қалаларына жүріп отырады. 2011 жылдың шілдесінен бастап Краснояр қаласына бағытталған жаңа бағыт ашылды. Қала транспорты автобустар, трамвайлар (11 бағыт), маршрутты такси және троллейбустармен (3 бағыт) танылады. Ең алғашқы трамвай 1948 жылы іске қосылса, ал алғашқы троллейбус 1973 жылы іске қосылды. 2000 жылдан бастап 2010 жылдың көктеміне дейін қала көшелерінде [[MAN]] маркалы екіқабатты автобустарын көруге болады, ал 2007 жылдан бастап олар № 3 бағытында жүре бастады. Қаланың негізгі автокөлік магистральдері: * [[Павлов жолы]] (трасса Барнауыл — [[Камень-на-Оби]] — [[Новосибирск]]), * [[Змеиногор жолы]] ([[Рубцовск]] және [[Қазақстан]] бағыты), * Правобережный жолы ([[Новосібір]] және [[Бийск]] бағыты), * «Ленточный Бор» шоссесі (айналып өтетін жол), сонымен қатар, қала ішілік бағыттар: Ленин даңғылы, Красноармейский даңғылы, Попов, Малахов, Северо-Западная көшелері және т.б. бағыттарда жүреді). == Денсаулық сақтау == [[Сурет:Barnaul Diagnostic Centre.jpg|thumb|220px|Диагностикалық орталық және Молодежная көшесіндегі тұрғын үй, 3Б]] Барнауылдың денсаулық сақтау орындары 230 емдеу-профилактикалық мекемеден тұрады. Қалада 15 өңірлік мамандандырылған орталықтар және ауданаралық бөлімдер, 30 қалалық аурухана (соның ішінде 3 балалар және балаларға арналған 2 жұқпалы аурулар аурухана бар), [[госпиталь]], 21 шипажай, 4 перзентхана, 53 поликлиника (олардың 7-уі балалар және 2-уі тіс емханалары), 9 муниципалды дәріхана жұмыс жасайды. Муниципалды ауруханалардың кереует қоры 5000-ды құрайды<ref>[http://www.barnaul.org/gorod/soc/ Әлеуметтік Барнауыл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070202061430/http://www.barnaul.org/gorod/soc/ |date=2007-02-02 }}</ref>. Сонымен қатар, қалада травматологиялық пункттер, әйелдерге кеңес беру орталықтары, қан құю орталықтары және психиатриялық диспансерлер жұмыс жасайды. ІІБ және Алтай темір жол бөлімдерінде емдеу мекемелері орналасқан. Тіс емдеу клиникалары, дәріханалар, пластикалық хирургия және көпсалалы медициналық орталықтар жеке және ақылы медициналық қызмет көрсетеді. 1993 жылы Алтай диагностикалық орталығы, 1994 жылы Алтай онкологиялық орталығы ашылып, 2003 жылы қаланың Таулы бөлігінде Өңірлік клиникалық ауруханасы және 2009 жылы жаңа Өңірлік аурухана өз жұмысын бастады<ref>[http://www.doctor22.ru/altay-state-policlinics/ Алтай медицинасының блогы. Жаңа Өңірлік аурухана.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131203032046/http://www.doctor22.ru/altay-state-policlinics/ |date=2013-12-03 }}</ref>. Емдеу мекемелерінде 13 мыңнан астам адам жұмыс жасайды. Олардың 2800-і дәрігерлер. 131 жұмыскер жоғарғы дәрежелі үкіметтік марапаттау алып, олардың 24-і «Ресей Федерациясының еңбегі сіңірген дәрігер» атағын алған<ref name="BARNAUL-ATLAS06"/>. Қала бойынша бала өлімінің орташа көрсеткіші 1000 балаға 7,9 өлім тіркеледі ([[2007]])<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www.asdg.ru/asdghtml/iam/2008/10/barnaul.html | title = Барнауыл // Денсаулық сақтау | format = | work = 2008 жыл және 2009 жыл жоспарларындағы муниципалитеттер жұмысы жөніндегі ақпараттық-аналитикалық материалдар | publisher = Сібір және қиыр шығыс қалаларының ассоциациясы | accessdate = 2011-02-07 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144tSsG8 | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. == Білім беру == === Тарихы === Барнауыл зауыты ауылындағы алғашқы таулы [[мектеп]] Барнаулка өзенінің бойында орналасқан бір қабатты ағаш үйде 1753 жылы 18 қаңтарда ашылған болатын. Бұл мектеп өз қатарына 5-6 жастағы ұл баларды ғана қабылдайтын. Алғашында мектепте 20 оқушы оқыды. Білім беру жүйесіне таулы-металлургиялық өнеркәсіп өте қатты талаптар қойып, [[1761 жыл]]дан бастап мектепте [[арифметика]], [[геометрия]], [[тригонометрия]] және [[сызу]] сабақтары оқытылды. Мектептің атауы Барнауыл зауытының атауын алды. [[1763 жыл]]ы «мектепте 120 бала оқыды. Олардың 36-сы арифметика, тригонометрия және геометрияны бағындырып, қалғаны ауызша сыныптарда білім алды». [[1779 жылы]] Барнауыл таулы училищесін ашу туралы қаулы қабылданды. Аталмыш оқыту мекемесі бастауыш мектеп негізінде 5-6 жылдық оқыту мерзімінде жұмыс жасады. Училищедегі жүйелі әрі мұқият түрде оқыту [[1789 жыл]]дың қаңтарынан басталды. Себебі, математика, физика, Ресей грамматикасы пәндерін және латын тілін болашақ академик В. В. Петров оқыта бастаған еді. [[1788 жыл]]ы Барнауылда төрт сыныптық Басты халықтық училище ашылды (Сібірдегі үш училищенің бірі). 1793 жылы училищенің екі сыныбында 63 оқушы оқыса, оның 7-уі қыз балалар еді. Мекемеде [[Санкт-Петербург]] оқытушылар семинариясының түлектері сабақ берді. Бірақ, өкінішке орай, [[1797 жыл]]ы училище жабылып қалды. [[1838 жыл]]дан бастап екі сыныптық қалалық ер балалар училищесі ашылды. [[File:Штамп народно-школьной библиотеки при Обществе попечения о начальном образовании, г. Барнаул.jpg|right|thumb|190px| Бастауыш білім беруді дамыту Қоғамының жанындағы Барнауыл қаласының халықтық мектеп кітапханасының штампы.]] [[1877 жыл]]дан бастап қана қыз балаларға арналған кіші гимназия ашылады. Бұл мекемеде дәрежелі қоғамдық топтардың қыздары оқыды. Гимназияда арнайы дайындық курсы (26 оқушы) және бірінші сынып(24 оқушы) болды және ондағы жүргізілетін сабақтар ақылы қызмет етті. 1884 жылы халық либералы В. К. Штильке «Бастауыш білім беруге қамқорлық ететін қоғам» құрды. Қоғам өкілдері жаңа мектептің құрылысына арналған түрлі шаралар ұйымдастырды. Қоғам мүшелерінің бірлескен іс-әрекеттерінің нәтижесінде 1885 жылы 15 қыркүйекте алғашқы ақысыз білім беретін Таулы мектеп ашылды. Мектеп ашылған күннен бастап 50 оқушы қабылдады. Келесі жылы мектеп үшін бір қабатты ағаш ғимарат салынды (Аванесов, 30). 1891 жылға қарай Таулы мектеп қаладағы 181 оқушы оқытатын ең ірі мектеп болды. [[1891 жыл]]ы Барнауылдың шеткі ауданындағы [[Зайчан]] елді мекенінде екінші ақысыз оқытатын бастауыш мектебі салынды. Осы кезеңде екі мектептегі білім алушылар саны 400 адамға жетті. Алайда, білім беру деңгейі жоғары емес еді. «Бастауыш халықтық училищелер туралы ережеге» сәйкес оқу жоспарында Құдай заңы, шіркеулік ән, оқу, хат және төрт арифметикалық іс-әрекет сияқты сабақтар бар-тын. [[XX ғасыр]]ға дейін Барнауылда бірде–бір гимназия болған жоқ. Барнауылдағы ерлер гимназиясы [[1910 жыл]]ы ашылды. Алғашқы қыз балалар гимназиясы [[1900 жыл]]ы іске қосылды. Бұл гимназия бұрынғы қыз балалар кіші гимназиясының негізінде жасалды. Бірінші оқу жылында 179 оқушы оқыды. Оқушылардың басым көпшілігі жоғарғы дәрежелі шенеуніктердің, саудагерлердің, кәсіпкерлердің және бай мещандардың балалары болды. 1902 жылы гимназияда сегізінші педагогикалық сынып ашылды. 1907 жылы М.Ф. Будкевич атындағы жекеленген қыз балалар [[гимназия]]сы; 1910 жылы Н.Н. Красулинаның қыз балалар гимназиясының жұмысы ұйымдастырылды. [[1911 жыл]]дың күзінен бастап орта білім беретін коммерциялық сауда мектебі ашылды. 1915 жылы 15 қыркүйекте мұғалімдік семинария құрылды. Ал, [[1916 жыл]]ы орта білім беретін үш жылдық маханико-техникалық училище және оның жанынан қолөнер мектебі ашылды. ===Қазіргі заман === 2007 жылы Барнауылдың жоғарғы білім беретін тоғыз мемлекеттік [[ЖОО]] бар. Сондай-ақ, елдің басқа да қалаларынан түрлі бағыттағы ЖОО және бөлімшелері жұмыс жасайды. Елдің жүз үздік университеттерінің қатарына қаладағы екі университет: Алтай мемлекеттік университеті және Алтай мемлекеттік техникалық университеті кіреді. 2006 жылы «Білім берудегі Еуропалық сапа» байқауының нәтижесі бойынша АлтМУ-дың археология, этнография және тарихтану кафедрасы үздік кафедра атанды <ref>{{cite news |author= |title=АлтГУ-ға «Ресейдің 100 үздік жоғарғы оқу орнының» алтын медалі табысталды |url=http://www.amic.ru/news/?news_id=2924&dd=14&mm=6&yy=2005 |work= |publisher=ИА Амител |date=14 маусым 2005 |accessdate=2011-02-07 }}</ref><ref>{{cite news |author= |title=Алтай мемлекеттік техникалық университеті елдің ең үздік жүз университетінің қатарына енді |url=http://www.amic.ru/news/?news_id=4526&dd=14&mm=4&yy=2005 |work= |publisher=ИА Амител |date=14 сәуір 2005 |accessdate=2011-02-07 }}</ref>. [[Сурет:Altai State Academy of Culture and Arts.jpg|thumb|250px|[[Алтай мемлекеттік мәдениет және өнер академиясы]]. Ленин даңғылы, 66]] Қаланың басқа да мемлекеттік университеттері: * [[Алтай мемлекеттік аграрлық университеті]], [[File:Agrarian University Barnaul.JPG|right|thumb|250px| Алтай мемлекеттік аграрлық университеті. Барнауыл]] * [[Алтай мемлекеттік медициналық университеті]], * [[Алтай мемлекеттік педагогикалық академиясы]], * [[Алтай экономика және құқық академиясы]], * [[Алтай мемлекеттік мәдениет және өнер академиясы]], * [[Алтай экономикалық-құқықтық институты]], * [[Ресей ІІМ Барнауыл заң институты]]. [[File:Astu barnaul autumn 2008.jpg|left|290px|thumb| Алтай мемлекеттік техникалық университеті. (Барнауыл, 2008 жылдың күзі)]] Бұдан бөлек, Барнауылда басқа да қалалардағы жоғарғы оқу орындарының бөлімшелері мен өкілдіктері жұмыс жасайды: * Филиалдар: Бүкілресейлік сырттай қаржы-экономикалық институты, Санкт-Санкт-Петербург басқару және экономика академиясының Алтай экономикалық институты, А. С. Пушкин атындағы Ленинград мемлекеттік университеті, Мәскеу мемлекеттік мәдениет және өнер университеті, Сібір мемлекеттік қызмет академиясы. * Өкілдіктер: Мәскеу экономика, статистика және информатика университеті, Мәскеу құқықтық (заң) институты, Томск басқару жүйелері және радиоэлектроника мемлекеттік университеті. Барнауылда арнайы орта білім беретін 7 техникум, 7 колледж, 2 педучилище, музыкалды училище, медициналық училище, банк ісі мектебі, ІІД оқыту орталығы бар. Қалада жалпы білім беретін 110 мектеп бар. Олардың қатарына: 67 лицей, 7 гимназия, спорт саласындағы мектеп, 7 мектеп-интернат, ашық жалпы білім беретін мектептерді кіргіземіз. Сондай-ақ, қалада 8 музыкалды және көркемөнер мектебі мен өнер мектебі бар. [[2007 жылы]] «РФ аймақтарының әлеуметтік-экономикалық айырмасын 2002—2010 жылдардан 2015 жылға дейін қысқарту» мақсатты бағдарламасы негізінде №  31-ші мектеп ашылды. Аталмыш мектептің құрамына Октябрь ауданының БЖОМ (балалар және жасөспірімдер орта мектебі) және Балалар өнерінің орталығы кіреді <ref>{{cite news |author= |title= Барнауылда құрылысы 12 жыл бұрын басталған мектеп ашылды |url=http://www.regnum.ru/news/552717.html |work= |publisher=ИА Регнум |date=30.11.2005 |accessdate=2011-02-07 }}</ref>. Білім беру жүйесі қаржыландыру бойынша [[ТКШ]]-дан (тұрғын үй коммуналдық кешені) кейін екінші орында тұрса да, бөлінетін қаржы көлемі жетіспейді. Үнемдеу мақсатында кейбір мектептер мен балабақшаларын бір құрылымға біріктіру жұмыстары жүруде. Осы схема бойынша қазірдің өзінде № 22, 70, 79, 123 мектептер жұмыс жасайды<ref>{{cite news |author= |title=Мектеп және бақша бір қалпақтың астында |url=http://altapress.ru/story/7579 |work= |publisher=ИД Алтапресс |date=8 ақпан, 2005 |accessdate=2011-02-07 }}</ref>. Барнауылдың мектепке дейінгі білім беретін 157 мекеме бар, олардың 5-уі мекемелік [[балабақша]]лар, 1-уі жекешеленген балабақша, қалғаны — муниципалды. Қалада [[физеология]]лық және [[психика]]лық дамуы нашар балаларға арналған бала бақша желілері, мектепке дейінгі мекемелерде [[туберкулез]] улануына ұшыраған балалар үшін құрылған емдеу және түзету топтары жұмыс жасайды. Бүгінгі таңда Барнауыл балабақшаларына 1,5-нан 6 жасқа дейінгі 21486 бала барады. == Ғылым == Барнауылда 11 Жобалау институты және жобалау-іздестіру институттары мен бөлімшелері бар және 13 Ғылыми-зерттеу институты жұмыс жасайды. Барнауылдық ғылыми-зерттеу институттардың ішінде М.А. Лисавенко атындағы Сібір бақша егу ғылыми-зерттеу институты (қаланың Таулы ауданында орналасқан дендрарийі бар), Су және экологиялық проблемалар жөніндегі институт, Алтай ауыл шаруашылығы институты, Алтай су ресурстары және аквомәдениет ғылыми-зерттеу институты, Россельхозакадемиясы Сібір бөлімінің ірімшік жасау ғылыми-зерттеу институттары көшбасшы институттар қатарына жатады. Жоғарғы оқу орындарында және ғылыми-зерттеу институттарында ғылыми зерттеумен жалпы 3700 адам айналысады. Оның ішінде 250-ден астамы – ғылым докторлары, 1500-ға жуығы – ғылым кандидаттары. Алтай мемлекеттік университет ғылыми базасында «Алтай технополисі» атты ғылыми өндіріс кешенін ашты. Алтай мемлекеттік университеті өз жанынан [[ғылымтану]] және [[глоболистика]] ғылыми-зерттеу институтын құрды. Барнауыл [[планетарий]]і — 1950 жылы қаланған, Ресейдегі ең көне планетарий. 1964 жылы планетарийде «Carl Zeiss Jena» неміс фирмасының Малый Цейсс құрылғысы орнатылды. == Мәдениет == === Мұражайлар мен галереялар === [[Сурет:Altai Drama Theatre.jpg|thumb|250px|Алтай драма театры]] [[1823 жыл]]дан бастап Сібірдегі ең көне мұражай болып саналатын Алтай мемлекеттік өңірлік мұражайы жұмыс жасайды. [[Мұражай]] түрлі қоймалар мен экспозицияларға өте бай. Қаланың Алтай мемлекеттік әдебиеттану, өнер және мәдениет тарихы мұражайы, Алтай өңірлік мемлекеттік көркемөнер мұражайы сияқты бірқатар тарихи мұражайлары да бар. Көп жылдан бері Алтай өңірлік суретшілер одағының жәрмеңкелік залы [[турист]]терге өз қызметін көрсетіп келеді. 1990-шы жылдары Алтайда провославие тарихы мұражайы, «Кармин» галереясы, Ю. Деточкин атындағы мұражай, «Universum» галереялары пайда болды. Қала мұражайларының экспозицияларында В.М. Шукшинге, Алтай кен ісіне, Сібір жан-жануарлар әлеміне арналған және т.б. қойылымдар кездеседі. Барнауыл тұрмыстық мұражайы Барнауыл ликер-ішімдік зауытының ескі құтыларын, саптыаяқтарын, сағаттарын, самаурын және тағы басқа аспаптарын қойылымға шығарған. 2007 жылдың 1 қыркүйегінде «Қала» атты муниципалды мұражайы ашылды<ref>{{cite news |author= |title=Барнауылда қала тарихын сақтайтын мұражай ашылды |url=http://www.amic.ru/news/?news_id=74356 |work=ИА Амител |publisher= |date=1 қыркүйек, 2007 |accessdate=2011-02-07 }}</ref>, 2008 жылы [[24 қаңтар]]да — Білім беру дамуының тарихы мұражайы ашылды<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = 24 қаңтар, 2008 | url = http://www.barnaul.org/news/?news_id=12960 | title = Барнауыл әкімшілігінің ресми сайты | format = | work = Барнауылда тағы бір мұражай ашылды | publisher = | accessdate = 2011-02-02 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144uSI2g | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. 2009 жылдың қыркүйегінде «Бандероль» атты заманауи өнер галереясы ашылды<ref>{{cite news |author= |title=ИД Алтапресс |url=http://altapress.ru/story/45271 |work=Барнауылда «Бандероль» атты жаңа арт-галерея ашылды |publisher= |date=15 қыркүйек, 2009 |accessdate=2011-02-02 }}</ref>. === Театрлар мен филармониялар === Қалада театрлар көп. Олардың ең ірілері — Алтай өңірлік мемлекеттік музыкалды комедия театры, В. М. Шукшин атындағы Алтай өңірлік драма театры және Алтай мемлекеттік жастар театры. Жоғарыда аталған театрлардың жұмысы қарқынды түрде жүреді. Спектакльдері көбінде аншлагпен өтіп, халық арасында өте үлкен беделге ие. Алтай музыкалды комедиялық театрының «Голубая дама» (Марк Юдалевичтің пьесасының желісі бойынша) комедиялық спектаклі ең көп сахналанған қойылым болып саналады. Жалпы саны 500-ден астам рет қойылған<ref>{{cite news |author= |title= Барнауыл театрларының тарихы |url=http://altapress.ru/story/7959/ |work= |publisher=ИД Алтапресс |date=27 наурыз, 2005 |accessdate=2011-02-02 }}</ref>. Барнауылда балаларға арналған «Сказка» қуыршақ театры жұмыс жасайды. [[Сурет:Barnaul-Mir1.JPG|thumb|250px| «Мир» кинотеатрының алдындағы Т-34-85 танкісі]] Сондай-ақ, қалада жастар шығармашылығына арналған «Калейдоскоп» театр-студиясы, «Подвал» муниципалды театры, «Пристройка» студенттер театры және Көлеңкелер театры жұмыс жасайды. Ауқымды жөндеу жұмыстарынан кейін, 2011 жылы 21 маусымда Алтай Жастар театрының жаңа ғимараты іске қосылды. 1944 жылдың 22 сәуірінен бастап қалада Алтай өңірлік мемлекеттік филармония жұмыс жасайды. Аталмыш филармония 1939 жылы концерттік және эстрадалық бюросының негізінде құрылды<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www.philharmonia-barnaul.com/teatr/nachalo.html | title = Алтай филармониясының тууы | format = | work = | publisher = Алтай өңірлік мемлекеттік филармониясының сайты | accessdate = 2011-02-02 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144wYEHq | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. Филормонияда өңірдегі жалғыз болып саналатын «орган» музыкалды аспабы орналасқан. === Кинотеатрлар === Барнауыл кинотеатрлары кеңес үкіметінен қалған, бүгінде күрделі жөндеуден өткен заманауи кинозалдардың көптігімен ерекшеленеді. Олар: «Мир» киноконцертті ойын-сауық кешені, «Родина» кинотеатры, «Еуропа» ойын-сауық орталығында орналасқан «Киномир» кино кешені, «Премьера» және «Южный» поселкесінде орналасқан Мәдениет үйінің кинозалы. 1990-шы жылға дейін Барнауылда кинозалдар желісінің едәуір көп бөлігі жұмыс жасады. 2006 жылы «Первомайский» кинотеатры құлатылды. Сонымен қатар, қаладағы «Чайка», «Заря», «Пионер», «Юность», «Ресей», «Луч», «Алтай», «Искра», «Спутник» сияқты кинотеатрлар қиратылып, дүкендерге, кеңселік орындарға, клубтарға айналды. == Бұқаралық ақпарат құралдары == === Телеарналар === Қалада федералды теле арналар да көрсетіледі: * 3 арна — [[Бірінші арна (Ресей)|Бірінші арна]] * 5 арна — [[Ресей-1]] + МТРК «[[Алтай (телерадиокомпания)|Алтай]]» кешенінің эфирге қосылуы * 7 арна — [[НТВ]] + эфирге «Спектр» телеарнасы қосылады (Барнауыл) сәрсенбі 20-21, жексенбі 18-21 уақыттарында * 9 арна — [[СТС]] * 10 арна — Домашний + эфирге «Вечер» телеарнасы және «Наши новости» жаңалықтар бағдарламасы қосылады (Барнауыл) * 12 арна — [[ТНТ]] + эфирге «ТВ-Город» жаңалықтар бағдарламасы қосылады (Барнаул) Дециметрлік диапазонда келесідей федералды арналар көрсетіледі: * 21 арна — [[Звезда (телеарна)|Звезда]] * 23 арна — [[Муз-ТВ]] * 26 арна — [[ТВ3]] * 27 арна — [[Бірінші мультиплекс]] ([[Бірінші арна]], [[Ресей 1]], [[НТВ]], [[Бесінші арна (Ресей)|Бесінші арна]], [[Ресей К]], [[Ресей 2]], [[Ресей 24]], [[Карусель]], Аймақтық телеарна) * 29 арна — [[Культура]] арнасы * 33 арна — [[Ресей-2]] + эфирге МТРК «Алтай» телерадиокомпаниясы қосылады * 36 арна — [[Ресей-24]] + эфирге МТРК «Алтай» кешені қосылады * 39 арна — [[РЕН ТВ]] + «39 арна» (Барнауыл) + «[[Катунь 24]]» телеарналары қосылады * 49 арна — [[Бесінші арна (Ресей)]] 2009 жылдан бастап Алтай өңірінің әкімшілігінің қолдауымен Барнауылда аймақтық ақпараттық «[[Катунь 24]]» телеарнасы өз жұмысын бастады. Телеарна қалада және аудан орталықтары көлемінде хабар таратады. 2010 жылдың 30 қаңтарынан бастап «Триколор ТВ Сибирь» спутниктік телеарнасының операторы да хабар тарата бастады. Барнауылда «[[Катунь 24]]» арнасын кабельді телеарна операторларының барлығы дерлік таратады. Қалада төмендегідей кабельді телеарна операторлары жұмыс жасайды: * «Интелека» —спутниктік және эфирлік 66 арнаның хабарын таратса, тағы 17 арнаның сынақ трансляциясын бастады; * «Инвис» — спутниктік және эфирлік 45 арнаның хабарын және сандық телевидениенің 90 арнасын тартады; * «Диван-ТВ» — «Эр-телеком» холдингінен спутниктік және эфирлік 64 арнадан хабар таратады; * «Иллюзион» — спутниктік және эфирлік 60 арнаның хабарын таратып, 30 арнаны сынамалы түрде таратады. === Баспа === Барнауылда 6 баспа жұмыс жасайды. Оның ірісі — «[[Алтапресс]]» баспасы. «Свободный курс», «Купи-Продай», «[[Молодёжь Алтая]]», «[[Вечерний Барнаул]]», «Маркер-Экспресс», «Спутник телезрителя», «Телепарк», «Торговый мост», «Барнаульский листок», «Автограф», «Монитор+», «Автобарахолка», «Алтайская нива» сияқты жергілікті газет-журналдары ұдайы басылып отырады. Елдегі 1919 жылдан бастап шығатын ең көне газет — «[[Алтайская правда]]» газеті. Қалада жергілікті қосымшаларымен орталық газеттер — «[[Комсомольская правда]]», «[[Московский комсомолец]]», «[[Аргументы и факты]]», алтайлық арнайы басылып шығатын «[[Российская газета]]» сияқты мерзімді баспалар. Қалада халықаралық мәртебеге ие 4 түрлі альманах: «Алтай», «Август», «Альманах Алтая» және «Алтайский вестник» бар. Ресейдің 75 ірі қаласының БАҚ рейтингісінде<ref>{{cite news |author= |title=Slon.ru |url=http://slon.ru/articles/278424/ |work=Қағаздағы сөз бостандығы |publisher= |date=19.02.10 |accessdate=2011-02-01 }}</ref> Барнауыл қоғамдық-саяси бұқаралық ақпарат құралдарының апталық тиражы бойынша (655 570 дана) 15-ші орынды, ал мемлекеттік емес БАҚ баспаларының қолжетімдігі бойынша 20-шы орынды иеленді. === Интернет-БАҚ === Түрлі зерттеулерге қарағанда Барнауылда 70-тен 100 мыңға жуық ғаламтор желі абоненттері бар<ref>{{cite web|url=http://altapress.ru/story/56454|title=Барнауылдағы ғаламтор нарығының қолжетімділігі артып келеді |date=17 қыркүйек 2010|publisher=ИД Алтапресс|accessdate=2010-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/6144x90dd|archivedate=2011-08-20}}</ref>. Қаланың көшбасшы интернет-БАҚ өкілдері: * [http://www.amic.ru/ «Амител»] * [http://www.altapress.ru/ «Алтапресс»] * [http://www.bankfax.ru/ «БанкФакс»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120503212314/http://bankfax.ru/ |date=2012-05-03 }} * [http://politsib.ru/ ПолитСибРу] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161014183155/http://politsib.ru/ |date=2016-10-14 }} === Радиостанциялар === {| class="standard sortable" ! <small>Жиілік</small> || Атауы || Форматы || Лицензиясы || Холдинг || <small>[[Radio Data System|RDS]]</small> |--- | 279 КГц || Радио Ресейдің / ГТРК Алтай / ГТРК Горный Алтай || News, Talk || ФМУК МТРК Алтай || МТРК || |--- | 66,08 МГц || Радио Шансон || Shanson || «Жастар бастамасы орталығы» қоғамдық ұйымы|| FM Продакшн || |--- | 66,86 МГц || Радио Маяк || News, Talk || ФГУП ГРК Маяк || МТРК || |--- | 68,6 МГц || Радио Ресейдің / ГТРК Алтай || News, Talk || ФГУП ГТРК Алтай || МТРК || |--- | 69,11 МГц || Эхо Москвы || News, Talk || «ЭТО Проспект» АҚ || FM Продакшн || |--- | 69,8 МГц || Heart FM || Hot AC / CHR || МТРК Алтай || МТРК || |--- | 71,57 МГц || Ретро FM || Oldies / Disco || «Радио-Канал-3» БҚО|| FM Продакшн|| |--- | 72,68 МГц || Радио Юность || Dance CHR || МРК Маяк || МТРК || |--- | 88,3 МГц || Дорожное радио || Pop / Shanson || «Бизнес-радио» БҚО|| БҚО «Бизнес-радио» || |--- | 88,7 МГц || Милицейская волна / Катунь || News, Talk, Russian CHR || КАУ ИД «Регион» || КАУ ИД «Регион» || |--- | 90,2 МГц || Радио Мир || News, Talk || МТРК «Мир» || |--- | 99,75 МГц || Ресей 1 || Звук 5 ТВК || ФГУП ГТРК Алтай || МТРК Алтай || |--- | 100,6 МГц || Детское радио || Радио для детей || «Аура-Радио» БҚО|| Газпром-Медиа || |--- | 101,0 МГц || Радио Маяк || News, Talk || ФГУП ГРК Маяк || МТРК || + |--- | 101,5 МГц || Вести FM || News, Talk || МРК Маяк || МТРК || |--- | 101,9 МГц || Радио Шансон || Shanson || «Жастар бастамасы орталығы» қоғамдық ұйымы || FM Продакшн || + |--- | 102,4 МГц || DFM || CHR / Dance || «ИМА Радио-Край» БҚО|| FM Продакшн || + |--- | 102,9 МГц || Юмор FM || Russian CHR / Humor || «Траст-2» ЖАҚ|| FM Продакшн || + |--- | 103,9 МГц || Авторадио || Hot АС / Disco || «Русский Витязь» БҚО|| «Русский Витязь» БҚО|| |--- | 104,4 МГц || Ретро FM || Oldies / Disco || «Радио-Канал-3» БҚО || FM Продакшн|| + |--- | 104,9 МГц || Еуропа Плюс || Hot AC / CHR || «ЭТО Проспект» ЖАҚ || FM Продакшн || + |--- | 105,4 МГц || Русское радио || Russian CHR / Hot AC || «Бизнес-радио» БҚО|| FM Продакшн || + |--- | 105,9 МГц || Heart FM || Hot AC / CHR || ФГУП ГТРК Алтай || Алтай ФМУК МТРК || + |--- | 106,4 МГц || Серебряный дождь || News, Talk || Радио 22 || Алтапресс БҚО|| + |--- | 106,8 МГц || Радио КП || News, Talk || ЖАҚ «ИД „Комсомольская правда“» || ЗАО «ИД „Комсомольская правда“» || + |--- |} == Байланыс == === Стационарлық байланыс === Барнауыл телефон нөмірлері 6 саннан тұрады. Қала коды — 3852. Қаладағы стационарлық байланыстың негізгі операторы — «[[Ростелеком]]» ААҚ Алтай бөлімшесі. Оның құрамында 47 [[АТС]] бар. АТС –тегі цифровизация деңгейі 76 %-ға жетті. Телефон желілерінің сыйымдылығы 230 мың нөмірден асады. Барнауылдықтардың телефонизациясының деңгейі 85 %-ды құрайды<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = 01.02.2008 | url = http://www2.barnaul.org/vlast/duma/decisions/decisions_08/resh_696/ | title = "2008-2017 жылдарғы арналған Барнауыл қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының бағдарламасын бекіту туралы" № 696 шешім | format = | work = | publisher = Барнауыл әкімшілігінің ресми сайты | accessdate = 2011-01-31 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/6144zx167 | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. Қалада 25 [[Wi-Fi]] ғаламтор нүктелері бар. Олар көбіне қоғамдық орындарда, мейрамханаларда, кофейнеларда, қонақ үйлерде («Центральная», «Сибирь», «Улитка» и «Барнаул»), ойын-сауық орталықтарында, сонымен қатар, Алтай мемлекеттік университеті және Алтай мемлекеттік техникалық университетінің 4 жатақханасында орналасқан. Wi-Fi желісін тарататын 25 мекеменің 9-ы өзінің келушілеріне ақысыз қызмет көрсетеді <ref>{{cite news |author= |title=Барнауылдың қай жерінде Wi-Fi желісіз ғаламтор жүйесі бар? |url=http://altapress.ru/story/40330 |work= |publisher= Алтай жастары |date=28 наурыз, 2009 |accessdate=2011-01-31 }}</ref><ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www.altaistudent.ru/wi-fi.php | title = Барнауылда WI-FI жүйесін қайдан іздеуге болады? | format = | work = | publisher = altaistudent.ru сайты | accessdate = 2011-01-31 | lang = | description = | deadlink = 404 }}</ref>. Сонымен қатар,қалада Wi-Fi желісіне балама ғаламтор желілері де бар. Олардың қатарына: [[Inteleca]] компаниясы, «ООО Интелби ТТК», «Алтайгриф», «Интерсвязь», «Энфорта», «АлтЛайн», «ТТК Западная Сибирь», «Сибирские Сети», «Дианэт», «[[ЭР-Телеком]]» сияқты желілерді атай аламыз. === Ұялы байланыс=== Қаладағы ұялы байланысты төрт федералды байланыс операторлары атқарады. Олар:[[Билайн]], [[Мобильные ТелеСистемы|МТС]], [[МегаФон]], [[Скай Линк]], сондай-ақ, жергілікті [[ЕТК]] операторы қызмет етеді. == Спорт == [[File:Sakharov's Square in Barnaul.JPG|right|250px|thumb| «Обь» бассейні (орта тұста) және Г. С. Титов атындағы ойын-сауық және спорт сарайы (оң жағында)]] Барнауылда Г. С. Титов атындағы ойын-сауық және спорт сарайы, «Обь» спорт кешені, стадиондар, спортзалдар, жүзу бассейндері, Алтай ипподромы, шаңғы базалары, тир сияқты ойын-сауық орындары бар. Қалада «Алтай» (Бірінші лига; алғашында жоғарғы лигада өнер көрсетті. Кейін «Мотор» хоккей клубы болып қайта құрылды) хоккей клубы <ref>{{cite news |author= |title= «Мотор» почти стал «Алтаем» |url=http://altapress.ru/story/10618/ |work= |publisher=ИД Алтапресс |date=21 шілде, 2006 |accessdate=2011-01-31 }}</ref>, [[«Динамо»]] [[футбол клубы]], «Университет» волейбол клубы (Лига «А»), «Коммунальщик» әйелдер арасындағы командасы, «[[АлтайБаскет]]» баскетбол клубы және басқа да [[спорт]] клубтары бар. [[Ресей]] [[футбол]] құрамасының 2004—2005 жылдардағы капитаны [[Алексей Смертин]] Барнауылда туып өсіп, осында [[футбол]]мен айналыса бастады. Алексей Смертиннің бастамасымен Барнауылда балалар мен жасөспірімдерді футболдан олимпияда резевтерін дайындайтын мектеп салынды. [[2007 жылы]] [[7 қыркүйек]]те Алексей Смертинге «Барнауылдың құрметті азаматы» атағы берілді<ref name="REGNUM-SMERTIN">{{cite news |author= |title=Алексей Смертинге «Барнауылдың құрметті азаматы» атағы салтанатты түрде табыс етіледі |url=http://altai.regnum.ru/news/881495.html |work= |publisher=ИА Регнум |date=07.09.2007 |accessdate=2011-01-31 }}</ref>. №110 [[мектеп]]тің негізінде Алтай өңірінде [[«Одиссей»]] желкен клубы бар. Клуб ресейлік және аймақтық желкенді спорт жарыстарынан бірнеше дүркін жүлдегері болып саналады<ref>{{cite news |author= |title= «[[Одиссей]]» туралы мақалалар |url=http://www.odissey22.ru/ |work= |publisher= «Одиссей» желкен клубының сайты |date=01.02.2011 }}</ref>. == Архитектура және қаланың көз тартар жерлері == Барнауыл қаласының жоспары алғашында [[Санкт-Петербург]] қаласының үлгісінде салынбақшы болды. Қала келбетінің көркеюіне үлес қосқан А.И. Молчанов пен Я.Н. Попов сынды кәсіби [[сәулетші]]лер болды. Олар өз заманының көрнекті архитекторлары [[Джакомо Кваренги]] және [[Карл Росси]]дің шәкірттері болған. Барнауылда классицизм дәстүрінде салынған ХVІІІ - ХІХ ғасырлар архитектурасы мен тарихының 20 ескерткіші бар. Олардың қатарына Барнауыл күміс балқыту зауытының бірегей кешені, қоғамдық-әкімшілік алаңдардың үлгісі — Демидов алаңын атауымызға болады. [[Электикалық архитектура]] Барнауыл қаласы думасының ғимараттарында, Поляков сауда үйінің ғимараты («Красный» дүкені), Будкевич гимназиясының ғимараты, Красноармейский даңғылы, инженер Александр Лесневскийдің үйі, Ползунов көшесіндегі (Ползунов көшесі, 56) ғимараттарда кездесіп отырады<ref name="оф-арх">{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www.barnaul.org/gorod_1/archi/monument/ | title = архитектуралық ескерткіштер | format = | work = | publisher = Барнауыл әкімшілігінің ресми сайты | accessdate = 2011-02-06 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/61452BS4Y | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. Барнауылдағы оюмен әрленіп жасалған ағаш құрылыстардың барлығы дерлік 1917 жылы 2 мамырда болған өрттен аман қала алмады. Сонымен қатар, кірпіштен жасалған ғимараттар да өртеніп кетті. Ал 1930-шы жылдары Барнауылдағы шіркеулер мен соборлар қиратылып, қайта салынғандықтан, қаланың тарихи келбетін көрсететін бөліктері сақталмады. Қаладағы өрттен аман қалған ірі шіркеулердің бірі — Покров соборы. {|class="graytable" style="text-align:center" |+ Қала символдары |width="25%"|[[Сурет:Barnaul letters.JPG|center|220px]] |width="25%"|[[Сурет:Barnaul - Demidov Square.jpg|center|220px]] |- | Жаңа саябақтың Обь өзені арқылы өтетін жаңа көпір жақтан көрінісі |Демидов алаңы |} {|class="graytable" style="text-align:center" |+ |width="25%"|[[Сурет:Barnaul - building with spire.jpg|center|220px]] |width="25%"|[[Сурет:Redshopbarnaul1.jpg|center|220px]] |- |Төбелі үй («Дом под шпилем») | «Красный» дүкені |} 1930-шы жылдары қаладағы үй және қоғамдық ғимараттардың құрылысы [[конструктивизм]] үлгісінде салынды. Мұндай ғимараттардың қатарына госпитальдар, Воровская көшесіндегі [[тігін фабрикасы]] және іргелес орналасқан құрылыс нысандары жатады<ref>[http://arhbarnaul.dering.ru/gallery/gallery17.php «Барнауылдағы конструктивизм». А. Дерингтің сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928064900/http://arhbarnaul.dering.ru/gallery/gallery17.php |date=2007-09-28 }}</ref>. Қаланың басты көшесі — Ленин даңғылындағы {{nobr|1930—1950-шы}} жылдарда салынған құрылыстар көз тартарлық. Ленин даңғылы негізінен қала тұрғындары мен қонақтарының серуендейтін айрықша орны. Оның бульвары [[Лев Толстой]] көшесінен Октябрь алаңына дейінгі аралықта созылып жатыр. «Космос» фонтаны мен колыван сауыты орналасқан архитектуралық нысандары — кездесу үшін таптырмайтын орындардың бірі. Таулы саябақта Алтай және Барнауылдың белгілі тұрғындары мен қоғам қайраткерлерінің қайта тұрғызылған мүрделері орналасқан. Қаланың (жаңа көпір арқылы) кіреберісінде 7-метрлік «БАРНАУЛ» ақ түсті әріптері орнатылған. Халық тұрғындарының пікірі бойынша аталмыш әріптер Голливуд белесінде орнатылған «HOLLYWOOD» жазбасына ұқсайды. Барнауылда алғашында қалалық «Лесная сказка» саябағында салынған хайуанаттар бағы 2010 жылы Барнауыл хайуанаттар бағы болып қайта салынды<ref>[http://www.zoo22.ru/aboutzoo.html Зообақ жайында]</ref>. Қаладағы ескерткіштер мен монументтердің ішінде "Победа" алаңында орналасқан Даңқ монументін, А.С. Пушкинге қойылған ескерткішті, В.С. Высоцкийдің құрметіне қойылған ескерткішті, Юрин көшесінде орналасқан В.С. Шукшинге арналып қойылған ескерткішті, Алтай мемлекеттік техникалық университетінің жанында орналасқан И.И. Ползуновқа арналып қойылған ескерткіштерді ерекше атап өткен жөн. Ползуновтың құрметіне арналған ескерткіш Бостандық алаңында да орналасқан. 2010 жылы қалада рок-музыкант — Виктор Цойға арналған бірден екі ескерткіш орнатылды <ref>{{cite news |author= |title= Барнауылда Виктору Цоюға арналған |url=http://altapress.ru/story/59072/ |work= |publisher=ИД Алтапресс |date=20 қараша, 2010 |accessdate=2011-02-06 }}</ref> және саяси репрессиялардың құрбандарына арналған ескерткіш орнатылды<ref>{{cite news |author= |title=Халық бірлігі күніне орай Барнауылда саяси репрессиялардың құрбандарына арналған ескерткіш орнатылды |url=http://www.amic.ru/news/135793/ |work= |publisher=ИА Амител |date=4 қараша, 2010 |accessdate=2011-02-06 }}</ref>. Барнауылдың табиғи ескерткіштері: қаланың оңтүстік-батысында созылып жатқан орманды алқап, Обь өзенінің сол жағалауы және оң жақ алқап. == Барнауыл қаласымен байланысты танымал тұлғалар == [[File:Prospekt Lenina from the bridge.JPG|right|thumb|220px|Ленин даңғылы. Обь өзені арқылы өтетін жаңа көпірден алынған көрініс]] * [[Фридрих Август Геблер]] (1782—1850) — белгілі табиғат зерттеушісі * [[Михаил Сергеевич Евдокимов]] (1957—2005) — актёр, юморист, Алтай өңірінің [[губернаторы]]. * [[Арсений Иванович Жиляков]] (1879—1921) — Ресей, кеңес жазушысы, [[журналист]], [[әдебиетші]]. * [[Степан Ильич Исаков]] (1884—1921) — Ресей, кеңес жазушысы, [[журналист]], [[әдебиетші]]. * [[Татьяна Владимировна Котова]] (1976 жылы туған) — спортшы, ұзындыққа секіруден Олимпиада ойындарының жүлдегері (2004). * [[Михаил Афанасьевич Лисавенко]] (1897—1967) — селекционер, Ленин атындағы ауылшаруашылық ғылымдарының бүкілкеңестік академиясының академигі, бақташы-ғалым. * [[Александр Григорьевич Назарчук]] (1939 жылы туған) — саяси қайраткер, РФ ауылшаруашылық [[министр]]і, Мемлекеттік [[дума]]ның [[депутат]]ы, Алтай өңірлік халық депутаттарының кеңесінің төрағасы АӨХДК. * [[Алексей Силыч Новиков-Прибой]] (1877—1944) — [[жазушы]]-[[прозаик]], «Цусима» эпопеясының авторы, Сталин сыйлығының лауреаты (1941). * [[Иван Иванович Ползунов]] (1728—1766) — белгілі өнертапқыш, әлемдегі алғашқы бу машинасының авторы. * [[Владимир Александрович Рыжков]] ( 1966 жылы туған) — саяси қайраткер, Мемлекеттік думаның депутаты, «НДР» және «РПР» партияларының көшбасшысы. * [[Алексей Геннадьевич Смертин]] ( 1975 жылы туған) — [[футболшы]], Ресейдің футбол құрамасының ойыншысы (2004—2005 жылдары — капитан), «Челси» (Лондон) футбол командасының 2005 жылдың құрамындағы Англия чемпионы, «[[Фулхэм]]» ([[Лондон]]) ойыншысы, «Локомотив» ([[Мәскеу]]) ойыншысы, 1999 жылы Ресейдің үздік футболшысы («Спорт-Экспресс» газеті мен «Футбол» апталығының сауалнамасы бойынша). * [[Виктор Павлович Тарасов]] (1934—2006), актёр, КСРО халық әртісі (1982). * [[Пётр Козьмич Фролов]] ([[1775]]—[[1839]]) — тау-кен инженері және өнертапқыш. * [[Валерий Викентьевич Минько]] (1971 жылы туған) — [[футболшы]], Ресей футбол құрамасының ойыншысы, [[«ЦСКА Москва»]] командасында ойнады. * Мирошниченко Ирина Петровна (1942 жылы туған) - [[актриса]], [[әнші]], Ресей Федерациясының халық әртісі. * [[Яна Александровна Рудковская]] (1975 жылы туған) – [[Дима Билан]], [[Евгений Плющенко]], [[Влад Сокольский]] сынды әншілердің менеджері, белгілі тележүргізуші және [[продюсер]]. * [[Николай Михайлович Ядринцев]] (1842-1894) – сібірлік [[публицист]], жазушы және қоғам қайраткері, Сібір және Орталық Азия зерттеушісі. * [[Алексей Эдуардович Самолётов]] (1963 жылы туған) — ресейлік [[журналист]]. * [[Виктор Семёнович Ревякин]] (1936 жылы туған) — ресейлік ғалым, [[географ]], Ресей жаратылыстану ғылымдары академиясының мүшесі, 1990—1993 жылдардағы [[РКФСР]] жоғарғы кеңесінің депутаты. == Қызықты деректер мен қала аңыздары == * Марк Юдалевичтің [[«Голубая дама»]] [[пьеса]]сында қазіргі [[әкімшілік]] орналасқан ғимараттағы бір әйелдің елесі жайында баяндалады. Ертеден қалған аңыз бойынша ХІХ ғасырда осы үйде тұрған генерал қызғаныштан өзінің жас әйелін үй қабырғаларының ішіне тірідей сылап тастаған<ref>{{cite news |author= |title=Барнауылдың тылсымы мен сиқыры |url=http://asfera.info/news/one-15356.html |work= |publisher=ИА Атмосфера |date=2 шілде, 2008 |accessdate=2011-02-01 }}</ref>. * Алтайдағы Демидов зауыты күмісті заңсыз балқытылғаны үшін<ref>[http://history.ntagil.ru/1_32.htm Акинфий Демидов туралы мақала http://history.ntagil.ru сайтында ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090304001110/http://history.ntagil.ru/1_32.htm |date=2009-03-04 }}</ref>, [[1747 жыл]]ы [[1 мамыр]]да күмістен түскен қаражаттың қазынаға аударылуы туралы жарлыққа қол қойылды<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www.museum.ru/asrsm/exib/ad&a/chpt2.htm | title = Демидов ісі. Оқиғалар хронологиясы. | format = | work = | publisher = Алтай мемлекеттік өңірлік мұражайының беттері | accessdate = 2011-02-01 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/61454fysz | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. Сондықтан да Акинфий Демидов өлер алдында өз зауыттарына қарғыс айтқан. Елдің пікірінше, сол кезден бастап зауыт орналасқан жерде түрлі-түрлі сұмдықтар (1793 жылы су апаты, 1917 жылғы өрттің кесірінен Барнауылдағы «Империал» қонақ үйі, БТИ (техникалық инвентаризация бюросы) ғимараты жанып кетті) болды-мыс.<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://www.barnaul.org/news/?news_id=9569 | title = Өңір астанасы— Бобровка, ал тұрғындары — бобровтықтар деп аталуы мүмкін еді | format = | work = | publisher = Барнауыл әкімшілігінің ресми сайты | accessdate = 2011-02-01 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/61455RSjH | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. * 2002 жылдың 9 ақпанында «Дельфин» крейсерлік су асты атомдық қайығының атауын «Барнауыл» деп өзгерту туралы жарлыққа қол қойылды<ref>{{cite web | author = | authorlink = | datepublished = | url = http://flot.com/nowadays/strength/barnaul/ | title = К-263 "Барнаул" | format = | work = | publisher = Сайт flot.com - ВМФ Ресейдің | accessdate = 2011-02-01 | lang = | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/61457wffN | archivedate = 2011-08-20 }}</ref>. * Ленин даңғылы мен Анатолий көшелерінің қиылысында тұрған [[Ленин]] ескерткішінің алдына қойылған перделенуден кейін, Ресейдегі британдық ''Lonely Planet'' баспасы ескерткішті «Ленин-тореадор» деп атайды екен({{lang-en|Lenin the Toreador}})<ref name="LONELYPLANET">{{кітап |авторы = Simon Richards et al. |тақырыбы= Russia & Belarus |басылымы = 4th ed |орны= London |баспасы = Lonely Planet |жылы = 2006 |pages = 523 |allpages = 792 |isbn = 978-1741042917 }} {{ref-en}}</ref>. == Бауырлас қалалары == * {{flagicon|USA}} [[Флагстафф (Аризона)|Флагстафф]], [[Аризона]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]. * {{flagicon|ESP}} [[Сарагоса]], [[Испания]]. * {{flagicon|CHN}} [[Байчэн]], [[Қытай]] * {{flagicon|CHN}} [[Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы]], [[Қытай]] ( [[2007]] жылдан бастап). * {{flagicon|KAZ}} [[Өскемен]], [[Қазақстан]] ([[2012]] 30 наурыздан бастап). == Дереккөздер == {{reflist|2|height=360}} == Әдебиеттер == {{refbegin}} * {{кітап |авторы = Ковалева А. М. |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Барнауыл хронографы. Атап өтілетін күндер мен еске алу күндерінің күнтізбесі |шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = Олейник В. С |басылым = 15-ші |орны = Барнаул |баспасы = ГИПП "Алтай" |жыл = 2008 |томы = |беттері = 136 |барлық беті = |сериясы = |isbn = |тиражы = }} * {{кітап |авторы = Пудрик Л. Н. |бөлімі = |бөлім сілтемесі = |тақырыбы = Ландшафттар және экология: монография |шынайы атауы = |сілтеме = |уикитека = |жауапты = Пестова Л. В |басылым = |орны = Барнауыл |баспасы = Азбука |жыл = 2007 |томы = |беттері = 256 |барлық беті = |сериясы = |isbn = 978-5-93957-230-9 |тиражы = }} {{refend}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Barnaul}} * [http://www.barnaul.org Барнауыл қаласының ресми сайты] * [http://www.duma-barnaul.ru/ Барнауыл қалалық думасы] * [http://barnaul.2gis.ru Қаланың электронды ақпараты] * [http://3dbarnaul.ru 3D Барнауыл көшелерінің суреттері] * [http://www.barneapol.ru Барнаулдың сәулет өнері] * [http://new.hist.asu.ru/biblio/bsb/109-118.pdf Барнауылдағы алғашқы қыздар гимназиясы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120304132144/http://new.hist.asu.ru/biblio/bsb/109-118.pdf |date=2012-03-04 }} * [http://www.althisto.ru/prosveschenie/index.php Алтай тарихы: Просвещение] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110430004058/http://www.althisto.ru/prosveschenie/index.php |date=2011-04-30 }} {{таңдаулы мақала}} [[Санат:Ресей қалалары]] s84g6eq2nghxx6vrh77rkq2s0rx3sem 0 288400 3062278 3047235 2022-08-19T08:12:07Z Azatov.Nurakhmet 91720 /* Университет ректорлары */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Targu.new.arch.jpg‎|thumb|right|250px|М.Х. Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті]] '''Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті''' — [[Тараз]] қаласында орналасқан жоғарғы оқу орыны. [[Мұхаммед Хайдар Дулати]] атындағы Тараз өңірлік университеті Республикамыздағы ең ірі жоғарғы оқу орындарының бірі. Университет 138 мамандық бойынша бакалавриат, 107 мамандық бойынша магистратура және 14 мамандық бойынша PһD – доктарантура мамандарын дайындайды. Сонымен қатар, университетте әскери кафедра жұмыс істейді. Университетте 60 кафедраны біріктіретін 6 факультет, 2 институт және колледж бар. Оқытушылар мен білімгерлер Платонус және Портал жүйелері арқылы ақпаратпен алмасады. 2020 жылғы дерек бойынша университеттің 37 ғимаратында, 963 оқытушылардан 19620 бакалавр, 631 магистр, 50 докторант студент білім алады<ref>https://dulaty.kz/facts-and-figures-2020-2021</ref>.<!-- Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті — Тараз қаласында орналасқан жоғарғы оқу орыны. Мұхаммед Хайдар Дулати атындағы Тараз өңірлік университеті Республикамыздағы ең ірі мемлекеттік жоғарғы оқу орындарының бірі. Университет 138 мамандық бойынша бакалавриат, 90 мамандық бойынша магистратура және 14 мамандық бойынша PһD – доктарантура мамандарын дайындайды. Осы жерлерден төменгісі ескірген және шындыққа жанаспайды. --> == Факультеттер == * Гуманитарлық-әлеуметтік ғылымдар факультеті * Технологиялық факультет * "Ақпараттық технологиялар, автоматика және телекоммуникация факультеті * Экономика және құқық фаультеті * Мұнай, газ және механика факультеті * Қашықтықтан білім беру факультеті == Институттар== * Ұстаз институты * Су шаруашылығы, экология және құрылыс институты == Колледж == * Қаратау тау-технологиялық колледжі == Университет ректорлары == * [[Уәлихан Қозыкеұлы Бишімбаев|Бишімбаев Уәлихан Қозыкеұлы]] (1998—2001) * [[Бектұрғанов Әбдіманап Елікбайұлы]] (2001—2008) * [[Әшімжан Сүлейменұлы Ахметов|Ахметов Әшімжан Сүлейменұлы]] (2008—2012) * [[Сарыбеков Махметғали Нұрғалиұлы]] (2012—2021) * [[Әмірбекұлы Ержан]] (2021) * [[Ешенқұлов Талғат Ілиясұлы]] (17.05.2021—16.08.2022) == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан университеттері]] [[Санат:1998 жылы құрылған оқу орындары]] [[Санат:Тараз жоғарғы оқу орындары]] 8caoi6i4thrcg7c453kkiup8gtt45r2 1 338043 3062240 2467799 2022-08-19T06:50:19Z 164.0.192.45 /* Жалған */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Қазақстан жобасының мақаласы|деңгейі=|маңыздылығы=}} == Жалған == 90-жж өзінде бірден қайтпастай мығым дәлелденген жалған ойдан шығарылған дүние. Фанфик. Уикипедияда бұндайдың болуы ұят және масқара. [[Арнайы:Үлесі/164.0.192.45|164.0.192.45]] 12:50, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) br2q9fbvkcp7i1chxshlpflv6ve2n1p 0 419779 3062098 2956136 2022-08-18T16:47:24Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк | банктың аты = Еуразиялық банк | логотипі = | түрі = [[Ашық акционерлік қоғам]] | лицензиясы = № 237<ref>[https://finbee.kz/banki/evraziiskii-bank/ Евразийский банк. ''Вся информация о банке Евразийский банк'']</ref> [[29 желтоқсан]] [[2007]] | салымдарды сақтау = | биржадағы листингі = | қызметі = | ұраны = | құрылған жылы = [[26 желтоқсан]] [[1994]] | бұрынғы атаулары = | орналасуы = {{KAZ}}, [[Алматы]] | басты адамдары = Майкл Джеймс Эгглтон (төраға басшысы) | жарғылық капиталы = | меншікті капиталы = 68,42 млрд [[Қазақстан теңгесі|теңге]] 2015 ж. жарты жылдығы<ref name=autogenerated1>http://www.kase.kz/files/emitters/EUBN/eubnfm2_2015_cons_rus.pdf</ref> | активтері = 766,78 млрд [[Қазақстан теңгесі|теңге]] 2015 ж. жарты жылдығы<ref name=autogenerated1 /> | таза табысы = 1,46 млрд [[Қазақстан теңгесі|теңге]] 2015 ж. жарты жылдығы<ref name=autogenerated1 /> | қызметкерлер саны = | басшы компания = | еншілес компания = | аудитор = | дерекнама = | веб-сайты = [http://www.eubank.kz/index.php www.eubank.kz] }} '''«Еуразиялық банк»''' — [[Қазақстан]]ның ірі банктерінің бірі. [[1994 жыл]]ы жабық акционерлік қоғам түрінде [[Алматы қаласы]]нда құрылған. Жарғылық қоры 3 млрд. теңгеден астам. Еуразия банкінің [[Павлодар облысы|Павлодар]], [[Қостанай облысы|Қостанай]] облыстары мен [[Ақтөбе қаласы]]нда филиалдары бар.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> ==Басшылары== * [[14 қазан]] [[2009]] – Банк басқармасының төрғасы болып Майкл Эгглтон (Michael Eggleton) тағайындалды. *24 мамыр 2019 – Банк басқармасының төрағасы болып Валентин Морозов тағайындалды.<ref>https://finbee.kz/banki/evraziiskii-bank/</ref> ==Қосымша== * [http://www.eubank.kz/index.php банк сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121003020638/http://eubank.kz/index.php |date=2012-10-03 }} * [https://finbee.kz/otzivy/evraziiskii-bank/ Тут вы можете изучить последние претензии к нашему банку и наши ответы на них] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан банктері]] [[Санат:ENRC]] [[Санат:1994 жылы құрылған банктер]] dgacijliz7xvc6b7yigpuhhcjbp5802 0 427500 3062005 2972790 2022-08-18T13:21:08Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = [[Коммуна (Франция)|Коммуна]] |қазақша атауы = Флери |шынайы атауы = Fleury |сурет = |жағдайы = |ел = Франция |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir= |lat_deg=49.0413888889 |lat_min= |lat_sec= |lon_dir= |lon_deg=6.19555555556 |lon_min= |lon_sec= |CoordAddon = type:city(1040)_region:FR |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 270 |аймақ картасының өлшемi = 270 |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Франция аймақтары{{!}}Аймағы |аймағы = Лотарингия |кестедегі аймақ = Лотарингия |аудан түрі = Франция департаменттері{{!}}Департаменті |ауданы = Мозель |кестедегі аудан = Мозель (департамент){{!}}Мозель |қауым түрі = Франция округтері{{!}}Округі |қауым = Мец-Кампань (округ){{!}}Мец-Кампань |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = <!-- [[Франция кантондары|Кантоны]]:<br /> [[Верни (кантон)|Верни]] --> |басшының түрi = Мэр{{!}}Мэрі |басшысы = Jean-Paul Eckenfelder ([[2008]]-[[2014]]) |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 9,71 |биiктiктiң түрi = Биіктігі |орталығының биiктігі = 170—237 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1040 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = 107,11 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = |пошта индексі = 57420 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = INSEE коды |сандық идентификаторы = 57218 |ортаққордағы санаты = Fleury (Moselle) |сайты = |сайт тілі = }} '''Флери''' ({{lang-fr|Fleury}}) — [[Франция]]дағы коммуна. [[Лотарингия]] аймағына қарасты [[Мозель (департамент)|Мозель]] департаментінде орналасқан. [[Мец-Кампань (округ)|Мец-Кампань]] округінің құрамына енеді. Алып жатқан жер аумағы 9,71 км² шамасында. Коммунаның [[INSEE коды]] — ''57218'', [[пошта индексі]] — ''57420''. == Демографиясы == [[2009 жыл|2009-жыл]]ғы мәліметтер бойынша тұрғындарының саны 1040 адамды құрады<ref>{{cite web |url=http://insee.fr/fr/ppp/bases-de-donnees/recensement/populations-legales/departement.asp |title = 2009 жылғы тұрғындар саны |publisher=[[INSEE]] |accessdate=25.11.2012}}{{ref-fr}}</ref>. Халық тығыздығы — 107,11 адам/км². {{Демография/FRA/Fleury (Moselle)}} Тұрғындарының жас шамасы және жынысы бойынша құрамы (2006)<ref>{{cite web| url=http://www.insee.fr/fr/themes/detail.asp?reg_id=99&ref_id=pop-sexe-age-quinquennal| title=Population selon le sexe et l'âge...2006| language=fr| description = Жас шамасы және жынысы бойынша құрамы (2006) |publisher=[[INSEE]] | accessdate=25.11.2012}}</ref>: {{ЖЖ-Кесте | макс=76 | барлығы=1052 | е0=28 | ә0=32 | е5=48 | ә5=48 | е10=36 | ә10=20 | е15=36 | ә15=52 | е20=24 | ә20=16 | е25=8 | ә25=12 | е30=16 | ә30=36 | е35=12 | ә35=28 | е40=76 | ә40=68 | е45=44 | ә45=56 | е50=36 | ә50=20 | е55=32 | ә55=36 | е60=28 | ә60=40 | е65=32 | ә65=24 | е70=28 | ә70=28 | е75=16 | ә75=12 | е80=0 | ә80=4 | е85=0 | ә85=20 }} == Тағы қараңыз == * [[Мозель департаментінің коммуналары]] == Дереккөздер == {{reflist}} == Сыртқы сілтемелер == {{commonscat|Fleury (Moselle)|Флери}} * [http://www.recensement.insee.fr/searchResults.action?zoneSearchField=&codeZone=57218-COM Францияның ұлттық статистика және экономикалық зерттеулер институты сайтындағы парақшасы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121108060153/http://recensement.insee.fr/searchResults.action?zoneSearchField=&codeZone=57218-COM |date=2012-11-08 }} * [http://www.mapquest.com/?q=49.0413888889,6.19555555556&zoom=8 «Mapquest» картасында орналасуы] {{France-geo-stub}} {{Мозель департаментінің коммуналары}} [[Санат:Мозель департаментінің коммуналары]] ttar23tdq00nvjc9b2qh89u2o4mmk7a 3 480434 3061989 3054803 2022-08-18T12:39:02Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Қателер */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Мұрағат|2012-2013 жж талқылаулар|2014 жылғы талқылаулар|2015 жылғы талқылаулар|2016 жылғы талқылаулар|2017 жылғы талқылаулар|2018 жылғы талқылаулар|2019 жылғы талқылаулар|2020 жылғы талқылаулар}} == Админдер == Нұрлан мырза меніңше бірнеше админнің статусынан айыру керек. Депутаттар ұқсап сайлау алдында бәрін қатырам дейді де, сосын админ болғаннан кейін тәтті ұйқыға кетеді. Тізім: Ulan, Ashina, Qarakesek, Sagzhan кісілерді. Сосын: Daniyar, AlibekKS, GanS NIS мырзаларды келесі кезекке. Эмоцияға берілмей факт бойынша алу керек. Артық кетсем кешірерсіздер --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:17, 2021 ж. ақпанның 15 (+06) :Мен бұрын Уикипедияны сағат сияқты тық-тық етіп жұмыс жасаса деп армандаушы едім. Ашина, Данияр деген қатысушыларды әкімші құқығынан айыру туралы дауысқа да қойғанмын. Алайда, метаға жазып Ашина админдікті қайтып алды. Сол кезде түсінгенім, екі жыл ішінде уикиге бір де бір рет әрекет жасамаса ғана админдіктен айыруға болады екен. Келесі админдерді мерзімге сайлауға болады. Қазіргі барға, егерде ереже өзгермесе, ештеңе жасай алмаймыз. Метадан білу керек. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 18:53, 2021 ж. ақпанның 15 (+06) ::Ашина админдікті қайтып алған жоқ, бізге мета екі жылда бір де бір үлес қоспаса админдіктен алуға болмайды деген жауап берген. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:02, 2021 ж. мамырдың 15 (+06) == Notes == Hi. [[user:Narlan90]] has been xwiki link spamming and you will see it particularly on [[Поливинилхлорид]], where I have placed an emergency 1 day protection due to their link spam. Might also be worth reviewing [[special:contributions/JointGamma]] as some of those edits look spammy. Thanks for taking a look. [[Қатысушы:Billinghurst|Billinghurst]] ([[Қатысушы талқылауы:Billinghurst|талқылауы]]) 21:13, 2021 ж. наурыздың 25 (+06) == Аудару функциясы == Нұрлан мырза қалайсыз? Нұрлан мырза меніңше аудару функциясын өшіру керек сияқты. Бұл туралы Арыстанбек мырзаға жазғанмын, көреміз деді. Себеп: мақалалар тура орыс уикидің қазақша дубликаты болып жатыр, тіпті дереккөздер мен әдебиеттер сол елдің аудармасы((. Және бәрі тез-тез бір сағатта бірнеше мақала бастап жатыр. Оны тексеретін ешкім жоқ. Санат, үлгі дұрыс толмай кетіп жатыр әйтеуір. Жоба/икубатор/қатысушының беті/зертханасына қаншама мақалалар басталып кетті. Мен өзім шыны керек аптасына екі рет жұмыстан қалып тоқтаған жерімнен жалғастырып жатырмын (кейбір мақалаларды әйтеуір тез-тез көзбен өткізіп тексерістен өткізіп жатырмын, бірақ мазмұн сапасына 100 пайыз жауап бере алмаймын). Бізде сол еліміз отчет/статистика үшін көзбояушылық пен өтірік шала жұмыс істеген сияқты уикипедиямыз да сондай. Менде бірнеше өзім жасайтын жоспарлар бар еді, бірақ мынау тексерістен уақыт пен шамам келмей қалады. Қалған сайланған админдер мен сапалы қатысушылар қайда екен? Кейде құр тірлік сияқты істеп жүргенмін (бітпейтін шала құрылыста еденді қайта-қайта жуып жүрген тірлік сияқты менікі). Неге біздің уики осындай? Мен сол ойдағы жұмысты аяқтасам, келесі жылы тастайын деп шешіп отырмын. Жақсы админдер мен қатысушылар көбейіп табылар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:56, 2021 ж. мамырдың 14 (+06) :Армысыз?! Дұрыс қой. Оны қалай жасауды білмейді екенмін. Арыстанбек білмесе. Бұл модульден болуы керек. Сол модульге өзгерістер енгізу арқылы тоқтатуға болады. Мен де бұрынғыдай уақыт тауып кіре алмай жүрмін. Өз мойныма алған жылжыту журналына да уақыт үйлестіру қиын болып жатыр. Жақсы админ де болашақта шығатын болар. Болатбек, Никжан, Ашина, т.б. админдер де тірліктің ыңғайымен кетті ғой. Мен кете алмайтын сияқтымын. Арасында уақыт тауып қарап отырамын. Мақала тексеруге онша құлықты емеспін. Оның барлығын жасай алмайсыз, өзіңізге ұнаған іспен айналысыңыз. Сіз тексереді деп ешкім мақала тексермейді, содан ауыртпашылықтың барлығы бір иыққа түсіп тұр. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 09:30, 2021 ж. мамырдың 15 (+06) ::Армысыздар, бұрын 500 өңдеме жасамаған қатысушылардың аудару құралын қолдануына мүмкіндік бермейтін етіп жасаған едім, оны Қайыр өзгеткен екен ([[Арнайы:AbuseFilter/history/78/diff/prev/352]]), мен қайтадан бұрыңғы қалпына келтіріп қоямын. --<em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 09:58, 2021 ж. мамырдың 15 (+06) == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == [[Сарысу_ауданы#Әкімдері]] == Ассалаумағалейкум! Тізімді толықтыруды өтінемін.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 14:17, 2021 ж. шілденің 7 (+06) == Сурет жүктеу == Ассалаумағалейкүм, Нұрлан мырза суреттерді жүктегенде дереккөзін, авторын, жылын көрсету керек --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:31, 2021 ж. шілденің 30 (+06) == ДолбоЯщер қатысушының үлестері == Нұрлан мырза қалайсыз) Нұрлан мырза ДолбоЯщер деген қатысушы көптеген географиялық нысандарды біріктіріп жатыр екен (көлдер). Сол қаншалықты дұрыс екен? Мен кейбіреуін жойып та үлгердім. Мүмкін олар дубликат емес шығар --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 16:26, 2021 ж. тамыздың 12 (+06) : Аманшылық. Қазір мойын жар бермей жүр. География Салиха апайдың бейіміне келеді. --[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 23:45, 2021 ж. тамыздың 13 (+06) == Өңдеме туралы == Қайырлы күн, [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан]] және [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]]! [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] қатысушыға [[Махамбет Өтемісұлы атындағы облыстық академиялық драма театры|Атырау театры]]на жол ашып берген екенсіздер, толықтыруы оңды делік, бірақ дұрыс жазу ережелері сақталынбаған: аты-жөндердің арасында аралық (пробел) орын жоқ; тырнақша орыс тілінен қойылған; режиссер, суретшілер жақша ішіне алынуы немесе сызықша арқылы берілуі керек. Яғни, материал бетінде бірыңғай стилистика бұзылып тұр. Енгізілген бөлім екінші бөліммен қайталанған, онда алдыңғы бөлімді алып тастау керек еді. Міне осылайша қателік үстіне қателік қосылып, бір өңделген бет жүз рет өңделеді. Енгізілген материалдың қысқа болса да ақпараты толыққанды болса соған нүкте қойған жөн. Әркім әр жерден тапқандарын енгізе беру, менің ойымша, дұрыс емес. Қорғалған бетті тіркелген әр қатысушы жөндеуі де дұрыс емес ([[Шемонаиха]]ны Шоманай деп еш дәлелсіз өзгертіп тастаған еді). [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] қатысушы тәжірибелі екенін білемін, бірақ қателіктер жібермеуге мән беруі жөн. Негізі мен бір санатты қолға алып өңдей бастасам менімен тағы біреу қосарланып кетеді де бағытты бұзып жібереді. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 16:26, 2021 ж. қыркүйектің 12 (+06) :Кешірерсіз, Мен Уикипедия сайтына кірген кез келген тұтынушының ондағы материалдар мен тақырыптарды өзгертуге құқығы бар деген ережені басшылыққа алып толтырғам, жеке меншік екенін білмеппін. Барлығын кетірдім, тек театрдың қай қаладан екенін түзетіп кетерсіз. --[[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 19:49, 2021 ж. қыркүйектің 12 (+06) ::Қайырлы күн, [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]]! Мысқылыңыз орынсыз, түсіністікпен бірлесе жұмыс істесек Уикипедия материалдары іздеушілер мен оқырмандар тарапынан оң бағаланып, қызығушылық туғызар. Жуықта Мемлекеттік Архивте болғанымда біздің Уикипедия туралы "қалай болса солай енгізіледі, қателері көп, мағынасы ұғынықсыз" деген сенімсіздікті естідім. Шындығымен солай, алғашқы жылдардағы енгізілген кейбір материалдарды іздеп таба алмайсың, өйткені і әрпі ағылшын тілінен қойылған, мәтінде қ әрпі орнында к, т.с.с. Сондықтан "көз майының" таусылуы нақтылы, жауапкершілік іспен ақталсын деген ой, менікі. Театрдың атауын қаласын қосып, түзеттім. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:35, 2021 ж. қыркүйектің 13 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 09:39, 2021 ж. қазанның 27 (+06) == Қатысушы бетін жылжыту == Нұрлан мырза неге оларды тексерместен жылжытып жатырсыз( Онсызда тексерілмеген мақалалар жетіп жатыр еді. Тексерілмеді деген үлгі қоя кетіп жүріңізші өтініш) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:35, 2021 ж. қарашаның 21 (+06) :Жақсы. Мен бір деректер іздеп отырып санаттарда кездесіп қалып жатқаннан кейін, бірден мақалаға жылжытып кетіп жатыр едім. Алда есте болсын. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 11:05, 2021 ж. қарашаның 22 (+06) == Намыс → Ар-намыс == Қайырлы кеш, бір кісі '''Намыс → Ар-намыс''' деп атауын өзгертіпті, қаншалықты дұрыс деп ойласыз? Меніңше намыс қала берген дұрыс-ау, ол кісіге жазайын десем дұрыс қабылдамай дүрсе қоя береді. Оның алдында талай мақала атауын өз бетінше өзгерте берген-ді. Сіздің пікіріңізді күтемін--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:13, 2021 ж. желтоқсанның 3 (+06) :Қайырлы күн! Екеуі екі дүние ғой. Намыс бір бөлек, Ар бір бөлек, Ар-намыс деген екеуінің жалпылама атауы болса керек. Филологитар білер, менікі де қате шығар. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 11:48, 2021 ж. желтоқсанның 4 (+06) == Ерден Карсыбеков == Нұрлан мырза осы кісі {{@|Ерден Карсыбеков}} аузына келгенін айтып, мені балағаттап, жасаған өңдемелерімді итше аңдып, соған күнде талқылау бетіме дөрекі түрде жаза береді. Ол адамға жарайды, доғарайық кейбір жерлерім қате кетіпті, түсінікті деп жазсам болмады. Менде ол кісінің қатесін көрсетсем, мойындамайды және өзіңе кінә тағады, сұрақтарға жауап бермеудің шебері. Өтініш менің талқылау бетіме осы адамға '''жазуға мәңгілікке шектеу қойып беріңізші немесе 3 айға бұғатталсын'''. Басқа қатысушылардан ұят болды енді ит пен мысық ұқсап --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:44, 2021 ж. желтоқсанның 23 (+06) : Қайрлы күн! Менің ойымша, Айдын Касымов админдікке мүлдем жарамайды. Ол басқа қатысушыларды итше аңдып, балағаттап жүреді. Өтірікті жиі айтады, қойған сұрақтарға жауап бермейді, санаттарды бүлдіріп жүреді, мақала өзі де жазбайды, басқаларға да жазуға бөгет жасап тұрады. Оның админ құқығын алып тастауын сұраймын. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 11:29, 2021 ж. желтоқсанның 23 (+06) == How we will see unregistered users == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> <section begin=content/> Hi! You get this message because you are an admin on a Wikimedia wiki. When someone edits a Wikimedia wiki without being logged in today, we show their IP address. As you may already know, we will not be able to do this in the future. This is a decision by the Wikimedia Foundation Legal department, because norms and regulations for privacy online have changed. Instead of the IP we will show a masked identity. You as an admin '''will still be able to access the IP'''. There will also be a new user right for those who need to see the full IPs of unregistered users to fight vandalism, harassment and spam without being admins. Patrollers will also see part of the IP even without this user right. We are also working on [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation/Improving tools|better tools]] to help. If you have not seen it before, you can [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|read more on Meta]]. If you want to make sure you don’t miss technical changes on the Wikimedia wikis, you can [[m:Global message delivery/Targets/Tech ambassadors|subscribe]] to [[m:Tech/News|the weekly technical newsletter]]. We have [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation#IP Masking Implementation Approaches (FAQ)|two suggested ways]] this identity could work. '''We would appreciate your feedback''' on which way you think would work best for you and your wiki, now and in the future. You can [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|let us know on the talk page]]. You can write in your language. The suggestions were posted in October and we will decide after 17 January. Thank you. /[[m:User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]<section end=content/> </div> 00:17, 2022 ж. қаңтардың 5 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Target_lists/Admins2022(5)&oldid=22532651 тізімін пайдаланып User:Johan (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Санат:Дәстүрлі халық құрылысы == Саламатсыз, ''Санат:Дәстүрлі халық құрылысы'' деген санатқа санат қойып берсеңіз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 23:19, 2022 ж. қаңтардың 29 (+06) : Қайырлы күн! "Дәстүрлі халық құрылысы" деген санаттан аса қажеттілік көріп тұрғаным жоқ. "Үй" деген санаттың өзі "Баспана"ә деп өзгертілуді қажет етеді. "Дәстүрлі халық құрылысы" санатын жауып, ондағыларды "қазақстан сәулеті" және "Баспана" санатымен санаттау керек деп ойлаймын. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 17:47, 2022 ж. қаңтардың 31 (+06) == Разрешение на публикацию статьи == Добрый день, [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]]! Извините, что пишу на русском, я из России. Хочу создать статью про один из районов Дагестана. Дайте, пожалуйста, разрешение на публикацию. С правилами знаком, уже 10 лет как редактирую в Википедии. С уважением, --[[Қатысушы:Buntarion|Buntarion]] ([[Қатысушы талқылауы:Buntarion|талқылауы]]) 04:26, 2022 ж. сәуірдің 12 (+06) :Добрый день! Без разрешение можете сделать публикаций. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 10:04, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) == Қорытынды шығару == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] бетіне қорытынды шығарып кетсеңіз? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 14:28, 2022 ж. мамырдың 4 (+06) :Қайырлы күн! Дауыс берушілердің қойып отырған талаптарына сәйкестендіру қажет деп ойлаймын. Асықпайық. Уикипедияның даму жолына қосып жатқан үлесіңіз үшін рахмет! -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 10:02, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) :: [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Мына бетте]] сіз қорытындыны бір айдың ішінде шығарғансыз, ал мен айтып жүрген бет жазылғалы жарты жылдан көп уақыт асты, талаптары да ескерілді. Бұны қалай түсіндіресіз? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 18:22, 2022 ж. мамырдың 5 (+06) == Жаңа бастама == Қайырлы күн, Нұрлан! Сізге өзімнің жаңа бастамамды ұсынғым келеді. Өзіңіз білетіндей, қазақша Уикипедиясындағы мақалалардың сапасы шетелдік бөлімдерден айтарлықтай артта қалып отыр. Көптеген мақалалар қысқа, сапасыз, және әшейін, қалай болса солай жазылған. Мен қазақша бөліміндегі мақалалар сапасын көтеру үшін орыс бөлімінің үлгісі бойынша мақалалар жазу арқылы түзетуге тырысып жатырмын. Алайда, көбірек сапалы мақалаларды жазуға уақыт жетпейді. Сол себепті, [[Уикипедия:Сенімді дереккөздер|Сенімді дереккөздерге]] сүйене отырып, нақты, сапалы мақалалар жаза алатын кем дегенде 5-10 адамнан тұратын топты жинау керек. Менің ойымша, мақала жазуды толығымен реформалау керек: ағылшын тіліндегі үлгіге сәйкес сенімді дереккөздермен сапалы мақалалар жазу. Уикипедия — әркім өз өзгерістерін жасай алатын бос орын. Тәуелсіз сауатты қатысушылар белгілі бір «альянсқа» құрылуы болатын еді. Менің байқауымша, сіз мақала жазу стилін жақсы түсінетін, сонымен қатар шетелдік бөлімдермен таныс білікті қатысушысыз. Сондықтан Мен сізге осы жобаға өзіңіздің жеке салымыныңызды қалдыруға ұсынамын! Сұрақтарыңыз болса сұрай беріңіз! Осы жобаны әзірше [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]], [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] және [[Қатысушы:Nurtenge|Nurtenge]] мырзалар қолдады. Құрметпен, [[Қатысушы:Айвентадор|Айвентадор]] ([[Қатысушы талқылауы:Айвентадор|талқылауы]]) 21:14, 2022 ж. мамырдың 8 (+06) == Жаңа қатысушылардың мақалалары == Нұрлан мырза қалайсыз, соңғы кезде жаңа қатысушылар қазуикиге жақсы үлес қосып жүр. Бірақ, ''DariaUrinbasarova21nis'' және ''Ташметов шахрух'' деген қатысушылар жаппай бір рет өңделген мақалалар тоқтамай жазып жатыр, ескертіліп те жатыр. Мен кейбіреулерін жойдым (тым сапасыз), қалғандарын тексерілмеген деген үлгілерді қоюмен әлек болып жүрмін (өңдемелері көп болғандықтан, ондай үлгілер автоматты түрде қойылмай жатыр). Енді туындаған сұрақ: осыларды кім дұрыстап ''адам қалпына'' келтіреді екен, өңдейтін, жөндейтін жерлері өте көп. Бәрін жоя салсам, сынға алынып қазуикидің фашисті болдын деп бәле салады. Сізден бір ақыл кеңес) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:47, 2022 ж. мамырдың 22 (+06) :@[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] автоматты қойылмау себебі олар 500 өңдемеден көп жасағандықтан скрипт олардың мақалаларына тексерілмеген мақала үлгісін қоймайды. <em><span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span></em> ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 10:19, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) ::Телеграмда Assel Tengebaeva деген кісі бар. "Мен Әсел Сыпабекқызы, Түркістан НЗМ-де қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімімін. Әрі мектептегі Уикипедия клубының жетекшісімін. Мектептің ашылғанына 6 ай болды. Бірақ бір жолға қойылды бұл жоба. Неше рет қателесіп, қайта жасап, қателіктен сабақ алып жатқан жайымыз бар.Мектептің ашылғанына 6 ай болды. Бірақ бір жолға қойылды бұл жоба. Неше рет қателесіп, қайта жасап, қателіктен сабақ алып жатқан жайымыз бар. Сізден жауап күтемін. 23мамыр мақала жазу тоқтатылады бізде. 24мамыр комиссия отырысы болады. Сіз де ZOOM арқылы байланысқа шықсаңыз, қуанып қалар едік. Біздің жұмыстарымызды шағып-шағып талдап беріңіздерші, өтініш. Өйткені оқушылар жазғы демалысқа кетеді де, сол жіберген қателіктерін жазда қайталамас үшін де бір жағынан. Екінші жағынан, клуб жетекшісі ретінде мен де сабақ алар едім. 24мамыр таңертең сағ 10да болса бола ма? Өйткені 23мамыр түнгі 00:00ге дейін жарысып жазады балалар" деп жазған QazWiki group чатында. -[[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] 11:44, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) :Топқа {{@|Arystanbek}} мырза сіз түсіндіріп, жаза кетсеңіз --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:30, 2022 ж. мамырдың 23 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Ерден Карсыбеков == [[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|<bdi>Ерден Карсыбеков</bdi>]] деген мырза қайта-қайта мазамды алып, енді талқылау бетімді өзінше өзгерте бастады, ескерттім. Пысқырмады менің талқылау бетіме хабарлама қалдырмайтындай сүзгі жасап беруге бола ма немесе бұғатталсын. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 19:17, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Айдын Касымов, өтірік соқпа, сенің талқылау бетіңді ешкім өзгертіп жүрген жоқ. Пікірлерден қорықсаң, онда несіне тіркелдің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 23:39, 2022 ж. маусымның 13 (+06) * Мына кісіге бір шара қолдану керек, менің талқылау бетімнің жартысы осы {{@|Ерден Карсыбеков}}-ге тиесілі, жартысын алып тастапты. Маған кедергі жасай береді, жасай береді. Өзі: сен не істедің есуастар ұқсап деп балағаттап жазады, жауап жазып түсіндірсен басқа тақырыпқа ауысып, миды жеп, уақытты алып отырады. Еріккен біреу сияқты, істейтін тірлігі жоқ сияқты( Нұрлан мырза егер жауап қатпайтын болсаңыз 1 тамыздан бастап мен өз еркімен бұл кісін қазуикиден бұғаттаймын және де басқа аккаунтпен ашса да бұғаттап жүре беремін. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:24, 2022 ж. шілденің 26 (+06) :: Kasymov, сен неге қателерді мойындамай, оларды қайта-қайта Уикипедияға енгізе бересің? --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 19:10, 2022 ж. шілденің 26 (+06) == Қателер == Сәлеметсіз бе. Қазақ тілінде 2003 жылы болама немесе 2003-жылы болама? Көп мақалаларды көрдім қай бірі дұрыс. [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 18:39, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) p4d8dzfh8qrxc3tbub5e4v1pmr1bf3u 10 480505 3062110 2668878 2022-08-18T17:07:55Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |аты = Қазақстандағы Әлемдік мұра |navbar = |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |тақырып_стиль = background:{{түс|Қазақстан}}; |тақырып = [[Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі|Қазақстандағы Әлемдік мұра нысандары]] |сурет = [[Сурет:Flag of Kazakhstan.svg|90px]][[Сурет:Welterbe.svg|77px]] |бөлім_стиль = background:{{түс|Қазақстан}}; |бөлім1 = 1 |тізім1 = [[Қожа Ахмет Ясауи кесенесі]] |бөлім2 = 2 |тізім2 = [[Таңбалы петроглифтері|Таңбалы петроглиф тас кешені]] |бөлім3 = 3 |тізім3 = [[Сарыарқа - Солтүстік Қазақстан даласы мен көлдері]]: [[Қорғалжын қорығы]], [[Наурызым қорығы]] |бөлім4 = 4 |тізім4 = [[Жібек жолы]] бойындағы қалашықтар: [[Ақтөбе (Жамбыл облысындағы ежелгі қала орны)|Ақтөбе]], [[Ақыртас]], [[Қарамерген]], [[Қойлық (қала)|Қойлық]], [[Қостөбе қалашығы|Қостөбе]], [[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]], [[Өрнек қала орны|Өрнек]], [[Тальхиз|Талғар]] |бөлім5 = 5 |тізім5 = [[Батыс Тянь-Шань]]: [[Ақсу-Жабағылы қорығы]], [[Қаратау қорығы]], [[Сайрам-Өгем ұлттық паркі]] |асты = }}<includeonly>[[Санат:Қазақстандағы Әлемдік мұра]]</includeonly><noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Әлемдік мұра|{{PAGENAME}}]] </noinclude> r78q8irh141pxdtb2kuish2j0stbpof 0 486636 3062176 3023949 2022-08-18T21:12:14Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Шолпаната |шынайы атауы = {{lang-ky|Чолпон-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 42|lat_min= 39|lat_sec= |lon_deg= 77|lon_min= 05|lon_sec= |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Ыстықкөл облысы |кестедегі аймақ = Ыстықкөл облысы{{!}}Ыстықкөл |аудан түрі = Аудан |ауданы = Ыстықкөл ауданы |кестедегі аудан = Ыстықкөл ауданы{{!}}Ыстықкөл |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1922 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1975 |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 10900 |санақ жылы = 2014 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = 3943 |пошта индексі = 722125 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Шолпаната''' ({{lang-ky|Чолпон-Ата}} [tʃoɫ'pon ɑˈtɑ]) — [[Қырғызстан]]ның [[Ыстықкөл облысы]]нда орналасқан қала, [[Ыстықкөл ауданы]]ның әкімшілік орталығы, шипажай. == Халқы == Тұрғыны: * 10900 адам ([[2014 жыл|2014]]); ==Географиясы== Ыстықкөл жағасының солтүстігінде орналасты. Қаракөл қаласының облыстық орталығынан 145 шақырым жерде, республиканың астанасы [[Бішкек]] қаласынан 265 шақырым жерде орнын тапты. Қала өзінің ақ құмды жағажайларымен және мөлдір сулы көлдерімен белгілі. ==Тарихы== [[Ұлы Жібек Жолы]]ның бағыттарының бірі осы көне қоныс арқылы өтетін. Чолпон-Ата атауы қырғызшадан аударғанда «Чолпон» (таңғы Венера жұлдызы) және «ата» (әке) дегенді білідіреді. Бұл топонимнің этимологиясына байланысты бірнеше аңыз бар. "Чолпон-Ата" ның өзге де мағынасы- аты аңызға айналған киелі Шопан–Атаның (қой қамқоршысы) бұрмалауынан жасалған. ==Туризм== Чолпон-Атада 11 мыңға сәйкес адам тұрады. Алайда, жаз айларында қаланың халқының саны күрт үлкейеді. Оған Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанның басқа облыстарынан келген туристер тармағы себеп. Соңғы жылдарда Ыстықкөлге келген Ресей азаматтарының саны өсуде, негізінде, Сібір туристерінің арқасында. Туристерге арналған әртүрлі демалыс орындары, пансионаттар және қонақ үйлер қызмет көрсетуде. Олардың көбі сонау совет замандарынан бері сақталған. Оған қоса, түнеу үшін орынды жеке секторда табуға болады. Ол жерлерде пәтер мен үйлерді жалға беру – қала халқының басты табысы болып саналады. Онымен қатар, туристік инфрақұрылым елеулі үлес қажет етуде. ==Ағартушылық пен салты== Чолпон-Атада 2 жалпы орта білім беретін мектеп бар: Киров атындағы мектеп пен Осмонов гимназиясы. Барлығы 2350 бала білім алуда, 135 мұғалім оқытады. Қалада тағы да 2 мектепке дейінгі балаларға арналған мекемеде 220 балаға жуық тәрбие алып жатыр. 2002 жылы жетім балаларға арналған «SOS-Kinderdorf – Балалар ауылы» ашылған еді. Осындайдың бәрінен басқа, қалада көптеген білім бері орталықтары бар. Қазіргі таңда қалада 3 кітапхана, 1 кинотеатр, 1 тарихи-өлкетану музейі және «Рух-Ордо» жеке музейлік кешені қызмет көрсетүде. ==Назар аударарлық орындар== Қаланың басты назар аударарлық орындарының бірі Ыстықкөл көлі мен Ала-Тоо таулы жоталары. Чолпон-Атада 1979 жылдан бастап Ыстықкөл мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы жұмыс істейді. Музейдің экспозициясында көнеден XX ғасырға дейін келе жатқан жердің тарихына арналған топтамасы көрсетілген. Чолпон-Атаның маңайында туристерге Чон-Кой-Суу мен Чолпон-Ата аңғарларын көруге мүмкіндік бар.Ол жерлерде сан алуан петроглифтермен қатар қорған обалары бар. {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} {{бастама}} {{уики}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] aa4fc3aj4fdkwcrodkfdb29qrhqdrpa 3062178 3062176 2022-08-18T21:15:52Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{cleanup}} {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Шолпаната |шынайы атауы = {{lang-ky|Чолпон-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = Coat of arms of Cholpon-Ata.png |ту = Flag of Cholpon-Ata.png |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 42|lat_min= 39|lat_sec= |lon_deg= 77|lon_min= 05|lon_sec= |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Ыстықкөл облысы |кестедегі аймақ = Ыстықкөл облысы{{!}}Ыстықкөл |аудан түрі = Аудан |ауданы = Ыстықкөл ауданы |кестедегі аудан = Ыстықкөл ауданы{{!}}Ыстықкөл |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1922 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1975 |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 10900 |санақ жылы = 2014 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = +996 3943 |пошта индексі = 722125 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Шолпаната''' ({{lang-ky|Чолпон-Ата}} [tʃoɫ'pon ɑˈtɑ]) — [[Қырғызстан]]ның [[Ыстықкөл облысы]]нда орналасқан қала, [[Ыстықкөл ауданы]]ның әкімшілік орталығы, шипажай. == Халқы == Тұрғыны: * 10900 адам ([[2014 жыл|2014]]); ==Географиясы== Ыстықкөл жағасының солтүстігінде орналасты. Қаракөл қаласының облыстық орталығынан 145 шақырым жерде, республиканың астанасы [[Бішкек]] қаласынан 265 шақырым жерде орнын тапты. Қала өзінің ақ құмды жағажайларымен және мөлдір сулы көлдерімен белгілі. ==Тарихы== [[Ұлы Жібек Жолы]]ның бағыттарының бірі осы көне қоныс арқылы өтетін. Чолпон-Ата атауы қырғызшадан аударғанда «Чолпон» (таңғы Венера жұлдызы) және «ата» (әке) дегенді білідіреді. Бұл топонимнің этимологиясына байланысты бірнеше аңыз бар. "Чолпон-Ата" ның өзге де мағынасы- аты аңызға айналған киелі Шопан–Атаның (қой қамқоршысы) бұрмалауынан жасалған. ==Туризм== Чолпон-Атада 11 мыңға сәйкес адам тұрады. Алайда, жаз айларында қаланың халқының саны күрт үлкейеді. Оған Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанның басқа облыстарынан келген туристер тармағы себеп. Соңғы жылдарда Ыстықкөлге келген Ресей азаматтарының саны өсуде, негізінде, Сібір туристерінің арқасында. Туристерге арналған әртүрлі демалыс орындары, пансионаттар және қонақ үйлер қызмет көрсетуде. Олардың көбі сонау совет замандарынан бері сақталған. Оған қоса, түнеу үшін орынды жеке секторда табуға болады. Ол жерлерде пәтер мен үйлерді жалға беру – қала халқының басты табысы болып саналады. Онымен қатар, туристік инфрақұрылым елеулі үлес қажет етуде. ==Ағартушылық пен салты== Чолпон-Атада 2 жалпы орта білім беретін мектеп бар: Киров атындағы мектеп пен Осмонов гимназиясы. Барлығы 2350 бала білім алуда, 135 мұғалім оқытады. Қалада тағы да 2 мектепке дейінгі балаларға арналған мекемеде 220 балаға жуық тәрбие алып жатыр. 2002 жылы жетім балаларға арналған «SOS-Kinderdorf – Балалар ауылы» ашылған еді. Осындайдың бәрінен басқа, қалада көптеген білім бері орталықтары бар. Қазіргі таңда қалада 3 кітапхана, 1 кинотеатр, 1 тарихи-өлкетану музейі және «Рух-Ордо» жеке музейлік кешені қызмет көрсетүде. ==Назар аударарлық орындар== Қаланың басты назар аударарлық орындарының бірі Ыстықкөл көлі мен Ала-Тоо таулы жоталары. Чолпон-Атада 1979 жылдан бастап Ыстықкөл мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы жұмыс істейді. Музейдің экспозициясында көнеден XX ғасырға дейін келе жатқан жердің тарихына арналған топтамасы көрсетілген. Чолпон-Атаның маңайында туристерге Чон-Кой-Суу мен Чолпон-Ата аңғарларын көруге мүмкіндік бар.Ол жерлерде сан алуан петроглифтермен қатар қорған обалары бар. {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} {{бастама}} {{уики}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] jvwsbzors0fk3qaf7imy4ldfqfz6mdk 3062180 3062178 2022-08-18T21:16:37Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Чолпон-Ата]] бетін [[Шолпаната]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{cleanup}} {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Шолпаната |шынайы атауы = {{lang-ky|Чолпон-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = Coat of arms of Cholpon-Ata.png |ту = Flag of Cholpon-Ata.png |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg= 42|lat_min= 39|lat_sec= |lon_deg= 77|lon_min= 05|lon_sec= |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Ыстықкөл облысы |кестедегі аймақ = Ыстықкөл облысы{{!}}Ыстықкөл |аудан түрі = Аудан |ауданы = Ыстықкөл ауданы |кестедегі аудан = Ыстықкөл ауданы{{!}}Ыстықкөл |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1922 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 1975 |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 10900 |санақ жылы = 2014 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = +996 3943 |пошта индексі = 722125 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Шолпаната''' ({{lang-ky|Чолпон-Ата}} [tʃoɫ'pon ɑˈtɑ]) — [[Қырғызстан]]ның [[Ыстықкөл облысы]]нда орналасқан қала, [[Ыстықкөл ауданы]]ның әкімшілік орталығы, шипажай. == Халқы == Тұрғыны: * 10900 адам ([[2014 жыл|2014]]); ==Географиясы== Ыстықкөл жағасының солтүстігінде орналасты. Қаракөл қаласының облыстық орталығынан 145 шақырым жерде, республиканың астанасы [[Бішкек]] қаласынан 265 шақырым жерде орнын тапты. Қала өзінің ақ құмды жағажайларымен және мөлдір сулы көлдерімен белгілі. ==Тарихы== [[Ұлы Жібек Жолы]]ның бағыттарының бірі осы көне қоныс арқылы өтетін. Чолпон-Ата атауы қырғызшадан аударғанда «Чолпон» (таңғы Венера жұлдызы) және «ата» (әке) дегенді білідіреді. Бұл топонимнің этимологиясына байланысты бірнеше аңыз бар. "Чолпон-Ата" ның өзге де мағынасы- аты аңызға айналған киелі Шопан–Атаның (қой қамқоршысы) бұрмалауынан жасалған. ==Туризм== Чолпон-Атада 11 мыңға сәйкес адам тұрады. Алайда, жаз айларында қаланың халқының саны күрт үлкейеді. Оған Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанның басқа облыстарынан келген туристер тармағы себеп. Соңғы жылдарда Ыстықкөлге келген Ресей азаматтарының саны өсуде, негізінде, Сібір туристерінің арқасында. Туристерге арналған әртүрлі демалыс орындары, пансионаттар және қонақ үйлер қызмет көрсетуде. Олардың көбі сонау совет замандарынан бері сақталған. Оған қоса, түнеу үшін орынды жеке секторда табуға болады. Ол жерлерде пәтер мен үйлерді жалға беру – қала халқының басты табысы болып саналады. Онымен қатар, туристік инфрақұрылым елеулі үлес қажет етуде. ==Ағартушылық пен салты== Чолпон-Атада 2 жалпы орта білім беретін мектеп бар: Киров атындағы мектеп пен Осмонов гимназиясы. Барлығы 2350 бала білім алуда, 135 мұғалім оқытады. Қалада тағы да 2 мектепке дейінгі балаларға арналған мекемеде 220 балаға жуық тәрбие алып жатыр. 2002 жылы жетім балаларға арналған «SOS-Kinderdorf – Балалар ауылы» ашылған еді. Осындайдың бәрінен басқа, қалада көптеген білім бері орталықтары бар. Қазіргі таңда қалада 3 кітапхана, 1 кинотеатр, 1 тарихи-өлкетану музейі және «Рух-Ордо» жеке музейлік кешені қызмет көрсетүде. ==Назар аударарлық орындар== Қаланың басты назар аударарлық орындарының бірі Ыстықкөл көлі мен Ала-Тоо таулы жоталары. Чолпон-Атада 1979 жылдан бастап Ыстықкөл мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығы жұмыс істейді. Музейдің экспозициясында көнеден XX ғасырға дейін келе жатқан жердің тарихына арналған топтамасы көрсетілген. Чолпон-Атаның маңайында туристерге Чон-Кой-Суу мен Чолпон-Ата аңғарларын көруге мүмкіндік бар.Ол жерлерде сан алуан петроглифтермен қатар қорған обалары бар. {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} {{бастама}} {{уики}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] jvwsbzors0fk3qaf7imy4ldfqfz6mdk 4 492279 3061965 3061571 2022-08-18T12:03:15Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:1265}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}} |- | 2 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1249}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 3 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:494}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 4 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:406}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 5 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:401}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}} |- | 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:178}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 7 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:133}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 8 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:123}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}} |- | 9 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:100}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 10 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:73}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}} |- | 11 || [[User:Kristianmusic|Kristianmusic]] || [[Special:Contributions/Kristianmusic|{{formatnum:71}}]] || {{Permissions|Kristianmusic}} |- | 12 || [[User:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] || [[Special:Contributions/DariaUrinbasarova21nis|{{formatnum:69}}]] || {{Permissions|DariaUrinbasarova21nis}} |- | 13 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:64}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 14 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:62}}]] || {{Permissions|NusrTansj}} |- | 15 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:54}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}} |- | 16 || [[User:Nurbekovanurly|Nurbekovanurly]] || [[Special:Contributions/Nurbekovanurly|{{formatnum:43}}]] || {{Permissions|Nurbekovanurly}} |- | 17 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:41}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}} |- | 18 || [[User:Wolfgang1212|Wolfgang1212]] || [[Special:Contributions/Wolfgang1212|{{formatnum:40}}]] || {{Permissions|Wolfgang1212}} |- | 19 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:39}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 20 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 21 || [[User:СеніңШешең|СеніңШешең]] || [[Special:Contributions/СеніңШешең|{{formatnum:30}}]] || {{Permissions|СеніңШешең}} |- | 22 || [[User:SSHTALBI|SSHTALBI]] || [[Special:Contributions/SSHTALBI|{{formatnum:29}}]] || {{Permissions|SSHTALBI}} |- | 23 || [[User:Arruah|Arruah]] || [[Special:Contributions/Arruah|{{formatnum:26}}]] || {{Permissions|Arruah}} |- | 24 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:25}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 25 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}} |- | 26 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:20}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}} |- | 27 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|B25es}} |- | 28 || [[User:Sovetkhanmoldir21nis|Sovetkhanmoldir21nis]] || [[Special:Contributions/Sovetkhanmoldir21nis|{{formatnum:13}}]] || {{Permissions|Sovetkhanmoldir21nis}} |- | 29 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 30 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Sagzhan}} |- | 31 || [[User:Нұрлыжол|Нұрлыжол]] || [[Special:Contributions/Нұрлыжол|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Нұрлыжол}} |- | 32 || [[User:Akerkesaa|Akerkesaa]] || [[Special:Contributions/Akerkesaa|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Akerkesaa}} |- | 33 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Kazman322}} |- | 34 || [[User:AlibiKazken|AlibiKazken]] || [[Special:Contributions/AlibiKazken|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|AlibiKazken}} {{/end}} dsd0kz7fk6teug48bnwqul4xtosbb22 0 503054 3062314 2858968 2022-08-19T10:00:15Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Half-hour sand glass MET ES268.jpg|нобай|[[Германия|Германияның жарты]] сағаттық құм сағаты, 16 ғасырдың бірінші ширегі, алтын жалатылған қола және күміс, биіктігі: 8,3 см, диаметрі: 8,4 см, Метрополитен өнер мұражайы ([[Нью-Йорк]])]] [[Сурет:Wooden hourglass 3.jpg|200px|thumb|left|Құм сағаты.]] Баяғыда адамдар уақытты күн сағатына қарап білген. Уақытты күн сағатына қарап білу өте қолайсыз болды. Өйткені ауа-райы күн сайын жақсы бола келмейді. Бұлтты, жаңбырлы күндері уақытты біле алмайсың. Осындай проблема болмау үшін адамдар '''құм сағатын''' ойлап тапты. Құм сағаты екі шыны саүыттан тұрады. Олардың тұтасқан тар мойыны болады. [[Құм]] жоғарғы сауыттан төменгі сауытқа сусып ағады. Содан кейін сағатты аналдыру керек. Айналдырғаннан кейін процесс басынан басталады. Құм сағаты уақытты дәл көрсетеді. Бірақ та оларды белгілі бір уақыттан кейін айналдыру керек еді. Сол себептен олардың қолданысы төмендеді. == Тарихы мен қазіргі заман == Құм сағаты туралы ең бірінші дерек [[Париж]] қаласында табылған хат болып келеді. Бұл хатта құм сағатына арналған арнайы құмды қалай дайындаудың да нұсқауы бар. Кемелерде төрт сағаттық (бір вахтаның уақыты ), 30-секундтық (кеменің жылдамдығын анықтыу үшін) құм сағаттары пайдаланылған. Қазіргі уақытта құм сағаттарын тек сувенир ретінде, дәрігерлік рәсімдерді өткізу үшін қолданылады. [[Сурет:Louvre-instruments-scientifiques-p1020360.jpg|250px|thumb|right|[[Лувр]]дағы әртүрлі конструкциялардағы құм сағаттары]] == Жетіспеушіліктер == Құм сағаттардың ең бірінші жетіспеушілігі уақыттың қысқа интервалы болып келеді. [[Европа]]да кеңінен қолданылған құм сағаттары әдетте жарты сағатқа немесе бір сағатқа есептелінді. 3 сағат және өте сирек кездесетін 12 сағат жұмыс істейтін құм сағаттары да болды. Құм сағаттардың жұмыс істеу уақытын көбейту үшін бірнеше құм сағаттарды бір корпусқа біріктірді. Құм сағаттың дәлдігі құмның сапасына тәуелді болды. Шыны сауыттар ұсақ дәнді құммен толтырылды. Құм алдымен уақ електен өткізілді. Шыны сауыттары ұсақталған жұмыртқаның қабығымен, мырыш пен қорғасын тозаңдарымен де толтырылды. Құмның жүру дәлдігі сауыттардың сапасына, құмның түйіршіктілігіне және сусымалылығына тәуелді болды. Құм сағатты ұзақ уақыт бойы пайдаланғанда, олардың дәлдігі де төмендейді. Сауыттардың ішкі беті құммен бүлінеді, екі сауыттардың арасындағы тесіктің диаметрі үлкейеді, құм дәндері ұсақталады. {{уики}} {{Уақытты өлшеу және уақыт стандарттары}} [[Санат:Сағаттар]] cpj9yx9wefobhe7c37h814ukv68omkr 0 508739 3062094 3049782 2022-08-18T16:37:58Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк | банктың аты = Jusan Bank | логотипі = Официальный логотип АО "First Heartland Jusan Bank".jpg | түрі = [[Акционерлік қоғам]] | лицензиясы = №1.2.35/225/37 (29.08.2019)<ref>[https://finbee.kz/banki/jysan-bank/ Jýsan Bank. ''Вся информация о банке Jýsan Bank'']</ref> | салымдарды сақтау = Иә<ref>{{Cite web|url=http://kdif.kz/ru/banki-uchastniki-sistemy-br-garantirovaniya-depozitov|title=Банки – участники системы гарантирования депозитов - Казахстанский фонд гарантирования депозитов |accessdate=2019-02-14|archive-date=2017-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20170929000632/http://kdif.kz/ru/banki-uchastniki-sistemy-br-garantirovaniya-depozitov|deadlink=yes}}{{ref-ru}}</ref> | биржадағы листингі = {{KASE|TSBN}} | қызметі = | ұраны = | құрылған жылы = [[1992 жыл|1992]] | бұрынғы атаулары = Цесна банк (2019 жылға дейін) | орналасуы = {{байрақ|Қазақстан}}, [[Алматы]] | басты адамдары = Нұрдаулет Айдосов<br>(Басқарма Төрағасы),<br>Шигео Катсу<br>(Директорлар Кеңесінің Төрағасы). | жарғылық капиталы = 255 563,00 млн KZT (01.10.21) | меншікті капиталы = 502 974,00 млн KZT (01.10.21) | активтері = {{өсім}} 3 025 869,00 млн KZT (2021 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша) | таза табысы = {{өсім}} 39 028,00 млн KZT (2021 жылғы пайда) | қызметкерлер саны = 4302 (2019 жылы) | басшы компания = | еншілес компания = {{ту|Қазақстан}} «First Heartland Securities» | аудитор = [[KPMG]] | дерекнама = https://kase.kz/kz/issuers/TSBN/ | веб-сайты = [https://jusanbank.kz/kz jusanbank.kz] }} '''Jusan Bank''' — қазақстандық банкі. Бас кеңсесі Алматы қаласында орналасқан. 2019 жылдың 1 қазанындағы жағдай бойынша 20 аймақтық филиалы және 118 бөлімшесі бар. == Даму тарихы == === 2020 жыл === * Жеке экожүйесін құруға негізделген банкті дамытудың бес жылдық стратегиясы қабылданды * Apple Pay және Samsung Pay іске қосылды === 2019 жыл === * First Heartland Securities Банктің жай акцияларының 99,5% сатып алады * Цеснабанк өзінің атауын First Heartland Jýsan Bank деп Jýsan Bank бөлшек сауда маркасымен өзгертті (бекітілген латын әліпбиінде «Жусан Банк») * Банктің бас кеңсесі Алматыға көшті * Jýsan Bank пен First Heartland Bank бірігуі аяқталды * IT-платформаның белсенді дамуы, жаңа карталар мен мобильді қосымшалардың шығарылуы === 2018 жыл === * Агроөнеркәсіптік кешенді жетілдіру тетігі бекітіліп, Қордың банктің кредиттік портфелінің проблемалық кредиттерін 450 млрд теңгеге өтеуі туралы келісім жасалды. === 2017 жыл === * Алматыда тәулік бойы автоматтандырылған депозитарийі бар Қазақстандағы ең ірі VIP орталық ашылды * Банк өзінің 25 жылдығын атап өтті === 2016 жыл === * Геннадий Головкин банктің ресми бренд-амбассадоры болды * Банк Минск Беларусбанкіне синдикатталған қарызға қатысатын жетекші менеджер және банктің рөлін атқарды === 2015 жыл === * Банк Росэксимбанкпен қазақстандық импорттаушы компаниялар мен ресейлік экспорттаушылар қатысатын операцияларды жүзеге асыру үшін бас қаржыландыру туралы келісімге қол қойды * Банк MasterCard халықаралық төлем карточкаларын шығаруды және оларға қызмет көрсетуді бастады === 2014 жыл === * Банк активтерінің мөлшері 1 трлн теңгеден асты === 2013 жыл === * Талдықорған қаласында Банк филиалы ашылды * Цеснабанк және Еуразиялық даму банкі 5 жыл мерзімге 4 млн. АҚШ доллары көлемінде саудалық қаржыландыру мақсатындағы жаңартылатын кредиттік желі туралы келісімге қол қойды === 2012 жыл === * Цеснабанк World Finance британдық журналының жыл сайынғы жобасы әлемнің 100 жетекші компаниялары және лидерлері тізіміне енді * Цеснабанк «Цесна» Корпорациясы» АҚ Алтын белгісін алды * Wоrld Finance Цеснабанкті 2012 ж. Қазақстанның Үздік коммерциялық банкі деп таныды. * Standard & Poor’s (S&P) рейтингілік агенттігі Цеснабанк рейтингілері бойынша болжамды «Негативтіден» «Тұрақты» деңгейіне өзгертті, ұзақ мерзімді кредиттік рейтингісін «В» деңгейінде растады, қысқа мерзімді кредиттік рейтингіні «В» деңгейіне дейін және қазақстандық ұлттық шкала бойынша рейтингіні «kzBB+» деңгейіне дейін көтерді. * Банк жарғылық капиталды 4, 9 млрд. теңгеге ұлғайтты. === 2011 жыл === * 2010 ж. қорытындысы бойынша «ЛИДЕР» ақша аударымы жүйесінің ең үздік серіктесі атанды. * Standard & Poor's рейтинг агенттігі Цеснабанктің ұзақ мерзімді кредиттік рейтингін «B-»-тан «B»-ға дейін, ұлттық шкала бойынша рейтингін «kzBB-»-тан «kzBB+»-ке дейін көтерді, сондай-ақ қысқа мерзімді кредиттік рейтингін «С» деңгейінде растады. Рейтингілер бойынша болжам — «Тұрақты». === 2010 жыл === * Банк сомасы 125 млн. АҚШ доллары болатын 3 жылдық еврооблигация шығарылымын жоспарлы өтеуді жүзеге асырды. * Банкке корреспонденттік қатынастар мен жоғары төлемдік сапа саласындағы жетістіктері үшін жетекші әлемдік қаржы институттарының, Citigroup және Commerzbank AG-тың наградалары берілді. * Банк қазіргі заманғы байланыс-орталықты енгізу жөніндегі жобаны аяқтады. * Банк SAP ERP-ді енгізуді аяқтады. * Банк Цесна Гарант сақтандыру компаниясының ірі қатысушысы мәртебесін алуға рұқсат алды. * Банктің Екібастұз қаласында филиалы ашылды. * Банк жарғылық капиталын 5 млрд. теңгеге көбейтті. === 2009 жыл === * Банк «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ арқылы іске асырылған Шағын және орта бизнес жобаларды қаржыландыруды тұрақтандыру бағдарламасының екінші траншының қаражатын ойдағыдай игерді. * Ипотекалық қарыздарды қайта қаржыландыру бағдарламасы шеңберінде «Самұрык-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» арқылы бөлінген екі транштың қаражатын ойдағыдай игерді. * Банк борыштық міндеттеменің бір бөлігін, нақтылай айтқанда, үшінші шығарылым көлемі 5 млрд. теңге, айналым мерзімі 3 жыл және тіркелген купондық мөлшерлемесі 8% облигацияны өтеді, оның борыштық бағалы қағаздардың ішкі нарығында орналастырылған көлемі 27%-ды құрады. * Банк, Қазақстан Республикасындағы канадалық өндірушілердің жабдықтарын экспорттауды қаржыландыру мақсатында, Канаданың Export Development Canada (EDC) экспорттық-кредиттік агенттігімен сомасы $13 млн. кредиттік желі туралы Келісімге қол қойды. * Банк өзінің Процессингілік орталығын енгізуді жүзеге асырды. * Банк сомасы 16 млн. АҚШ доллары болатын синдикатталған қарызды өтеуді ойдағыдай жүзеге асырды. * Банк «Еуразиялық сауда жүйесі» тауарлық биржасында есеп айырысу ұйымы ретінде таңдалды. * Жылжымайтын нарықтағы мәселелерді шешу және тұрғын үй құрылысы нысандарын аяқтауды уақытында қаржыландыруды ұйымдастыру мақсатында, Банк пен * «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ-тың арасында «Самұрык-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ пен екінші деңгейлі банктердің арасында жылжымайтын нарықтағы мәселелерді шешу бойынша өзара әрекеттестік туралы Келісім жасалды. * Банк сомасы 66 674 мың. АҚШ доллары болатын еврооблигацияны, Банктің борыштық жүктемесін өтеу уақытын оңтайлы бөлу мақсатында, қайта сатып алу мен жарамсыз деп тануды жүзеге асырды. === 2008 жыл === * Банк шағын және орта кәсіпкерлікті қолдауға ақша қаражатын бөлу бойынша Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту (ШОКД) бағдарламасына қатысты. * «Цеснабанк» АҚ пен «Экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорация» Өзара ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойды. * Банктің жарғылық капиталы 2 млрд. теңгеге көбейді. * Банк сомасы 16 млн. АҚШ доллары болатын синдикатталған қарызды өтеуді ойдағыдай жүзеге асырды. * ҚР Білім және ғылым министрлігі белсенді қайырымдылық көмек көрсеткені үшін Банкке «Жыл меценаты – 2008» сыйлығын берді. * Банк ҚР Үкіметімен, «Қазына» АҚ-пен және «Қазақстандық Ипотекалық Компания» АҚ-пен серіктестік туралы келісімге қол қойды, оның негізінде «Қазына» АҚ Астана қаласындағы құрылыс нысандарын қолдау үшін мерзімді банк салымын орналастырды. === 2007 жыл === * «Цеснабанктен машиналар шеруі» атты бірегей акция басталды, Банк салымшылары арасындағы ұтыс ойынында 45 автомобиль және өзге де көптеген сыйлықтар қарастырылды. * Банк 125 млн. АҚШ долларына еврооблигация шығарылымын 9, 875% купонмен қоса және 2010ж. өтелетіндей етіп жүзеге асырды. Мәміленің жетекші менеджерлері Citigroup пен Dresdner Kleinwort болды. * «Цеснабанк» АҚ акционерлерінің кезектен тыс жалпы жиналысында жарғылық капиталды 30 000 000 000 (отыз миллиард) теңгеге көбейту туралы шешім қабылданды. * Қазақстан Республикасы Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау агенттігі төрағасының 07.02.2007ж. №53 бұйрығына сәйкес, «Цеснабанк» акционерлік қоғамына бағалы қағаздар нарығындағы кастодиальды қызметті жүзеге асыруға 07.02.2007ж. № 0007100290 лицензия ресімделді. * Цеснабанк акционерлері директорлар кеңесінің құрамына Қазақстан Республикасының резиденттері емес екі тәуелсіз директорды: Джеффри Брэмптон Манди (Jeffrey Brampton Mundy) мен Яцек Бжезинскиді (Jacek Brzezinski) сайлады. * Банк жаңа қызмет көрсетуді — мобильді банкингті, ұялы телефондардағы SMS-хабарламалар көмегімен карточкалық шоттар бойынша ақша қаражаты қозғалысын тәулік бойы бақылау жүйесін енгізді. * Беделді Euromoney халықаралық қаржы журналы Цеснабанкті Орталық, Шығыс Еуропадағы және Орталық Азиядағы менеджменті үздік банктердің бірі деп таныды — «Best Managed Companies 2007» номинациясы. * Банк ЮНИСТРИМ халықаралық ақша аудару жүйесімен серіктестік келісімге қол қойды. * Банк Қазақстанда бір ай ішінде 3 филиалды – Тараз қаласында, Қызылорда қаласында және екінші филиалды Алматы қаласында ашты. * Банк клиенттеріне төлем карталарын кредиттік лимитпен бірге беретін «Present» жаңа бағдарламасын енгізді. * Банк сомасы 54 млн. АҚШ доллары болатын синдикатталған қарыз туралы келісімге қол қойды. Мәміленің жетекші ұйымдастырушылары мен букраннерлері Commerzbank AG және Standard Bank Plc болды. Citibank N.A., Dresdner Kleinwort және «Банк ВТБ» ААҚ та жетекші ұйымдастырушылар мәртебесін алды. * Банктің «Действуй практично – пользуйся Visa» акциясына қатысуы. * Банкоматтарға төлем карталарын пайдаланып төлеу үшін жаңа қызмет көрсету енгізілді: 1) «Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ-тың банк шоттарын толықтыру; 2) «Қазақтелеком» АҚ қызметіне төлеу. * Банктің клиенттері мен қызметкерлері үшін төлем карталарын пайдаланып жаңа жаңартпалы кредит беру бағдарламасы енгізілді. * Moody's Investors Service халықаралық рейтинг агенттігі «Цеснабанк» АҚ-тың рейтингтерін растады: шетелдік валютамен ұзақ мерзімді депозиттер бойынша «В1» деңгейінде, қысқа мерзімді «Not Prime» деңгейінде, қаржылық тұрақтылық рейтингі (РФУБ) «Е+» деңгейінде. Банктің барлық рейтингілерінің «Тұрақты» деген болжамы бар. * Банк жеке тұлғалардың кейбір мерзімді депозиттері бойынша сыйақы мөлшерлемесін көтеру туралы шешім қабылдады. * Банктің тұрақты салымшыларын көтермелеу үшін жеке тұлғалардың мерзімді депозиттері бойынша «Сенімділігі үшін үстеме» акциясы енгізілді. * «Prepaid» алдын ала төленген карталары шығарылымы бойынша пилоттық жобалар енгізілді. * Алматы облысы Қарасай ауданы Каменка кентінде Алматы облыстық филиалы ашылды. === 2006 жыл === * Банк сомасы 15 млрд. теңге болатын бірінші облигациялық бағдарламаны тіркеді, оның шеңберінде 4 облигация шығарылымы жүзеге асырылды. * Банк сомасы 22 млн. АҚШ доллары болатын дебюттік синдикатталған қарыз туралы келісімге қол қойды. Қарызды ұйымдастырушылар Raiffeisen Zentralbank Österreich AG (Австрия) және Bankgesellschaft Berlin AG (Германия) болды. * «Цеснабанк» АҚ пен Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау агенттігі «Цеснабанк АҚ қызметінің ашықтығын көтеру мәселелері бойынша ынтымақтастық пен өзара әрекеттестік туралы» екі жақты меморандумға қол қойды. * Банктің Call Center Ақпараттық-анықтамалық қызметі құрылды, оған Қазақстанның кез келген нүктесінен 8 800 080 25 25 телефоны арқылы хабарласуға болады. * Fitch Ratings халықаралық рейтинг агенттігі «Цеснабанк» АҚ-қа мынадай рейтингтер берді: эмитент дефолты рейтингі - «B-", «Тұрақты» болжамы, қысқа мерзімді рейтинг — «B». * Банк клиенттермен неғұрлым тығыз байланыс орнату және қажеттіліктерді анықтау және оларды банк өнімдерін жеке сату арқылы қанағаттандыру үшін Менеджерлік қатынастар институтын құрды. * Заңды тұлғалар үшін Банктің жаңа және бұрыннан бар клиенттері үшін жеңілдік талабымен шот ашуға және «Банк-Клиент» жүйесін орнатуды жүргізуге мүмкіндік беретін «Жаңа жылда Цеснабанкпен бірге» акциясы өткізілді. * «VISA International» төлем жүйесінің маркетингтік бағдарламасы қорытындысы бойынша Цеснабанк «VISA акциясының үздік жарнамалық көрсетілімі» наградасын алды. * Банк сомасы 50 миллион АҚШ доллары болатын синдикатталған қарыз алуды жүзеге асырды. Landesbank Berlin AG, Raiffeisen Zentralbank Oesterreich AG букраннерлер ретінде. * Банк Қазақстанда тұрған Western Union үздік қызмет көрсету пункті рейтингінде бірінші орынды алды. * Цеснабанк барлық салымшыларының арасында «Цеснабанк» АҚ-тың 15 жылдығына орайластырылған «Астанадан пәтер ұтып ал!» атты теңдесі жоқ акция өткізді. * Ақтау, Атырау, Ақтөбе, Орал, Шымкент қалаларында филиалдар ашылды. === 2005 жыл === * Өскемен, Петропавл, Көкшетау қалаларында филиалдар ашылды. * Visa халықаралық төлем карточкасы шығарылымы. * Standard & Poor’s халықаралық рейтинг агенттігі «Цеснабанк» АҚ-қа «В-С» деңгейінде контрагенттің кредиттік рейтингін және депозиттік сертификаттар рейтингін берді. Болжам — «Тұрақты». * Қазақстан Республикасы Қаржылық нарықты және қаржы ұйымдарын реттеу мен бақылау агенттігі «Цесна» корпорациясы» АҚ-тың «Цеснабанк» АҚ Банк холдингі мәртебесін алуына келісімін берді. === 2004 жыл === * Астана қаласында Астаналық филиал жұмысын бастады, Көкшетау қаласында КЕБ және Қарағанды қаласында филиал ашылды. * Банк VISA халықаралық төлем жүйесіне ассоциацияланған мүше және Қазақстандық ипотекалық кредиттерге кепілдік беру қорына мүше ретінде қабылданды. * Moody's Investors Service халықаралық рейтинг агенттігі «Цеснабанк» АҚ-қа мынадай рейтингтер берді: шетелдік валютамен ұзақ мерзімді депозиттер бойынша «В1» деңгейінде, қаржылық тұрақтылық рейтингі «Е+» деңгейінде. Болжам — «Тұрақты». === 2003 жыл === * Ауыл шаруашылық министрлігі жүргізген мониторинг нәтижелері бойынша Банк Дүниежүзілік банктің кредиттік желісін іске асыруға қатысушы банктердің арасында үздік деп танылды. * Қазақстандық қор биржасының Биржалық кеңесінің шешімімен банк акциялары КАSЕ-нің «А» санатты бағалы қағаздарының ресми тізіміне енгізілді. * Банкті Еуропалық қайта құру және даму банкі ең сапалы кредиттік қоржыны бар банк ретінде атады. * Қазақстан Республикасы Ұлттық банк басқармасы қорытындысында банк банктік ақпараттық технологияны автоматтандыруға қатысты Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына өткен деп танылды. === 2001 жыл === * Қазақстан Республикасы Ұлттық банк басқармасы қорытындысында «Цеснабанк» « Екінші деңгейлі банктердің халықаралық стандарттарға өту тәртібі туралы ереже» талаптарын орындаған деп танылды. === 2000 жыл === * «Цеснабанк» АҚ Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қорына мүше болды. === 1998-2001 жылдары === * Банк Rabobank (Нидерланд) банкімен бірге «Твиннинг» институциональды даму бағдарламасына қатысты. === 1998 жыл === * Азия даму банкінің ауыл шаруашылық секторы үшін және Еуропалық қайта құру және даму банкінің шағын және орта бизнесті дамытуға арналған кредиттік желілері ашылды және Дүниежүзілік банкпен Ауыл шаруашылығын жекешелендіруден кейін қолдау жөнінде келісімге қол қойылды. === 1997 жыл === * Степногорск және Павлодар қалаларында филиалдар ашылды. === 1996 жыл === *Орталық Азия — Америкалық кәсіпкерлікті қолдау қорымен (Азиялық кредиттік компания) шағын және орта бизнесті қаржыландыру жөнінде келісім жасалды. === 1993 жыл === * Алматы мен Қостанай қалаларында филиалдар ашылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://jusan.kz/kz Ресми сайты] * [https://saqtandyry.kz/blog/first First Heartland Jýsan Bank - барлығы банк туралы] [[Санат:1992 жылы құрылған банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] qweyzodpqkjoeaepaffnr6m7lg7t2qh 0 509278 3061972 3061872 2022-08-18T12:28:01Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Үйде жалғыз қалғанда |Шынайы атауы = Home Alone |Суреті = Үйде жалғыз қалғанда.jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]]</br/>[[комедия]] |Режиссёрі = {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} |Продюсері = {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} |Сценарист = Джон Хьюз |Актерлер = [[Джо Пеши]]</br/>[[Дэниел Стерн]]</br/>[[Маколей Калкин]] |Операторы = {{Аударылмаған2|Хулио Макат|Хулио Макат|en|Julio Macat}} |Композиторы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |Компания = <small>'''Түсірген:'''</small><br>Hughes Entertainment<br><small>'''Дистрибьютор:'''</small><br>[[20th Century Fox]] |Бюджеті = $18 000 000<ref name=mojo>{{cite web|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|lang=en|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref> |Түсім = $476 684 675<ref name=mojo></ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 103 мин. <ref>{{cite web|lang=en|url=http://bbfc.co.uk/releases/home-alone-1970-3|title=''Home Alone'' (PG)|publisher=''British Board of Film Classification''|date=16 қараша 1990}}</ref> |Жыл = 1990-жыл |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|en|Home Alone 2: Lost in New York}} |imdb_id = 0099785 }} '''Үйде жалғыз қалғанда''' ({{lang-en|Home Alone}}) — [[1990]]<nowiki/>жылы {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюздың|en|John Hughes (filmmaker)}} сценариі бойынша түсірілген [[Америка Құрама Штаттары|америкалық]] [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]] [[Кинокомедия|комедия]]. Режиссері - {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}}. [[Маколей Калкин]] фильмде Кевин Маккаллистердің рөлін сомдады. Кевиннің отбасы [[Париж]]ге жаңа жылдық демалысқа ұшып кетіп, оны үйде қалай жалғыз қалдырып кеткендерін байқамай қалады. Алғашында Кевин үйдегі жалғыздықтан рақаттанады, бірақ кейіннен екі қарақшыға тап болады. Қарақшылар рөлдюін [[Джо Пеши]] мен [[Дэниел Стерн]] орындады. Сондай-ақ картинаға {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}}, {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en| Catherine O'Hara}} және тағы басқа актерлар қатысты. Сыншылар фильм жайлы әртүрлі пікір білдірді. Фильм Солтүстік Америкада шыққан жаңа жылдық комедиялар арасында ең көп кассалық табысқа ие болды<ref>{{cite web|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/picture-galleries/11309676/The-top-grossing-Christmas-films-of-all-time.html?frame=3136318|title=The top grossing Christmas films of all time|date=25 желтоқсан 2015|lang=en|publisher=''The Daily Telegraph''}}</ref>. Сонымен қатар фильм АҚШ кинематографиясының тарихындағы ең көп кассалық табысқа ие болған комедия ретінде рекорд орнатқан. Бұл рекорд 2011 жылы «{{Аударылмаған2|Бас жазу: II-ші бөлім|Бас жазу: II-ші бөлім|en|The Hangover Part II}}» кинофильмі шыққанға дейін ұсталып тұрған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm|title=All Time Box Office Adjusted for Ticket Price Inflation|publisher=''Box Office Mojo''|lang=en}}</ref>. Картина төрт сиквелдан тұратын франшизаның негізі болды, олардың екеуі ғана тікелей жалғасы болып саналады. Дегенмен «{{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|en|Home Alone 2: Lost in New York}}» фильмінде ғана толықтай бұрынғы актерлық ұжым сақталды. Ал қалған екі сиквел толықтай дербес болып есептеледі. 1991-жылы фильм «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}}<nowiki/>» («Somewhere in my Memory» композициясы) және «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинацияларында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0099785/awards?ref_=tt_awd|lang=en|publisher=''IMDb''|title=Awards and nominations recived by ''Home Alone''}}</ref>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» номинациясы бойынша «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылды, алайда жеңіске жетпеді<ref name="awards" />. Басты рөлді орындаушы Маколей Калкин «{{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}}<nowiki/>» номинациясында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards" />. == Сюжет == Фильмдегі оқиға желтоқсан айында орын алған. Маккалистерлер отбасы [[Чикаго]]ның шет аймағында орналасқан Питер мен Кейттің үйіне жиналады. Сол жерден барлығы бірігіп қыстық демалыстарын өткізу үшін [[Париж]]ге ұшпақ болады. Үй иелерінің ұлы, сегіз жасар Кевинді туған бауыр-қарындастарымен басқа да өзі құралпылас туысқандары мазақ қылады. Кевин мен оның үлкен ағасы Базз өзара араздасып қалады. Кевинді жазалау мақсатында шатырдағы қабатқа ұйықтауға жібереді. Ыза болған Кевин отбасының жоқ болып кеткенін тілейді. Сол түні қатты жел соғып электр желілері зақымданады, сондықтан оятқыш сағаттағы уақыт артқа қалып қояды. Ертесінде асыққан отбасы, шатырдағы қабатта ұйықтап жатқан Кевинді ұмыт қалдырады. Кевин үйде жалғыз қалды. Ояна салысымен Кевин үйде жалғыз қалғанын түсініп, тілегі орындалғанына қуанады. Әйтсе де көп кешікпей оның көңіл-күйі күрт бұзылады: көрші қарт Марлиді кездестірген балақайдың зәресі ұшады. Кевиннің естуі бойынша қарт Марли 1958 жылы өз отбасын қар күрейтін күрекпен өлтірген. Кейінірек Кевин тағы да басқа қатермен жолығады. Ол өз маңайындағы демалыс кезінде босап тұрған үйлерге ұрлықпен түсіп жүрген екі қарақшыны кездестіріп қалады. Өздерін «дымқыл қарақшылар» деп атайтын Гарри мен Марвтың көздері Маккаллистерлердің үйіне түскен. Оны білген Кевин әртүрлі қулықтар арқылы қарақшыларға өзінің үйде жалғыз қалғанын білдіртпеуге тырысады. Парижге ұшып бара жатқан Кейт ұлын үйде жалғыз қалдырып қойғанына көзі жетеді. Анасы тезірек үйіне қайтпақшы болады, бірақ келесі екі күнге Чикагоға дейін билеттер жоқ болып шығады. Питер және отбасының басқа да мүшелері оның ағасы Робтың париждік пәтеріне жол тартады. Ал Кейт болса қайта АҚШ-қа ұшып кетеді, бірақ Чикагоға емес, [[Пенсильвания]] штатындағы {{Аударылмаған2|Скрантон (Пенсильвания)|Скрантон|en|Scranton, Pennsylvania}} қалашығына. Ол жерге жеткенде Кейт Чикагоға дейін ұша алмайтындығын біліп, жеңіл көліктегі полька орындайтын музыкалық тобымен бірге жол тартуға шешім қабылдайды. Ал ол уақытта Гарри мен Марв Кевинның расымен де үйде жалғыз қалғанына көздері жетеді. Алдыңғы түнде Маккаллистерлердің үйіне түспек болған олар, Кевиннің олардың жоспарын естіп қалғанын байқамай қалған. [[Рождество]] күнінің дәл қарсаңында Кевин шіркеуге балалар хорын тыңдауға барады. Шіркеуде Кевиннің жанына қарт Марли келіп отырады. Онымен сөйлескен Кевин, Марли жайлы естіген сыбыстары өтірік екенін біліп, ол жайлы қателескеніне көзі жетеді. Марли шіркеуге хорда ән салатын немересін тыңдауға келгенін, оны шіркеуден тыс жерде көре алмайтынын айтады. Себебі ол кезінде ұлымен қатты ұрсысып, көп уақыт бойы бір-бірімен араласпаған. Кевин Марлиге ұлымен қайта татуласып көруге ұсыныс жасайды. Шіркеуден үйіне қайтқан Кевин ұрыларды жақсылап күтіп алуға дайындалмақ болған. Ол үйдің әртүрлі жерлеріне кішігірім тұзақтар орнатады. Үйге кірмекші болған Гарри мен Марв Кевин ұйымдастырған кедергілерге тап болып, түрлі жарақаттар алады. Ұрылар Кевинді бүкіл үйді айналып қуғанда, ол полицияға қоңырау шалып көршінің үйіне қашып үлгереді. Әйтсе де Кевин Гарри мен Марвтың қолдарына түсіп қалады. Олар қалай қу балақайдан өштерін алатынын ақылдасып жатқанда, арттарынан Марли келіп күрекпен ұрып талдырады. Келіп жеткен полиция қызметкерлері «дымқыл қарақшыларды» дереу тұтқынға алады. Маңайдағы тоналған үйлерді су басып кеткендіктен, олардың бәрі екі алаяқтың істері екеніне тікелей дәлел болады. Тоналған үйден кетпек бұрын Марв ылғи да су құбырының шүмегін ашық тастап кететін. Рождество күнінің таңертеңінде оянған Кевин өзін көңілді сезінеді, өйткені оның отбасы әлі де үйге қайтып келмеген. Сол сәтте ол кіреберіс есіктің ашылғанын естиді. Үйге кіріп келген Кейт Кевинді шақырады. Кевин анасына қарай түсіп, онымен қауышады. Дәл сол уақытта оларға бірінші пайда болған мүмкіндікпен үйлеріне қайтқан қалған Маккаллистерлер қосылады. Ұрылармен болған оқиғаны Кевин отбасындағы ешкімге айтпады. Кейіннен Кевин терезеден Марлидың өз ұлымен және оның отбасымен татуласқанын көреді. Марли да Кевинді байқап қалады – бір-біріне қол бұлғаған олар, әр қайсысы өз отбасына оралады. == Басты рөлдерде == {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * [[Маколей Калкин]] – Кевин Маккалистер * [[Джо Пеши]] – Гарри Лайм, қарақшы * [[Дэниел Стерн]] – Марвин Мерчантс, Гарридің сыбайласы * {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en|Catherine O'Hara}} – Кейт Маккаллистер, Кевиннің анасы * {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}} – Питер Маккаллистер, Кевиннің әкесі * {{Аударылмаған2|Джерри Бэммен|Джерри Бэммен|en|Gerry Bamman}} – Фрэнк Маккаллистер, Питердың ағасы * Терри Снелл – Лесли Маккаллистер, Фрэнктың жұбайы {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Девин Рэтрей|Девин Рэтрей|en|Devin Ratray}} – Базз Маккалистер * {{Аударылмаған2|Киран Калкин|Киран Калкин|en|Kieran Culkin}} – Фуллер Маккалистер * {{Аударылмаған2|Майкл С. Маронна|Майк Маронна|en|Mike Maronna}} – Джефф Маккалистер * {{Аударылмаған2|Хиллари Вульф|Хиллари Вульф|en|Hillary Wolf}} – Меган Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} – Линни Маккалистер * Джедидайя Коэн – Род Маккалистер * {{Аударылмаған2|Сента Моузес|Сента Моузес|en|Senta Moses}} – Трейси Маккалистер * Дайана Кампеану – Сондра Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анна Р. Слотки|Анна Слотки|en|Anna Slotky}} – Брук Маккалистер * {{Аударылмаған2|Кристин Минтер|Кристин Минтер|en|Kristin Minter}} – Хэзер Маккалистер {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Робертс Блоссом|Робертс Блоссом|en|Roberts Blossom}} – Марли қарт * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэнди|en|John Candy}} – Гас Полински, "Орта Батыстағы полька патшасы" * {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} – Снейкс, «Лас жанды періштелер» фильміндегі гангстер<ref name="Vanity Fair">{{cite web|lang=en|author=Darryn King|title=«Merry Christmas, Ya Filthy Animal»: Inside the Making of ''Home Alone''’s Fake Gangster Movie|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/2015/12/home-alone-gangster-movie|publisher=''Vanity Fair''|date=22 желтоқсан 2015}}</ref> * {{Аударылмаған2|Ларри Хэнкин|Ларри Хэнкин|en|Larry Hankin}} – офицер Ларри Бальзак * {{Аударылмаған2|Кен Хадсон Кэмпбелл|Кен Хадсон Кэмпбелл|en|Ken Hudson Campbell}} – {{Аударылмаған2|Санта–Клаус|Санта–Клаус|en|Santa Claus}} боп киінген ер адам * {{Аударылмаған2|Хоуп Дэвис|Хоуп Дэвис|en|Hope Davis}} – {{Аударылмаған2|Париж–Орли (әуежай)|Париж–Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы администратор {{col-end}} {{Фотоқатар|Macaulay Culkin 1991 B.jpg|JoePesci-2009.jpg|Daniel Stern July 9, 2014 (cropped).jpg|CATHERINE OHARA.jpg|John Heard2b.jpg|John Candy.jpg|мәтін=Басты рөлдерді орындаушылар (оннаң солға қарай): Маколей Калкин, Джо Пеши, Дэниел Стерн, Кэтрин О’Хара, Джон Херд және Джон Кэнди|color=white|е1=92|е2=101|е3=99|е4=93|е5=98|е6=90|borderstyle=none}} == Өндіріс == [[File:Home Alone House.jpg|thumb|210px|Фильмдегі үйдің рөлін атқарған жекежай Иллинойс штатындағы Уиннетка қалашығында орналасқан.]] 1988 жылдың аяғында {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} {{Аударылмаған2|Жаңа жылдық демалыс (фильм, 1989)|«Жаңа жылдық демалыс»|en|National Lampoon's Christmas Vacation}} атты фильмнің сценариін агенті Джек Рапки арқылы {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбусқа|en|Chris Columbus (filmmaker)}} жібереді<ref name="vulture1">{{cite web|lang=en|author=Ira Madison III|date=10 қараша 2015|title=Chris Columbus Directed ''Home Alone'' Instead of ''Christmas Vacation'' Because He Met Chevy Chase|url=http://www.vulture.com/2015/11/columbus-directed-home-alone-because-chevy-chase.html|publisher=''Vulture''}}</ref>. Хьюз Коламбустың жаңа жылдық фильмдерге деген жылы қөзқарасы жайлы біліп, оған фильмді түсіруге ұсыныс жасайды{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус пен Хьюз алдын ала келісімге келеді. Дегенмен Коламбуспен басты рөлді орындайтын {{Аударылмаған2|Чеви Чейз|Чеви Чейзбен|en|Chevy Chase}} болған түсініспеушіліктен кейін, режиссерлік орнынан бас тартады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. 1989 жылы Джон Хьюз өзінің сценарийі бойынша {{Аударылмаған2|Бак ағатай|«Бак ағатай»|en|Uncle Buck}} атты фильмін түсірумен айналысады. Бұл фильмде [[Маколей Калкин]] екінші қатарлы рөлде ойнады<ref name=EW2016>{{cite web|lang=en|author=Amy Wilkinson|title=''Home Alone'' turns 25: A deep dive with director Chris Columbus|url=http://www.ew.com/article/2015/11/06/home-alone-turns-25-chris-columbus|publisher=''Entertainment Weekly''|date=6 қараша 2015}}</ref>. Коламбус «Жаңа жылдық демалысты» түсіруден бас тартқаннан үш ай өткен соң, Хьюз оған тағы да екі фильмнің сценариін ұсынады. Хьюз {{Аударылмаған2|Шегіне жеткенде|«Шегіне жеткенде»|en|Reach the Rock}} мен «Үйде жалғыз қалғанда» атты сценарийлер жазған болатын. Бұл сценарийлерді Коламбустан басқа {{Аударылмаған2|Патрик Рид Джонсон|Патрик Рид Джонсонға|en|Patrick Read Johnson}} да ұсынады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Джонсон екі сценарийден де бас тартады, Коламбус болса «Үйде жалғыз қалғанда»-ны түсіруге келісімін береді{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Басында фильм [[Warner Bros.|Warner Brothers]] студиясында түсірілуі керек болатын<ref name="latimespro">{{Cite web|url=http://articles.latimes.com/1990-12-21/business/fi-7071_1_warner-bros|title=Warner’s Christmas Present to Fox: The studio passed on two films that appear to be the season’s biggest box-office hits. The successes couldn’t come at a better time for Fox’s struggling parent|date=21 желтоқсан 1990|lang=en|publisher=''Los Angeles Times''|author=Alan Citron}}</ref>. «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің түсірілімі 1989 жылдың ақпан айында басталуы керек болатын. Бірақ Warner Brothers шығармашылық бюджетін екі есе көтеруге келіспей, фильмнен бас тартады (бастапқы бюджет 10 миллион долларды құраған)<ref name="latimespro"/>. Жаңа демеушілер іздеген Хьюз 20th Century Fox директорлар кеңесінің төрағасы {{Аударылмаған2|Джо Рот|Джо Рот|en|Joe Roth}} арқылы студияға фильмді ұсынады<ref name="latimespro"/>. [[20th Century Fox]] келісімін беріп, 18 миллион долларды құрайтын бюджетті бөледі<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.theguardian.com/film/2007/nov/30/1|title=Fade to red|author=David Teather|publisher=''The Guardian''|date=30 қараша 2007|}}</ref>. [[File:Chris Columbus.jpg|180px|thumb|left|«Үйде жалғыз қалғанда» франшизасының алғашқы екі фильмінің режиссері Крис Коламбус.]] Хьюз Коламбусқа басты рөлге Маколей Калкинды алуға кеңес береді. Дегенмен Коламбус Кевиннің рөліне үлкен кастинг жариялайды. Ол Калкинның кандидатурасына тоқтамай тұрып, жүздеген балаларды қарап шығады<ref name=EW2016/> (олардың ішінде Джеффри Уайзман да болған, кейіннен балаларды санағанда Кевинмен шатастырылып қалатын көрші бала Митч Мерфидің эпизодтық рөлін ойнады). Жасына байланысты Калкин тек қана кешкі сағат онға дейін ғана түсе алған. Бұл түсірілім ұжымына біршама қиындықтар әкелді, өйткені фильм көп жағдайда түн кезіндегі оқиғаларды көрсету керек болатын<ref name=EW2016/>. Кевиннің орнына трюктарды орындайтын каскадерлермен жұмыс та ұжымға қиын тиген. Коламбустың айтуы бойынша: «Каскадер балалар трюктарды орындаған кезінде мүлде күлкіге деген орын болмады. Балақайлардың қауіпті трюктарына қарап, мен олардың аман-есендіктерін ғана тілейтінмін». Алғашында трюктер түгелдей қауіпсіздік белдіктерін қолдана орындалатын. Бірақ камерада тым көзге түскендіктен белдіктерден бас тартуға тура келді<ref name=EW2016/>. Коламбус интервьюлердің бірінде [[Джо Пеши]] жайлы айта отырып: «{{Аударылмаған2|Жөнді жігіттер (фильм, 1990)|"Жөнді жігіттер"|en|Goodfellas}} фильміндегі Джоның кейіпкері әрдайым менің күлкімді келтіретін. Джо - қандай жағдай болса да комедияға жөнді орын таба білетін актерлардың бірі деп ойлаймын. Ол біздің фильмге расымен де өте қатты қатысқысы келген»{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Пеши орындауындағы Гарри Лайм есімді қарақшының аты {{Аударылмаған2|Кэрол Рид|Кэрол Ридтың|en|Carol Reed}} {{Аударылмаған2|Үшінші адам (фильм, 1949)|«Үшінші адам»|en|The Third Man}} фильмінен алынды (бұл фильмде дәл сондай атты кейіпкерді {{Аударылмаған2|Орсон Уэллс|Орсон Уэллс|en|Orson Welles}} ойнаған){{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус кейіннен айтқанда: «Джо – біздің заманымыздың ең мінезді актерларының бірі, ол біздің жетекші кейіпкеріміз болды. Джо Гарриді [[Чарльз Диккенс|диккенс типті]] кейіпкер ретінде көрсеткісі келген. Ол кейіпкерін саусақтары кесілген қолғап киетін, қысқа шашты болғанын қалады. Екі шетке шайқала жүруді де өзі ойлап тапты. Бұған қоса ол әрбір екі сөздің арасында "Fuck" тәріздес дыбыстарды қосатын, бірақ кейіннен одан бас тарты. Отбасылық фильм түсіретін болғандықтан, Джоға оны "Fridge" сөзімен алмастыруға кеңес бердім»{{sfn|Hoban|1991|б=36}}. Маккалистерлердің үйінің ішкі көріністерін түсіру үшін қолданылған үш қабатты жекежай [[Иллинойс]] штатындағы {{Аударылмаған2|Уиннетка (Иллинойс)|Уиннетка|en|Winnetka, Illinois}} қалашығында<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.movie-locations.com/movies/h/homealone.html|title=''Home Alone'' filming locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations''}}</ref> Линкольн-Авеню, 671 мекенжайы<ref name="sold2012"/> бойынша орналасқан. Үй 1920 жылы салынған. Жекежай 1988 жылдың 15 желтоқсанында сатып алған отбасының иелігінде болған. Түсірілім кезінде олар үйде тұра беруді жалғастырған. Ішкі көріністер үшін бұл үйдегі ас үй, жертөле, алдыңғы зал мен бірінші қабаттың үлкен бөлігі қолданылды<ref name="locations">{{cite web|lang=en|url=http://www.movielocationsguide.com/Home_Alone_2:_Lost_in_New_York/filming_locations|title=''Home Alone 2: Lost in New York'' Filming Locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations Guide''}}</ref>. Қалған интерьер (ас бөлмесі, екінші және шатырдағы қабат) толықтай декорацияда түсірілді<ref name="locations"/>. Үйде 5 жатын бөлме, толықтай ауыстырылған шатырдағы қабат, жылыжай мен қосарлы гараж бар<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.zillow.com/HomeDetails.htm?zprop=3360197|title=Facts about the Home from ''Home Alone''|date=3 қантар 2006|publisher=''Zillow''}}</ref>. Үйдің артқы ауласындағы ағаштағы үйшік фильм үшін арнайы тұрғызылып, түсірілім біткенде қайта бұзылды<ref>{{cite web|title=25 Things You Might Not Know About ''Home Alone''|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|author=Jennifer Wood|publisher=''Mental Floss''|date=16 қараша 2015}}</ref>. 2011 жылдың мамыр айында жекежай 2,4 миллион долларға сатылымға қойылып<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.rte.ie/ten/2011/0506/homealone.html|title=''Home Alone'' house for sale|date=6 мамыр 2011|publisher=''RTÉ News''}}</ref>, 2012 жылдың наурыз айында 1,585 миллион долларға сатылды<ref name="sold2012">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' House Sells For 1.585 Million Dollars|url=http://www.chicagonow.com/getting-real/2012/03/home-alone-house-sells-for-1-585-million/|date=9 наурыз 2012|author=Gary Lucido|publisher=''Chicago Tribune''}}</ref>. Назар аударуға тұрарлық туристік нысан ретінде жарнамаланып, «үйіңіздің кинода көрініп қалуына қалай қол жеткізуге болады» деген үлгі ретінде келтіріледі<ref>{{cite web|url=http://www.realestate.com/tipsandtools/Buzzworthy/How-to-Get-Your-Home-in-the-Movies.aspx|lang=en|deadurl=yes|title=How to Get Your Home in the Movies|date=16 маусым 2007|publisher=''Real Estate''}}</ref>. Шіркеу ретінде Иллинойс штатының {{Аударылмаған2|Оук Парк (Иллинойс)|Ок-Парк|en|Oak Park, Illinois}} қаласындағы Грейс епископалды шіркеуі түсірілді<ref>{{cite web|lang=en|title=Grace Episcopal Church in Oak Park|publisher=''Grace Oak Park''|deadlink=yes|url=https://www.graceoakpark.org/Weddings_at_Grace.html}}</ref>. Бірақ шіркеудің ішкі көріністері Хэвен-Миддл мектебінде түсірілген. «Лас жанды періштелер» атты фильмдегі фильмді түсіргенге бір күн ғана уақыт жұмсалды<ref name="Vanity Fair"/>. 1940-шы жылдардағы {{Аударылмаған2|Гангстерлік фильм|гангстерлік кинобейнелеріне|en|Mafia film}} ұқсас болу үшін ақ-қара түсті бейнекамера мен сол заманның бұйымдары қолданылды<ref name="Vanity Fair"/>. {{Аударылмаған2|Париж-Орли (әуежай)|Париж-Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы көріністер {{Аударылмаған2|Халықаралық О‘Хара әуежайі|О‘Хара халықаралық әуежайінің|en|O'Hare International Airport}} бір бөлігінде түсірілді<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iI79sLJ8G8Q|title=Remembering ''Home Alone''|publisher=''[[YouTube]]''|date=15 наурыз 2008|lang=en}}</ref>. == Саундтрек == {{Музыкалық альбом | Атауы = Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack | Орындаушы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} | Түрі = Саундтректің [[Сазгер|композитор]]ы | Мұқабасы = Home_Alone-_Original_Motion_Picture_Soundtrack_c.jpg | Шыққан жылы = 4 желтоқсан 1990 <small>({{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}})</small><br>27 мамыр 2015 <small>([[Ықшам дискі|CD]])</small> | Жанры = [[Классикалық музыка]] | Ұзақтығы = 56:58 | Лейблі = {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} | Ел = {{USA}} | Алдыңғы = {{Аударылмаған2|Стэнли мен Айрис|Stanley & Iris: Original Motion Picture Soundtrack|en|Stanley & Iris}} | Жыл = 1990 | Алд_жыл = 1990 | Келесі = {{Аударылмаған2|Капитан Хук (фильм)|Hook: Original Motion Picture Soundtrack|en|Hook (film)}} | Кел_жыл = 1991 | Шолу = ''{{Аударылмаған2|AllMusic|AllMusic|en|AllMusic}}'' {{Рейтинг-5|5}}<ref name="allmusic1"/> | Басқада = }} Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack —«Үйде жалғыз қалғанда» кинобейнесінің саундтрегі<ref name="allmusic1">{{cite web|url=http://www.allmusic.com/album/home-alone-original-motion-picture-soundtrack-mw0000311136|author=Johnny Loftus|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''AllMusic''|date=4 желтоқсан 1990}}</ref>. Альбомдағы композицияларды {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} жазған. {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} лейблінде 1990 жылдың 4 желтоқсанында {{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}} форматында шығарылған<ref>{{cite web|title=''Home Alone'' — Original Soundtrack|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Originl-Soundtrack-Various/dp/B0000027BS/ref=tmm_acs_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''[[Amazon]]''|date=4 желтоқсан 1990|description=Cassette}}</ref>. 2015 жылдың 27 мамырында {{Аударылмаған2|Sony Masterworks|Sony Masterworks|en|Sony Masterworks}} лейблінде [[Ықшам дискі|компакт-диск]] форматында қайта шықты<ref>{{cite web|title=''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Original-Picture-Soundtrack/dp/B0000027BR/ref=tmm_acd_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''Amazon''|date=27 мамыр 2015|description=Audio CD}}</ref>. Бастапқыда фильмнің режиссері {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} саундтрекке деген музыканы {{Аударылмаған2|Брюс Бротон|Брюс Бротонға|en|Bruce Broughton}} жаздырмақшы болған<ref name=EW2016/>. Фильмнің алғашқы постерларында Бротон композитор ретінде көрсетілген<ref name=EW2016/>. {{Аударылмаған2|Австралиялық құтқарушылар|«Австралиялық құтқарушылар»|en|The Rescuers Down Under}} атты толық метражды мультфильмінің музыкасын жазумен айналысқан Бротон, Коламбустың ұсынысынан соңғы сәтте бас тартады<ref name=EW2016/>. Сол себепті Коламбус [[Стивен Спилберг|Стивен Спилбергтің]] көмегімен Джон Уильямспен келісімшартқа отырады. Фильмде {{Аударылмаған2|O Holy Night|«O Holy Night»|en|O Holy Night}} және {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|«Carol of the Bells»|en|Carol of the Bells}} сынды дәстүрлі әндер орындалады. Саундтрек «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинациясында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған<ref name="awards"/>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» мен «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» категорияларында ұсынылды<ref name="academy">{{cite web|url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1991|title=The 63rd ''Academy Awards'' in 1991|lang=en|publisher=''Academy of Motion Picture Arts and Sciences''|date=1991}}</ref>. <nowiki/><nowiki/><nowiki/>{{tracklist |collapsed = no |headline = ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack'' |extra_column = Мәтіні |total_length = 56:58 |music_credits = yes |title1 = Home Alone Main Title (Somewhere In My Memory) |note1 = Chorus & Orchestra |music1 = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |extra1 = {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} |length1 = 4:53 |title2 = Holiday Flight |music2 = Джон Уильямс |length2 = 0:59 |title3 = The House |music3 = Джон Уильямс |length3 = 2:27 |title4 = Star Of Bethlehem |note4 = Orchestral Version |music4 = Джон Уильямс |length4 = 2:51 |title5 = Man Of The House |music5 = Джон Уильямс |length5 = 4:33 |title6 = [[White Christmas]] |music6 = {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} |extra6 = Ирвинг Берлин |note6 = {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} тобының орындауында |length6 = 2:40 |title7 = Scammed By A Kindergartner |music7 = Джон Уильямс |length7 = 3:55 |title8 = {{Аударылмаған2|Please Come Home for Christmas|Please Come Home for Christmas|en|Please Come Home for Christmas}} |music8 = {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд |extra8 = Чарльз Браун, Джин Редд |note8 = {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny-дың|en|Southside Johnny}} орындауында |length8 = 2:41 |title9 = Follow That Kid! |music9 = Джон Уильямс |length9 = 2:03 |title10 = Making The Plane |music10 = Джон Уильямс |length10 = 0:52 |title11 = {{Аударылмаған2|O Holy Night|O Holy Night|en|O Holy Night}} |music11 = {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} |extra11 = {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} |note11 = Chorus & Orchestra |length11 = 2:48 |title12 = {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|Carol of the Bells|en|Carol of the Bells}} |music12 = {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} |extra12 = Питер Вильговски |note12 = Chorus |length12 = 1:25 |title13 = Star Of Bethlehem |note13 = Children’s Chorus |music13 = Джон Уильямс |extra13 = Лесли Брикасс |length13 = 2:59 |title14 = Setting The Trap |music14 = Джон Уильямс |length14 = 2:16 |title15 = Somewhere In My Memory |note15 = Chorus & Orchestra |music15 = Джон Уильямс |extra15 = Лесли Брикасс |length15 = 1:04 |title16 = The Attack On The House |music16 = Джон Уильямс |length16 = 6:53 |title17 = Mom Returns And Finale |music17 = Джон Уильямс |length17 = 4:19 |title18 = {{Аударылмаған2|Have Yourself a Merry Little Christmas|Have Yourself a Merry Little Christmas|en|Have Yourself a Merry Little Christmas}} |note18 = {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торменың|en|Mel Tormé}} орындауында |music18 = {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} |extra18 = {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} |length18 = 3:05 |title19 = {{Аударылмаған2|We Wish You a Merry Christmas|We Wish You a Merry Christmas|en|We Wish You a Merry Christmas}} / The End |extra19 = Лесли Брикасс, дәстүрлі |music19 = дәстүрлі |length19 = 4:15 }} {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>Жазбаның қатысушылары</small> |- |{{Аударылмаған2|Discogs|Discogs|en|Discogs}} сайтынаң алынған мәліметтер''<ref name="discogs">{{cite web|url=https://www.discogs.com/John-Williams-Home-Alone-Original-Motion-Picture-Soundtrack/release/2413441|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''Discogs''}}</ref>. {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} — [[Сазгер|композитор]] <small>(1—5, 7, 9, 10, 13—17 тректері)</small> ; [[дирижер]], [[продюсер]] <small>(1—5, 7, 9—17, 19 тректері)</small> * Джо Энн Кейн —[[Консонанс|музыкалық дайындық]] * {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} — лирика <small>(1, 13, 15, 19 тректері)</small> * {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} — әуен <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} — әуен <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny|en|Southside Johnny}}— [[Әнші|вокал]] <small>(8 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Кеннет Уаннберг|Кеннет Уаннберг|en|Kenneth Wannberg}} — музыкалық редактор * Армин Стинер —{{Аударылмаған2|Дыбыс режиссері|дыбыс режиссері|en|Audio engineer}} * Чак Гарша — дыбыс режиссерінің көмекшісі * {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} — әуен, лирика <small>(6 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} — лирика <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} — лирика <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торме|en|Mel Tormé}} — вокал <small>(18 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * Джон Бруно — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Терри Браун — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Говард Фрицсон — көркемдік жетекші, альбом мұқабасын безендіруші * {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд — әуен, лирика <small>(8 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} — әуен, лирика <small>(12 трек)</small> * {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} — вокал <small>(6 трек)</small> {{col-end}} |} == Реакция == === Кассалық жинақтар === «Үйде жалғыз қалғанда» Солтүстік Америкада 285,8 миллион доллар, басқа елдерде 190,9 миллион доллар жинаққа ие болған. Әлемдік прокаттағы толық жинақ сомасы 467,7 миллион долларды құрайды. Фильмнің бюджеті 18 миллион долларды құраған<ref name=mojo/>. «Үйде жалғыз қалғанда» алғаш уик-эндте 1202 кинотеатрда көрсетіліп, 17 миллион доллар жинады (бір кинотеатрға шаққанда 14 211 доллар).<ref>{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' in 9th Week as No.1 Film|publisher=''Los Angeles Times''|date=14 қантар 1991|url=http://articles.latimes.com/1991-01-14/entertainment/ca-310_1_godfather-part-iii|author=Pat H. Broeske}}</ref> Фильмнің үлкен танымалдығының арқасында кинотеатр экрандарынан ұзақ уақыт бойы түспеді<ref name="Forbes"/>. Кассалық жинақ бойынша 16 апта бойы бірінші орынды ұстаған - 1990 жылдың 16-18 қарашадан 1991 жылдың 1-3 ақпанға дейін<ref name="Forbes">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2015/11/16/home-alone-at-25-how-i-forgave-a-mediocre-movie-for-becoming-a-box-office-champion/|title=''Home Alone'' At 25: How I Forgave A Mediocre Movie For Becoming A Box Office Champion|lang=en|author=Scott Mendelson|publisher=''Forbes''|date=16 қараша 2015}}</ref>. Дегенмен жинақтар бойынша ондықтағы орнын 1991 жылдың 26-27 сәуіріне дейін жоғалтпады<ref name="boxoffice2">{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=weekend&id=homealone.htm|lang=en|title=''Home Alone'' 1990 — Weekend Box Office Results|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдер басталғаннан тоғыз ай уақыт ішінде АҚШ-та 285 761 243 доллар жинап, Солтүстік Америкада сол жылдың ең үлкен кассалық жинақтарына ие болды<ref name="box2">{{cite web|lang=en|url=http://movies.go.com/boxoffice?cat=1990|title=Movie box office results for the top 50 movies of 1990|deadlink=yes|publisher=''Movies''}}</ref>. [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннесстің рекордтар кітабіна]] барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға жеткен комедия ретінде енгізілген<ref name="gazette">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' — Movie Review|url=http://www.movie-gazette.com/1081|date=13 желтоқсан 2004|author=Gary Panton|publisher=''Movie Gazette''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдері біткен кезінде «Үйде жалғыз қалғанда» {{Аударылмаған2|Барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға ие болған фильмдер тізімі|барлық уақыттағы кассалық жинақтар|en|List of highest-grossing films}} бойынша үшінші орынға қол жеткізді<ref name="Forbes"/>. Картинаның әлем бойынша толық жинақтары 477 561 243 долларды құрады. {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтының есептеуі бойынша [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-та]] 67,7 миллион билет сатылған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm&adjust_yr=1&p=.htm|title=''Home Alone'' Total Tickets|lang=en|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>{{sfn|Goldman|2001|б=49}}. === Сыншылардың пікірі === {{Рейтингтер | атауы = «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің кәсіби рейтингтері | rev1 = ''{{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}}'' | rev1Score = 63/100<ref name="metacritic"/> | rev2 = ''{{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}}'' | rev2Score =5,5/10<ref name="rotten"/> | rev3 = ''{{Аударылмаған2|Chicago Sun-Times|''Chicago Sun-Times''|en|Chicago Sun-Times}}'' | rev3Score = {{Rating|2.5|3}}<ref name="chicagosun">{{cite web|lang=en|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19901116/REVIEWS/11160302|title=''Home Alone'' Review|author=Roger Ebert|date=16 қараша 1990|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref> | rev4 = ''{{Аударылмаған2|Entertainment Weekly|''Entertainment Weekly''|en|Entertainment Weekly}}'' | rev4Score = D<ref name="enwe">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' Review|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,318682,00.html|author=Owen Gleiberman|publisher=''Entertainment Weekly''|date=25 шілде 2007}}</ref> | rev5 = {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} | rev5Score = A<ref name="CinemaScore"/> | rev6 = {{Аударылмаған2|The Austin Chronicle|''The Austin Chronicle''|en|The Austin Chronicle}} | rev6Score = {{Rating|3|5}}<ref name="austin">{{cite web|url=https://www.austinchronicle.com/calendar/film/1991-01-11/home-alone/|lang=en|publisher=''The Austin Chronicle''|title=''Home Alone'' Movie Review|date=11 қантар 1991|author=Marc Savlov}}</ref> | rev7 = {{Аударылмаған2|TV Guide|''TV Guide''|en|TV Guide}} | rev7Score = {{Rating|2|4}}<ref name="tvguide">{{cite web|url=http://www.tvguide.com/movies/home/review/128202|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Reviews and Raitings}}</ref> }} «Үйде жалғыз қалғанда» сыншылардын әр түрлі пікірлеріне ие болды. {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында 50 сыншының пікірлері бойынша 62% жағымды рейтингіне ие болды. Сыншылардың берген орташа бағасы 5,5/10 құрады<ref name="rotten">{{cite web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/|title=''Home Alone'' Movie Reviews|lang=en|publisher=''Rotten Tomatoes''}}</ref>. {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}} сайтындағы орташа бағасы тоғыз сарапшының пікірлерінің негізінде мүмкінді жүз балдың алпыс үшіне ие болды<ref name="metacritic">{{cite web|lang=en|url=http://www.metacritic.com/movie/home-alone|title=''Home Alone'' Movie Reviews|publisher=''Metacritic''}}</ref>. {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} сайтындағы көрермендердің берген дауыстары бойынша «А» орташа бағасы қойылған (бағалау шкаласы «F»-тен «A+» дейін)<ref name="CinemaScore">{{cite web|url=https://m.cinemascore.com|title=''CinemaScore'' Official Website|lang=en|publisher=''CinemaScore''||description=<small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмнің бағасың көру үшін ''Find CinemaScore'' жолағында ''Home Alone'' деп терсеңіз төменірек астында бағасы көрсетіледі</small>}}</ref>. Американдық {{Аударылмаған2|Variety|Variety|en|Variety}}<nowiki/>басылымы «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің актерлік ұжымын мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=http://variety.com/1989/film/reviews/home-alone-1200428389/|title=''Variety'' Reviews — ''Home Alone''|publisher=''Variety''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The Washington Post]] басылымының рецензиялаушысы Джин Купер фильмдегі әзілге деген көзқарасты мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepgcooper_a09ecc.htm|author=Jeanne Cooper|title=''Home Alone'' Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. Дәл сол басылымның сыншысы Хэл Хинсон Крис Коламбустың режиссурасімен Калкинның актерлік ойыныңа тәнті болғанын айтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepghinson_a0a9b9.htm|author=Hal Hinson|title=''Home Alone'' Second Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The New York Times]] басылымының сыншысы Кэрин Джеймс фильмнің бірінші жартысы жалықтыратын көріністерге толы десе, екінші жартысындағы қара юморді жоғары бағалады. Сонымен қоса Кевинмен қарт Марлидің арасындағы диалогі мен фильмнің ақтық көріністерін мақтады<ref name="tnyt">{{cite web|lang=en|author=Caryn James|url=https://movies.nytimes.com/movie/review?res=9C0CE6D8143DF935A25752C1A966958260|publisher=''The New York Times''|title=Movie Review — ''Home Alone''; Holiday Black Comedy For Modern Children|date=16 қараша 1990}}</ref>. Уақыт өте «Үйде жалғыз қалғанда» көрермендер арасында мерекелік классикаға айналған. [[The Huffington Post]]<ref>{{cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/12/24/christmas-movies-family-17-holiday_n_2332363.html|lang=en|publisher=''The Huffington Post''|title=17 Favorite Christmas Movies List|date=24 желтоқсан 2012}}</ref>, {{Аударылмаған2|Thrillist|Thrillist|en|Thrillist}}<ref>{{cite web|url=http://www.thrillist.com/entertainment/nation/best-christmas-movies-including-home-alone-scrooged-muppet-christmas-carol|lang=en|title=Best Christmas Movies including ''Home Alone'', ''Scrooged'', ''Muppet Christmas Carol''|author=Dave Infante|date=21 желтоқсан 2014|publisher=''Thrillist''}}</ref>, [[Empire]]<ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/features/30-best-christmas-movies/p27|title=The 30 Best Christmas Movies Ever|lang=en|author=Helen O’Hara|publisher=''Empire''|date=22 желтоқсан 2016}}</ref>, CinemaBlend<ref>{{cite web|url=http://www.cinemablend.com/new/10-Greatest-Christmas-Movies-All-Time-According-British-People-68585.html|title=The 10 Greatest Christmas Movies Of All-Time, According To ''British People''|lang=en|author=Greg Wakeman|date=2015|publisher=''CinemaBlend''}}</ref> басылымдары бүкіл уақыттағы жаңа жылдық фильмдердің ішіндегі ең үздіктердің бірі деп есептейді. === Марапаттары === 1991 жылы фильм ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''<ref name="academy"/> саундтрегі үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік музыка»|en|Academy Award for Best Original Score}}, «Somewhere in my Memory»<ref name="awards"/> композициясы үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік ән»|en|Academy Award for Best Original Song}} номинацияларында [[Оскар марапаты|«Оскар»]] сыйлығына ұсынылған. «Somewhere in my Memory» композициясы {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|«Визуалды медиадағы үздік ән»|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} номинациясында «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылғанымен, жеңіске жете алмады<ref name="awards"/>. Маколей Калкин {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі»|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} үшін, ал фильм {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм»|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} номинацияларында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылып, жеңіске жетпеген<ref name="awards"/>. 1991 жылы фильм {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|British Comedy Awards|en|British Comedy Awards}}, {{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}} және {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} сыйлықтарының жүлдегерлері болды<ref name="awards"/>. Сол жылы 18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билеттер үшін {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}}, дәл сол уақыт ішінде сатылған 6 миллион билеттер үшін «Жұлдызды алтын экран» жүлделеріне ие болған<ref name="awards"/>. {{Аударылмаған2|Американдық киноөнер институті|Американдық киноөнер институтінің|en|American Film Institute}} {{Аударылмаған2|AFI тұжырымы бойынша 100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері|«100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері»|en|AFI's 100 Years...100 Laughs}} тізіміне енгізілуге ұсынылған<ref>{{cite web|url=http://www.afi.com/Docs/100Years/laughs500.pdf|lang=en|title=''AFI''’s 100 Years...100 Laughs Nominees|publisher=''American Film Institute''|date=2002}}</ref>. {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің жүлделері мен номинациялары</small> |- |- align="center" |- ! scope="col" width=270 | Жүлде ! scope="col" width=60 | Жыл ! scope="col" width=450 | Ұсынылған санат ! scope="col" width=300 | Ұсынылған жұмыс ! scope="col" width=70 | Жетістік |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Оскар марапаты|Оскар]]» | rowspan="2" | {{Аударылмаған2|Оскар (жүлде, 1991)|1991|en|63rd Academy Awards}} | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}} | ''[[Үйде жалғыз қалғанда#Саундтрек|Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack]]'' | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}} | rowspan="2" | «Somewhere in my Memory» | {{Nom}} |- | scope="row" | «[[Грэмми]]» | {{Аударылмаған2|Грэмми (жүлде, 1992)|1992|en|34th Annual Grammy Awards}} | {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} | {{Nom}} |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Алтын глобус]]» | rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын глобус (жүлде, 1991)|1991|en|48th Golden Globe Awards}} | {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} | rowspan="2"| [[Маколей Калкин]] | {{Nom}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|American Comedy Awards|''American Comedy Awards''|en|American Comedy Awards}}'' | 1991 | Ең күлкілі актер (Жетекші рөл) | {{Won}} |- | scope="row" | {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|''British Comedy Awards''|en|British Comedy Awards}} | 1991 | Үздік комедия | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|Американдық кастинг мамандарының ұйымы|Artios Awards|en|Casting Society of America}}'' | 1991 | Комедиядағы үздік кастинг | Джейн Дженкинс, {{Аударылмаған2|Джанет Хиршенсон|Джанет Хиршенсон|pl|Janet Hirshenson}} | {{Won}} |- | scope="row" | «{{Аударылмаған2|Чикаго сыншыларының қауымдастығы|Чикаго сыншыларының жүлдесі|en|Chicago Film Critics Association#Chicago Film Critics Awards}}» | 1991 | Келешегі зор актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}} | rowspan="2"| 1991 | Алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билет үшін беріледі.</ref> | rowspan="3"| «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Жұлдызды алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 6 миллион билет үшін беріледі.</ref> | {{Won}} |- | scope="row"| ''{{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}}'' | 1991 | Үздік кинобейне | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="3"| {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} | rowspan="3"| 1991 | Фильмдегі үздік жас актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | Ең қызықты жасөспірімдер мен отбасылық фильм – Комедия немесе Экшен | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Фильмдегі екінші қатарлы үздік жас актриса | {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} | {{Nom}} |- |} == Сиквелдер == 1992 жылы бірінші фильмдегі актерлік ұжымның қатысуымен {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|«Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан»|en|Home Alone 2: Lost in New York}} атты коммерциялық табысты жалғасы шықты<ref name="ha2">{{cite web|title=10 Things You Didn’t Know About ''Home Alone''|lang=en|url=http://thefw.com/things-you-didnt-know-about-home-alone/|publisher=''The FW''}}</ref>. Режисері – бірінші фильмді түсірген Крис Коламбус, сценарий авторы мен продюсері тағы да Джон Хьюз болды<ref name="ha2"/>. Бірінші фильмдегі «Лас жанды періштелер» атты фильмі «Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасу»-да жалғасын тапты, бірақ «Өте лас жанды періштелер» деп аталды<ref name="ha2"/>. «Періштелер» жайлы екі мета-ленталардың басты кейіпкері Джонни есімді стереотипті мафиози болды, оның рөлін {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} орындады<ref name="ha2"/>. Франшизаның үшінші бөлімі {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 3|«Үйде жалғыз қалғанда 3»|en|Home Alone 3}} деген атпен 1997 жылы шықты. Фильмнің актерлық ұжымы мен сюжеті толықтай басқа болған<ref name="ha3">{{cite web|url=http://www.rogerebert.com/reviews/home-alone-3-1997|title=''Home Alone 3'' Review|lang=en|date=12 желтоқсан 1997|author=Roger Ebert|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref>. Сценариін тағы да Хьюз жазды. Режиссері - {{Аударылмаған2|Раджа Госнелл|Раджа Госнелл|en|Raja Gosnell}}<ref name="ha3"/>. Басты рөлдерде {{Аударылмаған2|Алекс Дэвид Линц|Алекс Дэвид Линц|en|Alex D. Linz}} пен {{Аударылмаған2|Хэвиленд Моррис|Хэвиленд Моррис|en|Haviland Morris}}<ref name="ha3"/>. Жоғары бюджетке қарамастан («Үйде жалғыз қалғанда»-ға қарағанда екі есе артық) кассалық жинақтары 79 миллион доллар ғана құрады<ref name=BOM>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone3.htm|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Теледидарда ғана көрсетілімге түсірілген төртінші фильм {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 4|«Үйде жалғыз қалғанда 4»|en|Home Alone 4}} деп аталды. Фильм 2002 жылдың 3 қарашасында [[Эй-Би-Си|ABC]] телеарнасында бірінші рет көрсетілді<ref>{{cite web|url=http://www.blu-ray.com/dvd/Home-Alone-4-Taking-Back-the-House-DVD/5038/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''Blu-ray''|date=2 қыркүйек 2003}}</ref>. Бұл фильм франшизаның алғашқы екі фильмдегі кейіпкерлер жайлы болғанымен, олардың рөлдерін басқа актерлер сомдаған<ref name="ha4">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0329200/fullcredits/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''IMDb''}}</ref>. Картинаның режиссері {{Аударылмаған2|Род Дэниел|Род Дэниел|en|Rod Daniel}}, сценариін Дебра Франк пен Стивен Хэйз жазған<ref name="ha4"/>. Кевин Маккаллистердің рөлін Майк Вейнберг орындады<ref name="ha4"/>. Сонымен қатар фильмге {{Аударылмаған2|Френч Стюарт|Френч Стюарт|en|French Stewart}}, {{Аударылмаған2|Мисси Пайл|Мисси Пайл|en|Missi Pyle}}, {{Аударылмаған2|Джейсон Бех|Джейсон Бех|en|Jason Beghe}}, {{Аударылмаған2|Эрик Авари|Эрик Авари|en|Erick Avari}} сынды актерлар қатысқан<ref name="ha4"/>. 2012 жылдың 25 қарашасында {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық|«Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық»|en|Home Alone: The Holiday Heist}} атты соңғы бөлімі [[Эй-Би-Си|ABC Family]] телеарнасында көрсетілді<ref>{{cite web|lang=en|url=http://forthemommas.com/articles/frugal-fun-abc-25-days-of-christmas-schedule|title=Frugal Fun: ''ABC 25 Days of Christmas'' Schedule|date=31 қазан 2012|publisher=''For the Mommas''}}</ref>.. Сценариін Аарон Гинбург және Уэйд МакИнтаер жазды. Картинаны режиссер {{Аударылмаған2|Питер Хьюитт|Питер Хьюитт|en|Peter Hewitt (director)}} түсірді<ref name="ha5">{{cite web|lang=en|url=http://www.imdb.com/title/tt2308733/?ref_=ttloc_loc_tt|publisher=''IMDb''|title=''Home Alone: The Holiday Heist''}}</ref>. Басты рөлдерді Кристиан Мартин, {{Аударылмаған2|Эдди Стиплз|Эдди Стиплз|en|Eddie Steeples}}, {{Аударылмаған2|Джодель Ферланд|Джодель Ферланд|en|Jodelle Ferland}}, Дог Муррэй, {{Аударылмаған2|Элли Харви|Элли Харви|en|Ellie Harvie}}, {{Аударылмаған2|Деби Мейзар|Деби Мейзар|en|Debi Mazar}} және {{Аударылмаған2|Малкольм Макдауэлл|Малкольм Макдауэлл|en|Malcolm McDowell}} орындады<ref name="ha5"/>. == Қызықты деректер == * Фрэнк ағайдың рөлі арнайы {{Аударылмаған2|Келси Грэммер|Келси Грэммер|en|Kelsey Grammer}} үшін жазылған. * Фильмнің мұқабасындағы екі қолымен бетін ұстап бақырған Кевиннің бейнесі [[Эдвард Мунк|Эдвард Мунктің]] [[Эдвард Мунк#Айғай|«Айқай»]] атты суретінің негізінде жасалған. * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэндидің|en|John Candy}} бос уақытының аздығын, фильмге бір күнін ғана бөле алды. Оның кейіпкері қатысатын эпизодтардың барлығы тоқтаусыз 23 сағатта түсірілген<ref name="factsabout">{{cite web|lang=en|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|date=16 қараша 2017|publisher=''Mental Floss''|title=''25 Things You Might Not Know About Home Alone''}}</ref>. * Гарридің рөліне [[Роберт Де Ниро]] шақырылған, дегенмен актер бұл рөлден бас тартқан<ref name="factsabout"/>. * Фильмге {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбустың|en|Chris Columbus (filmmaker)}} отбасы мүшелері де қатысты. Жұбайы Моника Деверо стюардессаның, ал қайын атасы полиция қызметкерінің рөлдерінде ойнады. Сонымен қатар Коламбустың енесі мен кішкентай Элеанор есімді қызың эпизодтық көріністерден байқауға болады. * Фильмдегі Кевин сызған жоспар-сызбасын шынында да Маколейдің өзі сызған болатын. * Фильмдегі өрмекшіге қатысты эпизодты түсіру барысында расымен өте улы тарантул өрмекші қолданылды. Сондықтан Дэниел Стерн айғайлаған жоқ. Себебі, тым қатты айғай өрмекшіні шошытып, соңы жаман болу мүмкін еді<ref name="factsabout"/>. * Базздың бөлмесінде американдық {{Аударылмаған2|Ice-T|Айс-Ти|en|Ice-T}} есімді рэп орындаушысы бейнелген плакатты байқауға болады == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.imdb.com/title/tt0099785/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] [[Internet Movie Database]] сайтында * [http://www.tcm.turner.com/tcmdb/title/title.jsp?stid=36532 «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Turner Classic Movies|TCM Movie Database|en|Turner Classic Movies}} сайтында * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтында * [http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында * [http://www.metacritic.com/movie/home-alone «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en| Metacritic}} сайтында * [http://www.the-numbers.com/movies/1990/0HMLN.php «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|The Numbers|The Numbers|en| The Numbers (website)}} сайтында == Ескертпелер == === Анықтамалар === {{Reflist|group=~}} === Дереккөздер === {{дереккөздер|2}} == Пайдаланылғын әдебиеттер == {{Col-begin}} {{Col-2}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Тодд Стрэссер|Todd Strasser|en|Todd Strasser}}, {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|тақырыбы=Home Alone|жыл=1991|барлық беті=136|баспасы=''{{Аударылмаған2|Scholastic Corporation|Scholastic|en|Scholastic Corporation}}''|isbn=978-0590446686|басылым=басылып шыққан}} * {{кітап|авторы=Kirk Honeycutt, {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Chris Columbus|en|Chris Columbus (filmmaker)}}—|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=7NyrBwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=home+alone+hughes&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false John Hughes: A Life in Film: The Genius Behind Ferris Bueller, The Breakfast Club, Home Alone, and more{{ref-en}}]|жыл=2015|барлық беті=224|ref=Honeycutt, Columbus}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Уильям Голдман|William Goldman|en|William Goldman}}, {{Аударылмаған2|Херб Гарднер|Herb Gardner|en|Herb Gardner}}—|жыл=2001|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=Zt7TGNB8qyQC&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22to+be+home+aloned%22&source=bl&ots=qyFEPuPfIN&sig=IHEO4r9yZRPJBUEjBihtXhoZfqY&hl=en&sa=X&ei=yW6lVMbpIMnboAS9mYLADw&ved=0CDYQ6AEwBA#v=onepage&q=%22to%20be%20home%20aloned%22&f=false The Big Picture? Who Killed Hollywood and Other Essays{{ref-en}}]|баспасы=''Applause Theatre Books''|беттері=49|isbn=978-1557834607|барлық беті=283|басылым=безендірілген|ref=Goldman}} {{Col-2}} * {{кітап|тақырыбы=Home Alone: The Authorized Coloring Book|жыл=2016|басылым=басылып шыққан|барлық беті=80|isbn=978-0062493019|авторы=[[20th Century Fox]], {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|баспасы=''Harper Design''}} * {{мақала|авторы={{Аударылмаған2|Фиби Хобан|Phoebe Hoban|en|Phoebe Hoban}}—|тақырыбы=Raging Joe Pesci: «GoodFellas» Psycho Shoots For an Oscar|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=H-kCAAAAMBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=joe+pesci+is+one+of+the+greatest+character+actors+of+our+generation&source=bl&ots=b0WRvV0aiN&sig=SPV0n-I3Jbomr_bSYTwz-Qf1X00&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi-rbX3kM3WAhXKZpoKHW6UAEkQ6AEILjAB#v=onepage&q=joe%20pesci%20is%20one%20of%20the%20greatest%20character%20actors%20of%20our%20generation&f=false|тілі=<small>ағыл.</small>|баспа авторы=Francesca Stanfill, Joe Klein, Jennifer Cecil|басылым=''— New York Magazine''|түрі=журнал|орны=[[Нью-Йорк]]|жыл=1991|нөмірі=8|беттері=32-37|ref=Hoban}} {{Col-end}} {{Жақсы мақала}} [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Крис Коламбус фильмдері]] [[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]] [[Санат:Қылмыстық комедиялар]] [[Санат:АҚШ Рождестволық фильмдер]] kgo4akq8z16gnhygdqvougri3662ifo 3061973 3061972 2022-08-18T12:29:57Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Үйде жалғыз қалғанда |Шынайы атауы = Home Alone |Суреті = Үйде жалғыз қалғанда.jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]]</br/>[[комедия]] |Режиссёрі = {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} |Продюсері = {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} |Сценарист = Джон Хьюз |Актерлер = [[Джо Пеши]]</br/>[[Дэниел Стерн]]</br/>[[Маколей Калкин]] |Операторы = {{Аударылмаған2|Хулио Макат|Хулио Макат|en|Julio Macat}} |Композиторы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |Компания = <small>'''Түсірген:'''</small><br>Hughes Entertainment<br><small>'''Дистрибьютор:'''</small><br>[[20th Century Fox]] |Бюджеті = $18 000 000<ref name=mojo>{{cite web|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|lang=en|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref> |Түсім = $476 684 675<ref name=mojo></ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 103 мин. <ref>{{cite web|lang=en|url=http://bbfc.co.uk/releases/home-alone-1970-3|title=''Home Alone'' (PG)|publisher=''British Board of Film Classification''|date=16 қараша 1990}}</ref> |Жыл = 1990-жыл |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|en|Home Alone 2: Lost in New York}} |imdb_id = 0099785 }} '''Үйде жалғыз қалғанда''' ({{lang-en|Home Alone}}) — [[1990]]<nowiki/>жылы {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюздың|en|John Hughes (filmmaker)}} сценариі бойынша түсірілген [[Америка Құрама Штаттары|америкалық]] [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]] [[Кинокомедия|комедия]]. Режиссері - {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}}. [[Маколей Калкин]] фильмде Кевин Маккаллистердің рөлін сомдады. Кевиннің отбасы [[Париж]]ге жаңа жылдық демалысқа ұшып кетіп, оны үйде қалай жалғыз қалдырып кеткендерін байқамай қалады. Алғашында Кевин үйдегі жалғыздықтан рақаттанады, бірақ кейіннен екі қарақшыға тап болады. Қарақшылар рөлдюін [[Джо Пеши]] мен [[Дэниел Стерн]] орындады. Сондай-ақ картинаға {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}}, {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en| Catherine O'Hara}} және тағы басқа актерлар қатысты. Сыншылар фильм жайлы әртүрлі пікір білдірді. Фильм Солтүстік Америкада шыққан жаңа жылдық комедиялар арасында ең көп кассалық табысқа ие болды<ref>{{cite web|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/picture-galleries/11309676/The-top-grossing-Christmas-films-of-all-time.html?frame=3136318|title=The top grossing Christmas films of all time|date=25 желтоқсан 2015|lang=en|publisher=''The Daily Telegraph''}}</ref>. Сонымен қатар фильм АҚШ кинематографиясының тарихындағы ең көп кассалық табысқа ие болған комедия ретінде рекорд орнатқан. Бұл рекорд 2011 жылы «{{Аударылмаған2|Бас жазу: II-ші бөлім|Бас жазу: II-ші бөлім|en|The Hangover Part II}}» кинофильмі шыққанға дейін ұсталып тұрған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm|title=All Time Box Office Adjusted for Ticket Price Inflation|publisher=''Box Office Mojo''|lang=en}}</ref>. Картина төрт сиквелдан тұратын франшизаның негізі болды, олардың екеуі ғана тікелей жалғасы болып саналады. Дегенмен «{{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|en|Home Alone 2: Lost in New York}}» фильмінде ғана толықтай бұрынғы актерлық ұжым сақталды. Ал қалған екі сиквел толықтай дербес болып есептеледі. 1991-жылы фильм «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}}<nowiki/>» («Somewhere in my Memory» композициясы) және «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинацияларында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0099785/awards?ref_=tt_awd|lang=en|publisher=''IMDb''|title=Awards and nominations recived by ''Home Alone''}}</ref>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» номинациясы бойынша «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылды, алайда жеңіске жетпеді<ref name="awards" />. Басты рөлді орындаушы Маколей Калкин «{{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}}<nowiki/>» номинациясында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards" />. == Сюжет == Фильмдегі оқиға желтоқсан айында орын алған. Маккалистерлер отбасы [[Чикаго]]ның шет аймағында орналасқан Питер мен Кейттің үйіне жиналады. Сол жерден барлығы бірігіп қыстық демалыстарын өткізу үшін [[Париж]]ге ұшпақ болады. Үй иелерінің ұлы, сегіз жасар Кевинді туған бауыр-қарындастарымен басқа да өзі құралпылас туысқандары мазақ қылады. Кевин мен оның үлкен ағасы Базз өзара араздасып қалады. Кевинді жазалау мақсатында шатырдағы қабатқа ұйықтауға жібереді. Ыза болған Кевин отбасының жоқ болып кеткенін тілейді. Сол түні қатты жел соғып электр желілері зақымданады, сондықтан оятқыш сағаттағы уақыт артқа қалып қояды. Ертесінде асыққан отбасы, шатырдағы қабатта ұйықтап жатқан Кевинді ұмыт қалдырады. Кевин үйде жалғыз қалды. Ояна салысымен Кевин үйде жалғыз қалғанын түсініп, тілегі орындалғанына қуанады. Әйтсе де көп кешікпей оның көңіл-күйі күрт бұзылады: көрші қарт Марлиді кездестірген балақайдың зәресі ұшады. Кевиннің естуі бойынша қарт Марли 1958 жылы өз отбасын қар күрейтін күрекпен өлтірген. Кейінірек Кевин тағы да басқа қатермен жолығады. Ол өз маңайындағы демалыс кезінде босап тұрған үйлерге ұрлықпен түсіп жүрген екі қарақшыны кездестіріп қалады. Өздерін «дымқыл қарақшылар» деп атайтын Гарри мен Марвтың көздері Маккаллистерлердің үйіне түскен. Оны білген Кевин әртүрлі қулықтар арқылы қарақшыларға өзінің үйде жалғыз қалғанын білдіртпеуге тырысады. Парижге ұшып бара жатқан Кейт ұлын үйде жалғыз қалдырып қойғанына көзі жетеді. Анасы тезірек үйіне қайтпақшы болады, бірақ келесі екі күнге Чикагоға дейін билеттер жоқ болып шығады. Питер және отбасының басқа да мүшелері оның ағасы Робтың париждік пәтеріне жол тартады. Ал Кейт болса қайта АҚШ-қа ұшып кетеді, бірақ Чикагоға емес, [[Пенсильвания]] штатындағы {{Аударылмаған2|Скрантон (Пенсильвания)|Скрантон|en|Scranton, Pennsylvania}} қалашығына. Ол жерге жеткенде Кейт Чикагоға дейін ұша алмайтындығын біліп, жеңіл көліктегі полька орындайтын музыкалық тобымен бірге жол тартуға шешім қабылдайды. Ал ол уақытта Гарри мен Марв Кевинның расымен де үйде жалғыз қалғанына көздері жетеді. Алдыңғы түнде Маккаллистерлердің үйіне түспек болған олар, Кевиннің олардың жоспарын естіп қалғанын байқамай қалған. [[Рождество]] күнінің дәл қарсаңында Кевин шіркеуге балалар хорын тыңдауға барады. Шіркеуде Кевиннің жанына қарт Марли келіп отырады. Онымен сөйлескен Кевин, Марли жайлы естіген сыбыстары өтірік екенін біліп, ол жайлы қателескеніне көзі жетеді. Марли шіркеуге хорда ән салатын немересін тыңдауға келгенін, оны шіркеуден тыс жерде көре алмайтынын айтады. Себебі ол кезінде ұлымен қатты ұрсысып, көп уақыт бойы бір-бірімен араласпаған. Кевин Марлиге ұлымен қайта татуласып көруге ұсыныс жасайды. Шіркеуден үйіне қайтқан Кевин ұрыларды жақсылап күтіп алуға дайындалмақ болған. Ол үйдің әртүрлі жерлеріне кішігірім тұзақтар орнатады. Үйге кірмекші болған Гарри мен Марв Кевин ұйымдастырған кедергілерге тап болып, түрлі жарақаттар алады. Ұрылар Кевинді бүкіл үйді айналып қуғанда, ол полицияға қоңырау шалып көршінің үйіне қашып үлгереді. Әйтсе де Кевин Гарри мен Марвтың қолдарына түсіп қалады. Олар қалай қу балақайдан өштерін алатынын ақылдасып жатқанда, арттарынан Марли келіп күрекпен ұрып талдырады. Келіп жеткен полиция қызметкерлері «дымқыл қарақшыларды» дереу тұтқынға алады. Маңайдағы тоналған үйлерді су басып кеткендіктен, олардың бәрі екі алаяқтың істері екеніне тікелей дәлел болады. Тоналған үйден кетпек бұрын Марв ылғи да су құбырының шүмегін ашық тастап кететін. Рождество күнінің таңертеңінде оянған Кевин өзін көңілді сезінеді, өйткені оның отбасы әлі де үйге қайтып келмеген. Сол сәтте ол кіреберіс есіктің ашылғанын естиді. Үйге кіріп келген Кейт Кевинді шақырады. Кевин анасына қарай түсіп, онымен қауышады. Дәл сол уақытта оларға бірінші пайда болған мүмкіндікпен үйлеріне қайтқан қалған Маккаллистерлер қосылады. Ұрылармен болған оқиғаны Кевин отбасындағы ешкімге айтпады. Кейіннен Кевин терезеден Марлидың өз ұлымен және оның отбасымен татуласқанын көреді. Марли да Кевинді байқап қалады – бір-біріне қол бұлғаған олар, әр қайсысы өз отбасына оралады. == Басты рөлдерде == {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * [[Маколей Калкин]] – Кевин Маккалистер * [[Джо Пеши]] – Гарри Лайм, қарақшы * [[Дэниел Стерн]] – Марвин Мерчантс, Гарридің сыбайласы * {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en|Catherine O'Hara}} – Кейт Маккаллистер, Кевиннің анасы * {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}} – Питер Маккаллистер, Кевиннің әкесі * {{Аударылмаған2|Джерри Бэммен|Джерри Бэммен|en|Gerry Bamman}} – Фрэнк Маккаллистер, Питердың ағасы * Терри Снелл – Лесли Маккаллистер, Фрэнктың жұбайы {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Девин Рэтрей|Девин Рэтрей|en|Devin Ratray}} – Базз Маккалистер * {{Аударылмаған2|Киран Калкин|Киран Калкин|en|Kieran Culkin}} – Фуллер Маккалистер * {{Аударылмаған2|Майкл С. Маронна|Майк Маронна|en|Mike Maronna}} – Джефф Маккалистер * {{Аударылмаған2|Хиллари Вульф|Хиллари Вульф|en|Hillary Wolf}} – Меган Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} – Линни Маккалистер * Джедидайя Коэн – Род Маккалистер * {{Аударылмаған2|Сента Моузес|Сента Моузес|en|Senta Moses}} – Трейси Маккалистер * Дайана Кампеану – Сондра Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анна Р. Слотки|Анна Слотки|en|Anna Slotky}} – Брук Маккалистер * {{Аударылмаған2|Кристин Минтер|Кристин Минтер|en|Kristin Minter}} – Хэзер Маккалистер {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Робертс Блоссом|Робертс Блоссом|en|Roberts Blossom}} – Марли қарт * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэнди|en|John Candy}} – Гас Полински, "Орта Батыстағы полька патшасы" * {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} – Снейкс, «Лас жанды періштелер» фильміндегі гангстер<ref name="Vanity Fair">{{cite web|lang=en|author=Darryn King|title=«Merry Christmas, Ya Filthy Animal»: Inside the Making of ''Home Alone''’s Fake Gangster Movie|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/2015/12/home-alone-gangster-movie|publisher=''Vanity Fair''|date=22 желтоқсан 2015}}</ref> * {{Аударылмаған2|Ларри Хэнкин|Ларри Хэнкин|en|Larry Hankin}} – офицер Ларри Бальзак * {{Аударылмаған2|Кен Хадсон Кэмпбелл|Кен Хадсон Кэмпбелл|en|Ken Hudson Campbell}} – {{Аударылмаған2|Санта–Клаус|Санта–Клаус|en|Santa Claus}} боп киінген ер адам * {{Аударылмаған2|Хоуп Дэвис|Хоуп Дэвис|en|Hope Davis}} – {{Аударылмаған2|Париж–Орли (әуежай)|Париж–Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы администратор {{col-end}} {{Фотоқатар|Macaulay Culkin 1991 B.jpg|JoePesci-2009.jpg|Daniel Stern July 9, 2014 (cropped).jpg|CATHERINE OHARA.jpg|John Heard2b.jpg|John Candy.jpg|мәтін=Басты рөлдерді орындаушылар (оннаң солға қарай): Маколей Калкин, Джо Пеши, Дэниел Стерн, Кэтрин О’Хара, Джон Херд және Джон Кэнди|color=white|е1=92|е2=101|е3=99|е4=93|е5=98|е6=90|borderstyle=none}} == Өндіріс == [[File:Home Alone House.jpg|thumb|210px|Фильмдегі үйдің рөлін атқарған жекежай Иллинойс штатындағы Уиннетка қалашығында орналасқан.]] 1988-жылдың аяғында {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} {{Аударылмаған2|Жаңа жылдық демалыс (фильм, 1989)|«Жаңа жылдық демалыс»|en|National Lampoon's Christmas Vacation}} атты фильмнің сценариін агенті Джек Рапки арқылы {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбусқа|en|Chris Columbus (filmmaker)}} жібереді<ref name="vulture1">{{cite web|lang=en|author=Ira Madison III|date=10 қараша 2015|title=Chris Columbus Directed ''Home Alone'' Instead of ''Christmas Vacation'' Because He Met Chevy Chase|url=http://www.vulture.com/2015/11/columbus-directed-home-alone-because-chevy-chase.html|publisher=''Vulture''}}</ref>. Хьюз Коламбустың жаңа жылдық фильмдерге деген жылы қөзқарасы жайлы біліп, оған фильмді түсіруге ұсыныс жасайды{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус пен Хьюз алдын ала келісімге келеді. Дегенмен Коламбуспен басты рөлді орындайтын {{Аударылмаған2|Чеви Чейз|Чеви Чейзбен|en|Chevy Chase}} болған түсініспеушіліктен кейін, режиссерлік орнынан бас тартады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. 1989 жылы Джон Хьюз өзінің сценарийі бойынша {{Аударылмаған2|Бак ағатай|«Бак ағатай»|en|Uncle Buck}} атты фильмін түсірумен айналысады. Бұл фильмде [[Маколей Калкин]] екінші қатарлы рөлде ойнады<ref name=EW2016>{{cite web|lang=en|author=Amy Wilkinson|title=''Home Alone'' turns 25: A deep dive with director Chris Columbus|url=http://www.ew.com/article/2015/11/06/home-alone-turns-25-chris-columbus|publisher=''Entertainment Weekly''|date=6 қараша 2015}}</ref>. Коламбус «Жаңа жылдық демалысты» түсіруден бас тартқаннан үш ай өткен соң, Хьюз оған тағы да екі фильмнің сценариін ұсынады. Хьюз {{Аударылмаған2|Шегіне жеткенде|«Шегіне жеткенде»|en|Reach the Rock}} мен «Үйде жалғыз қалғанда» атты сценарийлер жазған болатын. Бұл сценарийлерді Коламбустан басқа {{Аударылмаған2|Патрик Рид Джонсон|Патрик Рид Джонсонға|en|Patrick Read Johnson}} да ұсынады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Джонсон екі сценарийден де бас тартады, Коламбус болса «Үйде жалғыз қалғанда»-ны түсіруге келісімін береді{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Басында фильм [[Warner Bros.|Warner Brothers]] студиясында түсірілуі керек болатын<ref name="latimespro">{{Cite web|url=http://articles.latimes.com/1990-12-21/business/fi-7071_1_warner-bros|title=Warner’s Christmas Present to Fox: The studio passed on two films that appear to be the season’s biggest box-office hits. The successes couldn’t come at a better time for Fox’s struggling parent|date=21 желтоқсан 1990|lang=en|publisher=''Los Angeles Times''|author=Alan Citron}}</ref>. «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің түсірілімі 1989-жылдың ақпан айында басталуы керек болатын. Бірақ Warner Brothers шығармашылық бюджетін екі есе көтеруге келіспей, фильмнен бас тартады (бастапқы бюджет 10 миллион долларды құраған)<ref name="latimespro"/>. Жаңа демеушілер іздеген Хьюз 20th Century Fox директорлар кеңесінің төрағасы {{Аударылмаған2|Джо Рот|Джо Рот|en|Joe Roth}} арқылы студияға фильмді ұсынады<ref name="latimespro"/>. [[20th Century Fox]] келісімін беріп, 18 миллион долларды құрайтын бюджетті бөледі<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.theguardian.com/film/2007/nov/30/1|title=Fade to red|author=David Teather|publisher=''The Guardian''|date=30 қараша 2007|}}</ref>. [[File:Chris Columbus.jpg|180px|thumb|left|«Үйде жалғыз қалғанда» франшизасының алғашқы екі фильмінің режиссері Крис Коламбус.]] Хьюз Коламбусқа басты рөлге Маколей Калкинды алуға кеңес береді. Дегенмен Коламбус Кевиннің рөліне үлкен кастинг жариялайды. Ол Калкинның кандидатурасына тоқтамай тұрып, жүздеген балаларды қарап шығады<ref name=EW2016/> (олардың ішінде Джеффри Уайзман да болған, кейіннен балаларды санағанда Кевинмен шатастырылып қалатын көрші бала Митч Мерфидің эпизодтық рөлін ойнады). Жасына байланысты Калкин тек қана кешкі сағат онға дейін ғана түсе алған. Бұл түсірілім ұжымына біршама қиындықтар әкелді, өйткені фильм көп жағдайда түн кезіндегі оқиғаларды көрсету керек болатын<ref name=EW2016/>. Кевиннің орнына трюктарды орындайтын каскадерлермен жұмыс та ұжымға қиын тиген. Коламбустың айтуы бойынша: «Каскадер балалар трюктарды орындаған кезінде мүлде күлкіге деген орын болмады. Балақайлардың қауіпті трюктарына қарап, мен олардың аман-есендіктерін ғана тілейтінмін». Алғашында трюктер түгелдей қауіпсіздік белдіктерін қолдана орындалатын. Бірақ камерада тым көзге түскендіктен белдіктерден бас тартуға тура келді<ref name=EW2016/>. Коламбус интервьюлердің бірінде [[Джо Пеши]] жайлы айта отырып: «{{Аударылмаған2|Жөнді жігіттер (фильм, 1990)|"Жөнді жігіттер"|en|Goodfellas}} фильміндегі Джоның кейіпкері әрдайым менің күлкімді келтіретін. Джо - қандай жағдай болса да комедияға жөнді орын таба білетін актерлардың бірі деп ойлаймын. Ол біздің фильмге расымен де өте қатты қатысқысы келген»{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Пеши орындауындағы Гарри Лайм есімді қарақшының аты {{Аударылмаған2|Кэрол Рид|Кэрол Ридтың|en|Carol Reed}} {{Аударылмаған2|Үшінші адам (фильм, 1949)|«Үшінші адам»|en|The Third Man}} фильмінен алынды (бұл фильмде дәл сондай атты кейіпкерді {{Аударылмаған2|Орсон Уэллс|Орсон Уэллс|en|Orson Welles}} ойнаған){{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус кейіннен айтқанда: «Джо – біздің заманымыздың ең мінезді актерларының бірі, ол біздің жетекші кейіпкеріміз болды. Джо Гарриді [[Чарльз Диккенс|диккенс типті]] кейіпкер ретінде көрсеткісі келген. Ол кейіпкерін саусақтары кесілген қолғап киетін, қысқа шашты болғанын қалады. Екі шетке шайқала жүруді де өзі ойлап тапты. Бұған қоса ол әрбір екі сөздің арасында "Fuck" тәріздес дыбыстарды қосатын, бірақ кейіннен одан бас тарты. Отбасылық фильм түсіретін болғандықтан, Джоға оны "Fridge" сөзімен алмастыруға кеңес бердім»{{sfn|Hoban|1991|б=36}}. Маккалистерлердің үйінің ішкі көріністерін түсіру үшін қолданылған үш қабатты жекежай [[Иллинойс]] штатындағы {{Аударылмаған2|Уиннетка (Иллинойс)|Уиннетка|en|Winnetka, Illinois}} қалашығында<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.movie-locations.com/movies/h/homealone.html|title=''Home Alone'' filming locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations''}}</ref> Линкольн-Авеню, 671 мекенжайы<ref name="sold2012"/> бойынша орналасқан. Үй 1920-жылы салынған. Жекежай 1988-жылдың 15 желтоқсанында сатып алған отбасының иелігінде болған. Түсірілім кезінде олар үйде тұра беруді жалғастырған. Ішкі көріністер үшін бұл үйдегі ас үй, жертөле, алдыңғы зал мен бірінші қабаттың үлкен бөлігі қолданылды<ref name="locations">{{cite web|lang=en|url=http://www.movielocationsguide.com/Home_Alone_2:_Lost_in_New_York/filming_locations|title=''Home Alone 2: Lost in New York'' Filming Locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations Guide''}}</ref>. Қалған интерьер (ас бөлмесі, екінші және шатырдағы қабат) толықтай декорацияда түсірілді<ref name="locations"/>. Үйде 5 жатын бөлме, толықтай ауыстырылған шатырдағы қабат, жылыжай мен қосарлы гараж бар<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.zillow.com/HomeDetails.htm?zprop=3360197|title=Facts about the Home from ''Home Alone''|date=3 қантар 2006|publisher=''Zillow''}}</ref>. Үйдің артқы ауласындағы ағаштағы үйшік фильм үшін арнайы тұрғызылып, түсірілім біткенде қайта бұзылды<ref>{{cite web|title=25 Things You Might Not Know About ''Home Alone''|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|author=Jennifer Wood|publisher=''Mental Floss''|date=16 қараша 2015}}</ref>. 2011-жылдың мамыр айында жекежай 2,4 миллион долларға сатылымға қойылып<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.rte.ie/ten/2011/0506/homealone.html|title=''Home Alone'' house for sale|date=6 мамыр 2011|publisher=''RTÉ News''}}</ref>, 2012 жылдың наурыз айында 1,585 миллион долларға сатылды<ref name="sold2012">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' House Sells For 1.585 Million Dollars|url=http://www.chicagonow.com/getting-real/2012/03/home-alone-house-sells-for-1-585-million/|date=9 наурыз 2012|author=Gary Lucido|publisher=''Chicago Tribune''}}</ref>. Назар аударуға тұрарлық туристік нысан ретінде жарнамаланып, «үйіңіздің кинода көрініп қалуына қалай қол жеткізуге болады» деген үлгі ретінде келтіріледі<ref>{{cite web|url=http://www.realestate.com/tipsandtools/Buzzworthy/How-to-Get-Your-Home-in-the-Movies.aspx|lang=en|deadurl=yes|title=How to Get Your Home in the Movies|date=16 маусым 2007|publisher=''Real Estate''}}</ref>. Шіркеу ретінде Иллинойс штатының {{Аударылмаған2|Оук Парк (Иллинойс)|Ок-Парк|en|Oak Park, Illinois}} қаласындағы Грейс епископалды шіркеуі түсірілді<ref>{{cite web|lang=en|title=Grace Episcopal Church in Oak Park|publisher=''Grace Oak Park''|deadlink=yes|url=https://www.graceoakpark.org/Weddings_at_Grace.html}}</ref>. Бірақ шіркеудің ішкі көріністері Хэвен-Миддл мектебінде түсірілген. «Лас жанды періштелер» атты фильмдегі фильмді түсіргенге бір күн ғана уақыт жұмсалды<ref name="Vanity Fair"/>. 1940-шы жылдардағы {{Аударылмаған2|Гангстерлік фильм|гангстерлік кинобейнелеріне|en|Mafia film}} ұқсас болу үшін ақ-қара түсті бейнекамера мен сол заманның бұйымдары қолданылды<ref name="Vanity Fair"/>. {{Аударылмаған2|Париж-Орли (әуежай)|Париж-Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы көріністер {{Аударылмаған2|Халықаралық О‘Хара әуежайі|О‘Хара халықаралық әуежайінің|en|O'Hare International Airport}} бір бөлігінде түсірілді<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iI79sLJ8G8Q|title=Remembering ''Home Alone''|publisher=''[[YouTube]]''|date=15 наурыз 2008|lang=en}}</ref>. == Саундтрек == {{Музыкалық альбом | Атауы = Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack | Орындаушы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} | Түрі = Саундтректің [[Сазгер|композитор]]ы | Мұқабасы = Home_Alone-_Original_Motion_Picture_Soundtrack_c.jpg | Шыққан жылы = 4 желтоқсан 1990 <small>({{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}})</small><br>27 мамыр 2015 <small>([[Ықшам дискі|CD]])</small> | Жанры = [[Классикалық музыка]] | Ұзақтығы = 56:58 | Лейблі = {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} | Ел = {{USA}} | Алдыңғы = {{Аударылмаған2|Стэнли мен Айрис|Stanley & Iris: Original Motion Picture Soundtrack|en|Stanley & Iris}} | Жыл = 1990 | Алд_жыл = 1990 | Келесі = {{Аударылмаған2|Капитан Хук (фильм)|Hook: Original Motion Picture Soundtrack|en|Hook (film)}} | Кел_жыл = 1991 | Шолу = ''{{Аударылмаған2|AllMusic|AllMusic|en|AllMusic}}'' {{Рейтинг-5|5}}<ref name="allmusic1"/> | Басқада = }} Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack —«Үйде жалғыз қалғанда» кинобейнесінің саундтрегі<ref name="allmusic1">{{cite web|url=http://www.allmusic.com/album/home-alone-original-motion-picture-soundtrack-mw0000311136|author=Johnny Loftus|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''AllMusic''|date=4 желтоқсан 1990}}</ref>. Альбомдағы композицияларды {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} жазған. {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} лейблінде 1990 жылдың 4 желтоқсанында {{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}} форматында шығарылған<ref>{{cite web|title=''Home Alone'' — Original Soundtrack|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Originl-Soundtrack-Various/dp/B0000027BS/ref=tmm_acs_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''[[Amazon]]''|date=4 желтоқсан 1990|description=Cassette}}</ref>. 2015 жылдың 27 мамырында {{Аударылмаған2|Sony Masterworks|Sony Masterworks|en|Sony Masterworks}} лейблінде [[Ықшам дискі|компакт-диск]] форматында қайта шықты<ref>{{cite web|title=''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Original-Picture-Soundtrack/dp/B0000027BR/ref=tmm_acd_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''Amazon''|date=27 мамыр 2015|description=Audio CD}}</ref>. Бастапқыда фильмнің режиссері {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} саундтрекке деген музыканы {{Аударылмаған2|Брюс Бротон|Брюс Бротонға|en|Bruce Broughton}} жаздырмақшы болған<ref name=EW2016/>. Фильмнің алғашқы постерларында Бротон композитор ретінде көрсетілген<ref name=EW2016/>. {{Аударылмаған2|Австралиялық құтқарушылар|«Австралиялық құтқарушылар»|en|The Rescuers Down Under}} атты толық метражды мультфильмінің музыкасын жазумен айналысқан Бротон, Коламбустың ұсынысынан соңғы сәтте бас тартады<ref name=EW2016/>. Сол себепті Коламбус [[Стивен Спилберг|Стивен Спилбергтің]] көмегімен Джон Уильямспен келісімшартқа отырады. Фильмде {{Аударылмаған2|O Holy Night|«O Holy Night»|en|O Holy Night}} және {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|«Carol of the Bells»|en|Carol of the Bells}} сынды дәстүрлі әндер орындалады. Саундтрек «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинациясында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған<ref name="awards"/>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» мен «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» категорияларында ұсынылды<ref name="academy">{{cite web|url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1991|title=The 63rd ''Academy Awards'' in 1991|lang=en|publisher=''Academy of Motion Picture Arts and Sciences''|date=1991}}</ref>. <nowiki/><nowiki/><nowiki/>{{tracklist |collapsed = no |headline = ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack'' |extra_column = Мәтіні |total_length = 56:58 |music_credits = yes |title1 = Home Alone Main Title (Somewhere In My Memory) |note1 = Chorus & Orchestra |music1 = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |extra1 = {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} |length1 = 4:53 |title2 = Holiday Flight |music2 = Джон Уильямс |length2 = 0:59 |title3 = The House |music3 = Джон Уильямс |length3 = 2:27 |title4 = Star Of Bethlehem |note4 = Orchestral Version |music4 = Джон Уильямс |length4 = 2:51 |title5 = Man Of The House |music5 = Джон Уильямс |length5 = 4:33 |title6 = [[White Christmas]] |music6 = {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} |extra6 = Ирвинг Берлин |note6 = {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} тобының орындауында |length6 = 2:40 |title7 = Scammed By A Kindergartner |music7 = Джон Уильямс |length7 = 3:55 |title8 = {{Аударылмаған2|Please Come Home for Christmas|Please Come Home for Christmas|en|Please Come Home for Christmas}} |music8 = {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд |extra8 = Чарльз Браун, Джин Редд |note8 = {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny-дың|en|Southside Johnny}} орындауында |length8 = 2:41 |title9 = Follow That Kid! |music9 = Джон Уильямс |length9 = 2:03 |title10 = Making The Plane |music10 = Джон Уильямс |length10 = 0:52 |title11 = {{Аударылмаған2|O Holy Night|O Holy Night|en|O Holy Night}} |music11 = {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} |extra11 = {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} |note11 = Chorus & Orchestra |length11 = 2:48 |title12 = {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|Carol of the Bells|en|Carol of the Bells}} |music12 = {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} |extra12 = Питер Вильговски |note12 = Chorus |length12 = 1:25 |title13 = Star Of Bethlehem |note13 = Children’s Chorus |music13 = Джон Уильямс |extra13 = Лесли Брикасс |length13 = 2:59 |title14 = Setting The Trap |music14 = Джон Уильямс |length14 = 2:16 |title15 = Somewhere In My Memory |note15 = Chorus & Orchestra |music15 = Джон Уильямс |extra15 = Лесли Брикасс |length15 = 1:04 |title16 = The Attack On The House |music16 = Джон Уильямс |length16 = 6:53 |title17 = Mom Returns And Finale |music17 = Джон Уильямс |length17 = 4:19 |title18 = {{Аударылмаған2|Have Yourself a Merry Little Christmas|Have Yourself a Merry Little Christmas|en|Have Yourself a Merry Little Christmas}} |note18 = {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торменың|en|Mel Tormé}} орындауында |music18 = {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} |extra18 = {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} |length18 = 3:05 |title19 = {{Аударылмаған2|We Wish You a Merry Christmas|We Wish You a Merry Christmas|en|We Wish You a Merry Christmas}} / The End |extra19 = Лесли Брикасс, дәстүрлі |music19 = дәстүрлі |length19 = 4:15 }} {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>Жазбаның қатысушылары</small> |- |{{Аударылмаған2|Discogs|Discogs|en|Discogs}} сайтынаң алынған мәліметтер''<ref name="discogs">{{cite web|url=https://www.discogs.com/John-Williams-Home-Alone-Original-Motion-Picture-Soundtrack/release/2413441|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''Discogs''}}</ref>. {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} — [[Сазгер|композитор]] <small>(1—5, 7, 9, 10, 13—17 тректері)</small> ; [[дирижер]], [[продюсер]] <small>(1—5, 7, 9—17, 19 тректері)</small> * Джо Энн Кейн —[[Консонанс|музыкалық дайындық]] * {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} — лирика <small>(1, 13, 15, 19 тректері)</small> * {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} — әуен <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} — әуен <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny|en|Southside Johnny}}— [[Әнші|вокал]] <small>(8 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Кеннет Уаннберг|Кеннет Уаннберг|en|Kenneth Wannberg}} — музыкалық редактор * Армин Стинер —{{Аударылмаған2|Дыбыс режиссері|дыбыс режиссері|en|Audio engineer}} * Чак Гарша — дыбыс режиссерінің көмекшісі * {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} — әуен, лирика <small>(6 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} — лирика <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} — лирика <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торме|en|Mel Tormé}} — вокал <small>(18 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * Джон Бруно — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Терри Браун — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Говард Фрицсон — көркемдік жетекші, альбом мұқабасын безендіруші * {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд — әуен, лирика <small>(8 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} — әуен, лирика <small>(12 трек)</small> * {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} — вокал <small>(6 трек)</small> {{col-end}} |} == Реакция == === Кассалық жинақтар === «Үйде жалғыз қалғанда» Солтүстік Америкада 285,8 миллион доллар, басқа елдерде 190,9 миллион доллар жинаққа ие болған. Әлемдік прокаттағы толық жинақ сомасы 467,7 миллион долларды құрайды. Фильмнің бюджеті 18 миллион долларды құраған<ref name=mojo/>. «Үйде жалғыз қалғанда» алғаш уик-эндте 1202 кинотеатрда көрсетіліп, 17 миллион доллар жинады (бір кинотеатрға шаққанда 14 211 доллар).<ref>{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' in 9th Week as No.1 Film|publisher=''Los Angeles Times''|date=14 қантар 1991|url=http://articles.latimes.com/1991-01-14/entertainment/ca-310_1_godfather-part-iii|author=Pat H. Broeske}}</ref> Фильмнің үлкен танымалдығының арқасында кинотеатр экрандарынан ұзақ уақыт бойы түспеді<ref name="Forbes"/>. Кассалық жинақ бойынша 16 апта бойы бірінші орынды ұстаған - 1990 жылдың 16-18 қарашадан 1991 жылдың 1-3 ақпанға дейін<ref name="Forbes">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2015/11/16/home-alone-at-25-how-i-forgave-a-mediocre-movie-for-becoming-a-box-office-champion/|title=''Home Alone'' At 25: How I Forgave A Mediocre Movie For Becoming A Box Office Champion|lang=en|author=Scott Mendelson|publisher=''Forbes''|date=16 қараша 2015}}</ref>. Дегенмен жинақтар бойынша ондықтағы орнын 1991 жылдың 26-27 сәуіріне дейін жоғалтпады<ref name="boxoffice2">{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=weekend&id=homealone.htm|lang=en|title=''Home Alone'' 1990 — Weekend Box Office Results|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдер басталғаннан тоғыз ай уақыт ішінде АҚШ-та 285 761 243 доллар жинап, Солтүстік Америкада сол жылдың ең үлкен кассалық жинақтарына ие болды<ref name="box2">{{cite web|lang=en|url=http://movies.go.com/boxoffice?cat=1990|title=Movie box office results for the top 50 movies of 1990|deadlink=yes|publisher=''Movies''}}</ref>. [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннесстің рекордтар кітабіна]] барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға жеткен комедия ретінде енгізілген<ref name="gazette">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' — Movie Review|url=http://www.movie-gazette.com/1081|date=13 желтоқсан 2004|author=Gary Panton|publisher=''Movie Gazette''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдері біткен кезінде «Үйде жалғыз қалғанда» {{Аударылмаған2|Барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға ие болған фильмдер тізімі|барлық уақыттағы кассалық жинақтар|en|List of highest-grossing films}} бойынша үшінші орынға қол жеткізді<ref name="Forbes"/>. Картинаның әлем бойынша толық жинақтары 477 561 243 долларды құрады. {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтының есептеуі бойынша [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-та]] 67,7 миллион билет сатылған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm&adjust_yr=1&p=.htm|title=''Home Alone'' Total Tickets|lang=en|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>{{sfn|Goldman|2001|б=49}}. === Сыншылардың пікірі === {{Рейтингтер | атауы = «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің кәсіби рейтингтері | rev1 = ''{{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}}'' | rev1Score = 63/100<ref name="metacritic"/> | rev2 = ''{{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}}'' | rev2Score =5,5/10<ref name="rotten"/> | rev3 = ''{{Аударылмаған2|Chicago Sun-Times|''Chicago Sun-Times''|en|Chicago Sun-Times}}'' | rev3Score = {{Rating|2.5|3}}<ref name="chicagosun">{{cite web|lang=en|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19901116/REVIEWS/11160302|title=''Home Alone'' Review|author=Roger Ebert|date=16 қараша 1990|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref> | rev4 = ''{{Аударылмаған2|Entertainment Weekly|''Entertainment Weekly''|en|Entertainment Weekly}}'' | rev4Score = D<ref name="enwe">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' Review|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,318682,00.html|author=Owen Gleiberman|publisher=''Entertainment Weekly''|date=25 шілде 2007}}</ref> | rev5 = {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} | rev5Score = A<ref name="CinemaScore"/> | rev6 = {{Аударылмаған2|The Austin Chronicle|''The Austin Chronicle''|en|The Austin Chronicle}} | rev6Score = {{Rating|3|5}}<ref name="austin">{{cite web|url=https://www.austinchronicle.com/calendar/film/1991-01-11/home-alone/|lang=en|publisher=''The Austin Chronicle''|title=''Home Alone'' Movie Review|date=11 қантар 1991|author=Marc Savlov}}</ref> | rev7 = {{Аударылмаған2|TV Guide|''TV Guide''|en|TV Guide}} | rev7Score = {{Rating|2|4}}<ref name="tvguide">{{cite web|url=http://www.tvguide.com/movies/home/review/128202|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Reviews and Raitings}}</ref> }} «Үйде жалғыз қалғанда» сыншылардын әр түрлі пікірлеріне ие болды. {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында 50 сыншының пікірлері бойынша 62% жағымды рейтингіне ие болды. Сыншылардың берген орташа бағасы 5,5/10 құрады<ref name="rotten">{{cite web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/|title=''Home Alone'' Movie Reviews|lang=en|publisher=''Rotten Tomatoes''}}</ref>. {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}} сайтындағы орташа бағасы тоғыз сарапшының пікірлерінің негізінде мүмкінді жүз балдың алпыс үшіне ие болды<ref name="metacritic">{{cite web|lang=en|url=http://www.metacritic.com/movie/home-alone|title=''Home Alone'' Movie Reviews|publisher=''Metacritic''}}</ref>. {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} сайтындағы көрермендердің берген дауыстары бойынша «А» орташа бағасы қойылған (бағалау шкаласы «F»-тен «A+» дейін)<ref name="CinemaScore">{{cite web|url=https://m.cinemascore.com|title=''CinemaScore'' Official Website|lang=en|publisher=''CinemaScore''||description=<small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмнің бағасың көру үшін ''Find CinemaScore'' жолағында ''Home Alone'' деп терсеңіз төменірек астында бағасы көрсетіледі</small>}}</ref>. Американдық {{Аударылмаған2|Variety|Variety|en|Variety}}<nowiki/>басылымы «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің актерлік ұжымын мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=http://variety.com/1989/film/reviews/home-alone-1200428389/|title=''Variety'' Reviews — ''Home Alone''|publisher=''Variety''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The Washington Post]] басылымының рецензиялаушысы Джин Купер фильмдегі әзілге деген көзқарасты мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepgcooper_a09ecc.htm|author=Jeanne Cooper|title=''Home Alone'' Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. Дәл сол басылымның сыншысы Хэл Хинсон Крис Коламбустың режиссурасімен Калкинның актерлік ойыныңа тәнті болғанын айтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepghinson_a0a9b9.htm|author=Hal Hinson|title=''Home Alone'' Second Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The New York Times]] басылымының сыншысы Кэрин Джеймс фильмнің бірінші жартысы жалықтыратын көріністерге толы десе, екінші жартысындағы қара юморді жоғары бағалады. Сонымен қоса Кевинмен қарт Марлидің арасындағы диалогі мен фильмнің ақтық көріністерін мақтады<ref name="tnyt">{{cite web|lang=en|author=Caryn James|url=https://movies.nytimes.com/movie/review?res=9C0CE6D8143DF935A25752C1A966958260|publisher=''The New York Times''|title=Movie Review — ''Home Alone''; Holiday Black Comedy For Modern Children|date=16 қараша 1990}}</ref>. Уақыт өте «Үйде жалғыз қалғанда» көрермендер арасында мерекелік классикаға айналған. [[The Huffington Post]]<ref>{{cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/12/24/christmas-movies-family-17-holiday_n_2332363.html|lang=en|publisher=''The Huffington Post''|title=17 Favorite Christmas Movies List|date=24 желтоқсан 2012}}</ref>, {{Аударылмаған2|Thrillist|Thrillist|en|Thrillist}}<ref>{{cite web|url=http://www.thrillist.com/entertainment/nation/best-christmas-movies-including-home-alone-scrooged-muppet-christmas-carol|lang=en|title=Best Christmas Movies including ''Home Alone'', ''Scrooged'', ''Muppet Christmas Carol''|author=Dave Infante|date=21 желтоқсан 2014|publisher=''Thrillist''}}</ref>, [[Empire]]<ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/features/30-best-christmas-movies/p27|title=The 30 Best Christmas Movies Ever|lang=en|author=Helen O’Hara|publisher=''Empire''|date=22 желтоқсан 2016}}</ref>, CinemaBlend<ref>{{cite web|url=http://www.cinemablend.com/new/10-Greatest-Christmas-Movies-All-Time-According-British-People-68585.html|title=The 10 Greatest Christmas Movies Of All-Time, According To ''British People''|lang=en|author=Greg Wakeman|date=2015|publisher=''CinemaBlend''}}</ref> басылымдары бүкіл уақыттағы жаңа жылдық фильмдердің ішіндегі ең үздіктердің бірі деп есептейді. === Марапаттары === 1991 жылы фильм ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''<ref name="academy"/> саундтрегі үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік музыка»|en|Academy Award for Best Original Score}}, «Somewhere in my Memory»<ref name="awards"/> композициясы үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік ән»|en|Academy Award for Best Original Song}} номинацияларында [[Оскар марапаты|«Оскар»]] сыйлығына ұсынылған. «Somewhere in my Memory» композициясы {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|«Визуалды медиадағы үздік ән»|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} номинациясында «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылғанымен, жеңіске жете алмады<ref name="awards"/>. Маколей Калкин {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі»|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} үшін, ал фильм {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм»|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} номинацияларында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылып, жеңіске жетпеген<ref name="awards"/>. 1991 жылы фильм {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|British Comedy Awards|en|British Comedy Awards}}, {{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}} және {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} сыйлықтарының жүлдегерлері болды<ref name="awards"/>. Сол жылы 18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билеттер үшін {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}}, дәл сол уақыт ішінде сатылған 6 миллион билеттер үшін «Жұлдызды алтын экран» жүлделеріне ие болған<ref name="awards"/>. {{Аударылмаған2|Американдық киноөнер институті|Американдық киноөнер институтінің|en|American Film Institute}} {{Аударылмаған2|AFI тұжырымы бойынша 100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері|«100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері»|en|AFI's 100 Years...100 Laughs}} тізіміне енгізілуге ұсынылған<ref>{{cite web|url=http://www.afi.com/Docs/100Years/laughs500.pdf|lang=en|title=''AFI''’s 100 Years...100 Laughs Nominees|publisher=''American Film Institute''|date=2002}}</ref>. {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің жүлделері мен номинациялары</small> |- |- align="center" |- ! scope="col" width=270 | Жүлде ! scope="col" width=60 | Жыл ! scope="col" width=450 | Ұсынылған санат ! scope="col" width=300 | Ұсынылған жұмыс ! scope="col" width=70 | Жетістік |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Оскар марапаты|Оскар]]» | rowspan="2" | {{Аударылмаған2|Оскар (жүлде, 1991)|1991|en|63rd Academy Awards}} | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}} | ''[[Үйде жалғыз қалғанда#Саундтрек|Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack]]'' | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}} | rowspan="2" | «Somewhere in my Memory» | {{Nom}} |- | scope="row" | «[[Грэмми]]» | {{Аударылмаған2|Грэмми (жүлде, 1992)|1992|en|34th Annual Grammy Awards}} | {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} | {{Nom}} |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Алтын глобус]]» | rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын глобус (жүлде, 1991)|1991|en|48th Golden Globe Awards}} | {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} | rowspan="2"| [[Маколей Калкин]] | {{Nom}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|American Comedy Awards|''American Comedy Awards''|en|American Comedy Awards}}'' | 1991 | Ең күлкілі актер (Жетекші рөл) | {{Won}} |- | scope="row" | {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|''British Comedy Awards''|en|British Comedy Awards}} | 1991 | Үздік комедия | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|Американдық кастинг мамандарының ұйымы|Artios Awards|en|Casting Society of America}}'' | 1991 | Комедиядағы үздік кастинг | Джейн Дженкинс, {{Аударылмаған2|Джанет Хиршенсон|Джанет Хиршенсон|pl|Janet Hirshenson}} | {{Won}} |- | scope="row" | «{{Аударылмаған2|Чикаго сыншыларының қауымдастығы|Чикаго сыншыларының жүлдесі|en|Chicago Film Critics Association#Chicago Film Critics Awards}}» | 1991 | Келешегі зор актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}} | rowspan="2"| 1991 | Алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билет үшін беріледі.</ref> | rowspan="3"| «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Жұлдызды алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 6 миллион билет үшін беріледі.</ref> | {{Won}} |- | scope="row"| ''{{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}}'' | 1991 | Үздік кинобейне | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="3"| {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} | rowspan="3"| 1991 | Фильмдегі үздік жас актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | Ең қызықты жасөспірімдер мен отбасылық фильм – Комедия немесе Экшен | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Фильмдегі екінші қатарлы үздік жас актриса | {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} | {{Nom}} |- |} == Сиквелдер == 1992 жылы бірінші фильмдегі актерлік ұжымның қатысуымен {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|«Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан»|en|Home Alone 2: Lost in New York}} атты коммерциялық табысты жалғасы шықты<ref name="ha2">{{cite web|title=10 Things You Didn’t Know About ''Home Alone''|lang=en|url=http://thefw.com/things-you-didnt-know-about-home-alone/|publisher=''The FW''}}</ref>. Режисері – бірінші фильмді түсірген Крис Коламбус, сценарий авторы мен продюсері тағы да Джон Хьюз болды<ref name="ha2"/>. Бірінші фильмдегі «Лас жанды періштелер» атты фильмі «Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасу»-да жалғасын тапты, бірақ «Өте лас жанды періштелер» деп аталды<ref name="ha2"/>. «Періштелер» жайлы екі мета-ленталардың басты кейіпкері Джонни есімді стереотипті мафиози болды, оның рөлін {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} орындады<ref name="ha2"/>. Франшизаның үшінші бөлімі {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 3|«Үйде жалғыз қалғанда 3»|en|Home Alone 3}} деген атпен 1997 жылы шықты. Фильмнің актерлық ұжымы мен сюжеті толықтай басқа болған<ref name="ha3">{{cite web|url=http://www.rogerebert.com/reviews/home-alone-3-1997|title=''Home Alone 3'' Review|lang=en|date=12 желтоқсан 1997|author=Roger Ebert|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref>. Сценариін тағы да Хьюз жазды. Режиссері - {{Аударылмаған2|Раджа Госнелл|Раджа Госнелл|en|Raja Gosnell}}<ref name="ha3"/>. Басты рөлдерде {{Аударылмаған2|Алекс Дэвид Линц|Алекс Дэвид Линц|en|Alex D. Linz}} пен {{Аударылмаған2|Хэвиленд Моррис|Хэвиленд Моррис|en|Haviland Morris}}<ref name="ha3"/>. Жоғары бюджетке қарамастан («Үйде жалғыз қалғанда»-ға қарағанда екі есе артық) кассалық жинақтары 79 миллион доллар ғана құрады<ref name=BOM>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone3.htm|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Теледидарда ғана көрсетілімге түсірілген төртінші фильм {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 4|«Үйде жалғыз қалғанда 4»|en|Home Alone 4}} деп аталды. Фильм 2002 жылдың 3 қарашасында [[Эй-Би-Си|ABC]] телеарнасында бірінші рет көрсетілді<ref>{{cite web|url=http://www.blu-ray.com/dvd/Home-Alone-4-Taking-Back-the-House-DVD/5038/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''Blu-ray''|date=2 қыркүйек 2003}}</ref>. Бұл фильм франшизаның алғашқы екі фильмдегі кейіпкерлер жайлы болғанымен, олардың рөлдерін басқа актерлер сомдаған<ref name="ha4">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0329200/fullcredits/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''IMDb''}}</ref>. Картинаның режиссері {{Аударылмаған2|Род Дэниел|Род Дэниел|en|Rod Daniel}}, сценариін Дебра Франк пен Стивен Хэйз жазған<ref name="ha4"/>. Кевин Маккаллистердің рөлін Майк Вейнберг орындады<ref name="ha4"/>. Сонымен қатар фильмге {{Аударылмаған2|Френч Стюарт|Френч Стюарт|en|French Stewart}}, {{Аударылмаған2|Мисси Пайл|Мисси Пайл|en|Missi Pyle}}, {{Аударылмаған2|Джейсон Бех|Джейсон Бех|en|Jason Beghe}}, {{Аударылмаған2|Эрик Авари|Эрик Авари|en|Erick Avari}} сынды актерлар қатысқан<ref name="ha4"/>. 2012 жылдың 25 қарашасында {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық|«Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық»|en|Home Alone: The Holiday Heist}} атты соңғы бөлімі [[Эй-Би-Си|ABC Family]] телеарнасында көрсетілді<ref>{{cite web|lang=en|url=http://forthemommas.com/articles/frugal-fun-abc-25-days-of-christmas-schedule|title=Frugal Fun: ''ABC 25 Days of Christmas'' Schedule|date=31 қазан 2012|publisher=''For the Mommas''}}</ref>.. Сценариін Аарон Гинбург және Уэйд МакИнтаер жазды. Картинаны режиссер {{Аударылмаған2|Питер Хьюитт|Питер Хьюитт|en|Peter Hewitt (director)}} түсірді<ref name="ha5">{{cite web|lang=en|url=http://www.imdb.com/title/tt2308733/?ref_=ttloc_loc_tt|publisher=''IMDb''|title=''Home Alone: The Holiday Heist''}}</ref>. Басты рөлдерді Кристиан Мартин, {{Аударылмаған2|Эдди Стиплз|Эдди Стиплз|en|Eddie Steeples}}, {{Аударылмаған2|Джодель Ферланд|Джодель Ферланд|en|Jodelle Ferland}}, Дог Муррэй, {{Аударылмаған2|Элли Харви|Элли Харви|en|Ellie Harvie}}, {{Аударылмаған2|Деби Мейзар|Деби Мейзар|en|Debi Mazar}} және {{Аударылмаған2|Малкольм Макдауэлл|Малкольм Макдауэлл|en|Malcolm McDowell}} орындады<ref name="ha5"/>. == Қызықты деректер == * Фрэнк ағайдың рөлі арнайы {{Аударылмаған2|Келси Грэммер|Келси Грэммер|en|Kelsey Grammer}} үшін жазылған. * Фильмнің мұқабасындағы екі қолымен бетін ұстап бақырған Кевиннің бейнесі [[Эдвард Мунк|Эдвард Мунктің]] [[Эдвард Мунк#Айғай|«Айқай»]] атты суретінің негізінде жасалған. * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэндидің|en|John Candy}} бос уақытының аздығын, фильмге бір күнін ғана бөле алды. Оның кейіпкері қатысатын эпизодтардың барлығы тоқтаусыз 23 сағатта түсірілген<ref name="factsabout">{{cite web|lang=en|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|date=16 қараша 2017|publisher=''Mental Floss''|title=''25 Things You Might Not Know About Home Alone''}}</ref>. * Гарридің рөліне [[Роберт Де Ниро]] шақырылған, дегенмен актер бұл рөлден бас тартқан<ref name="factsabout"/>. * Фильмге {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбустың|en|Chris Columbus (filmmaker)}} отбасы мүшелері де қатысты. Жұбайы Моника Деверо стюардессаның, ал қайын атасы полиция қызметкерінің рөлдерінде ойнады. Сонымен қатар Коламбустың енесі мен кішкентай Элеанор есімді қызың эпизодтық көріністерден байқауға болады. * Фильмдегі Кевин сызған жоспар-сызбасын шынында да Маколейдің өзі сызған болатын. * Фильмдегі өрмекшіге қатысты эпизодты түсіру барысында расымен өте улы тарантул өрмекші қолданылды. Сондықтан Дэниел Стерн айғайлаған жоқ. Себебі, тым қатты айғай өрмекшіні шошытып, соңы жаман болу мүмкін еді<ref name="factsabout"/>. * Базздың бөлмесінде американдық {{Аударылмаған2|Ice-T|Айс-Ти|en|Ice-T}} есімді рэп орындаушысы бейнелген плакатты байқауға болады == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.imdb.com/title/tt0099785/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] [[Internet Movie Database]] сайтында * [http://www.tcm.turner.com/tcmdb/title/title.jsp?stid=36532 «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Turner Classic Movies|TCM Movie Database|en|Turner Classic Movies}} сайтында * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтында * [http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында * [http://www.metacritic.com/movie/home-alone «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en| Metacritic}} сайтында * [http://www.the-numbers.com/movies/1990/0HMLN.php «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|The Numbers|The Numbers|en| The Numbers (website)}} сайтында == Ескертпелер == === Анықтамалар === {{Reflist|group=~}} === Дереккөздер === {{дереккөздер|2}} == Пайдаланылғын әдебиеттер == {{Col-begin}} {{Col-2}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Тодд Стрэссер|Todd Strasser|en|Todd Strasser}}, {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|тақырыбы=Home Alone|жыл=1991|барлық беті=136|баспасы=''{{Аударылмаған2|Scholastic Corporation|Scholastic|en|Scholastic Corporation}}''|isbn=978-0590446686|басылым=басылып шыққан}} * {{кітап|авторы=Kirk Honeycutt, {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Chris Columbus|en|Chris Columbus (filmmaker)}}—|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=7NyrBwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=home+alone+hughes&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false John Hughes: A Life in Film: The Genius Behind Ferris Bueller, The Breakfast Club, Home Alone, and more{{ref-en}}]|жыл=2015|барлық беті=224|ref=Honeycutt, Columbus}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Уильям Голдман|William Goldman|en|William Goldman}}, {{Аударылмаған2|Херб Гарднер|Herb Gardner|en|Herb Gardner}}—|жыл=2001|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=Zt7TGNB8qyQC&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22to+be+home+aloned%22&source=bl&ots=qyFEPuPfIN&sig=IHEO4r9yZRPJBUEjBihtXhoZfqY&hl=en&sa=X&ei=yW6lVMbpIMnboAS9mYLADw&ved=0CDYQ6AEwBA#v=onepage&q=%22to%20be%20home%20aloned%22&f=false The Big Picture? Who Killed Hollywood and Other Essays{{ref-en}}]|баспасы=''Applause Theatre Books''|беттері=49|isbn=978-1557834607|барлық беті=283|басылым=безендірілген|ref=Goldman}} {{Col-2}} * {{кітап|тақырыбы=Home Alone: The Authorized Coloring Book|жыл=2016|басылым=басылып шыққан|барлық беті=80|isbn=978-0062493019|авторы=[[20th Century Fox]], {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|баспасы=''Harper Design''}} * {{мақала|авторы={{Аударылмаған2|Фиби Хобан|Phoebe Hoban|en|Phoebe Hoban}}—|тақырыбы=Raging Joe Pesci: «GoodFellas» Psycho Shoots For an Oscar|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=H-kCAAAAMBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=joe+pesci+is+one+of+the+greatest+character+actors+of+our+generation&source=bl&ots=b0WRvV0aiN&sig=SPV0n-I3Jbomr_bSYTwz-Qf1X00&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi-rbX3kM3WAhXKZpoKHW6UAEkQ6AEILjAB#v=onepage&q=joe%20pesci%20is%20one%20of%20the%20greatest%20character%20actors%20of%20our%20generation&f=false|тілі=<small>ағыл.</small>|баспа авторы=Francesca Stanfill, Joe Klein, Jennifer Cecil|басылым=''— New York Magazine''|түрі=журнал|орны=[[Нью-Йорк]]|жыл=1991|нөмірі=8|беттері=32-37|ref=Hoban}} {{Col-end}} {{Жақсы мақала}} [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Крис Коламбус фильмдері]] [[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]] [[Санат:Қылмыстық комедиялар]] [[Санат:АҚШ Рождестволық фильмдер]] 9sasv3ibfyywa2q00b643mqgynod06w 3061974 3061973 2022-08-18T12:31:09Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Үйде жалғыз қалғанда |Шынайы атауы = Home Alone |Суреті = Үйде жалғыз қалғанда.jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]]</br/>[[комедия]] |Режиссёрі = {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} |Продюсері = {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} |Сценарист = Джон Хьюз |Актерлер = [[Джо Пеши]]</br/>[[Дэниел Стерн]]</br/>[[Маколей Калкин]] |Операторы = {{Аударылмаған2|Хулио Макат|Хулио Макат|en|Julio Macat}} |Композиторы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |Компания = <small>'''Түсірген:'''</small><br>Hughes Entertainment<br><small>'''Дистрибьютор:'''</small><br>[[20th Century Fox]] |Бюджеті = $18 000 000<ref name=mojo>{{cite web|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|lang=en|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref> |Түсім = $476 684 675<ref name=mojo></ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 103 мин. <ref>{{cite web|lang=en|url=http://bbfc.co.uk/releases/home-alone-1970-3|title=''Home Alone'' (PG)|publisher=''British Board of Film Classification''|date=16 қараша 1990}}</ref> |Жыл = 1990-жыл |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|en|Home Alone 2: Lost in New York}} |imdb_id = 0099785 }} '''Үйде жалғыз қалғанда''' ({{lang-en|Home Alone}}) — [[1990]]<nowiki/>жылы {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюздың|en|John Hughes (filmmaker)}} сценариі бойынша түсірілген [[Америка Құрама Штаттары|америкалық]] [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]] [[Кинокомедия|комедия]]. Режиссері - {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}}. [[Маколей Калкин]] фильмде Кевин Маккаллистердің рөлін сомдады. Кевиннің отбасы [[Париж]]ге жаңа жылдық демалысқа ұшып кетіп, оны үйде қалай жалғыз қалдырып кеткендерін байқамай қалады. Алғашында Кевин үйдегі жалғыздықтан рақаттанады, бірақ кейіннен екі қарақшыға тап болады. Қарақшылар рөлдюін [[Джо Пеши]] мен [[Дэниел Стерн]] орындады. Сондай-ақ картинаға {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}}, {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en| Catherine O'Hara}} және тағы басқа актерлар қатысты. Сыншылар фильм жайлы әртүрлі пікір білдірді. Фильм Солтүстік Америкада шыққан жаңа жылдық комедиялар арасында ең көп кассалық табысқа ие болды<ref>{{cite web|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/picture-galleries/11309676/The-top-grossing-Christmas-films-of-all-time.html?frame=3136318|title=The top grossing Christmas films of all time|date=25 желтоқсан 2015|lang=en|publisher=''The Daily Telegraph''}}</ref>. Сонымен қатар фильм АҚШ кинематографиясының тарихындағы ең көп кассалық табысқа ие болған комедия ретінде рекорд орнатқан. Бұл рекорд 2011 жылы «{{Аударылмаған2|Бас жазу: II-ші бөлім|Бас жазу: II-ші бөлім|en|The Hangover Part II}}» кинофильмі шыққанға дейін ұсталып тұрған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm|title=All Time Box Office Adjusted for Ticket Price Inflation|publisher=''Box Office Mojo''|lang=en}}</ref>. Картина төрт сиквелдан тұратын франшизаның негізі болды, олардың екеуі ғана тікелей жалғасы болып саналады. Дегенмен «{{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|en|Home Alone 2: Lost in New York}}» фильмінде ғана толықтай бұрынғы актерлық ұжым сақталды. Ал қалған екі сиквел толықтай дербес болып есептеледі. 1991-жылы фильм «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}}<nowiki/>» («Somewhere in my Memory» композициясы) және «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинацияларында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0099785/awards?ref_=tt_awd|lang=en|publisher=''IMDb''|title=Awards and nominations recived by ''Home Alone''}}</ref>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» номинациясы бойынша «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылды, алайда жеңіске жетпеді<ref name="awards" />. Басты рөлді орындаушы Маколей Калкин «{{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}}<nowiki/>» номинациясында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards" />. == Сюжет == Фильмдегі оқиға желтоқсан айында орын алған. Маккалистерлер отбасы [[Чикаго]]ның шет аймағында орналасқан Питер мен Кейттің үйіне жиналады. Сол жерден барлығы бірігіп қыстық демалыстарын өткізу үшін [[Париж]]ге ұшпақ болады. Үй иелерінің ұлы, сегіз жасар Кевинді туған бауыр-қарындастарымен басқа да өзі құралпылас туысқандары мазақ қылады. Кевин мен оның үлкен ағасы Базз өзара араздасып қалады. Кевинді жазалау мақсатында шатырдағы қабатқа ұйықтауға жібереді. Ыза болған Кевин отбасының жоқ болып кеткенін тілейді. Сол түні қатты жел соғып электр желілері зақымданады, сондықтан оятқыш сағаттағы уақыт артқа қалып қояды. Ертесінде асыққан отбасы, шатырдағы қабатта ұйықтап жатқан Кевинді ұмыт қалдырады. Кевин үйде жалғыз қалды. Ояна салысымен Кевин үйде жалғыз қалғанын түсініп, тілегі орындалғанына қуанады. Әйтсе де көп кешікпей оның көңіл-күйі күрт бұзылады: көрші қарт Марлиді кездестірген балақайдың зәресі ұшады. Кевиннің естуі бойынша қарт Марли 1958 жылы өз отбасын қар күрейтін күрекпен өлтірген. Кейінірек Кевин тағы да басқа қатермен жолығады. Ол өз маңайындағы демалыс кезінде босап тұрған үйлерге ұрлықпен түсіп жүрген екі қарақшыны кездестіріп қалады. Өздерін «дымқыл қарақшылар» деп атайтын Гарри мен Марвтың көздері Маккаллистерлердің үйіне түскен. Оны білген Кевин әртүрлі қулықтар арқылы қарақшыларға өзінің үйде жалғыз қалғанын білдіртпеуге тырысады. Парижге ұшып бара жатқан Кейт ұлын үйде жалғыз қалдырып қойғанына көзі жетеді. Анасы тезірек үйіне қайтпақшы болады, бірақ келесі екі күнге Чикагоға дейін билеттер жоқ болып шығады. Питер және отбасының басқа да мүшелері оның ағасы Робтың париждік пәтеріне жол тартады. Ал Кейт болса қайта АҚШ-қа ұшып кетеді, бірақ Чикагоға емес, [[Пенсильвания]] штатындағы {{Аударылмаған2|Скрантон (Пенсильвания)|Скрантон|en|Scranton, Pennsylvania}} қалашығына. Ол жерге жеткенде Кейт Чикагоға дейін ұша алмайтындығын біліп, жеңіл көліктегі полька орындайтын музыкалық тобымен бірге жол тартуға шешім қабылдайды. Ал ол уақытта Гарри мен Марв Кевинның расымен де үйде жалғыз қалғанына көздері жетеді. Алдыңғы түнде Маккаллистерлердің үйіне түспек болған олар, Кевиннің олардың жоспарын естіп қалғанын байқамай қалған. [[Рождество]] күнінің дәл қарсаңында Кевин шіркеуге балалар хорын тыңдауға барады. Шіркеуде Кевиннің жанына қарт Марли келіп отырады. Онымен сөйлескен Кевин, Марли жайлы естіген сыбыстары өтірік екенін біліп, ол жайлы қателескеніне көзі жетеді. Марли шіркеуге хорда ән салатын немересін тыңдауға келгенін, оны шіркеуден тыс жерде көре алмайтынын айтады. Себебі ол кезінде ұлымен қатты ұрсысып, көп уақыт бойы бір-бірімен араласпаған. Кевин Марлиге ұлымен қайта татуласып көруге ұсыныс жасайды. Шіркеуден үйіне қайтқан Кевин ұрыларды жақсылап күтіп алуға дайындалмақ болған. Ол үйдің әртүрлі жерлеріне кішігірім тұзақтар орнатады. Үйге кірмекші болған Гарри мен Марв Кевин ұйымдастырған кедергілерге тап болып, түрлі жарақаттар алады. Ұрылар Кевинді бүкіл үйді айналып қуғанда, ол полицияға қоңырау шалып көршінің үйіне қашып үлгереді. Әйтсе де Кевин Гарри мен Марвтың қолдарына түсіп қалады. Олар қалай қу балақайдан өштерін алатынын ақылдасып жатқанда, арттарынан Марли келіп күрекпен ұрып талдырады. Келіп жеткен полиция қызметкерлері «дымқыл қарақшыларды» дереу тұтқынға алады. Маңайдағы тоналған үйлерді су басып кеткендіктен, олардың бәрі екі алаяқтың істері екеніне тікелей дәлел болады. Тоналған үйден кетпек бұрын Марв ылғи да су құбырының шүмегін ашық тастап кететін. Рождество күнінің таңертеңінде оянған Кевин өзін көңілді сезінеді, өйткені оның отбасы әлі де үйге қайтып келмеген. Сол сәтте ол кіреберіс есіктің ашылғанын естиді. Үйге кіріп келген Кейт Кевинді шақырады. Кевин анасына қарай түсіп, онымен қауышады. Дәл сол уақытта оларға бірінші пайда болған мүмкіндікпен үйлеріне қайтқан қалған Маккаллистерлер қосылады. Ұрылармен болған оқиғаны Кевин отбасындағы ешкімге айтпады. Кейіннен Кевин терезеден Марлидың өз ұлымен және оның отбасымен татуласқанын көреді. Марли да Кевинді байқап қалады – бір-біріне қол бұлғаған олар, әр қайсысы өз отбасына оралады. == Басты рөлдерде == {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * [[Маколей Калкин]] – Кевин Маккалистер * [[Джо Пеши]] – Гарри Лайм, қарақшы * [[Дэниел Стерн]] – Марвин Мерчантс, Гарридің сыбайласы * {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en|Catherine O'Hara}} – Кейт Маккаллистер, Кевиннің анасы * {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}} – Питер Маккаллистер, Кевиннің әкесі * {{Аударылмаған2|Джерри Бэммен|Джерри Бэммен|en|Gerry Bamman}} – Фрэнк Маккаллистер, Питердың ағасы * Терри Снелл – Лесли Маккаллистер, Фрэнктың жұбайы {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Девин Рэтрей|Девин Рэтрей|en|Devin Ratray}} – Базз Маккалистер * {{Аударылмаған2|Киран Калкин|Киран Калкин|en|Kieran Culkin}} – Фуллер Маккалистер * {{Аударылмаған2|Майкл С. Маронна|Майк Маронна|en|Mike Maronna}} – Джефф Маккалистер * {{Аударылмаған2|Хиллари Вульф|Хиллари Вульф|en|Hillary Wolf}} – Меган Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} – Линни Маккалистер * Джедидайя Коэн – Род Маккалистер * {{Аударылмаған2|Сента Моузес|Сента Моузес|en|Senta Moses}} – Трейси Маккалистер * Дайана Кампеану – Сондра Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анна Р. Слотки|Анна Слотки|en|Anna Slotky}} – Брук Маккалистер * {{Аударылмаған2|Кристин Минтер|Кристин Минтер|en|Kristin Minter}} – Хэзер Маккалистер {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Робертс Блоссом|Робертс Блоссом|en|Roberts Blossom}} – Марли қарт * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэнди|en|John Candy}} – Гас Полински, "Орта Батыстағы полька патшасы" * {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} – Снейкс, «Лас жанды періштелер» фильміндегі гангстер<ref name="Vanity Fair">{{cite web|lang=en|author=Darryn King|title=«Merry Christmas, Ya Filthy Animal»: Inside the Making of ''Home Alone''’s Fake Gangster Movie|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/2015/12/home-alone-gangster-movie|publisher=''Vanity Fair''|date=22 желтоқсан 2015}}</ref> * {{Аударылмаған2|Ларри Хэнкин|Ларри Хэнкин|en|Larry Hankin}} – офицер Ларри Бальзак * {{Аударылмаған2|Кен Хадсон Кэмпбелл|Кен Хадсон Кэмпбелл|en|Ken Hudson Campbell}} – {{Аударылмаған2|Санта–Клаус|Санта–Клаус|en|Santa Claus}} боп киінген ер адам * {{Аударылмаған2|Хоуп Дэвис|Хоуп Дэвис|en|Hope Davis}} – {{Аударылмаған2|Париж–Орли (әуежай)|Париж–Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы администратор {{col-end}} {{Фотоқатар|Macaulay Culkin 1991 B.jpg|JoePesci-2009.jpg|Daniel Stern July 9, 2014 (cropped).jpg|CATHERINE OHARA.jpg|John Heard2b.jpg|John Candy.jpg|мәтін=Басты рөлдерді орындаушылар (оннаң солға қарай): Маколей Калкин, Джо Пеши, Дэниел Стерн, Кэтрин О’Хара, Джон Херд және Джон Кэнди|color=white|е1=92|е2=101|е3=99|е4=93|е5=98|е6=90|borderstyle=none}} == Өндіріс == [[File:Home Alone House.jpg|thumb|210px|Фильмдегі үйдің рөлін атқарған жекежай Иллинойс штатындағы Уиннетка қалашығында орналасқан.]] 1988-жылдың аяғында {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} {{Аударылмаған2|Жаңа жылдық демалыс (фильм, 1989)|«Жаңа жылдық демалыс»|en|National Lampoon's Christmas Vacation}} атты фильмнің сценариін агенті Джек Рапки арқылы {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбусқа|en|Chris Columbus (filmmaker)}} жібереді<ref name="vulture1">{{cite web|lang=en|author=Ira Madison III|date=10 қараша 2015|title=Chris Columbus Directed ''Home Alone'' Instead of ''Christmas Vacation'' Because He Met Chevy Chase|url=http://www.vulture.com/2015/11/columbus-directed-home-alone-because-chevy-chase.html|publisher=''Vulture''}}</ref>. Хьюз Коламбустың жаңа жылдық фильмдерге деген жылы қөзқарасы жайлы біліп, оған фильмді түсіруге ұсыныс жасайды{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус пен Хьюз алдын ала келісімге келеді. Дегенмен Коламбуспен басты рөлді орындайтын {{Аударылмаған2|Чеви Чейз|Чеви Чейзбен|en|Chevy Chase}} болған түсініспеушіліктен кейін, режиссерлік орнынан бас тартады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. 1989 жылы Джон Хьюз өзінің сценарийі бойынша {{Аударылмаған2|Бак ағатай|«Бак ағатай»|en|Uncle Buck}} атты фильмін түсірумен айналысады. Бұл фильмде [[Маколей Калкин]] екінші қатарлы рөлде ойнады<ref name=EW2016>{{cite web|lang=en|author=Amy Wilkinson|title=''Home Alone'' turns 25: A deep dive with director Chris Columbus|url=http://www.ew.com/article/2015/11/06/home-alone-turns-25-chris-columbus|publisher=''Entertainment Weekly''|date=6 қараша 2015}}</ref>. Коламбус «Жаңа жылдық демалысты» түсіруден бас тартқаннан үш ай өткен соң, Хьюз оған тағы да екі фильмнің сценариін ұсынады. Хьюз {{Аударылмаған2|Шегіне жеткенде|«Шегіне жеткенде»|en|Reach the Rock}} мен «Үйде жалғыз қалғанда» атты сценарийлер жазған болатын. Бұл сценарийлерді Коламбустан басқа {{Аударылмаған2|Патрик Рид Джонсон|Патрик Рид Джонсонға|en|Patrick Read Johnson}} да ұсынады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Джонсон екі сценарийден де бас тартады, Коламбус болса «Үйде жалғыз қалғанда»-ны түсіруге келісімін береді{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Басында фильм [[Warner Bros.|Warner Brothers]] студиясында түсірілуі керек болатын<ref name="latimespro">{{Cite web|url=http://articles.latimes.com/1990-12-21/business/fi-7071_1_warner-bros|title=Warner’s Christmas Present to Fox: The studio passed on two films that appear to be the season’s biggest box-office hits. The successes couldn’t come at a better time for Fox’s struggling parent|date=21 желтоқсан 1990|lang=en|publisher=''Los Angeles Times''|author=Alan Citron}}</ref>. «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің түсірілімі 1989-жылдың ақпан айында басталуы керек болатын. Бірақ Warner Brothers шығармашылық бюджетін екі есе көтеруге келіспей, фильмнен бас тартады (бастапқы бюджет 10 миллион долларды құраған)<ref name="latimespro"/>. Жаңа демеушілер іздеген Хьюз 20th Century Fox директорлар кеңесінің төрағасы {{Аударылмаған2|Джо Рот|Джо Рот|en|Joe Roth}} арқылы студияға фильмді ұсынады<ref name="latimespro"/>. [[20th Century Fox]] келісімін беріп, 18 миллион долларды құрайтын бюджетті бөледі<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.theguardian.com/film/2007/nov/30/1|title=Fade to red|author=David Teather|publisher=''The Guardian''|date=30 қараша 2007|}}</ref>. [[File:Chris Columbus.jpg|180px|thumb|left|«Үйде жалғыз қалғанда» франшизасының алғашқы екі фильмінің режиссері Крис Коламбус.]] Хьюз Коламбусқа басты рөлге Маколей Калкинды алуға кеңес береді. Дегенмен Коламбус Кевиннің рөліне үлкен кастинг жариялайды. Ол Калкинның кандидатурасына тоқтамай тұрып, жүздеген балаларды қарап шығады<ref name=EW2016/> (олардың ішінде Джеффри Уайзман да болған, кейіннен балаларды санағанда Кевинмен шатастырылып қалатын көрші бала Митч Мерфидің эпизодтық рөлін ойнады). Жасына байланысты Калкин тек қана кешкі сағат онға дейін ғана түсе алған. Бұл түсірілім ұжымына біршама қиындықтар әкелді, өйткені фильм көп жағдайда түн кезіндегі оқиғаларды көрсету керек болатын<ref name=EW2016/>. Кевиннің орнына трюктарды орындайтын каскадерлермен жұмыс та ұжымға қиын тиген. Коламбустың айтуы бойынша: «Каскадер балалар трюктарды орындаған кезінде мүлде күлкіге деген орын болмады. Балақайлардың қауіпті трюктарына қарап, мен олардың аман-есендіктерін ғана тілейтінмін». Алғашында трюктер түгелдей қауіпсіздік белдіктерін қолдана орындалатын. Бірақ камерада тым көзге түскендіктен белдіктерден бас тартуға тура келді<ref name=EW2016/>. Коламбус интервьюлердің бірінде [[Джо Пеши]] жайлы айта отырып: «{{Аударылмаған2|Жөнді жігіттер (фильм, 1990)|"Жөнді жігіттер"|en|Goodfellas}} фильміндегі Джоның кейіпкері әрдайым менің күлкімді келтіретін. Джо - қандай жағдай болса да комедияға жөнді орын таба білетін актерлардың бірі деп ойлаймын. Ол біздің фильмге расымен де өте қатты қатысқысы келген»{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Пеши орындауындағы Гарри Лайм есімді қарақшының аты {{Аударылмаған2|Кэрол Рид|Кэрол Ридтың|en|Carol Reed}} {{Аударылмаған2|Үшінші адам (фильм, 1949)|«Үшінші адам»|en|The Third Man}} фильмінен алынды (бұл фильмде дәл сондай атты кейіпкерді {{Аударылмаған2|Орсон Уэллс|Орсон Уэллс|en|Orson Welles}} ойнаған){{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус кейіннен айтқанда: «Джо – біздің заманымыздың ең мінезді актерларының бірі, ол біздің жетекші кейіпкеріміз болды. Джо Гарриді [[Чарльз Диккенс|диккенс типті]] кейіпкер ретінде көрсеткісі келген. Ол кейіпкерін саусақтары кесілген қолғап киетін, қысқа шашты болғанын қалады. Екі шетке шайқала жүруді де өзі ойлап тапты. Бұған қоса ол әрбір екі сөздің арасында "Fuck" тәріздес дыбыстарды қосатын, бірақ кейіннен одан бас тарты. Отбасылық фильм түсіретін болғандықтан, Джоға оны "Fridge" сөзімен алмастыруға кеңес бердім»{{sfn|Hoban|1991|б=36}}. Маккалистерлердің үйінің ішкі көріністерін түсіру үшін қолданылған үш қабатты жекежай [[Иллинойс]] штатындағы {{Аударылмаған2|Уиннетка (Иллинойс)|Уиннетка|en|Winnetka, Illinois}} қалашығында<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.movie-locations.com/movies/h/homealone.html|title=''Home Alone'' filming locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations''}}</ref> Линкольн-Авеню, 671 мекенжайы<ref name="sold2012"/> бойынша орналасқан. Үй 1920-жылы салынған. Жекежай 1988-жылдың 15 желтоқсанында сатып алған отбасының иелігінде болған. Түсірілім кезінде олар үйде тұра беруді жалғастырған. Ішкі көріністер үшін бұл үйдегі ас үй, жертөле, алдыңғы зал мен бірінші қабаттың үлкен бөлігі қолданылды<ref name="locations">{{cite web|lang=en|url=http://www.movielocationsguide.com/Home_Alone_2:_Lost_in_New_York/filming_locations|title=''Home Alone 2: Lost in New York'' Filming Locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations Guide''}}</ref>. Қалған интерьер (ас бөлмесі, екінші және шатырдағы қабат) толықтай декорацияда түсірілді<ref name="locations"/>. Үйде 5 жатын бөлме, толықтай ауыстырылған шатырдағы қабат, жылыжай мен қосарлы гараж бар<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.zillow.com/HomeDetails.htm?zprop=3360197|title=Facts about the Home from ''Home Alone''|date=3 қантар 2006|publisher=''Zillow''}}</ref>. Үйдің артқы ауласындағы ағаштағы үйшік фильм үшін арнайы тұрғызылып, түсірілім біткенде қайта бұзылды<ref>{{cite web|title=25 Things You Might Not Know About ''Home Alone''|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|author=Jennifer Wood|publisher=''Mental Floss''|date=16 қараша 2015}}</ref>. 2011-жылдың мамыр айында жекежай 2,4 миллион долларға сатылымға қойылып<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.rte.ie/ten/2011/0506/homealone.html|title=''Home Alone'' house for sale|date=6 мамыр 2011|publisher=''RTÉ News''}}</ref>, 2012 жылдың наурыз айында 1,585 миллион долларға сатылды<ref name="sold2012">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' House Sells For 1.585 Million Dollars|url=http://www.chicagonow.com/getting-real/2012/03/home-alone-house-sells-for-1-585-million/|date=9 наурыз 2012|author=Gary Lucido|publisher=''Chicago Tribune''}}</ref>. Назар аударуға тұрарлық туристік нысан ретінде жарнамаланып, «үйіңіздің кинода көрініп қалуына қалай қол жеткізуге болады» деген үлгі ретінде келтіріледі<ref>{{cite web|url=http://www.realestate.com/tipsandtools/Buzzworthy/How-to-Get-Your-Home-in-the-Movies.aspx|lang=en|deadurl=yes|title=How to Get Your Home in the Movies|date=16 маусым 2007|publisher=''Real Estate''}}</ref>. Шіркеу ретінде Иллинойс штатының {{Аударылмаған2|Оук Парк (Иллинойс)|Ок-Парк|en|Oak Park, Illinois}} қаласындағы Грейс епископалды шіркеуі түсірілді<ref>{{cite web|lang=en|title=Grace Episcopal Church in Oak Park|publisher=''Grace Oak Park''|deadlink=yes|url=https://www.graceoakpark.org/Weddings_at_Grace.html}}</ref>. Бірақ шіркеудің ішкі көріністері Хэвен-Миддл мектебінде түсірілген. «Лас жанды періштелер» атты фильмдегі фильмді түсіргенге бір күн ғана уақыт жұмсалды<ref name="Vanity Fair"/>. 1940-шы жылдардағы {{Аударылмаған2|Гангстерлік фильм|гангстерлік кинобейнелеріне|en|Mafia film}} ұқсас болу үшін ақ-қара түсті бейнекамера мен сол заманның бұйымдары қолданылды<ref name="Vanity Fair"/>. {{Аударылмаған2|Париж-Орли (әуежай)|Париж-Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы көріністер {{Аударылмаған2|Халықаралық О‘Хара әуежайі|О‘Хара халықаралық әуежайінің|en|O'Hare International Airport}} бір бөлігінде түсірілді<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iI79sLJ8G8Q|title=Remembering ''Home Alone''|publisher=''[[YouTube]]''|date=15 наурыз 2008|lang=en}}</ref>. == Саундтрек == {{Музыкалық альбом | Атауы = Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack | Орындаушы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} | Түрі = Саундтректің [[Сазгер|композитор]]ы | Мұқабасы = Home_Alone-_Original_Motion_Picture_Soundtrack_c.jpg | Шыққан жылы = 4 желтоқсан 1990 <small>({{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}})</small><br>27 мамыр 2015 <small>([[Ықшам дискі|CD]])</small> | Жанры = [[Классикалық музыка]] | Ұзақтығы = 56:58 | Лейблі = {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} | Ел = {{USA}} | Алдыңғы = {{Аударылмаған2|Стэнли мен Айрис|Stanley & Iris: Original Motion Picture Soundtrack|en|Stanley & Iris}} | Жыл = 1990 | Алд_жыл = 1990 | Келесі = {{Аударылмаған2|Капитан Хук (фильм)|Hook: Original Motion Picture Soundtrack|en|Hook (film)}} | Кел_жыл = 1991 | Шолу = ''{{Аударылмаған2|AllMusic|AllMusic|en|AllMusic}}'' {{Рейтинг-5|5}}<ref name="allmusic1"/> | Басқада = }} Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack —«Үйде жалғыз қалғанда» кинобейнесінің саундтрегі<ref name="allmusic1">{{cite web|url=http://www.allmusic.com/album/home-alone-original-motion-picture-soundtrack-mw0000311136|author=Johnny Loftus|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''AllMusic''|date=4 желтоқсан 1990}}</ref>. Альбомдағы композицияларды {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} жазған. {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} лейблінде 1990-жылдың 4-желтоқсанында {{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}} форматында шығарылған<ref>{{cite web|title=''Home Alone'' — Original Soundtrack|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Originl-Soundtrack-Various/dp/B0000027BS/ref=tmm_acs_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''[[Amazon]]''|date=4 желтоқсан 1990|description=Cassette}}</ref>. 2015-жылдың 27-мамырында {{Аударылмаған2|Sony Masterworks|Sony Masterworks|en|Sony Masterworks}} лейблінде [[Ықшам дискі|компакт-диск]] форматында қайта шықты<ref>{{cite web|title=''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Original-Picture-Soundtrack/dp/B0000027BR/ref=tmm_acd_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''Amazon''|date=27 мамыр 2015|description=Audio CD}}</ref>. Бастапқыда фильмнің режиссері {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} саундтрекке деген музыканы {{Аударылмаған2|Брюс Бротон|Брюс Бротонға|en|Bruce Broughton}} жаздырмақшы болған<ref name=EW2016/>. Фильмнің алғашқы постерларында Бротон композитор ретінде көрсетілген<ref name=EW2016/>. {{Аударылмаған2|Австралиялық құтқарушылар|«Австралиялық құтқарушылар»|en|The Rescuers Down Under}} атты толық метражды мультфильмінің музыкасын жазумен айналысқан Бротон, Коламбустың ұсынысынан соңғы сәтте бас тартады<ref name=EW2016/>. Сол себепті Коламбус [[Стивен Спилберг|Стивен Спилбергтің]] көмегімен Джон Уильямспен келісімшартқа отырады. Фильмде {{Аударылмаған2|O Holy Night|«O Holy Night»|en|O Holy Night}} және {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|«Carol of the Bells»|en|Carol of the Bells}} сынды дәстүрлі әндер орындалады. Саундтрек «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинациясында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған<ref name="awards"/>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» мен «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» категорияларында ұсынылды<ref name="academy">{{cite web|url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1991|title=The 63rd ''Academy Awards'' in 1991|lang=en|publisher=''Academy of Motion Picture Arts and Sciences''|date=1991}}</ref>. <nowiki/><nowiki/><nowiki/>{{tracklist |collapsed = no |headline = ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack'' |extra_column = Мәтіні |total_length = 56:58 |music_credits = yes |title1 = Home Alone Main Title (Somewhere In My Memory) |note1 = Chorus & Orchestra |music1 = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |extra1 = {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} |length1 = 4:53 |title2 = Holiday Flight |music2 = Джон Уильямс |length2 = 0:59 |title3 = The House |music3 = Джон Уильямс |length3 = 2:27 |title4 = Star Of Bethlehem |note4 = Orchestral Version |music4 = Джон Уильямс |length4 = 2:51 |title5 = Man Of The House |music5 = Джон Уильямс |length5 = 4:33 |title6 = [[White Christmas]] |music6 = {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} |extra6 = Ирвинг Берлин |note6 = {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} тобының орындауында |length6 = 2:40 |title7 = Scammed By A Kindergartner |music7 = Джон Уильямс |length7 = 3:55 |title8 = {{Аударылмаған2|Please Come Home for Christmas|Please Come Home for Christmas|en|Please Come Home for Christmas}} |music8 = {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд |extra8 = Чарльз Браун, Джин Редд |note8 = {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny-дың|en|Southside Johnny}} орындауында |length8 = 2:41 |title9 = Follow That Kid! |music9 = Джон Уильямс |length9 = 2:03 |title10 = Making The Plane |music10 = Джон Уильямс |length10 = 0:52 |title11 = {{Аударылмаған2|O Holy Night|O Holy Night|en|O Holy Night}} |music11 = {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} |extra11 = {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} |note11 = Chorus & Orchestra |length11 = 2:48 |title12 = {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|Carol of the Bells|en|Carol of the Bells}} |music12 = {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} |extra12 = Питер Вильговски |note12 = Chorus |length12 = 1:25 |title13 = Star Of Bethlehem |note13 = Children’s Chorus |music13 = Джон Уильямс |extra13 = Лесли Брикасс |length13 = 2:59 |title14 = Setting The Trap |music14 = Джон Уильямс |length14 = 2:16 |title15 = Somewhere In My Memory |note15 = Chorus & Orchestra |music15 = Джон Уильямс |extra15 = Лесли Брикасс |length15 = 1:04 |title16 = The Attack On The House |music16 = Джон Уильямс |length16 = 6:53 |title17 = Mom Returns And Finale |music17 = Джон Уильямс |length17 = 4:19 |title18 = {{Аударылмаған2|Have Yourself a Merry Little Christmas|Have Yourself a Merry Little Christmas|en|Have Yourself a Merry Little Christmas}} |note18 = {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торменың|en|Mel Tormé}} орындауында |music18 = {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} |extra18 = {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} |length18 = 3:05 |title19 = {{Аударылмаған2|We Wish You a Merry Christmas|We Wish You a Merry Christmas|en|We Wish You a Merry Christmas}} / The End |extra19 = Лесли Брикасс, дәстүрлі |music19 = дәстүрлі |length19 = 4:15 }} {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>Жазбаның қатысушылары</small> |- |{{Аударылмаған2|Discogs|Discogs|en|Discogs}} сайтынаң алынған мәліметтер''<ref name="discogs">{{cite web|url=https://www.discogs.com/John-Williams-Home-Alone-Original-Motion-Picture-Soundtrack/release/2413441|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''Discogs''}}</ref>. {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} — [[Сазгер|композитор]] <small>(1—5, 7, 9, 10, 13—17 тректері)</small> ; [[дирижер]], [[продюсер]] <small>(1—5, 7, 9—17, 19 тректері)</small> * Джо Энн Кейн —[[Консонанс|музыкалық дайындық]] * {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} — лирика <small>(1, 13, 15, 19 тректері)</small> * {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} — әуен <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} — әуен <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny|en|Southside Johnny}}— [[Әнші|вокал]] <small>(8 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Кеннет Уаннберг|Кеннет Уаннберг|en|Kenneth Wannberg}} — музыкалық редактор * Армин Стинер —{{Аударылмаған2|Дыбыс режиссері|дыбыс режиссері|en|Audio engineer}} * Чак Гарша — дыбыс режиссерінің көмекшісі * {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} — әуен, лирика <small>(6 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} — лирика <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} — лирика <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торме|en|Mel Tormé}} — вокал <small>(18 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * Джон Бруно — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Терри Браун — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Говард Фрицсон — көркемдік жетекші, альбом мұқабасын безендіруші * {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд — әуен, лирика <small>(8 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} — әуен, лирика <small>(12 трек)</small> * {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} — вокал <small>(6 трек)</small> {{col-end}} |} == Реакция == === Кассалық жинақтар === «Үйде жалғыз қалғанда» Солтүстік Америкада 285,8 миллион доллар, басқа елдерде 190,9 миллион доллар жинаққа ие болған. Әлемдік прокаттағы толық жинақ сомасы 467,7 миллион долларды құрайды. Фильмнің бюджеті 18 миллион долларды құраған<ref name=mojo/>. «Үйде жалғыз қалғанда» алғаш уик-эндте 1202 кинотеатрда көрсетіліп, 17 миллион доллар жинады (бір кинотеатрға шаққанда 14 211 доллар).<ref>{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' in 9th Week as No.1 Film|publisher=''Los Angeles Times''|date=14 қантар 1991|url=http://articles.latimes.com/1991-01-14/entertainment/ca-310_1_godfather-part-iii|author=Pat H. Broeske}}</ref> Фильмнің үлкен танымалдығының арқасында кинотеатр экрандарынан ұзақ уақыт бойы түспеді<ref name="Forbes"/>. Кассалық жинақ бойынша 16 апта бойы бірінші орынды ұстаған - 1990 жылдың 16-18 қарашадан 1991 жылдың 1-3 ақпанға дейін<ref name="Forbes">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2015/11/16/home-alone-at-25-how-i-forgave-a-mediocre-movie-for-becoming-a-box-office-champion/|title=''Home Alone'' At 25: How I Forgave A Mediocre Movie For Becoming A Box Office Champion|lang=en|author=Scott Mendelson|publisher=''Forbes''|date=16 қараша 2015}}</ref>. Дегенмен жинақтар бойынша ондықтағы орнын 1991 жылдың 26-27 сәуіріне дейін жоғалтпады<ref name="boxoffice2">{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=weekend&id=homealone.htm|lang=en|title=''Home Alone'' 1990 — Weekend Box Office Results|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдер басталғаннан тоғыз ай уақыт ішінде АҚШ-та 285 761 243 доллар жинап, Солтүстік Америкада сол жылдың ең үлкен кассалық жинақтарына ие болды<ref name="box2">{{cite web|lang=en|url=http://movies.go.com/boxoffice?cat=1990|title=Movie box office results for the top 50 movies of 1990|deadlink=yes|publisher=''Movies''}}</ref>. [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннесстің рекордтар кітабіна]] барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға жеткен комедия ретінде енгізілген<ref name="gazette">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' — Movie Review|url=http://www.movie-gazette.com/1081|date=13 желтоқсан 2004|author=Gary Panton|publisher=''Movie Gazette''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдері біткен кезінде «Үйде жалғыз қалғанда» {{Аударылмаған2|Барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға ие болған фильмдер тізімі|барлық уақыттағы кассалық жинақтар|en|List of highest-grossing films}} бойынша үшінші орынға қол жеткізді<ref name="Forbes"/>. Картинаның әлем бойынша толық жинақтары 477 561 243 долларды құрады. {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтының есептеуі бойынша [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-та]] 67,7 миллион билет сатылған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm&adjust_yr=1&p=.htm|title=''Home Alone'' Total Tickets|lang=en|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>{{sfn|Goldman|2001|б=49}}. === Сыншылардың пікірі === {{Рейтингтер | атауы = «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің кәсіби рейтингтері | rev1 = ''{{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}}'' | rev1Score = 63/100<ref name="metacritic"/> | rev2 = ''{{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}}'' | rev2Score =5,5/10<ref name="rotten"/> | rev3 = ''{{Аударылмаған2|Chicago Sun-Times|''Chicago Sun-Times''|en|Chicago Sun-Times}}'' | rev3Score = {{Rating|2.5|3}}<ref name="chicagosun">{{cite web|lang=en|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19901116/REVIEWS/11160302|title=''Home Alone'' Review|author=Roger Ebert|date=16 қараша 1990|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref> | rev4 = ''{{Аударылмаған2|Entertainment Weekly|''Entertainment Weekly''|en|Entertainment Weekly}}'' | rev4Score = D<ref name="enwe">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' Review|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,318682,00.html|author=Owen Gleiberman|publisher=''Entertainment Weekly''|date=25 шілде 2007}}</ref> | rev5 = {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} | rev5Score = A<ref name="CinemaScore"/> | rev6 = {{Аударылмаған2|The Austin Chronicle|''The Austin Chronicle''|en|The Austin Chronicle}} | rev6Score = {{Rating|3|5}}<ref name="austin">{{cite web|url=https://www.austinchronicle.com/calendar/film/1991-01-11/home-alone/|lang=en|publisher=''The Austin Chronicle''|title=''Home Alone'' Movie Review|date=11 қантар 1991|author=Marc Savlov}}</ref> | rev7 = {{Аударылмаған2|TV Guide|''TV Guide''|en|TV Guide}} | rev7Score = {{Rating|2|4}}<ref name="tvguide">{{cite web|url=http://www.tvguide.com/movies/home/review/128202|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Reviews and Raitings}}</ref> }} «Үйде жалғыз қалғанда» сыншылардын әр түрлі пікірлеріне ие болды. {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында 50 сыншының пікірлері бойынша 62% жағымды рейтингіне ие болды. Сыншылардың берген орташа бағасы 5,5/10 құрады<ref name="rotten">{{cite web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/|title=''Home Alone'' Movie Reviews|lang=en|publisher=''Rotten Tomatoes''}}</ref>. {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}} сайтындағы орташа бағасы тоғыз сарапшының пікірлерінің негізінде мүмкінді жүз балдың алпыс үшіне ие болды<ref name="metacritic">{{cite web|lang=en|url=http://www.metacritic.com/movie/home-alone|title=''Home Alone'' Movie Reviews|publisher=''Metacritic''}}</ref>. {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} сайтындағы көрермендердің берген дауыстары бойынша «А» орташа бағасы қойылған (бағалау шкаласы «F»-тен «A+» дейін)<ref name="CinemaScore">{{cite web|url=https://m.cinemascore.com|title=''CinemaScore'' Official Website|lang=en|publisher=''CinemaScore''||description=<small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмнің бағасың көру үшін ''Find CinemaScore'' жолағында ''Home Alone'' деп терсеңіз төменірек астында бағасы көрсетіледі</small>}}</ref>. Американдық {{Аударылмаған2|Variety|Variety|en|Variety}}<nowiki/>басылымы «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің актерлік ұжымын мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=http://variety.com/1989/film/reviews/home-alone-1200428389/|title=''Variety'' Reviews — ''Home Alone''|publisher=''Variety''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The Washington Post]] басылымының рецензиялаушысы Джин Купер фильмдегі әзілге деген көзқарасты мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepgcooper_a09ecc.htm|author=Jeanne Cooper|title=''Home Alone'' Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. Дәл сол басылымның сыншысы Хэл Хинсон Крис Коламбустың режиссурасімен Калкинның актерлік ойыныңа тәнті болғанын айтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepghinson_a0a9b9.htm|author=Hal Hinson|title=''Home Alone'' Second Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The New York Times]] басылымының сыншысы Кэрин Джеймс фильмнің бірінші жартысы жалықтыратын көріністерге толы десе, екінші жартысындағы қара юморді жоғары бағалады. Сонымен қоса Кевинмен қарт Марлидің арасындағы диалогі мен фильмнің ақтық көріністерін мақтады<ref name="tnyt">{{cite web|lang=en|author=Caryn James|url=https://movies.nytimes.com/movie/review?res=9C0CE6D8143DF935A25752C1A966958260|publisher=''The New York Times''|title=Movie Review — ''Home Alone''; Holiday Black Comedy For Modern Children|date=16 қараша 1990}}</ref>. Уақыт өте «Үйде жалғыз қалғанда» көрермендер арасында мерекелік классикаға айналған. [[The Huffington Post]]<ref>{{cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/12/24/christmas-movies-family-17-holiday_n_2332363.html|lang=en|publisher=''The Huffington Post''|title=17 Favorite Christmas Movies List|date=24 желтоқсан 2012}}</ref>, {{Аударылмаған2|Thrillist|Thrillist|en|Thrillist}}<ref>{{cite web|url=http://www.thrillist.com/entertainment/nation/best-christmas-movies-including-home-alone-scrooged-muppet-christmas-carol|lang=en|title=Best Christmas Movies including ''Home Alone'', ''Scrooged'', ''Muppet Christmas Carol''|author=Dave Infante|date=21 желтоқсан 2014|publisher=''Thrillist''}}</ref>, [[Empire]]<ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/features/30-best-christmas-movies/p27|title=The 30 Best Christmas Movies Ever|lang=en|author=Helen O’Hara|publisher=''Empire''|date=22 желтоқсан 2016}}</ref>, CinemaBlend<ref>{{cite web|url=http://www.cinemablend.com/new/10-Greatest-Christmas-Movies-All-Time-According-British-People-68585.html|title=The 10 Greatest Christmas Movies Of All-Time, According To ''British People''|lang=en|author=Greg Wakeman|date=2015|publisher=''CinemaBlend''}}</ref> басылымдары бүкіл уақыттағы жаңа жылдық фильмдердің ішіндегі ең үздіктердің бірі деп есептейді. === Марапаттары === 1991 жылы фильм ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''<ref name="academy"/> саундтрегі үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік музыка»|en|Academy Award for Best Original Score}}, «Somewhere in my Memory»<ref name="awards"/> композициясы үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік ән»|en|Academy Award for Best Original Song}} номинацияларында [[Оскар марапаты|«Оскар»]] сыйлығына ұсынылған. «Somewhere in my Memory» композициясы {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|«Визуалды медиадағы үздік ән»|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} номинациясында «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылғанымен, жеңіске жете алмады<ref name="awards"/>. Маколей Калкин {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі»|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} үшін, ал фильм {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм»|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} номинацияларында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылып, жеңіске жетпеген<ref name="awards"/>. 1991 жылы фильм {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|British Comedy Awards|en|British Comedy Awards}}, {{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}} және {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} сыйлықтарының жүлдегерлері болды<ref name="awards"/>. Сол жылы 18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билеттер үшін {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}}, дәл сол уақыт ішінде сатылған 6 миллион билеттер үшін «Жұлдызды алтын экран» жүлделеріне ие болған<ref name="awards"/>. {{Аударылмаған2|Американдық киноөнер институті|Американдық киноөнер институтінің|en|American Film Institute}} {{Аударылмаған2|AFI тұжырымы бойынша 100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері|«100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері»|en|AFI's 100 Years...100 Laughs}} тізіміне енгізілуге ұсынылған<ref>{{cite web|url=http://www.afi.com/Docs/100Years/laughs500.pdf|lang=en|title=''AFI''’s 100 Years...100 Laughs Nominees|publisher=''American Film Institute''|date=2002}}</ref>. {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің жүлделері мен номинациялары</small> |- |- align="center" |- ! scope="col" width=270 | Жүлде ! scope="col" width=60 | Жыл ! scope="col" width=450 | Ұсынылған санат ! scope="col" width=300 | Ұсынылған жұмыс ! scope="col" width=70 | Жетістік |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Оскар марапаты|Оскар]]» | rowspan="2" | {{Аударылмаған2|Оскар (жүлде, 1991)|1991|en|63rd Academy Awards}} | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}} | ''[[Үйде жалғыз қалғанда#Саундтрек|Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack]]'' | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}} | rowspan="2" | «Somewhere in my Memory» | {{Nom}} |- | scope="row" | «[[Грэмми]]» | {{Аударылмаған2|Грэмми (жүлде, 1992)|1992|en|34th Annual Grammy Awards}} | {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} | {{Nom}} |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Алтын глобус]]» | rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын глобус (жүлде, 1991)|1991|en|48th Golden Globe Awards}} | {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} | rowspan="2"| [[Маколей Калкин]] | {{Nom}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|American Comedy Awards|''American Comedy Awards''|en|American Comedy Awards}}'' | 1991 | Ең күлкілі актер (Жетекші рөл) | {{Won}} |- | scope="row" | {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|''British Comedy Awards''|en|British Comedy Awards}} | 1991 | Үздік комедия | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|Американдық кастинг мамандарының ұйымы|Artios Awards|en|Casting Society of America}}'' | 1991 | Комедиядағы үздік кастинг | Джейн Дженкинс, {{Аударылмаған2|Джанет Хиршенсон|Джанет Хиршенсон|pl|Janet Hirshenson}} | {{Won}} |- | scope="row" | «{{Аударылмаған2|Чикаго сыншыларының қауымдастығы|Чикаго сыншыларының жүлдесі|en|Chicago Film Critics Association#Chicago Film Critics Awards}}» | 1991 | Келешегі зор актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}} | rowspan="2"| 1991 | Алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билет үшін беріледі.</ref> | rowspan="3"| «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Жұлдызды алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 6 миллион билет үшін беріледі.</ref> | {{Won}} |- | scope="row"| ''{{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}}'' | 1991 | Үздік кинобейне | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="3"| {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} | rowspan="3"| 1991 | Фильмдегі үздік жас актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | Ең қызықты жасөспірімдер мен отбасылық фильм – Комедия немесе Экшен | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Фильмдегі екінші қатарлы үздік жас актриса | {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} | {{Nom}} |- |} == Сиквелдер == 1992 жылы бірінші фильмдегі актерлік ұжымның қатысуымен {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|«Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан»|en|Home Alone 2: Lost in New York}} атты коммерциялық табысты жалғасы шықты<ref name="ha2">{{cite web|title=10 Things You Didn’t Know About ''Home Alone''|lang=en|url=http://thefw.com/things-you-didnt-know-about-home-alone/|publisher=''The FW''}}</ref>. Режисері – бірінші фильмді түсірген Крис Коламбус, сценарий авторы мен продюсері тағы да Джон Хьюз болды<ref name="ha2"/>. Бірінші фильмдегі «Лас жанды періштелер» атты фильмі «Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасу»-да жалғасын тапты, бірақ «Өте лас жанды періштелер» деп аталды<ref name="ha2"/>. «Періштелер» жайлы екі мета-ленталардың басты кейіпкері Джонни есімді стереотипті мафиози болды, оның рөлін {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} орындады<ref name="ha2"/>. Франшизаның үшінші бөлімі {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 3|«Үйде жалғыз қалғанда 3»|en|Home Alone 3}} деген атпен 1997 жылы шықты. Фильмнің актерлық ұжымы мен сюжеті толықтай басқа болған<ref name="ha3">{{cite web|url=http://www.rogerebert.com/reviews/home-alone-3-1997|title=''Home Alone 3'' Review|lang=en|date=12 желтоқсан 1997|author=Roger Ebert|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref>. Сценариін тағы да Хьюз жазды. Режиссері - {{Аударылмаған2|Раджа Госнелл|Раджа Госнелл|en|Raja Gosnell}}<ref name="ha3"/>. Басты рөлдерде {{Аударылмаған2|Алекс Дэвид Линц|Алекс Дэвид Линц|en|Alex D. Linz}} пен {{Аударылмаған2|Хэвиленд Моррис|Хэвиленд Моррис|en|Haviland Morris}}<ref name="ha3"/>. Жоғары бюджетке қарамастан («Үйде жалғыз қалғанда»-ға қарағанда екі есе артық) кассалық жинақтары 79 миллион доллар ғана құрады<ref name=BOM>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone3.htm|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Теледидарда ғана көрсетілімге түсірілген төртінші фильм {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 4|«Үйде жалғыз қалғанда 4»|en|Home Alone 4}} деп аталды. Фильм 2002 жылдың 3 қарашасында [[Эй-Би-Си|ABC]] телеарнасында бірінші рет көрсетілді<ref>{{cite web|url=http://www.blu-ray.com/dvd/Home-Alone-4-Taking-Back-the-House-DVD/5038/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''Blu-ray''|date=2 қыркүйек 2003}}</ref>. Бұл фильм франшизаның алғашқы екі фильмдегі кейіпкерлер жайлы болғанымен, олардың рөлдерін басқа актерлер сомдаған<ref name="ha4">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0329200/fullcredits/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''IMDb''}}</ref>. Картинаның режиссері {{Аударылмаған2|Род Дэниел|Род Дэниел|en|Rod Daniel}}, сценариін Дебра Франк пен Стивен Хэйз жазған<ref name="ha4"/>. Кевин Маккаллистердің рөлін Майк Вейнберг орындады<ref name="ha4"/>. Сонымен қатар фильмге {{Аударылмаған2|Френч Стюарт|Френч Стюарт|en|French Stewart}}, {{Аударылмаған2|Мисси Пайл|Мисси Пайл|en|Missi Pyle}}, {{Аударылмаған2|Джейсон Бех|Джейсон Бех|en|Jason Beghe}}, {{Аударылмаған2|Эрик Авари|Эрик Авари|en|Erick Avari}} сынды актерлар қатысқан<ref name="ha4"/>. 2012 жылдың 25 қарашасында {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық|«Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық»|en|Home Alone: The Holiday Heist}} атты соңғы бөлімі [[Эй-Би-Си|ABC Family]] телеарнасында көрсетілді<ref>{{cite web|lang=en|url=http://forthemommas.com/articles/frugal-fun-abc-25-days-of-christmas-schedule|title=Frugal Fun: ''ABC 25 Days of Christmas'' Schedule|date=31 қазан 2012|publisher=''For the Mommas''}}</ref>.. Сценариін Аарон Гинбург және Уэйд МакИнтаер жазды. Картинаны режиссер {{Аударылмаған2|Питер Хьюитт|Питер Хьюитт|en|Peter Hewitt (director)}} түсірді<ref name="ha5">{{cite web|lang=en|url=http://www.imdb.com/title/tt2308733/?ref_=ttloc_loc_tt|publisher=''IMDb''|title=''Home Alone: The Holiday Heist''}}</ref>. Басты рөлдерді Кристиан Мартин, {{Аударылмаған2|Эдди Стиплз|Эдди Стиплз|en|Eddie Steeples}}, {{Аударылмаған2|Джодель Ферланд|Джодель Ферланд|en|Jodelle Ferland}}, Дог Муррэй, {{Аударылмаған2|Элли Харви|Элли Харви|en|Ellie Harvie}}, {{Аударылмаған2|Деби Мейзар|Деби Мейзар|en|Debi Mazar}} және {{Аударылмаған2|Малкольм Макдауэлл|Малкольм Макдауэлл|en|Malcolm McDowell}} орындады<ref name="ha5"/>. == Қызықты деректер == * Фрэнк ағайдың рөлі арнайы {{Аударылмаған2|Келси Грэммер|Келси Грэммер|en|Kelsey Grammer}} үшін жазылған. * Фильмнің мұқабасындағы екі қолымен бетін ұстап бақырған Кевиннің бейнесі [[Эдвард Мунк|Эдвард Мунктің]] [[Эдвард Мунк#Айғай|«Айқай»]] атты суретінің негізінде жасалған. * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэндидің|en|John Candy}} бос уақытының аздығын, фильмге бір күнін ғана бөле алды. Оның кейіпкері қатысатын эпизодтардың барлығы тоқтаусыз 23 сағатта түсірілген<ref name="factsabout">{{cite web|lang=en|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|date=16 қараша 2017|publisher=''Mental Floss''|title=''25 Things You Might Not Know About Home Alone''}}</ref>. * Гарридің рөліне [[Роберт Де Ниро]] шақырылған, дегенмен актер бұл рөлден бас тартқан<ref name="factsabout"/>. * Фильмге {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбустың|en|Chris Columbus (filmmaker)}} отбасы мүшелері де қатысты. Жұбайы Моника Деверо стюардессаның, ал қайын атасы полиция қызметкерінің рөлдерінде ойнады. Сонымен қатар Коламбустың енесі мен кішкентай Элеанор есімді қызың эпизодтық көріністерден байқауға болады. * Фильмдегі Кевин сызған жоспар-сызбасын шынында да Маколейдің өзі сызған болатын. * Фильмдегі өрмекшіге қатысты эпизодты түсіру барысында расымен өте улы тарантул өрмекші қолданылды. Сондықтан Дэниел Стерн айғайлаған жоқ. Себебі, тым қатты айғай өрмекшіні шошытып, соңы жаман болу мүмкін еді<ref name="factsabout"/>. * Базздың бөлмесінде американдық {{Аударылмаған2|Ice-T|Айс-Ти|en|Ice-T}} есімді рэп орындаушысы бейнелген плакатты байқауға болады == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.imdb.com/title/tt0099785/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] [[Internet Movie Database]] сайтында * [http://www.tcm.turner.com/tcmdb/title/title.jsp?stid=36532 «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Turner Classic Movies|TCM Movie Database|en|Turner Classic Movies}} сайтында * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтында * [http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында * [http://www.metacritic.com/movie/home-alone «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en| Metacritic}} сайтында * [http://www.the-numbers.com/movies/1990/0HMLN.php «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|The Numbers|The Numbers|en| The Numbers (website)}} сайтында == Ескертпелер == === Анықтамалар === {{Reflist|group=~}} === Дереккөздер === {{дереккөздер|2}} == Пайдаланылғын әдебиеттер == {{Col-begin}} {{Col-2}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Тодд Стрэссер|Todd Strasser|en|Todd Strasser}}, {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|тақырыбы=Home Alone|жыл=1991|барлық беті=136|баспасы=''{{Аударылмаған2|Scholastic Corporation|Scholastic|en|Scholastic Corporation}}''|isbn=978-0590446686|басылым=басылып шыққан}} * {{кітап|авторы=Kirk Honeycutt, {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Chris Columbus|en|Chris Columbus (filmmaker)}}—|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=7NyrBwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=home+alone+hughes&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false John Hughes: A Life in Film: The Genius Behind Ferris Bueller, The Breakfast Club, Home Alone, and more{{ref-en}}]|жыл=2015|барлық беті=224|ref=Honeycutt, Columbus}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Уильям Голдман|William Goldman|en|William Goldman}}, {{Аударылмаған2|Херб Гарднер|Herb Gardner|en|Herb Gardner}}—|жыл=2001|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=Zt7TGNB8qyQC&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22to+be+home+aloned%22&source=bl&ots=qyFEPuPfIN&sig=IHEO4r9yZRPJBUEjBihtXhoZfqY&hl=en&sa=X&ei=yW6lVMbpIMnboAS9mYLADw&ved=0CDYQ6AEwBA#v=onepage&q=%22to%20be%20home%20aloned%22&f=false The Big Picture? Who Killed Hollywood and Other Essays{{ref-en}}]|баспасы=''Applause Theatre Books''|беттері=49|isbn=978-1557834607|барлық беті=283|басылым=безендірілген|ref=Goldman}} {{Col-2}} * {{кітап|тақырыбы=Home Alone: The Authorized Coloring Book|жыл=2016|басылым=басылып шыққан|барлық беті=80|isbn=978-0062493019|авторы=[[20th Century Fox]], {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|баспасы=''Harper Design''}} * {{мақала|авторы={{Аударылмаған2|Фиби Хобан|Phoebe Hoban|en|Phoebe Hoban}}—|тақырыбы=Raging Joe Pesci: «GoodFellas» Psycho Shoots For an Oscar|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=H-kCAAAAMBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=joe+pesci+is+one+of+the+greatest+character+actors+of+our+generation&source=bl&ots=b0WRvV0aiN&sig=SPV0n-I3Jbomr_bSYTwz-Qf1X00&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi-rbX3kM3WAhXKZpoKHW6UAEkQ6AEILjAB#v=onepage&q=joe%20pesci%20is%20one%20of%20the%20greatest%20character%20actors%20of%20our%20generation&f=false|тілі=<small>ағыл.</small>|баспа авторы=Francesca Stanfill, Joe Klein, Jennifer Cecil|басылым=''— New York Magazine''|түрі=журнал|орны=[[Нью-Йорк]]|жыл=1991|нөмірі=8|беттері=32-37|ref=Hoban}} {{Col-end}} {{Жақсы мақала}} [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Крис Коламбус фильмдері]] [[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]] [[Санат:Қылмыстық комедиялар]] [[Санат:АҚШ Рождестволық фильмдер]] lkx5w0w6ok4jfjumecl13i421mgqsr6 3061978 3061974 2022-08-18T12:32:18Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Үйде жалғыз қалғанда |Шынайы атауы = Home Alone |Суреті = Үйде жалғыз қалғанда.jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]]</br/>[[комедия]] |Режиссёрі = {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} |Продюсері = {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} |Сценарист = Джон Хьюз |Актерлер = [[Джо Пеши]]</br/>[[Дэниел Стерн]]</br/>[[Маколей Калкин]] |Операторы = {{Аударылмаған2|Хулио Макат|Хулио Макат|en|Julio Macat}} |Композиторы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |Компания = <small>'''Түсірген:'''</small><br>Hughes Entertainment<br><small>'''Дистрибьютор:'''</small><br>[[20th Century Fox]] |Бюджеті = $18 000 000<ref name=mojo>{{cite web|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|lang=en|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref> |Түсім = $476 684 675<ref name=mojo></ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 103 мин. <ref>{{cite web|lang=en|url=http://bbfc.co.uk/releases/home-alone-1970-3|title=''Home Alone'' (PG)|publisher=''British Board of Film Classification''|date=16 қараша 1990}}</ref> |Жыл = 1990-жыл |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|en|Home Alone 2: Lost in New York}} |imdb_id = 0099785 }} '''Үйде жалғыз қалғанда''' ({{lang-en|Home Alone}}) — [[1990]]<nowiki/>жылы {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюздың|en|John Hughes (filmmaker)}} сценариі бойынша түсірілген [[Америка Құрама Штаттары|америкалық]] [[Жаңа жыл|жаңа жылдық]] [[Кинокомедия|комедия]]. Режиссері - {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}}. [[Маколей Калкин]] фильмде Кевин Маккаллистердің рөлін сомдады. Кевиннің отбасы [[Париж]]ге жаңа жылдық демалысқа ұшып кетіп, оны үйде қалай жалғыз қалдырып кеткендерін байқамай қалады. Алғашында Кевин үйдегі жалғыздықтан рақаттанады, бірақ кейіннен екі қарақшыға тап болады. Қарақшылар рөлдюін [[Джо Пеши]] мен [[Дэниел Стерн]] орындады. Сондай-ақ картинаға {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}}, {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en| Catherine O'Hara}} және тағы басқа актерлар қатысты. Сыншылар фильм жайлы әртүрлі пікір білдірді. Фильм Солтүстік Америкада шыққан жаңа жылдық комедиялар арасында ең көп кассалық табысқа ие болды<ref>{{cite web|url=http://www.telegraph.co.uk/finance/picture-galleries/11309676/The-top-grossing-Christmas-films-of-all-time.html?frame=3136318|title=The top grossing Christmas films of all time|date=25 желтоқсан 2015|lang=en|publisher=''The Daily Telegraph''}}</ref>. Сонымен қатар фильм АҚШ кинематографиясының тарихындағы ең көп кассалық табысқа ие болған комедия ретінде рекорд орнатқан. Бұл рекорд 2011 жылы «{{Аударылмаған2|Бас жазу: II-ші бөлім|Бас жазу: II-ші бөлім|en|The Hangover Part II}}» кинофильмі шыққанға дейін ұсталып тұрған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/alltime/adjusted.htm|title=All Time Box Office Adjusted for Ticket Price Inflation|publisher=''Box Office Mojo''|lang=en}}</ref>. Картина төрт сиквелдан тұратын франшизаның негізі болды, олардың екеуі ғана тікелей жалғасы болып саналады. Дегенмен «{{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|Үйде жалғыз қалғанда: Нью-Йоркте адасу|en|Home Alone 2: Lost in New York}}» фильмінде ғана толықтай бұрынғы актерлық ұжым сақталды. Ал қалған екі сиквел толықтай дербес болып есептеледі. 1991-жылы фильм «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}}<nowiki/>» («Somewhere in my Memory» композициясы) және «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинацияларында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0099785/awards?ref_=tt_awd|lang=en|publisher=''IMDb''|title=Awards and nominations recived by ''Home Alone''}}</ref>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» номинациясы бойынша «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылды, алайда жеңіске жетпеді<ref name="awards" />. Басты рөлді орындаушы Маколей Калкин «{{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}}<nowiki/>» номинациясында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылды<ref name="awards" />. == Сюжет == Фильмдегі оқиға желтоқсан айында орын алған. Маккалистерлер отбасы [[Чикаго]]ның шет аймағында орналасқан Питер мен Кейттің үйіне жиналады. Сол жерден барлығы бірігіп қыстық демалыстарын өткізу үшін [[Париж]]ге ұшпақ болады. Үй иелерінің ұлы, сегіз жасар Кевинді туған бауыр-қарындастарымен басқа да өзі құралпылас туысқандары мазақ қылады. Кевин мен оның үлкен ағасы Базз өзара араздасып қалады. Кевинді жазалау мақсатында шатырдағы қабатқа ұйықтауға жібереді. Ыза болған Кевин отбасының жоқ болып кеткенін тілейді. Сол түні қатты жел соғып электр желілері зақымданады, сондықтан оятқыш сағаттағы уақыт артқа қалып қояды. Ертесінде асыққан отбасы, шатырдағы қабатта ұйықтап жатқан Кевинді ұмыт қалдырады. Кевин үйде жалғыз қалды. Ояна салысымен Кевин үйде жалғыз қалғанын түсініп, тілегі орындалғанына қуанады. Әйтсе де көп кешікпей оның көңіл-күйі күрт бұзылады: көрші қарт Марлиді кездестірген балақайдың зәресі ұшады. Кевиннің естуі бойынша қарт Марли 1958 жылы өз отбасын қар күрейтін күрекпен өлтірген. Кейінірек Кевин тағы да басқа қатермен жолығады. Ол өз маңайындағы демалыс кезінде босап тұрған үйлерге ұрлықпен түсіп жүрген екі қарақшыны кездестіріп қалады. Өздерін «дымқыл қарақшылар» деп атайтын Гарри мен Марвтың көздері Маккаллистерлердің үйіне түскен. Оны білген Кевин әртүрлі қулықтар арқылы қарақшыларға өзінің үйде жалғыз қалғанын білдіртпеуге тырысады. Парижге ұшып бара жатқан Кейт ұлын үйде жалғыз қалдырып қойғанына көзі жетеді. Анасы тезірек үйіне қайтпақшы болады, бірақ келесі екі күнге Чикагоға дейін билеттер жоқ болып шығады. Питер және отбасының басқа да мүшелері оның ағасы Робтың париждік пәтеріне жол тартады. Ал Кейт болса қайта АҚШ-қа ұшып кетеді, бірақ Чикагоға емес, [[Пенсильвания]] штатындағы {{Аударылмаған2|Скрантон (Пенсильвания)|Скрантон|en|Scranton, Pennsylvania}} қалашығына. Ол жерге жеткенде Кейт Чикагоға дейін ұша алмайтындығын біліп, жеңіл көліктегі полька орындайтын музыкалық тобымен бірге жол тартуға шешім қабылдайды. Ал ол уақытта Гарри мен Марв Кевинның расымен де үйде жалғыз қалғанына көздері жетеді. Алдыңғы түнде Маккаллистерлердің үйіне түспек болған олар, Кевиннің олардың жоспарын естіп қалғанын байқамай қалған. [[Рождество]] күнінің дәл қарсаңында Кевин шіркеуге балалар хорын тыңдауға барады. Шіркеуде Кевиннің жанына қарт Марли келіп отырады. Онымен сөйлескен Кевин, Марли жайлы естіген сыбыстары өтірік екенін біліп, ол жайлы қателескеніне көзі жетеді. Марли шіркеуге хорда ән салатын немересін тыңдауға келгенін, оны шіркеуден тыс жерде көре алмайтынын айтады. Себебі ол кезінде ұлымен қатты ұрсысып, көп уақыт бойы бір-бірімен араласпаған. Кевин Марлиге ұлымен қайта татуласып көруге ұсыныс жасайды. Шіркеуден үйіне қайтқан Кевин ұрыларды жақсылап күтіп алуға дайындалмақ болған. Ол үйдің әртүрлі жерлеріне кішігірім тұзақтар орнатады. Үйге кірмекші болған Гарри мен Марв Кевин ұйымдастырған кедергілерге тап болып, түрлі жарақаттар алады. Ұрылар Кевинді бүкіл үйді айналып қуғанда, ол полицияға қоңырау шалып көршінің үйіне қашып үлгереді. Әйтсе де Кевин Гарри мен Марвтың қолдарына түсіп қалады. Олар қалай қу балақайдан өштерін алатынын ақылдасып жатқанда, арттарынан Марли келіп күрекпен ұрып талдырады. Келіп жеткен полиция қызметкерлері «дымқыл қарақшыларды» дереу тұтқынға алады. Маңайдағы тоналған үйлерді су басып кеткендіктен, олардың бәрі екі алаяқтың істері екеніне тікелей дәлел болады. Тоналған үйден кетпек бұрын Марв ылғи да су құбырының шүмегін ашық тастап кететін. Рождество күнінің таңертеңінде оянған Кевин өзін көңілді сезінеді, өйткені оның отбасы әлі де үйге қайтып келмеген. Сол сәтте ол кіреберіс есіктің ашылғанын естиді. Үйге кіріп келген Кейт Кевинді шақырады. Кевин анасына қарай түсіп, онымен қауышады. Дәл сол уақытта оларға бірінші пайда болған мүмкіндікпен үйлеріне қайтқан қалған Маккаллистерлер қосылады. Ұрылармен болған оқиғаны Кевин отбасындағы ешкімге айтпады. Кейіннен Кевин терезеден Марлидың өз ұлымен және оның отбасымен татуласқанын көреді. Марли да Кевинді байқап қалады – бір-біріне қол бұлғаған олар, әр қайсысы өз отбасына оралады. == Басты рөлдерде == {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * [[Маколей Калкин]] – Кевин Маккалистер * [[Джо Пеши]] – Гарри Лайм, қарақшы * [[Дэниел Стерн]] – Марвин Мерчантс, Гарридің сыбайласы * {{Аударылмаған2|Кэтрин О’Хара|Кэтрин О’Хара|en|Catherine O'Hara}} – Кейт Маккаллистер, Кевиннің анасы * {{Аударылмаған2|Джон Херд|Джон Херд|en|John Heard (actor)}} – Питер Маккаллистер, Кевиннің әкесі * {{Аударылмаған2|Джерри Бэммен|Джерри Бэммен|en|Gerry Bamman}} – Фрэнк Маккаллистер, Питердың ағасы * Терри Снелл – Лесли Маккаллистер, Фрэнктың жұбайы {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Девин Рэтрей|Девин Рэтрей|en|Devin Ratray}} – Базз Маккалистер * {{Аударылмаған2|Киран Калкин|Киран Калкин|en|Kieran Culkin}} – Фуллер Маккалистер * {{Аударылмаған2|Майкл С. Маронна|Майк Маронна|en|Mike Maronna}} – Джефф Маккалистер * {{Аударылмаған2|Хиллари Вульф|Хиллари Вульф|en|Hillary Wolf}} – Меган Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} – Линни Маккалистер * Джедидайя Коэн – Род Маккалистер * {{Аударылмаған2|Сента Моузес|Сента Моузес|en|Senta Moses}} – Трейси Маккалистер * Дайана Кампеану – Сондра Маккалистер * {{Аударылмаған2|Анна Р. Слотки|Анна Слотки|en|Anna Slotky}} – Брук Маккалистер * {{Аударылмаған2|Кристин Минтер|Кристин Минтер|en|Kristin Minter}} – Хэзер Маккалистер {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Робертс Блоссом|Робертс Блоссом|en|Roberts Blossom}} – Марли қарт * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэнди|en|John Candy}} – Гас Полински, "Орта Батыстағы полька патшасы" * {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} – Снейкс, «Лас жанды періштелер» фильміндегі гангстер<ref name="Vanity Fair">{{cite web|lang=en|author=Darryn King|title=«Merry Christmas, Ya Filthy Animal»: Inside the Making of ''Home Alone''’s Fake Gangster Movie|url=http://www.vanityfair.com/hollywood/2015/12/home-alone-gangster-movie|publisher=''Vanity Fair''|date=22 желтоқсан 2015}}</ref> * {{Аударылмаған2|Ларри Хэнкин|Ларри Хэнкин|en|Larry Hankin}} – офицер Ларри Бальзак * {{Аударылмаған2|Кен Хадсон Кэмпбелл|Кен Хадсон Кэмпбелл|en|Ken Hudson Campbell}} – {{Аударылмаған2|Санта–Клаус|Санта–Клаус|en|Santa Claus}} боп киінген ер адам * {{Аударылмаған2|Хоуп Дэвис|Хоуп Дэвис|en|Hope Davis}} – {{Аударылмаған2|Париж–Орли (әуежай)|Париж–Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы администратор {{col-end}} {{Фотоқатар|Macaulay Culkin 1991 B.jpg|JoePesci-2009.jpg|Daniel Stern July 9, 2014 (cropped).jpg|CATHERINE OHARA.jpg|John Heard2b.jpg|John Candy.jpg|мәтін=Басты рөлдерді орындаушылар (оннаң солға қарай): Маколей Калкин, Джо Пеши, Дэниел Стерн, Кэтрин О’Хара, Джон Херд және Джон Кэнди|color=white|е1=92|е2=101|е3=99|е4=93|е5=98|е6=90|borderstyle=none}} == Өндіріс == [[File:Home Alone House.jpg|thumb|210px|Фильмдегі үйдің рөлін атқарған жекежай Иллинойс штатындағы Уиннетка қалашығында орналасқан.]] 1988-жылдың аяғында {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|Джон Хьюз|en|John Hughes (filmmaker)}} {{Аударылмаған2|Жаңа жылдық демалыс (фильм, 1989)|«Жаңа жылдық демалыс»|en|National Lampoon's Christmas Vacation}} атты фильмнің сценариін агенті Джек Рапки арқылы {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбусқа|en|Chris Columbus (filmmaker)}} жібереді<ref name="vulture1">{{cite web|lang=en|author=Ira Madison III|date=10 қараша 2015|title=Chris Columbus Directed ''Home Alone'' Instead of ''Christmas Vacation'' Because He Met Chevy Chase|url=http://www.vulture.com/2015/11/columbus-directed-home-alone-because-chevy-chase.html|publisher=''Vulture''}}</ref>. Хьюз Коламбустың жаңа жылдық фильмдерге деген жылы қөзқарасы жайлы біліп, оған фильмді түсіруге ұсыныс жасайды{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус пен Хьюз алдын ала келісімге келеді. Дегенмен Коламбуспен басты рөлді орындайтын {{Аударылмаған2|Чеви Чейз|Чеви Чейзбен|en|Chevy Chase}} болған түсініспеушіліктен кейін, режиссерлік орнынан бас тартады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. 1989 жылы Джон Хьюз өзінің сценарийі бойынша {{Аударылмаған2|Бак ағатай|«Бак ағатай»|en|Uncle Buck}} атты фильмін түсірумен айналысады. Бұл фильмде [[Маколей Калкин]] екінші қатарлы рөлде ойнады<ref name=EW2016>{{cite web|lang=en|author=Amy Wilkinson|title=''Home Alone'' turns 25: A deep dive with director Chris Columbus|url=http://www.ew.com/article/2015/11/06/home-alone-turns-25-chris-columbus|publisher=''Entertainment Weekly''|date=6 қараша 2015}}</ref>. Коламбус «Жаңа жылдық демалысты» түсіруден бас тартқаннан үш ай өткен соң, Хьюз оған тағы да екі фильмнің сценариін ұсынады. Хьюз {{Аударылмаған2|Шегіне жеткенде|«Шегіне жеткенде»|en|Reach the Rock}} мен «Үйде жалғыз қалғанда» атты сценарийлер жазған болатын. Бұл сценарийлерді Коламбустан басқа {{Аударылмаған2|Патрик Рид Джонсон|Патрик Рид Джонсонға|en|Patrick Read Johnson}} да ұсынады{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Джонсон екі сценарийден де бас тартады, Коламбус болса «Үйде жалғыз қалғанда»-ны түсіруге келісімін береді{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Басында фильм [[Warner Bros.|Warner Brothers]] студиясында түсірілуі керек болатын<ref name="latimespro">{{Cite web|url=http://articles.latimes.com/1990-12-21/business/fi-7071_1_warner-bros|title=Warner’s Christmas Present to Fox: The studio passed on two films that appear to be the season’s biggest box-office hits. The successes couldn’t come at a better time for Fox’s struggling parent|date=21 желтоқсан 1990|lang=en|publisher=''Los Angeles Times''|author=Alan Citron}}</ref>. «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің түсірілімі 1989-жылдың ақпан айында басталуы керек болатын. Бірақ Warner Brothers шығармашылық бюджетін екі есе көтеруге келіспей, фильмнен бас тартады (бастапқы бюджет 10 миллион долларды құраған)<ref name="latimespro"/>. Жаңа демеушілер іздеген Хьюз 20th Century Fox директорлар кеңесінің төрағасы {{Аударылмаған2|Джо Рот|Джо Рот|en|Joe Roth}} арқылы студияға фильмді ұсынады<ref name="latimespro"/>. [[20th Century Fox]] келісімін беріп, 18 миллион долларды құрайтын бюджетті бөледі<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.theguardian.com/film/2007/nov/30/1|title=Fade to red|author=David Teather|publisher=''The Guardian''|date=30 қараша 2007|}}</ref>. [[File:Chris Columbus.jpg|180px|thumb|left|«Үйде жалғыз қалғанда» франшизасының алғашқы екі фильмінің режиссері Крис Коламбус.]] Хьюз Коламбусқа басты рөлге Маколей Калкинды алуға кеңес береді. Дегенмен Коламбус Кевиннің рөліне үлкен кастинг жариялайды. Ол Калкинның кандидатурасына тоқтамай тұрып, жүздеген балаларды қарап шығады<ref name=EW2016/> (олардың ішінде Джеффри Уайзман да болған, кейіннен балаларды санағанда Кевинмен шатастырылып қалатын көрші бала Митч Мерфидің эпизодтық рөлін ойнады). Жасына байланысты Калкин тек қана кешкі сағат онға дейін ғана түсе алған. Бұл түсірілім ұжымына біршама қиындықтар әкелді, өйткені фильм көп жағдайда түн кезіндегі оқиғаларды көрсету керек болатын<ref name=EW2016/>. Кевиннің орнына трюктарды орындайтын каскадерлермен жұмыс та ұжымға қиын тиген. Коламбустың айтуы бойынша: «Каскадер балалар трюктарды орындаған кезінде мүлде күлкіге деген орын болмады. Балақайлардың қауіпті трюктарына қарап, мен олардың аман-есендіктерін ғана тілейтінмін». Алғашында трюктер түгелдей қауіпсіздік белдіктерін қолдана орындалатын. Бірақ камерада тым көзге түскендіктен белдіктерден бас тартуға тура келді<ref name=EW2016/>. Коламбус интервьюлердің бірінде [[Джо Пеши]] жайлы айта отырып: «{{Аударылмаған2|Жөнді жігіттер (фильм, 1990)|"Жөнді жігіттер"|en|Goodfellas}} фильміндегі Джоның кейіпкері әрдайым менің күлкімді келтіретін. Джо - қандай жағдай болса да комедияға жөнді орын таба білетін актерлардың бірі деп ойлаймын. Ол біздің фильмге расымен де өте қатты қатысқысы келген»{{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Пеши орындауындағы Гарри Лайм есімді қарақшының аты {{Аударылмаған2|Кэрол Рид|Кэрол Ридтың|en|Carol Reed}} {{Аударылмаған2|Үшінші адам (фильм, 1949)|«Үшінші адам»|en|The Third Man}} фильмінен алынды (бұл фильмде дәл сондай атты кейіпкерді {{Аударылмаған2|Орсон Уэллс|Орсон Уэллс|en|Orson Welles}} ойнаған){{sfn|Honeycutt, Columbus|2015|б=159-163}}. Коламбус кейіннен айтқанда: «Джо – біздің заманымыздың ең мінезді актерларының бірі, ол біздің жетекші кейіпкеріміз болды. Джо Гарриді [[Чарльз Диккенс|диккенс типті]] кейіпкер ретінде көрсеткісі келген. Ол кейіпкерін саусақтары кесілген қолғап киетін, қысқа шашты болғанын қалады. Екі шетке шайқала жүруді де өзі ойлап тапты. Бұған қоса ол әрбір екі сөздің арасында "Fuck" тәріздес дыбыстарды қосатын, бірақ кейіннен одан бас тарты. Отбасылық фильм түсіретін болғандықтан, Джоға оны "Fridge" сөзімен алмастыруға кеңес бердім»{{sfn|Hoban|1991|б=36}}. Маккалистерлердің үйінің ішкі көріністерін түсіру үшін қолданылған үш қабатты жекежай [[Иллинойс]] штатындағы {{Аударылмаған2|Уиннетка (Иллинойс)|Уиннетка|en|Winnetka, Illinois}} қалашығында<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.movie-locations.com/movies/h/homealone.html|title=''Home Alone'' filming locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations''}}</ref> Линкольн-Авеню, 671 мекенжайы<ref name="sold2012"/> бойынша орналасқан. Үй 1920-жылы салынған. Жекежай 1988-жылдың 15 желтоқсанында сатып алған отбасының иелігінде болған. Түсірілім кезінде олар үйде тұра беруді жалғастырған. Ішкі көріністер үшін бұл үйдегі ас үй, жертөле, алдыңғы зал мен бірінші қабаттың үлкен бөлігі қолданылды<ref name="locations">{{cite web|lang=en|url=http://www.movielocationsguide.com/Home_Alone_2:_Lost_in_New_York/filming_locations|title=''Home Alone 2: Lost in New York'' Filming Locations|date=12 маусым 2008|publisher=''Movie Locations Guide''}}</ref>. Қалған интерьер (ас бөлмесі, екінші және шатырдағы қабат) толықтай декорацияда түсірілді<ref name="locations"/>. Үйде 5 жатын бөлме, толықтай ауыстырылған шатырдағы қабат, жылыжай мен қосарлы гараж бар<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.zillow.com/HomeDetails.htm?zprop=3360197|title=Facts about the Home from ''Home Alone''|date=3 қантар 2006|publisher=''Zillow''}}</ref>. Үйдің артқы ауласындағы ағаштағы үйшік фильм үшін арнайы тұрғызылып, түсірілім біткенде қайта бұзылды<ref>{{cite web|title=25 Things You Might Not Know About ''Home Alone''|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|author=Jennifer Wood|publisher=''Mental Floss''|date=16 қараша 2015}}</ref>. 2011-жылдың мамыр айында жекежай 2,4 миллион долларға сатылымға қойылып<ref>{{cite web|lang=en|url=http://www.rte.ie/ten/2011/0506/homealone.html|title=''Home Alone'' house for sale|date=6 мамыр 2011|publisher=''RTÉ News''}}</ref>, 2012 жылдың наурыз айында 1,585 миллион долларға сатылды<ref name="sold2012">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' House Sells For 1.585 Million Dollars|url=http://www.chicagonow.com/getting-real/2012/03/home-alone-house-sells-for-1-585-million/|date=9 наурыз 2012|author=Gary Lucido|publisher=''Chicago Tribune''}}</ref>. Назар аударуға тұрарлық туристік нысан ретінде жарнамаланып, «үйіңіздің кинода көрініп қалуына қалай қол жеткізуге болады» деген үлгі ретінде келтіріледі<ref>{{cite web|url=http://www.realestate.com/tipsandtools/Buzzworthy/How-to-Get-Your-Home-in-the-Movies.aspx|lang=en|deadurl=yes|title=How to Get Your Home in the Movies|date=16 маусым 2007|publisher=''Real Estate''}}</ref>. Шіркеу ретінде Иллинойс штатының {{Аударылмаған2|Оук Парк (Иллинойс)|Ок-Парк|en|Oak Park, Illinois}} қаласындағы Грейс епископалды шіркеуі түсірілді<ref>{{cite web|lang=en|title=Grace Episcopal Church in Oak Park|publisher=''Grace Oak Park''|deadlink=yes|url=https://www.graceoakpark.org/Weddings_at_Grace.html}}</ref>. Бірақ шіркеудің ішкі көріністері Хэвен-Миддл мектебінде түсірілген. «Лас жанды періштелер» атты фильмдегі фильмді түсіргенге бір күн ғана уақыт жұмсалды<ref name="Vanity Fair"/>. 1940-шы жылдардағы {{Аударылмаған2|Гангстерлік фильм|гангстерлік кинобейнелеріне|en|Mafia film}} ұқсас болу үшін ақ-қара түсті бейнекамера мен сол заманның бұйымдары қолданылды<ref name="Vanity Fair"/>. {{Аударылмаған2|Париж-Орли (әуежай)|Париж-Орли|en|Orly Airport}} әуежайындағы көріністер {{Аударылмаған2|Халықаралық О‘Хара әуежайі|О‘Хара халықаралық әуежайінің|en|O'Hare International Airport}} бір бөлігінде түсірілді<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=iI79sLJ8G8Q|title=Remembering ''Home Alone''|publisher=''[[YouTube]]''|date=15 наурыз 2008|lang=en}}</ref>. == Саундтрек == {{Музыкалық альбом | Атауы = Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack | Орындаушы = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} | Түрі = Саундтректің [[Сазгер|композитор]]ы | Мұқабасы = Home_Alone-_Original_Motion_Picture_Soundtrack_c.jpg | Шыққан жылы = 4 желтоқсан 1990 <small>({{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}})</small><br>27 мамыр 2015 <small>([[Ықшам дискі|CD]])</small> | Жанры = [[Классикалық музыка]] | Ұзақтығы = 56:58 | Лейблі = {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} | Ел = {{USA}} | Алдыңғы = {{Аударылмаған2|Стэнли мен Айрис|Stanley & Iris: Original Motion Picture Soundtrack|en|Stanley & Iris}} | Жыл = 1990 | Алд_жыл = 1990 | Келесі = {{Аударылмаған2|Капитан Хук (фильм)|Hook: Original Motion Picture Soundtrack|en|Hook (film)}} | Кел_жыл = 1991 | Шолу = ''{{Аударылмаған2|AllMusic|AllMusic|en|AllMusic}}'' {{Рейтинг-5|5}}<ref name="allmusic1"/> | Басқада = }} Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack —«Үйде жалғыз қалғанда» кинобейнесінің саундтрегі<ref name="allmusic1">{{cite web|url=http://www.allmusic.com/album/home-alone-original-motion-picture-soundtrack-mw0000311136|author=Johnny Loftus|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''AllMusic''|date=4 желтоқсан 1990}}</ref>. Альбомдағы композицияларды {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} жазған. {{Аударылмаған2|Sony Classical Records|Sony Classical|en|Sony Classical Records}} лейблінде 1990-жылдың 4-желтоқсанында {{Аударылмаған2|Компакт-кассета|Кассета|en|Compact Cassette}} форматында шығарылған<ref>{{cite web|title=''Home Alone'' — Original Soundtrack|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Originl-Soundtrack-Various/dp/B0000027BS/ref=tmm_acs_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''[[Amazon]]''|date=4 желтоқсан 1990|description=Cassette}}</ref>. 2015-жылдың 27-мамырында {{Аударылмаған2|Sony Masterworks|Sony Masterworks|en|Sony Masterworks}} лейблінде [[Ықшам дискі|компакт-диск]] форматында қайта шықты<ref>{{cite web|title=''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|lang=en|url=https://www.amazon.com/Home-Alone-Original-Picture-Soundtrack/dp/B0000027BR/ref=tmm_acd_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=|publisher=''Amazon''|date=27 мамыр 2015|description=Audio CD}}</ref>. Бастапқыда фильмнің режиссері {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбус|en|Chris Columbus (filmmaker)}} саундтрекке деген музыканы {{Аударылмаған2|Брюс Бротон|Брюс Бротонға|en|Bruce Broughton}} жаздырмақшы болған<ref name=EW2016/>. Фильмнің алғашқы постерларында Бротон композитор ретінде көрсетілген<ref name=EW2016/>. {{Аударылмаған2|Австралиялық құтқарушылар|«Австралиялық құтқарушылар»|en|The Rescuers Down Under}} атты толық метражды мультфильмінің музыкасын жазумен айналысқан Бротон, Коламбустың ұсынысынан соңғы сәтте бас тартады<ref name=EW2016/>. Сол себепті Коламбус [[Стивен Спилберг|Стивен Спилбергтің]] көмегімен Джон Уильямспен келісімшартқа отырады. Фильмде {{Аударылмаған2|O Holy Night|«O Holy Night»|en|O Holy Night}} және {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|«Carol of the Bells»|en|Carol of the Bells}} сынды дәстүрлі әндер орындалады. Саундтрек «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» номинациясында «[[Оскар марапаты|Оскар]]» сыйлығына ұсынылған<ref name="awards"/>. «Somewhere in my Memory» композициясы «{{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}}<nowiki/>» мен «{{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}}<nowiki/>» категорияларында ұсынылды<ref name="academy">{{cite web|url=https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/1991|title=The 63rd ''Academy Awards'' in 1991|lang=en|publisher=''Academy of Motion Picture Arts and Sciences''|date=1991}}</ref>. <nowiki/><nowiki/><nowiki/>{{tracklist |collapsed = no |headline = ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack'' |extra_column = Мәтіні |total_length = 56:58 |music_credits = yes |title1 = Home Alone Main Title (Somewhere In My Memory) |note1 = Chorus & Orchestra |music1 = {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} |extra1 = {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} |length1 = 4:53 |title2 = Holiday Flight |music2 = Джон Уильямс |length2 = 0:59 |title3 = The House |music3 = Джон Уильямс |length3 = 2:27 |title4 = Star Of Bethlehem |note4 = Orchestral Version |music4 = Джон Уильямс |length4 = 2:51 |title5 = Man Of The House |music5 = Джон Уильямс |length5 = 4:33 |title6 = [[White Christmas]] |music6 = {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} |extra6 = Ирвинг Берлин |note6 = {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} тобының орындауында |length6 = 2:40 |title7 = Scammed By A Kindergartner |music7 = Джон Уильямс |length7 = 3:55 |title8 = {{Аударылмаған2|Please Come Home for Christmas|Please Come Home for Christmas|en|Please Come Home for Christmas}} |music8 = {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд |extra8 = Чарльз Браун, Джин Редд |note8 = {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny-дың|en|Southside Johnny}} орындауында |length8 = 2:41 |title9 = Follow That Kid! |music9 = Джон Уильямс |length9 = 2:03 |title10 = Making The Plane |music10 = Джон Уильямс |length10 = 0:52 |title11 = {{Аударылмаған2|O Holy Night|O Holy Night|en|O Holy Night}} |music11 = {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} |extra11 = {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} |note11 = Chorus & Orchestra |length11 = 2:48 |title12 = {{Аударылмаған2|Carol of the Bells|Carol of the Bells|en|Carol of the Bells}} |music12 = {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} |extra12 = Питер Вильговски |note12 = Chorus |length12 = 1:25 |title13 = Star Of Bethlehem |note13 = Children’s Chorus |music13 = Джон Уильямс |extra13 = Лесли Брикасс |length13 = 2:59 |title14 = Setting The Trap |music14 = Джон Уильямс |length14 = 2:16 |title15 = Somewhere In My Memory |note15 = Chorus & Orchestra |music15 = Джон Уильямс |extra15 = Лесли Брикасс |length15 = 1:04 |title16 = The Attack On The House |music16 = Джон Уильямс |length16 = 6:53 |title17 = Mom Returns And Finale |music17 = Джон Уильямс |length17 = 4:19 |title18 = {{Аударылмаған2|Have Yourself a Merry Little Christmas|Have Yourself a Merry Little Christmas|en|Have Yourself a Merry Little Christmas}} |note18 = {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торменың|en|Mel Tormé}} орындауында |music18 = {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} |extra18 = {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} |length18 = 3:05 |title19 = {{Аударылмаған2|We Wish You a Merry Christmas|We Wish You a Merry Christmas|en|We Wish You a Merry Christmas}} / The End |extra19 = Лесли Брикасс, дәстүрлі |music19 = дәстүрлі |length19 = 4:15 }} {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>Жазбаның қатысушылары</small> |- |{{Аударылмаған2|Discogs|Discogs|en|Discogs}} сайтынаң алынған мәліметтер''<ref name="discogs">{{cite web|url=https://www.discogs.com/John-Williams-Home-Alone-Original-Motion-Picture-Soundtrack/release/2413441|lang=en|title=John Williams — ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''|publisher=''Discogs''}}</ref>. {{col-begin}} {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Джон Уильямс|Джон Уильямс|en|John Williams}} — [[Сазгер|композитор]] <small>(1—5, 7, 9, 10, 13—17 тректері)</small> ; [[дирижер]], [[продюсер]] <small>(1—5, 7, 9—17, 19 тректері)</small> * Джо Энн Кейн —[[Консонанс|музыкалық дайындық]] * {{Аударылмаған2|Лесли Брикасс|Лесли Брикасс|en|Leslie Bricusse}} — лирика <small>(1, 13, 15, 19 тректері)</small> * {{Аударылмаған2|Адольф Адам|Адольф Адам|en|Adolphe Adam}} — әуен <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Хью Мартин|Хью Мартин|en|Hugh Martin}} — әуен <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Southside Johnny|Southside Johnny|en|Southside Johnny}}— [[Әнші|вокал]] <small>(8 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * {{Аударылмаған2|Кеннет Уаннберг|Кеннет Уаннберг|en|Kenneth Wannberg}} — музыкалық редактор * Армин Стинер —{{Аударылмаған2|Дыбыс режиссері|дыбыс режиссері|en|Audio engineer}} * Чак Гарша — дыбыс режиссерінің көмекшісі * {{Аударылмаған2|Ирвинг Берлин|Ирвинг Берлин|en|Irving Berlin}} — әуен, лирика <small>(6 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Джон Салливан Дуайт|Джон Салливан Дуайт|en|John Sullivan Dwight}} — лирика <small>(11 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Ральф Блейн|Ральф Блейн|en|Ralph Blane}} — лирика <small>(18 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Мел Торме|Мел Торме|en|Mel Tormé}} — вокал <small>(18 трек)</small> {{Col-3-of-3}} * Джон Бруно — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Терри Браун — дыбыс режиссерінің көмекшісі * Говард Фрицсон — көркемдік жетекші, альбом мұқабасын безендіруші * {{Аударылмаған2|Чарльз Браун (музыкант)|Чарльз Браун|en|Charles Brown (musician)}}, Джин Редд — әуен, лирика <small>(8 трек)</small> * {{Аударылмаған2|Питер Вильговски|Питер Вильговски|en|Peter Wilhousky}} — әуен, лирика <small>(12 трек)</small> * {{Аударылмаған2|The Drifters|The Drifters|en|The Drifters}} — вокал <small>(6 трек)</small> {{col-end}} |} == Реакция == === Кассалық жинақтар === «Үйде жалғыз қалғанда» Солтүстік Америкада 285,8 миллион доллар, басқа елдерде 190,9 миллион доллар жинаққа ие болған. Әлемдік прокаттағы толық жинақ сомасы 467,7 миллион долларды құрайды. Фильмнің бюджеті 18 миллион долларды құраған<ref name=mojo/>. «Үйде жалғыз қалғанда» алғаш уик-эндте 1202 кинотеатрда көрсетіліп, 17 миллион доллар жинады (бір кинотеатрға шаққанда 14 211 доллар).<ref>{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' in 9th Week as No.1 Film|publisher=''Los Angeles Times''|date=14 қантар 1991|url=http://articles.latimes.com/1991-01-14/entertainment/ca-310_1_godfather-part-iii|author=Pat H. Broeske}}</ref> Фильмнің үлкен танымалдығының арқасында кинотеатр экрандарынан ұзақ уақыт бойы түспеді<ref name="Forbes"/>. Кассалық жинақ бойынша 16 апта бойы бірінші орынды ұстаған - 1990 жылдың 16-18 қарашадан 1991 жылдың 1-3 ақпанға дейін<ref name="Forbes">{{cite web|url=https://www.forbes.com/sites/scottmendelson/2015/11/16/home-alone-at-25-how-i-forgave-a-mediocre-movie-for-becoming-a-box-office-champion/|title=''Home Alone'' At 25: How I Forgave A Mediocre Movie For Becoming A Box Office Champion|lang=en|author=Scott Mendelson|publisher=''Forbes''|date=16 қараша 2015}}</ref>. Дегенмен жинақтар бойынша ондықтағы орнын 1991 жылдың 26-27 сәуіріне дейін жоғалтпады<ref name="boxoffice2">{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?page=weekend&id=homealone.htm|lang=en|title=''Home Alone'' 1990 — Weekend Box Office Results|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдер басталғаннан тоғыз ай уақыт ішінде АҚШ-та 285 761 243 доллар жинап, Солтүстік Америкада сол жылдың ең үлкен кассалық жинақтарына ие болды<ref name="box2">{{cite web|lang=en|url=http://movies.go.com/boxoffice?cat=1990|title=Movie box office results for the top 50 movies of 1990|deadlink=yes|publisher=''Movies''}}</ref>. [[Гиннесс рекордтар кітабы|Гиннесстің рекордтар кітабіна]] барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға жеткен комедия ретінде енгізілген<ref name="gazette">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' — Movie Review|url=http://www.movie-gazette.com/1081|date=13 желтоқсан 2004|author=Gary Panton|publisher=''Movie Gazette''}}</ref>. Кинотеатрлардағы көрсетілімдері біткен кезінде «Үйде жалғыз қалғанда» {{Аударылмаған2|Барлық уақыттағы ең үлкен кассалық жинақтарға ие болған фильмдер тізімі|барлық уақыттағы кассалық жинақтар|en|List of highest-grossing films}} бойынша үшінші орынға қол жеткізді<ref name="Forbes"/>. Картинаның әлем бойынша толық жинақтары 477 561 243 долларды құрады. {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтының есептеуі бойынша [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-та]] 67,7 миллион билет сатылған<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm&adjust_yr=1&p=.htm|title=''Home Alone'' Total Tickets|lang=en|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>{{sfn|Goldman|2001|б=49}}. === Сыншылардың пікірі === {{Рейтингтер | атауы = «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің кәсіби рейтингтері | rev1 = ''{{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}}'' | rev1Score = 63/100<ref name="metacritic"/> | rev2 = ''{{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}}'' | rev2Score =5,5/10<ref name="rotten"/> | rev3 = ''{{Аударылмаған2|Chicago Sun-Times|''Chicago Sun-Times''|en|Chicago Sun-Times}}'' | rev3Score = {{Rating|2.5|3}}<ref name="chicagosun">{{cite web|lang=en|url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/19901116/REVIEWS/11160302|title=''Home Alone'' Review|author=Roger Ebert|date=16 қараша 1990|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref> | rev4 = ''{{Аударылмаған2|Entertainment Weekly|''Entertainment Weekly''|en|Entertainment Weekly}}'' | rev4Score = D<ref name="enwe">{{cite web|lang=en|title=''Home Alone'' Review|url=http://www.ew.com/ew/article/0,,318682,00.html|author=Owen Gleiberman|publisher=''Entertainment Weekly''|date=25 шілде 2007}}</ref> | rev5 = {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} | rev5Score = A<ref name="CinemaScore"/> | rev6 = {{Аударылмаған2|The Austin Chronicle|''The Austin Chronicle''|en|The Austin Chronicle}} | rev6Score = {{Rating|3|5}}<ref name="austin">{{cite web|url=https://www.austinchronicle.com/calendar/film/1991-01-11/home-alone/|lang=en|publisher=''The Austin Chronicle''|title=''Home Alone'' Movie Review|date=11 қантар 1991|author=Marc Savlov}}</ref> | rev7 = {{Аударылмаған2|TV Guide|''TV Guide''|en|TV Guide}} | rev7Score = {{Rating|2|4}}<ref name="tvguide">{{cite web|url=http://www.tvguide.com/movies/home/review/128202|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Reviews and Raitings}}</ref> }} «Үйде жалғыз қалғанда» сыншылардын әр түрлі пікірлеріне ие болды. {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында 50 сыншының пікірлері бойынша 62% жағымды рейтингіне ие болды. Сыншылардың берген орташа бағасы 5,5/10 құрады<ref name="rotten">{{cite web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/|title=''Home Alone'' Movie Reviews|lang=en|publisher=''Rotten Tomatoes''}}</ref>. {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en|Metacritic}} сайтындағы орташа бағасы тоғыз сарапшының пікірлерінің негізінде мүмкінді жүз балдың алпыс үшіне ие болды<ref name="metacritic">{{cite web|lang=en|url=http://www.metacritic.com/movie/home-alone|title=''Home Alone'' Movie Reviews|publisher=''Metacritic''}}</ref>. {{Аударылмаған2|CinemaScore|''CinemaScore''|en|CinemaScore}} сайтындағы көрермендердің берген дауыстары бойынша «А» орташа бағасы қойылған (бағалау шкаласы «F»-тен «A+» дейін)<ref name="CinemaScore">{{cite web|url=https://m.cinemascore.com|title=''CinemaScore'' Official Website|lang=en|publisher=''CinemaScore''||description=<small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмнің бағасың көру үшін ''Find CinemaScore'' жолағында ''Home Alone'' деп терсеңіз төменірек астында бағасы көрсетіледі</small>}}</ref>. Американдық {{Аударылмаған2|Variety|Variety|en|Variety}}<nowiki/>басылымы «Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің актерлік ұжымын мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=http://variety.com/1989/film/reviews/home-alone-1200428389/|title=''Variety'' Reviews — ''Home Alone''|publisher=''Variety''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The Washington Post]] басылымының рецензиялаушысы Джин Купер фильмдегі әзілге деген көзқарасты мақтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepgcooper_a09ecc.htm|author=Jeanne Cooper|title=''Home Alone'' Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. Дәл сол басылымның сыншысы Хэл Хинсон Крис Коламбустың режиссурасімен Калкинның актерлік ойыныңа тәнті болғанын айтады<ref>{{cite web|lang=en|url=https://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/movies/videos/homealonepghinson_a0a9b9.htm|author=Hal Hinson|title=''Home Alone'' Second Review|publisher=''The Washington Post''|date=16 қараша 1990}}</ref>. [[The New York Times]] басылымының сыншысы Кэрин Джеймс фильмнің бірінші жартысы жалықтыратын көріністерге толы десе, екінші жартысындағы қара юморді жоғары бағалады. Сонымен қоса Кевинмен қарт Марлидің арасындағы диалогі мен фильмнің ақтық көріністерін мақтады<ref name="tnyt">{{cite web|lang=en|author=Caryn James|url=https://movies.nytimes.com/movie/review?res=9C0CE6D8143DF935A25752C1A966958260|publisher=''The New York Times''|title=Movie Review — ''Home Alone''; Holiday Black Comedy For Modern Children|date=16 қараша 1990}}</ref>. Уақыт өте «Үйде жалғыз қалғанда» көрермендер арасында мерекелік классикаға айналған. [[The Huffington Post]]<ref>{{cite web|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/12/24/christmas-movies-family-17-holiday_n_2332363.html|lang=en|publisher=''The Huffington Post''|title=17 Favorite Christmas Movies List|date=24 желтоқсан 2012}}</ref>, {{Аударылмаған2|Thrillist|Thrillist|en|Thrillist}}<ref>{{cite web|url=http://www.thrillist.com/entertainment/nation/best-christmas-movies-including-home-alone-scrooged-muppet-christmas-carol|lang=en|title=Best Christmas Movies including ''Home Alone'', ''Scrooged'', ''Muppet Christmas Carol''|author=Dave Infante|date=21 желтоқсан 2014|publisher=''Thrillist''}}</ref>, [[Empire]]<ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/features/30-best-christmas-movies/p27|title=The 30 Best Christmas Movies Ever|lang=en|author=Helen O’Hara|publisher=''Empire''|date=22 желтоқсан 2016}}</ref>, CinemaBlend<ref>{{cite web|url=http://www.cinemablend.com/new/10-Greatest-Christmas-Movies-All-Time-According-British-People-68585.html|title=The 10 Greatest Christmas Movies Of All-Time, According To ''British People''|lang=en|author=Greg Wakeman|date=2015|publisher=''CinemaBlend''}}</ref> басылымдары бүкіл уақыттағы жаңа жылдық фильмдердің ішіндегі ең үздіктердің бірі деп есептейді. === Марапаттары === 1991 жылы фильм ''Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack''<ref name="academy"/> саундтрегі үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік музыка»|en|Academy Award for Best Original Score}}, «Somewhere in my Memory»<ref name="awards"/> композициясы үшін {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|«Фильмдегі үздік ән»|en|Academy Award for Best Original Song}} номинацияларында [[Оскар марапаты|«Оскар»]] сыйлығына ұсынылған. «Somewhere in my Memory» композициясы {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|«Визуалды медиадағы үздік ән»|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} номинациясында «[[Грэмми]]» сыйлығына ұсынылғанымен, жеңіске жете алмады<ref name="awards"/>. Маколей Калкин {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі»|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} үшін, ал фильм {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|«Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм»|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} номинацияларында «[[Алтын глобус]]» сыйлығына ұсынылып, жеңіске жетпеген<ref name="awards"/>. 1991 жылы фильм {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|British Comedy Awards|en|British Comedy Awards}}, {{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}} және {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} сыйлықтарының жүлдегерлері болды<ref name="awards"/>. Сол жылы 18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билеттер үшін {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}}, дәл сол уақыт ішінде сатылған 6 миллион билеттер үшін «Жұлдызды алтын экран» жүлделеріне ие болған<ref name="awards"/>. {{Аударылмаған2|Американдық киноөнер институті|Американдық киноөнер институтінің|en|American Film Institute}} {{Аударылмаған2|AFI тұжырымы бойынша 100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері|«100 жылдың ішіндегі ең күлкілі 100 американдық фильмдері»|en|AFI's 100 Years...100 Laughs}} тізіміне енгізілуге ұсынылған<ref>{{cite web|url=http://www.afi.com/Docs/100Years/laughs500.pdf|lang=en|title=''AFI''’s 100 Years...100 Laughs Nominees|publisher=''American Film Institute''|date=2002}}</ref>. {| class="wikitable collapsible collapsed" width="100%" |- ! style="background:#f9f9f9" colspan="15" | <small>«Үйде жалғыз қалғанда» фильмінің жүлделері мен номинациялары</small> |- |- align="center" |- ! scope="col" width=270 | Жүлде ! scope="col" width=60 | Жыл ! scope="col" width=450 | Ұсынылған санат ! scope="col" width=300 | Ұсынылған жұмыс ! scope="col" width=70 | Жетістік |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Оскар марапаты|Оскар]]» | rowspan="2" | {{Аударылмаған2|Оскар (жүлде, 1991)|1991|en|63rd Academy Awards}} | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік музыка үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік музыка|en|Academy Award for Best Original Score}} | ''[[Үйде жалғыз қалғанда#Саундтрек|Home Alone: Original Motion Picture Soundtrack]]'' | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Фильмдегі үздік ән үшін «Оскар» жүлдесі|Фильмдегі үздік ән|en|Academy Award for Best Original Song}} | rowspan="2" | «Somewhere in my Memory» | {{Nom}} |- | scope="row" | «[[Грэмми]]» | {{Аударылмаған2|Грэмми (жүлде, 1992)|1992|en|34th Annual Grammy Awards}} | {{Аударылмаған2|Визуалды медиадағы үздік ән үшін «Грэмми» жүлдесі|Визуалды медиадағы үздік ән|en|Grammy Award for Best Song Written for Visual Media}} | {{Nom}} |- | scope="row" rowspan="2" | «[[Алтын глобус]]» | rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын глобус (жүлде, 1991)|1991|en|48th Golden Globe Awards}} | {{Аударылмаған2|Үздік фильм (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзикл жанрындағы үздік фильм|en|Golden Globe Award for Best Motion Picture – Musical or Comedy}} | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Nom}} |- | {{Аударылмаған2|Үздік ер адам рөлі (комедия/мюзикл) үшін «Алтын глобус» жүлдесі|Комедия немесе мюзиклдегі үздік ер адам рөлі|en|Golden Globe Award for Best Actor – Motion Picture Musical or Comedy}} | rowspan="2"| [[Маколей Калкин]] | {{Nom}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|American Comedy Awards|''American Comedy Awards''|en|American Comedy Awards}}'' | 1991 | Ең күлкілі актер (Жетекші рөл) | {{Won}} |- | scope="row" | {{Аударылмаған2|British Comedy Awards|''British Comedy Awards''|en|British Comedy Awards}} | 1991 | Үздік комедия | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | scope="row" | ''{{Аударылмаған2|Американдық кастинг мамандарының ұйымы|Artios Awards|en|Casting Society of America}}'' | 1991 | Комедиядағы үздік кастинг | Джейн Дженкинс, {{Аударылмаған2|Джанет Хиршенсон|Джанет Хиршенсон|pl|Janet Hirshenson}} | {{Won}} |- | scope="row" | «{{Аударылмаған2|Чикаго сыншыларының қауымдастығы|Чикаго сыншыларының жүлдесі|en|Chicago Film Critics Association#Chicago Film Critics Awards}}» | 1991 | Келешегі зор актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="2"| {{Аударылмаған2|Алтын экран|«Алтын экран»|de|Goldene Leinwand}} | rowspan="2"| 1991 | Алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 3 миллион билет үшін беріледі.</ref> | rowspan="3"| «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Жұлдызды алтын экран <ref group="~">18 айдың ішінде сатылған 6 миллион билет үшін беріледі.</ref> | {{Won}} |- | scope="row"| ''{{Аударылмаған2|Nickelodeon Kids' Choice Awards|Kids’ Choice Awards|en|Nickelodeon Kids' Choice Awards}}'' | 1991 | Үздік кинобейне | {{Won}} |- | scope="row" rowspan="3"| {{Аударылмаған2|Жас актер (жүлде)|«Жас актер»|en|Young Artist Award}} | rowspan="3"| 1991 | Фильмдегі үздік жас актер | Маколей Калкин | {{Won}} |- | Ең қызықты жасөспірімдер мен отбасылық фильм – Комедия немесе Экшен | «Үйде жалғыз қалғанда» | {{Won}} |- | Фильмдегі екінші қатарлы үздік жас актриса | {{Аударылмаған2|Анджела Геталс|Анджела Геталс|en|Angela Goethals}} | {{Nom}} |- |} == Сиквелдер == 1992-жылы бірінші фильмдегі актерлік ұжымның қатысуымен {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан|«Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасқан»|en|Home Alone 2: Lost in New York}} атты коммерциялық табысты жалғасы шықты<ref name="ha2">{{cite web|title=10 Things You Didn’t Know About ''Home Alone''|lang=en|url=http://thefw.com/things-you-didnt-know-about-home-alone/|publisher=''The FW''}}</ref>. Режисері – бірінші фильмді түсірген Крис Коламбус, сценарий авторы мен продюсері тағы да Джон Хьюз болды<ref name="ha2"/>. Бірінші фильмдегі «Лас жанды періштелер» атты фильмі «Үйде жалғыз қалғанда 2: Нью-Йоркте адасу»-да жалғасын тапты, бірақ «Өте лас жанды періштелер» деп аталды<ref name="ha2"/>. «Періштелер» жайлы екі мета-ленталардың басты кейіпкері Джонни есімді стереотипті мафиози болды, оның рөлін {{Аударылмаған2|Ральф Фуди|Ральф Фуди|en|Ralph Foody}} орындады<ref name="ha2"/>. Франшизаның үшінші бөлімі {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 3|«Үйде жалғыз қалғанда 3»|en|Home Alone 3}} деген атпен 1997 жылы шықты. Фильмнің актерлық ұжымы мен сюжеті толықтай басқа болған<ref name="ha3">{{cite web|url=http://www.rogerebert.com/reviews/home-alone-3-1997|title=''Home Alone 3'' Review|lang=en|date=12 желтоқсан 1997|author=Roger Ebert|publisher=''Chicago Sun-Times''}}</ref>. Сценариін тағы да Хьюз жазды. Режиссері - {{Аударылмаған2|Раджа Госнелл|Раджа Госнелл|en|Raja Gosnell}}<ref name="ha3"/>. Басты рөлдерде {{Аударылмаған2|Алекс Дэвид Линц|Алекс Дэвид Линц|en|Alex D. Linz}} пен {{Аударылмаған2|Хэвиленд Моррис|Хэвиленд Моррис|en|Haviland Morris}}<ref name="ha3"/>. Жоғары бюджетке қарамастан («Үйде жалғыз қалғанда»-ға қарағанда екі есе артық) кассалық жинақтары 79 миллион доллар ғана құрады<ref name=BOM>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone3.htm|lang=en|title=''Home Alone'' Movie Budget and Box Office|publisher=''Box Office Mojo''}}</ref>. Теледидарда ғана көрсетілімге түсірілген төртінші фильм {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 4|«Үйде жалғыз қалғанда 4»|en|Home Alone 4}} деп аталды. Фильм 2002-жылдың 3 қарашасында [[Эй-Би-Си|ABC]] телеарнасында бірінші рет көрсетілді<ref>{{cite web|url=http://www.blu-ray.com/dvd/Home-Alone-4-Taking-Back-the-House-DVD/5038/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''Blu-ray''|date=2 қыркүйек 2003}}</ref>. Бұл фильм франшизаның алғашқы екі фильмдегі кейіпкерлер жайлы болғанымен, олардың рөлдерін басқа актерлер сомдаған<ref name="ha4">{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt0329200/fullcredits/|title=''Home Alone: Taking Back the House''|lang=en|publisher=''IMDb''}}</ref>. Картинаның режиссері {{Аударылмаған2|Род Дэниел|Род Дэниел|en|Rod Daniel}}, сценариін Дебра Франк пен Стивен Хэйз жазған<ref name="ha4"/>. Кевин Маккаллистердің рөлін Майк Вейнберг орындады<ref name="ha4"/>. Сонымен қатар фильмге {{Аударылмаған2|Френч Стюарт|Френч Стюарт|en|French Stewart}}, {{Аударылмаған2|Мисси Пайл|Мисси Пайл|en|Missi Pyle}}, {{Аударылмаған2|Джейсон Бех|Джейсон Бех|en|Jason Beghe}}, {{Аударылмаған2|Эрик Авари|Эрик Авари|en|Erick Avari}} сынды актерлар қатысқан<ref name="ha4"/>. 2012-жылдың 25-қарашасында {{Аударылмаған2|Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық|«Үйде жалғыз қалғанда 5: Мерекелік ұрлық»|en|Home Alone: The Holiday Heist}} атты соңғы бөлімі [[Эй-Би-Си|ABC Family]] телеарнасында көрсетілді<ref>{{cite web|lang=en|url=http://forthemommas.com/articles/frugal-fun-abc-25-days-of-christmas-schedule|title=Frugal Fun: ''ABC 25 Days of Christmas'' Schedule|date=31 қазан 2012|publisher=''For the Mommas''}}</ref>.. Сценариін Аарон Гинбург және Уэйд МакИнтаер жазды. Картинаны режиссер {{Аударылмаған2|Питер Хьюитт|Питер Хьюитт|en|Peter Hewitt (director)}} түсірді<ref name="ha5">{{cite web|lang=en|url=http://www.imdb.com/title/tt2308733/?ref_=ttloc_loc_tt|publisher=''IMDb''|title=''Home Alone: The Holiday Heist''}}</ref>. Басты рөлдерді Кристиан Мартин, {{Аударылмаған2|Эдди Стиплз|Эдди Стиплз|en|Eddie Steeples}}, {{Аударылмаған2|Джодель Ферланд|Джодель Ферланд|en|Jodelle Ferland}}, Дог Муррэй, {{Аударылмаған2|Элли Харви|Элли Харви|en|Ellie Harvie}}, {{Аударылмаған2|Деби Мейзар|Деби Мейзар|en|Debi Mazar}} және {{Аударылмаған2|Малкольм Макдауэлл|Малкольм Макдауэлл|en|Malcolm McDowell}} орындады<ref name="ha5"/>. == Қызықты деректер == * Фрэнк ағайдың рөлі арнайы {{Аударылмаған2|Келси Грэммер|Келси Грэммер|en|Kelsey Grammer}} үшін жазылған. * Фильмнің мұқабасындағы екі қолымен бетін ұстап бақырған Кевиннің бейнесі [[Эдвард Мунк|Эдвард Мунктің]] [[Эдвард Мунк#Айғай|«Айқай»]] атты суретінің негізінде жасалған. * {{Аударылмаған2|Джон Кэнди|Джон Кэндидің|en|John Candy}} бос уақытының аздығын, фильмге бір күнін ғана бөле алды. Оның кейіпкері қатысатын эпизодтардың барлығы тоқтаусыз 23 сағатта түсірілген<ref name="factsabout">{{cite web|lang=en|url=http://mentalfloss.com/article/60262/25-things-you-might-not-know-about-home-alone|date=16 қараша 2017|publisher=''Mental Floss''|title=''25 Things You Might Not Know About Home Alone''}}</ref>. * Гарридің рөліне [[Роберт Де Ниро]] шақырылған, дегенмен актер бұл рөлден бас тартқан<ref name="factsabout"/>. * Фильмге {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Крис Коламбустың|en|Chris Columbus (filmmaker)}} отбасы мүшелері де қатысты. Жұбайы Моника Деверо стюардессаның, ал қайын атасы полиция қызметкерінің рөлдерінде ойнады. Сонымен қатар Коламбустың енесі мен кішкентай Элеанор есімді қызың эпизодтық көріністерден байқауға болады. * Фильмдегі Кевин сызған жоспар-сызбасын шынында да Маколейдің өзі сызған болатын. * Фильмдегі өрмекшіге қатысты эпизодты түсіру барысында расымен өте улы тарантул өрмекші қолданылды. Сондықтан Дэниел Стерн айғайлаған жоқ. Себебі, тым қатты айғай өрмекшіні шошытып, соңы жаман болу мүмкін еді<ref name="factsabout"/>. * Базздың бөлмесінде американдық {{Аударылмаған2|Ice-T|Айс-Ти|en|Ice-T}} есімді рэп орындаушысы бейнелген плакатты байқауға болады == Сыртқы сілтемелер == * [https://www.imdb.com/title/tt0099785/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] [[Internet Movie Database]] сайтында * [http://www.tcm.turner.com/tcmdb/title/title.jsp?stid=36532 «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Turner Classic Movies|TCM Movie Database|en|Turner Classic Movies}} сайтында * [http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=homealone.htm «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Box Office Mojo|Box Office Mojo|en|Box Office Mojo}} сайтында * [http://www.rottentomatoes.com/m/home_alone/ «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Rotten Tomatoes|Rotten Tomatoes|en|Rotten Tomatoes}} сайтында * [http://www.metacritic.com/movie/home-alone «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|Metacritic|Metacritic|en| Metacritic}} сайтында * [http://www.the-numbers.com/movies/1990/0HMLN.php «Үйде жалғыз қалғанда»{{ref-en}}] {{Аударылмаған2|The Numbers|The Numbers|en| The Numbers (website)}} сайтында == Ескертпелер == === Анықтамалар === {{Reflist|group=~}} === Дереккөздер === {{дереккөздер|2}} == Пайдаланылғын әдебиеттер == {{Col-begin}} {{Col-2}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Тодд Стрэссер|Todd Strasser|en|Todd Strasser}}, {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|тақырыбы=Home Alone|жыл=1991|барлық беті=136|баспасы=''{{Аударылмаған2|Scholastic Corporation|Scholastic|en|Scholastic Corporation}}''|isbn=978-0590446686|басылым=басылып шыққан}} * {{кітап|авторы=Kirk Honeycutt, {{Аударылмаған2|Крис Коламбус|Chris Columbus|en|Chris Columbus (filmmaker)}}—|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=7NyrBwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=home+alone+hughes&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false John Hughes: A Life in Film: The Genius Behind Ferris Bueller, The Breakfast Club, Home Alone, and more{{ref-en}}]|жыл=2015|барлық беті=224|ref=Honeycutt, Columbus}} * {{кітап|авторы={{Аударылмаған2|Уильям Голдман|William Goldman|en|William Goldman}}, {{Аударылмаған2|Херб Гарднер|Herb Gardner|en|Herb Gardner}}—|жыл=2001|тақырыбы=[https://books.google.kz/books?id=Zt7TGNB8qyQC&pg=PA49&lpg=PA49&dq=%22to+be+home+aloned%22&source=bl&ots=qyFEPuPfIN&sig=IHEO4r9yZRPJBUEjBihtXhoZfqY&hl=en&sa=X&ei=yW6lVMbpIMnboAS9mYLADw&ved=0CDYQ6AEwBA#v=onepage&q=%22to%20be%20home%20aloned%22&f=false The Big Picture? Who Killed Hollywood and Other Essays{{ref-en}}]|баспасы=''Applause Theatre Books''|беттері=49|isbn=978-1557834607|барлық беті=283|басылым=безендірілген|ref=Goldman}} {{Col-2}} * {{кітап|тақырыбы=Home Alone: The Authorized Coloring Book|жыл=2016|басылым=басылып шыққан|барлық беті=80|isbn=978-0062493019|авторы=[[20th Century Fox]], {{Аударылмаған2|Джон Хьюз|John Hughes|en|John Hughes (filmmaker)}}—|баспасы=''Harper Design''}} * {{мақала|авторы={{Аударылмаған2|Фиби Хобан|Phoebe Hoban|en|Phoebe Hoban}}—|тақырыбы=Raging Joe Pesci: «GoodFellas» Psycho Shoots For an Oscar|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=H-kCAAAAMBAJ&pg=PA36&lpg=PA36&dq=joe+pesci+is+one+of+the+greatest+character+actors+of+our+generation&source=bl&ots=b0WRvV0aiN&sig=SPV0n-I3Jbomr_bSYTwz-Qf1X00&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwi-rbX3kM3WAhXKZpoKHW6UAEkQ6AEILjAB#v=onepage&q=joe%20pesci%20is%20one%20of%20the%20greatest%20character%20actors%20of%20our%20generation&f=false|тілі=<small>ағыл.</small>|баспа авторы=Francesca Stanfill, Joe Klein, Jennifer Cecil|басылым=''— New York Magazine''|түрі=журнал|орны=[[Нью-Йорк]]|жыл=1991|нөмірі=8|беттері=32-37|ref=Hoban}} {{Col-end}} {{Жақсы мақала}} [[Санат:АҚШ кинокомедиялары]] [[Санат:Крис Коламбус фильмдері]] [[Санат:Ағылшын тіліндегі фильмдер]] [[Санат:Қылмыстық комедиялар]] [[Санат:АҚШ Рождестволық фильмдер]] e58cscwvy236qav0ww83dfbaiouse7d 0 515169 3062196 2896317 2022-08-19T04:45:17Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[File:Valais Cup 2013 - OM-FC Porto 13-07-2013 - Marion Bartoli.jpg|thumb|Valais Cup 2013 - OM-FC Porto 13-07-2013 - Marion Bartoli]] Марио́н Бартоли́ ( 1984 жылдың 2 қазанын айында [[Франция]], [[Ле-Пюи-ан-веледа]] дүниеге келген) – франциялық кәсіби теннисшы, әлемдегі экс-жетінші ракетка. == Жетістіктері == * Жеке сында Үлкен шлем турнирінің 1 дүркін жеңімпазы ([[Уимблдон]]-2013). * Жеке сында Үлкен шлем турнирінің 1 дүркін финалисты (Уимблдон-2007). * Жеке сында Үлкен шлем турнирінің 1 дүркін жартылай финалисты ([[US Open]]-2003). * Жеке сында [[WTA]] сериясындағы турнирлерде 8 дүркін жеңімпазы ( барлығы – 11). * Франция ұлттық командасының құрамасында [[Федерация Кубогы]]ның финалисты (2004). * Жеке сында юниорлар арасында Үлкен шлемның бір дүркін жеңімпазы (US Open-2001). * Жеке сында юниорлар арасында әлемдегі экс-екінші ракетка. * Жеке сында юниорлар арасында [[Orange Bowl]] (2001) турнирының 1 дүркін жартылай финалисты.<br /> == Жалпы Ақпарат == Марионның әкесі Вальтер [[дәрігер]], осы уақытқа дейін өзінің жеке жұмысын жұргізеді. Қызының бапкері, дайындығына ақшалай көмек жасайды, бірақ 2013 жылдан бастап бапкерін өзгертіп, спаринг – серіктестігі Том Друэмен жаттыға бастады.<br /> Кумирлары - [[ Моника Селеш]] пен [[Пит Сампрас]].<br /> 2000 жылдың ақпан айынан бастап кәсіби теннисшы. 2013 жылы кәсіби тенниспен қош айтысты.<br /> == Спорттық карьерасы == == Жыл соңындағы рейтингі== {| class="wikitable" |- bgcolor="#eeeeee" |'''Жыл''' |'''Жеке сындағы<br />рейтингі''' |'''Жұптық сындағы<br />рейтингі''''' |- | [[WTA Тур 2013|2013]] | 13 | |- | [[WTA Тур 2012|2012]] | 11 | |- | [[WTA Тур 2011|2011]] | '''9''' | |- | [[WTA Тур 2010|2010]] | 16 | |- | [[WTA Тур 2009|2009]] | 11 | |- | [[WTA Тур 2008|2008]] | 17 | |- | [[WTA Тур 2007|2007]] | 10 | 113 |- | [[WTA Тур 2006|2006]] | 17 | 33 |- | [[WTA Тур 2005|2005]] | 40 | 47 |- | [[WTA Тур 2004|2004]] | 41 | 37 |- | [[WTA Тур 2003|2003]] | 57 | '''20''' |- | [[WTA Тур 2002|2002]] | 106 | 282 |- | [[WTA Тур 2001|2001]] | 345 | |- | [[WTA Тур 2000|2000]] | 1120 | |- | [[WTA Тур 1999|1999]] | 1028 | |- |} == Турнирларда Өнер Көрсету == Жеке дәрежедегі турнирледе өнер көрсету<br /> Жеке дәрежеде Үлкен шлем турнирлердің финалы (2)<br /> Жеңістер (1)<br /> Жеңілістер (1)<br /> Жеке сында WTA турнирлердің финалы (19)<br /> Жеңістер (8)<br /> == Жұптық сында өнер көрсету == Жұптық сында WTA турнирінің финалы (7)<br /> Жеңісі (3)<br /> Жеңілістер (4)<br /> == Жеке сындағы Үлкен Шлем турнирларда Өнер Көрсету == {| class="wikitable" |- bgcolor="#efefef" ! Турнир !! [[WTA Тур 2001|2001]] !! [[WTA Тур 2002|2002]] !! [[WTA Тур 2003|2003]] !! [[WTA Тур 2004|2004]] !! [[WTA Тур 2005|2005]] !! [[WTA Тур 2006|2006]] !! [[WTA Тур 2007|2007]] !! [[WTA Тур 2008|2008]] !! [[WTA Тур 2009|2009]] !! [[WTA Тур 2010|2010]] !! [[WTA Тур 2011|2011]] !! [[WTA Тур 2012|2012]] !! [[WTA Тур 2013|2013]] !! Қорытынды !! Карьерадағы<br />Ұ/П |- |- |style="background:#EFEFEF;"| [[Открытый чемпионат Австралии по теннису|Australian Open]] |align="center"|- |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2002 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2003 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2004 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2005 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2006 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2007 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2008 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#ffebcd;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2009 в женском одиночном разряде|1/4]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2010 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2011 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2012 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Австралии по теннису 2013 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#EFEFEF;"|'''0 / 12''' |align="center" style="background:#EFEFEF;"|15-12 |- |style="background:#EFEFEF;"| [[Открытый чемпионат Франции по теннису|Roland Garros]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2001 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2002 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2003 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2004 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2005 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2006 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2007 в женском одиночном разряде|4Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2008 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2009 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2010 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:yellow;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2011 в женском одиночном разряде|1/2]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2012 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат Франции по теннису 2013 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#EFEFEF;"|'''0 / 13''' |align="center" style="background:#EFEFEF;"|16-13 |- |style="background:#EFEFEF;"| [[Уимблдонский турнир|Уимблдон]] |align="center"|- |align="center"|- |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2003 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2004 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2005 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2006 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#D8BFD8;"|[[Уимблдонский турнир 2007 в женском одиночном разряде|Ф]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2008 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2009 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2010 в женском одиночном разряде|4Р]] |align="center" style="background:#ffebcd;"|[[Уимблдонский турнир 2011 в женском одиночном разряде|1/4]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Уимблдонский турнир 2012 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#00ff00;"|[[Уимблдонский турнир 2013 в женском одиночном разряде|'''П''']] |align="center" style="background:#EFEFEF;"|'''1 / 11''' |align="center" style="background:#EFEFEF;"|28-10 |- |style="background:#EFEFEF;"| [[Открытый чемпионат США по теннису|US Open]] |align="center"|- |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2002 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2003 в женском одиночном разряде|1Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2004 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2005 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2006 в женском одиночном разряде|3Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2007 в женском одиночном разряде|4Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2008 в женском одиночном разряде|4Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2009 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2010 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#afeeee;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2011 в женском одиночном разряде|2Р]] |align="center" style="background:#ffebcd;"|[[Открытый чемпионат США по теннису 2012 в женском одиночном разряде|1/4]] |align="center"|- |align="center" style="background:#EFEFEF;"|'''0 / 11''' |align="center" style="background:#EFEFEF;"|23-11 |- |style="background:#EFEFEF;"|Үлкен Шлемдегі Барлық Ұ/П |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 1 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 3 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|0 / 4 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|1 / 3 |align="center" style="background:#EFEFEF;"|1 / 47 |align="center" style="background:#EFEFEF;"| |- bgcolor="#efefef" |ҮШТ жылдық нәтижелері |align="center"|0-1 |align="center"|5-3 |align="center"|1-4 |align="center"|4-4 |align="center"|4-4 |align="center"|5-4 |align="center"|13-4 |align="center"|5-4 |align="center"|10-4 |align="center"|7-4 |align="center"|11-4 |align="center"|8-4 |align="center"|11-2 |align="center"| |align="center"|82-46 |- == Сілтемелер == * [http://www.wtatennis.com/players/player/1007 WTA сайтындағы профилі] * [http://www.itftennis.com/procircuit/players/player/profile.aspx?playerid=100000135 ITF сайтындағы профилі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131127125108/http://www.itftennis.com/procircuit/players/player/profile.aspx?playerid=100000135 |date=2013-11-27 }} * [http://www.fedcup.com/en/players/player/profile.aspx?playerid=100000135 Кубок Федерации сайтындағы профилі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160414155412/http://www.fedcup.com/en/players/player/profile.aspx?playerid=100000135 |date=2016-04-14 }} [[Санат:Франция теннисшілері]] [[Санат:Алфавит бойынша теннисшілер]] [[Санат:1984 жылы туғандар]] 24jv3uvz6kz111hivkgh2y1ze8y6xak 0 517143 3062192 2952093 2022-08-19T03:16:19Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Barium chloride.jpg|thumb|Барий хлориді]] [[Сурет:Kristallstruktur Blei(II)-chlorid.png|thumb|ЗD-формуласы]] '''Барий хлориді''' немесе '''хлорлы барий''' — бейорганикалық қосылыс, тұз қышқылының барий тұзы. Химиялық формуласы – '''BaCl₂'''. == Физикалық қасиеттері == Түссіз кристалдық зат, тығыздығы – 3,92 (20 °C). 100°С температураға қыздырғанда сусызданады. Сусыз Барий хлориді – ромбцлық кристалл, балқу температурасы 960°С, суда жақсы ериді (20 °C–та 100 г суда 36,2 г ериді<ref>[http://www.xumuk.ru/spravochnik/383.html Хлорид бария на XuMuK.Ru] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140606212324/http://www.xumuk.ru/spravochnik/383.html |date=2014-06-06 }}</ref>). == Алынуы == 1. Барий металының хлормен әрекеттескенде: <math>\mathsf{Ba + \ Cl_2 \longrightarrow \ BaCl_2}</math> 2. Барий тотығының тұз қышқылымен әрекеттескенде: <math>\mathsf{BaO + 2 \ HCl \longrightarrow \ BaCl_2 + \ H_2O}</math> 3. Барий гидрототығы тұз қышқылымен әрекеттескенде (''бейтараптану реакциясы''): <math>\mathsf{Ba(OH)_2 + 2 \ HCl \longrightarrow \ BaCl_2 + 2 \ H_2O}</math> 4. Барий сульфидінің кальций хлоридімен әрекеттескенде: <math>\mathsf{BaS + \ CaCl_2 \longrightarrow \ BaCl_2 + \ CaS}</math> 5. Барий карбонатының тұз қышқылымен әрекеттескенде: <math>\mathsf{BaCO_3 + 2 \ HCl \longrightarrow \ BaCl_2 + \ H_2O + \ CO_2 \uparrow}</math> == Химиялық қасиеттері == 1. Тұздардың ерітіндісімен: <math>\mathsf{BaCl_2 + \ MgSO_4 \longrightarrow \ BaSO_4 \downarrow + \ MgCl_2}</math> <math>\mathsf{BaCl_2 + \ K_2CrO_4 \longrightarrow \ BaCrO_4 \downarrow + 2\ KCl}</math> 2. Қышқылдармен реакция: <math>\mathsf{BaCl_2 + \ H_2SO_4 \longrightarrow \ BaSO_4 \downarrow + 2 \ HCl}</math> == Қолдануы == Барий хлоридін барийдің басқа қосылыстарын (сульфат, нитрит т.б.) алуда, ауыл шаруашылығында, тері өнеркәсібінде, лабораторияда (SO_4 ионын тұңбаға түсіру үшін) қолданады<ref>Қазақ Совет энциклопедиясы/Бас редакторы М.Қ.Қаратаев - Алматы, 1972, 2 том</ref>. == Тағы қараңыз == * [[Барий қосылыстары]] == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Бейорганикалық заттар]] [[Санат:Барий қосылыстары]] [[Санат:Хлоридтер]] 0tky2a8yxhfo7c2qi98qwk2encpiunv 5 518634 3062096 2860251 2022-08-18T16:45:23Z Төрехан Мағжан 122292 wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Ғажайып аңдар және олардың мекені''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == Ғажайып аңдар және олардың мекені — Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Гарри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] oksgirnh0uhmdqjgk0s6hwdvatiasri 3062097 3062096 2022-08-18T16:46:36Z Төрехан Мағжан 122292 wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Ғажайып аңдар және олардың мекені''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Хәрри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] quqymspmrzchjd5mr99vp3eej907g4q 3062099 3062097 2022-08-18T16:47:24Z Төрехан Мағжан 122292 Қатені түзедім wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Хәрри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] 7e28q1uy0i0aoivc5jc0l1sbg7u76wz 3062100 3062099 2022-08-18T16:48:15Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Ғажайып аңдар және олардың мекені]] бетін [[Уикипедия талқылауы:Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетіне жылжытты: Дұрыстадым wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Хәрри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] 7e28q1uy0i0aoivc5jc0l1sbg7u76wz 3062102 3062100 2022-08-18T16:48:50Z Төрехан Мағжан 122292 Қатені түзедім wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Хәрри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] rdiqwe9ith29r79q008bi762nfwo948 3062103 3062102 2022-08-18T16:49:17Z Төрехан Мағжан 122292 /* Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Хәрри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] == Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» == Өзгеріс [[Қатысушы:Төрехан Мағжан|Төрехан Мағжан]] ([[Қатысушы талқылауы:Төрехан Мағжан|талқылауы]]) 22:49, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) ojsmzhb5qa8zq5i2pcmzxhwmqx5pdjd 3062104 3062103 2022-08-18T16:51:08Z Төрехан Мағжан 122292 Қатені түзедім wikitext text/x-wiki {{Басылым |Атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» |Түпнұсқа атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Басқа атаулары = |Сурет = |Ені = |Сурет атауы = |Авторы = [[Жоан Роулиң|Ж. К. Роулиң]] |Жанры = [[энциклопедия]] |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Түпнұсқаның шыққан уақыты = |Аудармашы = (қазақ тіліне аударылмаған) |Безендірген = |Сериясы = [[Хәрри Поттер]] (романдар сериясы) |Баспасы = Bloomsbury |Шыққан уақыты = 2001 |Беттері = 42 |Типі = Кітап |Алдыңғы = |Келесі = |isbn = |Lib = |Уикикітап = |Қосымша ақпарат = Кітап ішіндегі кітап }} '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] жазған, 2001 жылы Блумсбери баспасында шығарылған кітап. [[Хәрри Поттер]] романдар сериясында бұл кітап Сиқырлы мақұлықтарды бағу пәні бойынша оқулық болып табылады. 12 Қыркүйек 2013 жылы Жоан К. Роулиң өзінің ресми facebook-тіркелгісінде кітап желісі бойынша [[фильм]] түсірілетіндігін жария етті. == Ойдан шығарылған кітап == '''Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»''' Хәрри Поттерге тиесілі атақты сиқыржануартанушы Ньют Скамандер жазған кітаптың көшірмесі. Кітапта сиқыржануартанудың тарихы қарастырылған, "ғажайып аң" және "ғажайып жаратылыс" терминдеріне анықтамалар берілген, айырмашылықтары көрсетілген, сиқырлы аңдарды маглдардан жасыру тарихы суреттелген, Сиқыр Министрлігі қабылдаған аңдардың жіктелуі келтірілген, әлем бойынша табылған әртүрлі 75 түр суреттелген. Кітапта бар мәліметтерді Скамандер көп жылдар бойы бақылау әрі 5 құрлықты аралау арқылы жинаған. Кітап Хогуартстың бірінші курс студенттері үшін міндетті оқу құралы болып табылады. Бұл кітаптың кіріспесін Альбус Дамблдор жазған. Кітаптың көрікті ерекшелігі — Хәрри мен Рон қалдырған жазбалар мен белгілер. Осылайша, мысал үшін, біз Хогуартстың Шотландияда орналасқанын білеміз. == Ньют Скамандер == Ньют Скамандер — ойдан шығарылған кітап жазушысы, 1897 жылы туған. Кітаптың "Жазушы туралы" бөлімі бойынша, Скамандер өз таңдауы бойынша сиқыржануартанушы болған, ал оның анасы Хиппогриф селекционері болған. Хогуартсты бітірген соң Скамандер Сиқыр Министрлігінде Сиқырлы қауымдалыстарды реттеу және бақылау бөлімінде жұмыс істейді. Сосын екі жыл үй элфтерін тіркеу бөлімінде жұмыс істейді, 1947 жылы бөрадамдардың тізілімін жасаумен айналысқан. 1965 жылы сынақ ретінде төлдетуге тыйым салды. Екінші дәрежелі Мерлин орденіне лайықты деп танылады. Зейнетке шыққан соң, Дорсетте әйелі Порпантина және баласы — үшеуі тұрады. == Экрандалу == ''Warner Bros.'' киностудиясы осы кітап бойынша фильм түсіретіні 2013 жылы белгілі болды. Сценарийін Роулингтің өзі жазады. Фильмге серияның негізгі қаһармандары оралмайды, бірақ оқиға сол әлемде орын алады. Әрекет Нію-Йоркте кітап жазушысы Ньют Скамандермен болады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * http://www.scholastic.com/harrypotter/books/author/interview3.htm * [http://ru.harrypotter.wikia.com/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%B6%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BD%D1%8B%D0%B5:_%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%B0_%D0%BE%D0%B1%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D1%80%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0)] {{Гарри Поттер}} [[Санат:Хәрри Поттер туралы кітаптар]] [[Санат:Ойдан шығарылған кітаптар]] == Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар» == Өзгеріс [[Қатысушы:Төрехан Мағжан|Төрехан Мағжан]] ([[Қатысушы талқылауы:Төрехан Мағжан|талқылауы]]) 22:49, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) le40cm97i39ur8hi2we5ofbcb8pp1nn 0 521269 3062117 2963646 2022-08-18T17:35:01Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki '''Мерке түрік ордасы''' - [[Қазақстан]]ның оңтүстігіндегі [[Жамбыл облысы]], [[Шу]] өзенінің аңғарында [[Мерке]] елді мекенінен 37 км қашықтықта орналасқан {{coord|43|N|73|E}}[[VІІ-VІІІ ғ]]асырларда [[Ба­тыс Түрік қаға­наты]]ның орталықтары болған, түркі дәуірінен бізге жет­кен, бай мәдени-та­рихи мұра. 170-тен астам ескерткіштер 250 &nbsp;км² аймағында [[Қырғыз Алатауы]]ның таулы жерінде 3000 м биіктікте орналасқан. Мерке түрік ордасы Қазақстан терри­ториясында орна­ласқан әйгілі ескерткіштер ретінде [[«ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар» тізімі]]не ұсынылған.<ref>[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1131/ Turkic sanctuary of Merke - UNESCO World Heritage Centre]</ref>. {{main|Қазақстандағы ЮНЕСКО Әлемдік мұра нысандар тізімі}} == Жалпы сипаттамасы == Мерке түрік ордасы – ортағасырлық түркілердің мәдени-ғұрыптық кешені. Бұл аймақтағы кешенді ескерткіштер тобын – жерлеу орындары – қорғандар, қорғандардың маңында кездесетін ғұрыптық қоршаулар, тас мүсіндер, балбал тастар, жартастардағы суреттер мен ру­лық таңбалар және қойтастарда кездесетін ойма жазулар құрайды. Мерке ғибадатханасына бірнеше жылдардан бері жүргізілген археологиялық жұмыстардың нәтижесі мұндағы тас мүсіндері бар ғұрыптық ес­керткіштер негізінен мүсіндердің иконография­лық түріне жақындығын көрсетті. Ғибадатхана­дағы мүсіндерде жеке тұрған әйел немесе ер адам бейнесі бейнеленген. Меркелік тас мүсіндерде қолдарына ыдыс ұстаған әйел мүсіндері барын­ша мәнермен өңделген. Егер мүсінде егде әйел бейнесі сомдалса кимешегі, келіншек бейнесі сомдалса сәукелесі, әшекейлері анық көрсетілген. Мүсіндердегі бас киімдер мен көкірегіне тағылған әшекейлеріне қарап, әйел адамның жасын және қоғамдағы әлеуметтік статусын ажыратуға боладыМерке ғибадатханасындағы әйел адамдарына арналған тас мүсіндердің орналасуы, бейнелену ерекшеліктері көшпелі түрік қоғамында әйелдің ерлермен теңдей дәрежеде болғандығын аңғар­тады. Сонымен бірге мұнда түркілердің еркектік бастаумен бірге, Ананы — ұрпақ жалғастырушы ретінде тану сияқты, терең тамырлы көшпелі­лердің идеологиясы жатыр. Түркілер мәдениетінің ерекше бір түріне руникалық жазба ескерткіштер жатады. Түркілер­дің [[Руналық жазу|құпия жазбаларының]] ашылуы орта ғасырдағы көшпенді түріктердің дүниетанымын тануға мүмкіндік береді. Көне түріктік ойма жазулар соңғы жылдары Қазақстан мен Орта Азия терри­ториясынан көптеп табылып отыр. Қазақстан жерінен табылған (Ертіс, Талас, Шу өзенінің аңғарлары) руникалық жазба ескерткіштерді Мерке ғибадатханасынан табылған қойтастардағы ойма жазулар толықтырады. Бұл руникалық жазулар түркі мемлекеттерінің өмір сүру дәуірі­мен тікелей байланысты. Мерке өңірінен бүгінгі таңда үш ойма жазу табылып отыр. 2000 жылы шілде айында табыл­ған бірінші ойма жазу – “Мұң тарқатар жазу” көне түрік кезеңіне жатады. Бес руникалық таңбадан тұратын бұл көне түрік жазуын профессор А.Аманжолов түрікше “бұ қыл йас” деп оқыды. Қазақша баламасы “Мұңым-күйзеліс” (күйреу), екінші баламасы “Мұңымды тарқат”, “Шерімді жаз!” деген мағынаны білдіреді. Ғалымдар бұл қойтастағы жазудың хронологиялық уақытын көне түркі заманының соңғы ширегі деп болжайды. “Көне түріктердің көк тәңірге тасқа ойып жазған тілегі” 2004 жылы тамыз айында табыл­ды. Ғажайып таңбалары бар қойтастың ұзынды­ғы 4 м, ені 2 м. Жазудың өзі тасқа терең етіп ойылған ерекше үш таңбадан тұрады. Әр таңбаның биіктігінің өзі жарты метр шамасында. Таңбаларды зерттеу нәтижесінде түрік жазуының оңнан солға қарай оқылатыны анықталған. Бір ғажабы, жазу жоғарыдан, яғни көк аспаннан оқуға арналған тәрізді. Мұндағы жазу “абыну” немесе “абынғу” деп оқылды. Ол уану, жұбану деген мағына береді. Бұл сөздің түбірі – көне түрік етістігі абын-қазақ тілінде уан түрінде осы күнге дейін сақталған. Ғалымдардың пайым­дауынша, бұл қойтастағы көне руникалық жазу көк тәңірге арналған. Қойтастың жоғарғы жағындағы ойықтар мен тастың үлкендігін ескере отырып, бұл аймақты ғалымдар, осы өңірді мекен еткен көне түрік тайпаларының құрбандық шалуға арналған айрықша қасиетті де, киелі орны деп отыр. Қазақстан жеріндегі Шу өзені алқабындағы Мерке өңірінен табылған келесі жаңалық 2005 жылы болды. Қойтасқа ойып жазылған үшінші руникалық жазу екі таңбадан тұрады. Оның көне түрікше оқылуы ық “ық жер” дегенді білдіреді. Бұл көне руникалық жазуды оқыған профессор А.Аманжоловтың айтуы бойынша, қойтастағы жазу жайлаудағы ызғар желден, жауын-шашын­нан пана болатын жерді белгілеп, көрсетіп тұрғандай. Батыс Түрік қағанатының астанасы маңынан тек руникалық жазулар ғана емес, қалашықтан бастап қоныс орындары, обалар, тас мүсінді культтік құрылыстар, стелалар, петроглифтер, алтарьлар, таңбалар табылып отыр. Бұлардың барлығы да бүгінгі таңда мемлекет бақылауына алынуда және зерттелу үстінде. “Мәдени мұра” тізіміне ұсынылған келесі бір тамаша ескерткіш – Мерке ғибадатханасының солтүстік жағындағы Жайсан ғибадатханасы. Бұл ортағасырлық түріктерден қалған мәдени – ғұрыптық кешен. Ғибадатханадағы ескерткіш­терді зерттеу және сақтау жұмыстары 2001 жылдан бастап қолға алынды. Мұнда ескерт­кіштердің негізгі бөлігі орналасуына қарай бір заңдылыққа негізделген. Яғни, жерлеу құры­лыстары кешеннің батыс бөлігінде орналасса, ғұрыптық құрылымдар кешеннің шығыс бөлігіне шоғырланған. Тек сирек жағдайда ғана қоршау­лар қорғандардың ортасында немесе культтік кешендердің батыс бөлігінде орналасқан. Жайсан ғибадатханасының құрамдас бөлігі болып табылатын түріктердің өнер туындылары мемориалдың оңтүстік батысына жақын ара­лыққа шоғырланған. Мұндай өнер туынды­ларына тас мүсіндерде және стелаларда, сондай-ақ жартастарда кездесетін рулық таңбалар, петроглифтер т.б. жатады. Ғибадатханаға жүргізілген барлау жұмыстары кезінде басқа да көптеген құнды заттар табылды. Бір айта кететін жайт, археолог Айман Досым­баеваның пайымдауынша, ғибадатхананың ескерткіштерінде кездесетін ромб үлгісіндегі таңба әшекейліктен басқа бойтұмар ретінде қызмет атқаратын киелі сипатқа ие болған. Қазақ этнографиясында қазіргі күнге дейін ромб түрін­дегі таңбаны еске түсіретін тұмар тағу сақталған. Жартастарда салынған ромб түріндегі тұмар-таңбалар функционалдық мағынада Жайсан ғибадатханасының киелі жерінің шекарасын белгілеу үшін қызмет еткен болса керек. Ғибадатхананың тас мүсіндерінде, сондай-ақ жартастарында кездесетін дөңгелек үлгідегі таңбалардың семантикасын археолог Айман Досымбаева күн культімен байланысты деген болжам айтады. Тас мүсіндер мен жартастарда суреттелген дөңгелек таңбаларды Ұлы жүздегі Дулат тайпасының рулық белгісімен салыстыру өте нәтижелі болып отыр. Өзінің әлеу­меттік-саяси құрылымы бойынша қоснегізді этнографиялық тұрмысы, яғни Орталық Азия­ның көптеген түрік тайпаларын құрамына енгіз­ген Шығыс және Батыс бөліктері екі түрік әлемін – Шығыс және Батыс ареал тайпа­ларының мәдени арқатынасын көрсетеді. Тағ­дыр­дың жазуымен қасиетті Батыс Түрік қаға­натының орталығында екі түрлі түрік әлемінің мәдениеті қосылған және Мерке ғибадатханасы ұрпаққа мұра ретінде қалды.<ref>Н.Кәдірімбетова, Б.Есбергенова, Түркілердің қасиетті ескерткіштері Шу өңірінен табылды[http://whc.mepke. ucoz.ru/blog/2008-09-27-25]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == *[http://whc.unesco.org/en/tentativelists/1131/ Turkic sanctuary of Merke - UNESCO World Heritage Centre] Accessed 2009-02-27. [[Санат:Жамбыл облысы тарихы]] 55v7hy85raotwwn922kug5qzrmw0mwf 0 521405 3062116 2175540 2022-08-18T17:32:59Z Ерден Карсыбеков 3744 «[[Қаратау қорығы]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]] wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қаратау қорығы]] a4otlg1oaz87v4urezk5b7ztdmtdi44 1 525100 3061971 2189956 2022-08-18T12:12:51Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Байланыс */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{ТМ}} == Байланыс == Сіздермен қалай байланысам болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 18:12, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 0gv26e0rpbrawqj348unaxg7e1rk1pq 3062312 3061971 2022-08-19T09:57:03Z СеніңШешең 121905 /* Мақаланың емлесі */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{ТМ}} == Байланыс == Сіздермен қалай байланысам болады? [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 18:12, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) == Мақаланың емлесі == Мақала гугл транслейтпен аударғандай көрінеді, тіпті оны ешкім тексермегендей. Кейбір жерде ШварцшильдА радиусы сияқты тіркестер бар, бірақ ол радиус Шварцшильда емес, Шварцшильд құрметіне солай аталған, яғни бұл орыс тілінен машиналық аударма. Басқа жерде 1.4 деп жазылған, бірақ қазақ тілінде ондық бөлшектер үтірмен бөлінеді. Сондай қателер көп. --[[Қатысушы:СеніңШешең|СеніңШешең]] ([[Қатысушы талқылауы:СеніңШешең|талқылауы]]) 15:57, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 2mlo1e4ecsat95mdfc007980e5203wt 0 531537 3061981 2995101 2022-08-18T12:33:39Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Аластатылғандар |Шынайы атауы = {{lang-fr|Les Misérables}} |Суреті = Les Misérables movie poster.jpeg |Сурет ені = |Жанры = [[драма]], [[мюзикл]] |Режиссёрі = [[Том Хупер]] |Продюсері = {{plainlist| * [[Тим Бэван]] * [[Эрик Фэллнер]] * [[Дэбра Хэйуерд]] * [[Камерон Макинтош]] }} |Сценарист = {{plainlist| * [[Уилльям Николсон]] * [[Алэйн Бубліл]] * [[Клод-Мишэл Шөнберг]] * [[Херберт Крэцмер]] }} |Актерлер = {{plainlist| * [[Хью Джекман]] * [[Рассел Кроу]] * [[Энн Хэтэуэй]] * [[Аманда Сэйфрид]] * [[Эдди Рэдмэйн]] * [[Хэлена Бонэм Картер]] * [[Саша Барон Коуен]] }} |Операторы = [[Дәнни Коуен]] |Композиторы = [[Клод-Мишэл Шөнберг]] |Компания = {{plainlist| * [[Working Title Films]] * [[Relativity Media]]<ref name="Notes">{{cite web |title=Production Notes |url=http://www.universalpicturesawards.com/assets/lesmis/pdf/LESMISProductionNotes.pdf |publisher=Universal Pictures |accessdate=10 January 2013}}</ref> }}<br>'''Дистрибьюция:'''<br>[[Universal Pictures]] |Бюджеті = $ 61{{nbsp}}миллион<ref>name="Budget"</ref><ref name="name=BOM">name="BOM"</ref> |Түсім = $ 441.8{{nbsp}}миллион<ref name="name=BOM">name="BOM"</ref> |Мемлекет = {{UK}} |Тілі = [[ағылшын]] |Ұзақтығы = 158 мин.<ref>{{cite web |title=Les Miserables |url=https://www.bbfc.co.uk/releases/les-miserables-2012 |publisher=[[British Board of Film Classification]] |accessdate=29 December 2012 |date=28 November 2012}}</ref> |Жыл = [[2012]] <ref>name="premiere"</ref> |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = |imdb_id = 1707386 |Сайты = }} '''Аластатылғандар''' ({{lang-fr|Les Misérables}}) — 2012-жылғы француздық драмалық мюзикл. Фильм [[Universal Pictures]] компаниясы таратқан британдық және американдық туынды болып табылады. == Сюжет == Оқиға ХІХ ғасырдың басында, Француздық революцидан 10 жылдан кейін өтеді. Түрмеге қамалуы тиіс Жан Вальжан, қатал соттан қашып, ұзақ жылдар бойы жасырынып жүруге мәжбүр болды. Париж полициясының инспекторы Жавер оны тұтқандауды өмірінің басты ісі деп есептейді. Жан Вальжан үшін маңызды адамдардың бірі - Фантина есімді әйел . Ол қайтыс болғаннан кейін, Жанға әйелдің қызы Козетта ғана өміріндегі ең жақын адам болып қалады. Қыздың бақыты үшін Жан бәріне де дайын болған. == Рөлдерде == {{РөлдердеҮсті}} {{Рөлдерде|[[Хью Джекман]]||[[Жан Вальжан]]|}} {{Рөлдерде|[[Рассел Кроу]]|инспектор|[[Жавер]]|}} {{Рөлдерде|[[Энн Хэтэуэй]]||[[Фантина]]|}} {{Рөлдерде|[[Аманда Сэйфрид]]||[[Козетта]]|}} {{Рөлдерде|[[Изабель Аллен]]|жас|Козэтта|}} {{Рөлдерде|[[Саша Барон Коэн]]|месье|[[Тенардье]]|}} {{Рөлдерде|[[Хэлена Бонэм Картер]]|[[мадам Тенардье]]|}} {{Рөлдерде|[[Эдди Рэдмэйн]]||[[Мариус Понмерси]]|}} {{Рөлдерде|[[Аарон Твэйт]]||[[Анжольрас]]|}} {{Рөлдерде|[[Саманта Баркс]]||[[Эпонина]]|}} {{Рөлдерде|[[Дәниел Хаттлстоун]]||[[Гаврош]]|}} {{Рөлдерде|[[Колм Уилкинсон]]|[[Мириэль (Отверженные)|епископ Мириэль]]|}} {{РөлдердеАсты}} == Түсім == === Кассалық алым === ''Аластатылғандар'' Солтүстік Америкада $ 148,8 миллион және басқа аумақтарда $ 291 миллион доллар, бүкіл әлем бойынша $ 441.8 миллион ақша пайда тапты.<ref> name="BOM"</ref> Солтүстік Америкада Аластатылғандар 2012 жылы 25 желтоқсанда 2 808 театрда прокатқа шығып, бірінші орынға, $ 18.1 миллионға ие болды.<ref>{{cite web |url=https://www.thewrap.com/movies/article/django-vs-les-miserables-its-battle-sexes-multiplexes-70656 |title='Django Unchained' vs. 'Les Miserables': Battle of Sexes at the Multiplexes |last=Cunningham |first=Todd |work=The Wrap News |date=24 December 2012 |accessdate=25 December 2012}}</ref> Бұл сома музыкалық фильмнің ашылу күніндегі ең жоғары британдық рекордты құрады, бұған дейін «[[Музыкалық орта мектеп 3: Бітіру жылы]]», сонымен қатар [[Рождество]] күні шыққан фильм үшін ашылған екінші ең жоғары күн болды.<ref>{{cite web |url=https://www.boxofficemojo.com/news/?id=3593&p=.htm |title=Christmas Report: Great Debuts for 'Les Mis,' 'Django' |last=Subers |first=Ray |date=26 December 2012 |accessdate=26 December 2012 |work=Box Office Mojo}}</ref> Алғашқы демалыста ол $ 27.3 миллион табыс тапты, және ''Босатылған Джанго'' және ''[[Хоббит: Күтпеген саяхат]]''тан кейін үшінші орынға тұрақтады.<ref>{{cite web |url=https://boxofficemojo.com/news/?id=3597&p=.htm |title=Weekend Report: 'Hobbit' Holds Off 'Django' on Final Weekend of 2012 |work=Box Office Mojo |accessdate=31 December 2012}}</ref> {| class="wikitable" |+ Фильмде айтылған әндер |- ! Әндер !! Орындаушылар |- | Look Down || Хью Джекман/Жан Вальжан,Рассел Кроу/Жавер және түрмешілер |- | Valjean's Soliloquy || Хью Джекман/Жан Вальжан |- | I Dreamed a Dream || Энн Хэтэуэй/Фантина |- | Castle on a Cloud || Изабель Аллен/жас Козэтта |- | Suddenly || Хью Джекман/Жан Вальжан |- | ABC Cafe/ Red and Black || Эдди Рэдмэйн/Мариус Понмерси,Аарон Твэйт/Анжольрас, студенттер |- | On My Own || Саманта Баркс/Эпонина |- | Drink with Me || Дәниел Хаттлстоун/Гаврош,Эдди Рэдмэйн/Мариус Понмерси |- | The Final Battle || студенттер және бүкіл актерлік құрама |- | Empty Chairs at Empty Tables || Эдди Рэдмэйн/Мариус Понмерси |- | The Bishop || Колм Уилкинсон/Мириэль |- | At the End of the Day || Хью Джекман/Жан Вальжан, Энн Хэтэуэй/Фантина, бригадирлер және зауыт жұмысшылары |- | The Confrontation || Хью Джекман/Жан Вальжан,Рассел Кроу/Жавер |- | Mater of the House || Саша Барон Коэн/месье Тенардье, Хэлена Бонэм Картер/мадам Тенардье |- | Stars || Рассел Кроу/инспектор Жавер |- | In My Life/A Heart Full of Love || Аманда Сэйфрид/Козетта,Саманта Баркс/Эпонина, Эдди Рэдмэйн/Мариус Понмерси |- | One Day More || бүкіл актерлік құрама |- | Bring Him Home || Хью Джекман/Жан Вальжан |- | Javert's Suicide || Рассел Кроу/Жавер |- | Epilogue || бүкіл актерлік құрама |} {{Рейтингтер | rev1 = [[Allrovi]] | rev1Score = {{rating|3|5}}<ref>{{cite web|author=Perry Seibert|url=http://www.allmovie.com/movie/les-mis%C3%A9rables-v543275|title=Les Misérables (2012)|publisher=[[AllMovie]]|lang=en|accessdate=2013-02-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ENhPtUOx?url=http://www.allmovie.com/movie/les-mis%C3%A9rables-v543275|archivedate=2013-02-12|deadlink=no}}</ref> | rev2 = [[Internet Movie Database]] | rev2Score = {{rating|7.8|10}}<ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt1707386/|title=Les Misérables (2012)|publisher=[[IMDb]]|lang=en|accessdate=2013-02-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ENhQfDJd?url=http://www.imdb.com/title/tt1707386/|archivedate=2013-02-12|deadlink=no}}</ref> | rev3 = [[Empire (журнал)|Empire]] | rev3Score = {{rating|4|5}}<ref>{{cite web|url=http://www.empireonline.com/reviews/review.asp?FID=137471|author=Helen O'Hara|title=Empire's Les Miserables Movie Review|publisher=[[Empire (журнал)|Empire]]|lang=en|accessdate=2012-04-24|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ENhRJuEi?url=http://www.empireonline.com/reviews/review.asp?FID=137471|archivedate=2013-02-12|deadlink=no}}</ref> | rev4 = [[Metacritic]] | rev4Score = {{rating|7.3|10}}<ref name="metacritic1">{{cite web|url=http://www.metacritic.com/movie/les-miserables|title=Les Miserables|publisher=[[Metacritic]]|lang=en|accessdate=2013-02-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ENhT01zc?url=http://www.metacritic.com/movie/les-miserables|archivedate=2013-02-12|deadlink=no}}</ref> | rev5 = [[Rotten Tomatoes]] | rev5Score = {{rating|7|10}}<ref name="rotten">{{cite web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/les_miserables_2012/|title=Les Miserables|publisher=[[Rotten Tomatoes]]|lang=en|accessdate=2013-02-08}}</ref> | rev6 = [[Афиша (журнал)|Афиша]] | rev6Score = {{rating|4|5}}<ref>{{cite web|author=Станислав Зельвенский|url=http://www.afisha.ru/movie/209611/|title=Монструозная экранизация мюзикла по роману Гюго|publisher=[[Афиша (журнал)|Афиша]]|accessdate=2013-02-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6ENhTq5k1?url=http://www.afisha.ru/movie/209611/|archivedate=2013-02-12|deadlink=no}}</ref> }} === Пікірлер,мадақтар=== [[File:Hugh Jackman Suit.jpg|thumb|right|[[Хью Джекман]] «[[Алтын глобус]]» сыйлығына және фильмде жан Вальжанның рөлін орындағаны үшін «[[Оскар]]» сыйлығына ие болды.]] [[File:Anne Hathaway at the 2007 Deauville American Film Festival-01A.jpg|thumb|left|[[Энн Хэтэуэй]] кең мақтауға ие болып, «[[Оскар]]», «[[BAFTA]]», «[[Сыншылар таңдауы]]», «[[Алтын глобус]]» және фильмдегі ''Фантина'' рөлі үшін «[[Киноактерлер гильдиясы]]» марапатына ие болды.]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == {{Commonscat}} * {{IMDb title|}} * {{URL|http://www.tcm.turner.com/tcmdb/title/886142/Les-Mis-rables/|TCM}} киносайты * {{mojo title|lesmiserables2012}} * {{URL|https://www.rottentomatoes.com/m/les_miserables_2012|Rotten tomatoes}} * {{metacritic film|les-miserables}} [[Санат:2012 жылғы фильмдер]] bbzl38glzaefs09xb3w871mxa1lezzh 0 536113 3061985 2277791 2022-08-18T12:36:39Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Шынайы махаббат |Шынайы атауы = True Romance |Суреті =True romance.jpg |Сурет ені = |Жанры = [[криминалды драма]], [[мелодрама]] |Режиссёрі = [[Тони Скотт]] |Продюсері =[[Билл Ангер]]<br />[[Гари Барбер]]<br />[[Сэмюэл Хадида]]<br />[[Стив Перри]] |Сценарист = [[Квентин Тарантино]] |Актерлер = [[Кристиан Слэйтер]]<br />[[Дэннис Хоппер]]<br />[[Патрисия Аркетт]]<br />[[Гэри Олдмен]]<br />[[Кристофер Уокен ]] |Операторы = [[Джеффри Л. Кимболл]] |Композиторы = [[Ханс Циммер]] |Компания = {{Flagicon|USA}} [[Morgan Creek Productions]] <br />{{Flagicon|USA}} [[A Band Apart]]<br />{{Flagicon|USA}} [[Warner Bros.]] |Бюджеті =13 млн. $<ref name="Budget">{{cite web|title=''True Romance'' (1993) - Box office / business|url=http://www.imdb.com/title/tt0108399/business|work=[[Internet Movie Database]]|publisher=[[Amazon.com]]|accessdate=2012-11-16}}</ref> |Түсім = 12,8 млн $<ref name="Gross">{{cite web | url= http://boxofficemojo.com/movies/?id=trueromance.htm | title=True Romance (1993) | work=boxofficemojo.com |publisher=Box Office Mojo | accessdate=2011-08-18}}</ref> |Мемлекет = {{USA}} |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшынша]] |Ұзақтығы = 121 мин. |Жыл = 1993 |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = |imdb_id = 0108399 }} '''Шынайы махаббат''' ({{lang-en|True Romance}})&nbsp;— [[Квентин Тарантино]] сценариі бойынша 1993-жылы шыққан [[Тони Скотт]]ың көркем фильмі. ==Рөлдерде== {| class="wikitable" ! rowspan="1"|Актер ! rowspan="1"|Рөль |- | [[Кристиан Слэйтер]] | Кларенс Уорли |- | [[Патрисия Аркетт]] | Алабама Уитмэн |- | [[Майкл Рапапорт]] |Дик Ричи |- | [[Бронсон Пинчот]] |Эллиот Блитцер |- | [[Дэннис Хоппер]] | Клиффорд Уорли |- | [[Гэри Олдмен]] | Дрексл Спайви |- | [[Кристофер Уокен]] | Винченцо Кокотти |- | [[Сол Рубинек]] | Ли Доновиц |- | [[Джеймс Гандольфини]] | Вирджил |- | [[Брэд Питт]] | Флойд |- | [[Том Сайзмур]] | Коди Николсон |- | [[Крис Пенн]] | Никки Даймс |- | [[Вэл Килмер]] | Элвис |- | [[Сэмюэл Лерой Джексон|Сэмюэл Л. Джексон]] | үлкен Дон |- |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * {{imdb title|id=0108399|title=«Шынайы махаббат»}} {{Үлгі:Квентин Тарантино фильмдері}} [[Санат:АҚШ фильмдері]] [[Санат:Квентин Тарантино фильмдері]] jmgfmgbf9bp429i14z7dx8vqey6i8xn 0 540023 3062007 2294979 2022-08-18T13:29:14Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki '''Саят''' '''- Нова''' (лақап аты;шын аты жөні - Арутюн Саядян)([[1712]], Тбилиси,[[1795]],Тбилиси) - армян ақыны. Қолөнерші отбасысында туған. Ақындық (ашуг) даңқы ерте танылды. Грузин патшасы Ираклий II-нің сарайында біраз уақыт қызмет еткенімен оның озбыр шонжарларымен сыйыса алмады. Сарай маңынан қуғындалып, әділетсіздік тақсіретін көп тартты, тіршіліктің талай ауыр тауқыметін бастан кешті. Ол - орта ғасырдағы армян поэзиясының аса көрнекті өкілі. Оның поэзиясы өмірге құштарлық әуенімен ерекше назар аударады. Махаббат лирикасы әлеуметтік мазмұнға толы ("Мен сені сүйгендіктен іңкәрмін", "Бұлбұлға" т.б.). Дін мен қараңғылық шырмаған феодализм дәуірінде Саят - Нова адамгершілікті жырлады, қарапайым еңбек адамын ардақтады. Оның өнері бертінгі дәуірдегі армян, грузин және әзірбайжан поэзиясының дамуына үлкен ықпал жасады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} <ref>Қазақ Совет энциклопедиясы, 1976 жыл, Алматы,10 том, 76 бет</ref> [[Санат:1712 жылы туғандар]] [[Санат:1795 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:Тұлғалар]] 11btfethvhwqd2tcvddzqn6y4a09971 0 544810 3062238 3049609 2022-08-19T06:48:32Z Aseltengebaeva21nis 116829 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki {{Шахматшы | есімі = Динара Рамазанқызы Сәдуақасова | шынайы есімі = | суреті = 2022-Dinara-Saduakassova.JPG | сурет тақырыбы = | мемлекеттер = {{KAZ}} | туған кездегі есімі = | туған күні = 31.10.1996 | туған жері = {{туғанжері|Нұр-Сұлтан{{!}}Ақмола|Нұр-Сұлтанда}}, [[Қазақстан]] | қайтыс болған күні = | қайтыс болған жері = | тұрғылықты жері = | лауазымы = Халықаралық шебер (2017), гроссмейстер (2012), халықаралық шебер (2011) | максималды рейтингі = 2519 <small>(қаңтар 2020)</small> | марапаттары мен сыйлықтары = {{(!}} {{!}}{{Құрмет ордені}}{{!!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}} {{!)}} | ФИДЕ нөмірі = 13700090 | сайты = | Commons = Dinara Saduakassova }} '''Динара Рамазанқызы Сәдуақасова''' ([[31 қазан]] [[1996]], [[Астана]], [[Қазақстан]])&nbsp;— қазақстандық [[шахматшы]], әйелдер арасында [[Гроссмейстер (шахмат)#Халықаралық гроссмейстер|халықаралық гроссмейстер]] (2012). Динара Сәдуақасова [[шахмат]]та ойнауды бес жасында үйренген. Шындап он жасында қатыса бастаған. Шахматтан басқа музыка, теннис, жүзумен айналысады. Тілдерді үйренеді. Орта мектепті үздік бітірген. 11 жасында музыка мектебінің фортепиано класын үздік дипломмен бітірді. [[Қазақстан]]ның әйелдер арасында ең жас [[Гроссмейстер (шахмат)|гроссмейстері]] (гроссмейстер [[2012 жыл]]ы 16 жасында атанды)<ref>[http://zonakz.net/articles/59609?mode=reply/about/шахматшы Динара Сәдуақасова [[Қазақстан]]ның әйелдер арасында ең жас [[Гроссмейстер (шахмат)|гроссмейстері]] атанды</ref> [[2011 жыл]]&nbsp;— «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен марапатталуы<ref>[http://gmschool.kz/news/item/intervyu-s-dinaroj-saduakasovoj-2.html/about/ Динара Сәдуақасова «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен марапатталды]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> «Жастар-2011» жастар сыйлығын «Жылдың жас спортшысы» байқауында жеңіп алды<ref>[http://vecher.kz/node/7219/about/ 2011 жылдың Үздік жас спортшысы]</ref><ref>[http://tengrinews.kz/science/luchshim-molodyim-uchenyim-kazahstana-stal-sozdatel-vaktsinyi-protiv-ptichego-202534/ Қазақстанның ең үздік жас ғалымы құс тұмауына қарсы вакцина құрушы атанды. Ғылым. Tengrinews.kz<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Спикер форума «Интеллектуальная нация&nbsp;— 2011»<ref>[http://zhastar.kz/index.php?Itemid&catid=5:2011-09-27-21-21-23&id=115:-l-r&lang=en&option=com_content&view=article/about/ Спикер Форума «Интеллектуальная нация&nbsp;— 2011»]</ref> 8 наурызға арналған Қазақстан Республикасы Президентімен мерекелік кездесуге қатысушысы (07.03.2012)<ref>[http://tengrinews.kz/kazakhstan_news/nursultan-nazarbaev-pozdravil-jenschin-s-8-marta-209728/about/ Қазақстан Президенті 8 наурыз мерекесімен құттықтады]</ref><ref>[http://aktau-site.ru/index.php?cat=1&fla=news&idd=8819&ids=1&nma=blog/about/ 8 наурыз күні Республика Президентімен отырыста Динара Сәдуақасова спортшылар қауымының атынан барды]</ref> [[2013 жыл]]ғы «SportReview» журналына сәйкес үздік спортшы атанды. Признана лучшей спортсменкой [[2014 год]]а по версии газеты "Караван" <ref>[http://www.caravan.kz/article/99521/about Спорт-2014: итоги, страсти, сенсации] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150618125722/http://www.caravan.kz/article/99521/about |date=2015-06-18 }}</ref> [[2014 жыл]]дың наурыз айында Астана қаласында Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Гроссмейстер Динара Сәдуақасова кубогы» шахмат турнирі өтті<ref>[http://www.prosportkz.kz/ru/news/32409.html Прошёл Кубок гроссмейстера Динары Садуакасовой ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150101105626/http://www.prosportkz.kz/ru/news/32409.html |date=2015-01-01 }}</ref> [[2014 жыл]]дың жазында өзінің стипендиясына өз тарапына негізделген «Шахматтан алғашқы қадамдар» кітабын жариялады<ref>[http://vechastana.kz/sport/dinara-saduakasova-stala-avtorom-pervoy-knigi-obuchayushchey-igre-v-shakhmaty/ Динара Сәдуақасова шахмат ойнауға үйрететін бірінші кітаптың авторы атанды] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150101105638/http://vechastana.kz/sport/dinara-saduakasova-stala-avtorom-pervoy-knigi-obuchayushchey-igre-v-shakhmaty/ |date=2015-01-01 }}</ref> «Респект спортсмен» («Халық таңдаулысы 2014») санатындағы ұлттық сыйлығының лауреаты<ref>[http://sports.kz/news/dinara-saduakasova-poluchila-respekt-sportsmen Динара Сәдуақасова «Респект спортсмен» иеленді]</ref> «Отважная пешка», «Белая ладья», «Мемориал П. Измайлова» (Ресей), «Х. Омарованы еске алу» (Қазақстан), «Г. Агзамованы еске алу» (Өзбекстан), «Мемориал Л. Руденко-2009» Халықаралық турнирлерінің бірнеше дүркін чемпионы. [[2016 жыл]]дан қазақстандық оқушылар Динара Сәдуақасованың «Шахматтың алғашқы қадамдары» кітабымен шахмат үйренеді<ref>[http://prosportkz.kz/ru/news/74548.html Казахстанские школьники будут учиться шахматам по книге Динары Садуакасовой] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306192547/http://prosportkz.kz/ru/news/74548.html |date=2016-03-06 }}</ref> [[Қазақстан]] Тәуелсіздігінің 25 жылдығын мерекелеу қарсаңында 2016 жылғы желтоқсанда Динара Сәдуақасова ерекшеленген бір топ мәдениет пен өнер өкілдерімен бірге «[[«Құрмет» ордені|Құрмет]]» орденімен марапатталды <ref>[http://khabar.kz/ru/news/politika/item/70547-gosudarstvennyj-sekretar-kazakhstana-gulshara-abdykalikova-vruchila-gosnagrady-izvestnym-lichnostyam-strany Государственный секретарь Казахстана Гульшара Абдыкаликова вручила госнаграды известным личностям страны]</ref>. == Шахматтағы жетістіктері == * 2004&nbsp;— вице&nbsp;—чемпион, Азияның 8 жасқа дейінгі қыздар арасында. * 2007&nbsp;— вице&nbsp;— чемпион, 12 жасқа дейінгі қыздар арасында<ref>[http://www.fide.com/index.php?option=com_fidecalendar&view=archiveview&aid=114/about/ Архив ФИДЕ, Второе место на ЧМ по шахматам среди девушек до 12 лет]</ref> * 2010&nbsp;— әлем чемпионы, 14 жасқа дейінгі қыздар арасында<ref>[http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1290150420/about/ Динара Сәдуақасова (юная чемпионка мира по шахматам): «Хочу стать мужским гроссмейстером!»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304115916/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1290150420%2Fabout%2F |date=2016-03-04 }}</ref><ref>[http://wycc2010.chessdom.com/wycc-girls-u14-standings/ WYCC, girls U14 standings<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>,<ref>[http://www.altyn-orda.kz/zhansaya-abdumalik-trener-uvidel-vo-mne-talant/about/ Дармен Садвакасов, международный гроссмейстер:— Динара 14 жасқа дейінгі қыздар арасында әлем чемпионы атанды, бірақ бұндай табысқа, әлі ешкім жетпеген, үлкен жетістіктерге қол жеткізді, және бұл үлкен жетістік]</ref> * 2010&nbsp;— [[Дубай (әмірлік)|Дубай]] Шейхінің Кубок иегері <ref>[http://kazembassy.ru/ru/arhivnews/4752-newsproch156/about/ Кубок Шейха Дубай у Динары]</ref> * 2010&nbsp;— әлем вице&nbsp;— чемпион, 15 жасқа дейінгі оқушылар арасында<ref>[http://www.fide.com/index.php?option=com_fidecalendar&view=archiveview&aid=816/about/ Архив ФИДЕ, Второе место на ЧМ среди школьниц до 15 лет]</ref> * Сегіз дүркін Қазақстан әйелдері арасында Республикасының абсолютті чемпионы 10,12,14,16,18 жасқа дейін.<ref>[http://bolashak.kz/ru/news/single/958/about/ Динара вновь на равных с мужчинами]</ref><ref>[http://www.youtube.com/watch?v=C91V2P44OLw/about/ Наука побеждать от Динары Садуакасовой]</ref> * 2012&nbsp;— 17 жасқа дейінгі оқушылар арасында әлем чемпионы<ref>[http://www.fide.com/index.php?option=com_fidecalendar&view=archiveview&aid=816/about/ Первое место в ЧМ среди школьниц до 17 лет]</ref><ref>[http://bolashak.kz/ru/news/single/117/about/ Динара&nbsp;— королева шахмат…Она&nbsp;— представитель интеллектуальной элиты]</ref>. * 2012&nbsp;— 16 жасында [[Қазақстан]] әйелдері арасында ең жас [[Гроссмейстер (шахматы)#Халықаралық гроссмейстер|халықаралық гроссмейстер]]. * 2014 — «Memorial Ridha Belkadhi Women’s Tournament» ([[Тунис]]) жасөспірімдер арасындағы халықаралық турнир бірінші орын иегері * 2014 — "Benasque open" әйелдер арасында бірінші орын мен жасөспірімдер арасындағы халықаралық турнирде бірінші орын<ref>[http://www.kazpravda.kz/news/sport/shahmatistka-dinara-saduakasova-oderzhala-pobedu-na-turnire-v-ispanii/about Шахматистка Динара Сәдуақасова одержала победу на турнире в Испании]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> ([[Испания]]) * 2014 — Бүкіләлемдік шахмат олимпиадасында Қазақстан Республикасының құрама командасының ең үздік нәтижесі<ref>[http://www.caravan.kz/article/90681/about Динара Сәдуақасова: Жертва была не напрасной] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150618113604/http://www.caravan.kz/article/90681/about |date=2015-06-18 }}</ref> ([[Тромсе]]), без замен и поражений набрала 8,5 очков из 11 возможных <ref>[http://www.talgar-sity.kz/novosti-kazahstana/dinara-saduakasova-porazila-vseh-na-vsemirnoi-shahmatnoi-olimpiade.html/about Динара Сәдуақасова поразила всех на Всемирной шахматной Олимпиаде]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * 2014, қыркүйек — 18 жасқа дейінгі қыздар арасында әлем чемпионы ([[Дурбан]], [[ОАР]])<ref>[http://sk-sport.kz/ru/news/6683 Динара Сәдуақасова 18 жасқа дейінгі қыздар арасында әлем чемпионы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150101092156/http://sk-sport.kz/ru/news/6683 |date=2015-01-01 }}</ref>. * 2015, маусым — Әйелдер арасында Орталық Азия чемпионы (ФИДЕ аймақтық 3.4. турнирінде ([[Душанбе]], [[Тәжікстан]]) <ref>[http://vesti.kz/chess/205897/ Впервые играла в зональном турнире и сразу победила - шахматистка Динара Садуакасова]</ref>. *2015, қазан — [[Ереван]]да өткен университтер арасындағы Еуропа чемпионатын жеңіп алды ([[Армения]]), [[УГГУ]] ([[Екатеринбург]], [[Ресей]]) атынан қатысты<ref>[http://gazeta.caravan.kz/articles/dinara-saduakasova-poprobuyu-sily-s-chempionom-mira-articleID117116.html Золото она выиграла в турнире среди университетов в Ереване]</ref>. *2016, сәуір — Азия халықтарының кубогында қола медаль алған Қазақстан әйелдер құрамасының бірінші тақтайы ([[Дубай]], [[Біріккен Араб Әмірліктері]]) <ref>[http://prosportkz.kz/ru/news/81227.html Бронзовая Азия]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. *2016, маусым — [[Ташкент]]те әйелдер арасында шахматтан Азия чемпионатында Динара, үндістандық тек жарты ұпайға Бхакти Кулкарниден ұтылып күміс медаль жеңіп алды <ref>[http://www.zakon.kz/4799106-shakhmatistka-dinara-saduakasov-s.html Шахматистка Динара Садуакасова: С годами становлюсь увереннее, по-спортивному злой]</ref>. *2016, тамыз — 20 жасқа дейінгі қыздар арасында әлем чемпионы ([[Бхубанесвар]], [[Индия]])<ref>[http://www.sports.kz/news/saduakasova-stala-chempionkoy-mira-po-shahmatam Садуакасова стала чемпионкой мира по шахматам]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан шахматшылары]] [[Санат:Шахмат гроссмейстерлері]] n3n6odqru1vgj4hqlkw69usibbgfrb7 0 557823 3062071 2944505 2022-08-18T16:15:24Z Төрехан Мағжан 122292 Қатені түзедім wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Рияд Махрез |толық аты = Рияд Махрез |лақап аты = |сурет = Algérie - Arménie - 20140531 - Riyad Mahrez.jpg |сурет ені = 250px |атауы = |туған күні = 21.02.1991 |туылған жері = [[Франция]] |азаматтығы = {{байрақ|Алжир}} |бойы = 179 см |салмағы = 61 кг |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]] |номері = 26 |клубтары = {{футбол карьерасы |2009—2010|{{ту|Франция}} [[Кемпер]]|27 (1) |2010—2014|{{ту|Франция}} [[Гавр (футбол клубы)|Гавр]]|60 (24) |2014—2018|{{ту|Англия}} [[Лестер Сити]]|158 (42) |2018—|{{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]]|99 (29)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014—|{{футбол|Алжир}}|70 (26)}} }} '''Рияд Махрез''' ( [[Араб тілі|араб]]. رياض محرز‎, [[Француз тілі|фр]]. ''Riyad Mahrez'', 21 ақпан 1991, [[Сарсель]], [[Валь-д’Уаз]], [[Иль-де-Франс]], [[Франция]]) — алжирлік футболшы, «[[Манчестер Сити]]» футбол клубы және [[Алжир Ұлттық футбол құрамасы|Алжир құрамасының]] жартылай қорғаушысы. == Клубтық мансабы == === «Кемпер» === «[[ААС Сарсель]]» футбол клубының түлегі. 2009 жылы 4 дивизионда өнер көрсететін «Кемпер» футбол клубыңа ауысты, бұл командада 27 ойында 1 гол соқты. === «Гавр» === 2010 жылы Махрез «Гавр» футбол клубыңа ауысты. 2011/12 маусымнан «Гавр» командасының сапында Лига 2-да өнер көрсетті. 2012/13 жылғы маусымда негізгі құрамда ойнай бастады. Чемпионаттың 38 кездесуінде 34 ойында өнер көрсетті. === «Лестер Сити» === 11 қаңтар күні 2014 жылы Рияд Махрез «[[Лестер Сити]]» футбол клубымен 3,5-жылдық келісім шартқа қол қойды, трансфер құны 400 мың еуро болды. Ағылшындық Чемпионшипте 25 қаңтар күні дебюті өтті. Найджел Пирсон сол кездегі команданың бапкері футболшы үлкен сенім артып оны жиі негізгі құрамға шығарды. 2013/14 жылдың маусымы бойынша Марез «Лестер» құрамында Чемпионшион жеңімпазы атаңды. 5 желтоқсан 2015 жылы өзінің мансабындағы ең алғашқы хет-тригін «Суонси» қақпасыңа соқты. 2015/16 маусымында Ағылшын Премьер лигасының ең үздік ойыншысы аталып, Лестер Сити футбол клубымен чемпиондық атаққа ие болды. == Жеке өмірі == Риядтың әкесі — алжирлік, ал анасы — мароккалық. == Жетістіктері == ==== Лестер Сити ==== * Ағылшын Премьер Лигасының чемпионы: 2015/16 * Ағылшын Футбол Лигасының чемпионы: 2013/14 '''Алжир''' * Африка Ұлттары кубогының жеңімпазы: 2019 ==== Жеке ==== * Ағылшын Премьер Лигасының ең үздік футболшысы: 2015/16 * Алжир еліндегі ең үздік футболшы: 2015 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://int.soccerway.com/players/riyad-mahrez/156662/ Рияд Марез] {{commons|Category:Riyad Mahrez}} [[Санат:Алжир футболшылары]] [[Санат:21 ақпанда туғандар]] [[Санат:Сарсельде туғандар]] [[Санат:Алжир Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Кемпер Корнуай ФК ойыншылары]] [[Санат:Гавр ФК ойыншылары]] [[Санат:Лестер Сити ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Африка чемпиондары]] [[Санат:Манчестер Сити ФК ойыншылары]] 02bh9y47gkctwz4pzpsvvi8cfnfxcpu 3062074 3062071 2022-08-18T16:20:46Z Төрехан Мағжан 122292 Қатені түзедім wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Рияд Маһрез |толық аты = Рияд Маһрез |лақап аты = |сурет = Algérie - Arménie - 20140531 - Riyad Mahrez.jpg |сурет ені = 250px |атауы = |туған күні = 21.02.1991 |туылған жері = [[Франция]] |азаматтығы = {{байрақ|Алжир}} |бойы = 179 см |салмағы = 61 кг |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]] |номері = 26 |клубтары = {{футбол карьерасы |2009—2010|{{ту|Франция}} [[Кемпер]]|27 (1) |2010—2014|{{ту|Франция}} [[Гавр (футбол клубы)|Гавр]]|60 (24) |2014—2018|{{ту|Англия}} [[Лестер Сити]]|158 (42) |2018—|{{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]]|99 (29)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014—|{{футбол|Алжир}}|70 (26)}} }} '''Рияд Маһрез''' ( [[Араб тілі|араб]]. رياض محرز‎, [[Француз тілі|фр]]. ''Riyad Mahrez'', 21 ақпан 1991, [[Сарсель]], [[Валь-д’Уаз]], [[Иль-де-Франс]], [[Франция]]) — алжирлік футболшы, «[[Манчестер Сити]]» футбол клубы және [[Алжир Ұлттық футбол құрамасы|Алжир құрамасының]] жартылай қорғаушысы. == Клубтық мансабы == === «Кемпер» === «[[ААС Сарсель]]» футбол клубының түлегі. 2009 жылы 4 дивизионда өнер көрсететін «Кемпер» футбол клубыңа ауысты, бұл командада 27 ойында 1 гол соқты. === «Гавр» === 2010 жылы Маһрез «Гавр» футбол клубыңа ауысты. 2011/12 маусымнан «Гавр» командасының сапында Лига 2-да өнер көрсетті. 2012/13 жылғы маусымда негізгі құрамда ойнай бастады. Чемпионаттың 38 кездесуінде 34 ойында өнер көрсетті. === «Лестер Сити» === 11 қаңтар күні 2014 жылы Рияд Маһрез «[[Лестер Сити]]» футбол клубымен 3,5-жылдық келісім шартқа қол қойды, трансфер құны 400 мың еуро болды. Ағылшындық Чемпионшипте 25 қаңтар күні дебюті өтті. Найджел Пирсон сол кездегі команданың бапкері футболшы үлкен сенім артып оны жиі негізгі құрамға шығарды. 2013/14 жылдың маусымы бойынша Марез «Лестер» құрамында Чемпионшион жеңімпазы атаңды. 5 желтоқсан 2015 жылы өзінің мансабындағы ең алғашқы хет-тригін «Суонси» қақпасыңа соқты. 2015/16 маусымында Ағылшын Премьер лигасының ең үздік ойыншысы аталып, Лестер Сити футбол клубымен чемпиондық атаққа ие болды. == Жеке өмірі == Риядтың әкесі — алжирлік, ал анасы — мароккалық. == Жетістіктері == ==== Лестер Сити ==== * Ағылшын Премьер Лигасының чемпионы: 2015/16 * Ағылшын Футбол Лигасының чемпионы: 2013/14 '''Алжир''' * Африка Ұлттары кубогының жеңімпазы: 2019 ==== Жеке ==== * Ағылшын Премьер Лигасының ең үздік футболшысы: 2015/16 * Алжир еліндегі ең үздік футболшы: 2015 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://int.soccerway.com/players/riyad-mahrez/156662/ Рияд Марез] {{commons|Category:Riyad Mahrez}} [[Санат:Алжир футболшылары]] [[Санат:21 ақпанда туғандар]] [[Санат:Сарсельде туғандар]] [[Санат:Алжир Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Кемпер Корнуай ФК ойыншылары]] [[Санат:Гавр ФК ойыншылары]] [[Санат:Лестер Сити ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Африка чемпиондары]] [[Санат:Манчестер Сити ФК ойыншылары]] n8n356q8d9vn0ei030fv4tos4ilj5qa 3062076 3062074 2022-08-18T16:23:09Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Рияд Марез]] бетін [[Рияд Маһрез]] бетіне жылжытты: Дұрыстадым wikitext text/x-wiki {{Футболшы |есімі = Рияд Маһрез |толық аты = Рияд Маһрез |лақап аты = |сурет = Algérie - Arménie - 20140531 - Riyad Mahrez.jpg |сурет ені = 250px |атауы = |туған күні = 21.02.1991 |туылған жері = [[Франция]] |азаматтығы = {{байрақ|Алжир}} |бойы = 179 см |салмағы = 61 кг |позиция = жартылай қорғаушы |қазіргі клуб = {{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]] |номері = 26 |клубтары = {{футбол карьерасы |2009—2010|{{ту|Франция}} [[Кемпер]]|27 (1) |2010—2014|{{ту|Франция}} [[Гавр (футбол клубы)|Гавр]]|60 (24) |2014—2018|{{ту|Англия}} [[Лестер Сити]]|158 (42) |2018—|{{ту|Англия}} [[Манчестер Сити]]|99 (29)}} |ұлттық құрамы = {{футбол карьерасы |2014—|{{футбол|Алжир}}|70 (26)}} }} '''Рияд Маһрез''' ( [[Араб тілі|араб]]. رياض محرز‎, [[Француз тілі|фр]]. ''Riyad Mahrez'', 21 ақпан 1991, [[Сарсель]], [[Валь-д’Уаз]], [[Иль-де-Франс]], [[Франция]]) — алжирлік футболшы, «[[Манчестер Сити]]» футбол клубы және [[Алжир Ұлттық футбол құрамасы|Алжир құрамасының]] жартылай қорғаушысы. == Клубтық мансабы == === «Кемпер» === «[[ААС Сарсель]]» футбол клубының түлегі. 2009 жылы 4 дивизионда өнер көрсететін «Кемпер» футбол клубыңа ауысты, бұл командада 27 ойында 1 гол соқты. === «Гавр» === 2010 жылы Маһрез «Гавр» футбол клубыңа ауысты. 2011/12 маусымнан «Гавр» командасының сапында Лига 2-да өнер көрсетті. 2012/13 жылғы маусымда негізгі құрамда ойнай бастады. Чемпионаттың 38 кездесуінде 34 ойында өнер көрсетті. === «Лестер Сити» === 11 қаңтар күні 2014 жылы Рияд Маһрез «[[Лестер Сити]]» футбол клубымен 3,5-жылдық келісім шартқа қол қойды, трансфер құны 400 мың еуро болды. Ағылшындық Чемпионшипте 25 қаңтар күні дебюті өтті. Найджел Пирсон сол кездегі команданың бапкері футболшы үлкен сенім артып оны жиі негізгі құрамға шығарды. 2013/14 жылдың маусымы бойынша Марез «Лестер» құрамында Чемпионшион жеңімпазы атаңды. 5 желтоқсан 2015 жылы өзінің мансабындағы ең алғашқы хет-тригін «Суонси» қақпасыңа соқты. 2015/16 маусымында Ағылшын Премьер лигасының ең үздік ойыншысы аталып, Лестер Сити футбол клубымен чемпиондық атаққа ие болды. == Жеке өмірі == Риядтың әкесі — алжирлік, ал анасы — мароккалық. == Жетістіктері == ==== Лестер Сити ==== * Ағылшын Премьер Лигасының чемпионы: 2015/16 * Ағылшын Футбол Лигасының чемпионы: 2013/14 '''Алжир''' * Африка Ұлттары кубогының жеңімпазы: 2019 ==== Жеке ==== * Ағылшын Премьер Лигасының ең үздік футболшысы: 2015/16 * Алжир еліндегі ең үздік футболшы: 2015 == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * [http://int.soccerway.com/players/riyad-mahrez/156662/ Рияд Марез] {{commons|Category:Riyad Mahrez}} [[Санат:Алжир футболшылары]] [[Санат:21 ақпанда туғандар]] [[Санат:Сарсельде туғандар]] [[Санат:Алжир Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары]] [[Санат:Кемпер Корнуай ФК ойыншылары]] [[Санат:Гавр ФК ойыншылары]] [[Санат:Лестер Сити ФК ойыншылары]] [[Санат:Футболдан Африка чемпиондары]] [[Санат:Манчестер Сити ФК ойыншылары]] n8n356q8d9vn0ei030fv4tos4ilj5qa 0 558621 3062028 2956816 2022-08-18T13:47:51Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Фильмдер тізімі толықтыру wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі =Дайан Уист |шынайы есімі =Dianne Wiest |сурет =Dianne Wiest 2009.jpg |сурет ені = |сурет атауы =Уист 2009 жылы |туған кездегі есімі = |туған күні =28.3.1948 |туған жері =Канзас-Сити, Миссури, АҚШ |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = |азаматтығы ={{USA}} |белсенді жылдары =1975 |бағыты = |киностудия = |марапаттары = |imdb_id = |сайты = }} '''Дайан Уист''' ([[Ағылшын тілі|ағыл]]. Dianne Wiest; [[28 наурыз]] [[1948 жыл|1948 жылы]] дүниеге келген) — америкалық актриса, екі [[Оскар марапаты|«Оскар»]] премиясының және «[[Алтын глобус|Алтын глобу]]<nowiki/>с» , «[[Эмми]]<nowiki/>» премияларының йегері.  == Мансабы == Вуди Алленнің «Ханна және оның әпкелері» (1986)  фильміндегі рөлі үшін ол «Екінші дәрежелі үздік актриса» категориясы бойынша «Оскар» премиясының йесі атанған болатын. Осын жетісітігінің арқасынад ол «Жоғалған балалар» фильміне түсіп өз мансабын жалғастырды, осыдан кейін «Ата-аналар» (1989) рөлімен фильмге түсті, бұл рөлі үшін «Оскар» пермиясына үміткер болған болатын.  1990 жылы ол Тима Бертонның «Эдвард Руки-қайшы» фильміндегі түсірілімдеріне түсті. Содан кейін Уист қайтадан «Бродвейге оқтар» (1994) фильміне түсу үшін Аленнге қайта оралады. Осы рөлі үшін  Уист Америкалық академияның екінші марапатына йе болады.  Критиктердің Вуди Алленнің фильмдеріндегі жұмысына мойындауларын алғаннан кейін Уисттің сахнада пайда болуы сирек кездесестін жағдай болды. 2003 жылы Уист Аль Пачионмен бірге Саломеи қойылымында пайда болды.  == Жеке өмірі == Уист Канзес-ситиде (Миссури, АҚШ) әскери қызметкердің отбасында дүниеге келді. Даяйнның екі туған ағасы бар: Грег және Дон. Мектепте ол балерина болуды арман еткен, бірақ кейіннен Мэриленд университетіндегі оқу барысында театр өнерімен шұғылдана бастады. Ол университетті 1969 жылы аяқтап, ғылым және өнерден дәреже алды.  Уист ешқашан күйеуге шықпаған, екі асыранды баланы асырап, өсірді (1987 және 1991 жылы туылғандар). Барлық өмірін ол Манхэттенде өткізді. 2015 жылдың басында, жұмыс жоқ болғандықтан және жалға алып отырған жалдамалы пәтердің бес мың доллардан біраз жоғары ақысын төлей алмағандықтан, Уистке өзінің 79-көшедегі апартаменттерін тастап кетуге тура келді. == Фильмография == {| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Жылы''' ! !Қазақша атауы !Ағылынша атауы ! '''Рөлі''' ! '''Фиьмнің режиссері''' |- | rowspan="2" |1984 | |«Ғашықтар» |Falling in Love<br> |Изабель<br> <br> |Углу Гросберд |- | |«Бостар» | Footloose<br> |- |1985 | |«Танымал роза Каира» |The Purple Rose of Cairo |Эмма |Вуди Аллен |- |1986 | |«Ханна және оның әпкелері» |Hannah and Her Sisters<br> |Холли |Вуди Аллен |- | rowspan="3" |1987 | |«Радио күндері» | Radio Days<br> |Беа |Вуди Аллен |- | |«Қыркүйек» |September<br> |Стефани |Вуди Аллен |- | |«Жоғалған балалар» | The Lost Boys<br> |Люси Эмерсон<br> ({{Үлгі:Lang-en|Lucy Emerson}}) |Джоэл Шумахер |- |1989 | |«Ата-аналар» |Parenthood<br> |Хелен<br> ({{Үлгі:Lang-en|Helen}}) |Рон Ховард |- |1990 | |«Эдвард Руки-қайшылар» |Edward Scissorhands<br> |Пэг Боггс |[[Тим Бёртон]] |- |1991 | |«Кішкентай адам тейт» |Little Man Tate<br> |Джейн Грирсон<br> ({{Үлгі:Lang-en|Jane Grierson}}) |Джоди Фостер |- | rowspan="3" |1994 | |«Бродвеймен оқтар» |Bullets Over Broadway<br> |Хелен Синклер |Вуди Аллен |- | |«Фараондар мен Робберсондар» |Cops And Robbersons<br> |- | |«Барлаушы» | The Scout<br> |Майкл Ритчи |- | rowspan="2" |1996 | |«Құстар торы» |The Birdcage<br> |- | |«Компаньон» |The Associate<br> |Салли Дуган |- | rowspan="2" |1998 | |«Практикалық магия» | Practical Magic<br> |тётя Бриджет Оуэнс |Гриффин Данн |- | |«Сиқыршы» |The Horse Whisperer<br> |Роберт Редфорд |- |2000 | |«Оныншы патшалық» |The 10th Kingdom<br> |Злая Королева / Кристин Льюис |- |2001 | |«Мен-Сэм» | I Am Sam<br> |Джесси Нельсон |- |2002 | |«Рахмет, доктор Рей» | Merci Docteur Rey<br> |- |2004<br> | |«6-категория: Қаақтығыс күні» |Category 6: Day of Destruction<br> |- |2006 | |«Өз қасиеттеріңді қалай білуге боладды» |A Guide to Recognizing Your Saints<br> |Флори<br> ({{Үлгі:Lang-en|Flori}}) |- | rowspan="2" |2007 | |«Арнау» |Dedication |Кэрол |- | |«Ағаңның қалыңдығына ғашық юолу» |Dan in Real Life<br> |- | rowspan="2" |2008 | |«Пассажирлер» |Passengers |- | |«Нью-Йорк, Нью-Йорк» |Synecdoche, New York |- |2010 | |«Апан» |Rabbit Hole<br> | Нэт |Джон Кэмерон Митчелл |- |2012 | |«Ең жақын дос» |Darling Companion<br> | Пенни |Лоуренс Кэздан |- |2014 | |«Төмендету» |The Humbling | Кэрол |Барри Левинсон |- | 2015 — 2016 |с |Бөлшектерден тұратын өмір | ''Life in Pieces'' | Джоан Шорт |- | rowspan="" |2018 |<small>ф</small> |Есірткі курьері |''The Mule'' |Мэри |- | rowspan="" |2020 |<small>ф</small> |Айта берсін |''Let Them All Talk'' |Сьюзан |- | rowspan="" |2021 |<small>ф</small> |Мен көп көңіл бөлемін |''I Care a Lot'' |Дженнифер Питерсон |} == Примечания == <div class="references-small" style=""> </div> [[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Тәуелсіз рух сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Оскар сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]] [[Санат:1948 жылы туғандар]] odo4bnhistcfnj27i1jum4embmmhjqs 3062034 3062028 2022-08-18T14:04:55Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Фильмдер тізімі толықтыру wikitext text/x-wiki {{Кинематограф |есімі =Дайан Уист |шынайы есімі =Dianne Wiest |сурет =Dianne Wiest 2009.jpg |сурет ені = |сурет атауы =Уист 2009 жылы |туған кездегі есімі = |туған күні =28.3.1948 |туған жері =Канзас-Сити, Миссури, АҚШ |қайтыс болған күні = |қайтыс болған жері = |мамандығы = |азаматтығы ={{USA}} |белсенді жылдары =1975 |бағыты = |киностудия = |марапаттары = |imdb_id = |сайты = }} '''Дайан Уист''' ([[Ағылшын тілі|ағыл]]. Dianne Wiest; [[28 наурыз]] [[1948 жыл|1948 жылы]] дүниеге келген) — америкалық актриса, екі [[Оскар марапаты|«Оскар»]] премиясының және «[[Алтын глобус|Алтын глобу]]<nowiki/>с» , «[[Эмми]]<nowiki/>» премияларының йегері.  == Мансабы == Вуди Алленнің «Ханна және оның әпкелері» (1986)  фильміндегі рөлі үшін ол «Екінші дәрежелі үздік актриса» категориясы бойынша «Оскар» премиясының йесі атанған болатын. Осын жетісітігінің арқасынад ол «Жоғалған балалар» фильміне түсіп өз мансабын жалғастырды, осыдан кейін «Ата-аналар» (1989) рөлімен фильмге түсті, бұл рөлі үшін «Оскар» пермиясына үміткер болған болатын.  1990 жылы ол Тима Бертонның «Эдвард Руки-қайшы» фильміндегі түсірілімдеріне түсті. Содан кейін Уист қайтадан «Бродвейге оқтар» (1994) фильміне түсу үшін Аленнге қайта оралады. Осы рөлі үшін  Уист Америкалық академияның екінші марапатына йе болады.  Критиктердің Вуди Алленнің фильмдеріндегі жұмысына мойындауларын алғаннан кейін Уисттің сахнада пайда болуы сирек кездесестін жағдай болды. 2003 жылы Уист Аль Пачионмен бірге Саломеи қойылымында пайда болды.  == Жеке өмірі == Уист Канзес-ситиде (Миссури, АҚШ) әскери қызметкердің отбасында дүниеге келді. Даяйнның екі туған ағасы бар: Грег және Дон. Мектепте ол балерина болуды арман еткен, бірақ кейіннен Мэриленд университетіндегі оқу барысында театр өнерімен шұғылдана бастады. Ол университетті 1969 жылы аяқтап, ғылым және өнерден дәреже алды.  Уист ешқашан күйеуге шықпаған, екі асыранды баланы асырап, өсірді (1987 және 1991 жылы туылғандар). Барлық өмірін ол Манхэттенде өткізді. 2015 жылдың басында, жұмыс жоқ болғандықтан және жалға алып отырған жалдамалы пәтердің бес мың доллардан біраз жоғары ақысын төлей алмағандықтан, Уистке өзінің 79-көшедегі апартаменттерін тастап кетуге тура келді. == Фильмография == {| class="wikitable sortable" style="margin-bottom: 10px;" ! '''Жылы''' ! !Қазақша атауы !Ағылынша атауы ! '''Рөлі''' |- | rowspan="2" |1984 | |«Ғашықтар» |Falling in Love |Изабель |- | |«Бостар» | Footloose |Ви |- |1985 | |«Танымал роза Каира» |The Purple Rose of Cairo |Эмма |- |1986 | |«Ханна және оның әпкелері» |Hannah and Her Sisters |Холли |- | rowspan="3" |1987 | |«Радио күндері» | Radio Days<br> |Беа |- | |«Қыркүйек» |September |Стефани |- | |«Жоғалған балалар» | The Lost Boys |Люси Эмерсон ({{Үлгі:Lang-en|Lucy Emerson}}) |- |1989 | |«Ата-аналар» |Parenthood |Хелен ({{Үлгі:Lang-en|Helen}}) |- |1990 | |«Эдвард Руки-қайшылар» |Edward Scissorhands |Пэг Боггс |- |1991 | |«Кішкентай адам тейт» |Little Man Tate |Джейн Грирсон ({{Үлгі:Lang-en|Jane Grierson}}) |- | rowspan="3" |1994 | |«Бродвеймен оқтар» |Bullets Over Broadway |Хелен Синклер |- | |«Фараондар мен Робберсондар» |Cops And Robbersons |Хелен Робинсон |- | |«Барлаушы» | The Scout |Майкл Ритчи |- | rowspan="2" |1996 | |«Құстар торы» |The Birdcage |Луиз Кили |- | |«Компаньон» |The Associate |Салли Дуган |- | rowspan="2" |1998 | |«Практикалық магия» | Practical Magic |тётя Бриджет Оуэнс |- | |«Сиқыршы» |The Horse Whisperer |Роберт Редфорд |- |2000 | |«Оныншы патшалық» |The 10th Kingdom |Зұлым патшайым / Кристин Льюис |- |2001 | |«Мен-Сэм» | I Am Sam |Джесси Нельсон |- |2002 | |«Рахмет, доктор Рей» | Merci Docteur Rey |Элизабет Бомонт |- |2004<br> | |«6-санат: Қақтығыс күні» |Category 6: Day of Destruction |Ширли Эббот |- |2006 | |«Өз қасиеттеріңді қалай білуге боладды» |A Guide to Recognizing Your Saints |Флори ({{Үлгі:Lang-en|Flori}}) |- | rowspan="2" |2007 | |«Арнау» |Dedication |Кэрол |- | |«Ағаның қалыңдығына ғашық» |Dan in Real Life |Нана |- | rowspan="2" |2008 | |«Пассажирлер» |Passengers |Тони |- | |«Нью-Йорк, Нью-Йорк» |Synecdoche, New York |Эллен Баскомб / Миллисент Уимс |- |2010 | |«Апан» |Rabbit Hole | Нэт |- |2012 | |«Ең жақын дос» |Darling Companion<br> | Пенни |- |2014 | |«Төмендету» |The Humbling | Кэрол |- | 2015 — 2016 |с |Бөлшектерден тұратын өмір | ''Life in Pieces'' | Джоан Шорт |- | rowspan="" |2018 |<small>ф</small> |Есірткі курьері |''The Mule'' |Мэри |- | rowspan="" |2020 |<small>ф</small> |Айта берсін |''Let Them All Talk'' |Сьюзан |- | rowspan="" |2021 |<small>ф</small> |Мен көп көңіл бөлемін |''I Care a Lot'' |Дженнифер Питерсон |} == Примечания == <div class="references-small" style=""> </div> [[Санат:Алтын глобус сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Тәуелсіз рух сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Оскар сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Эмми сыйлығының иегерлері]] [[Санат:1948 жылы туғандар]] gqnsyucdrw08lhzoop5y9o6i2o76qer 0 560010 3062301 2941049 2022-08-19T09:34:55Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекен */ wikitext text/x-wiki '''Тасқұдық:''' == Елді мекен == * [[Тасқұдық (Алматы облысы)|Тасқұдық]] — [[Алматы облысы]] [[Сарқан ауданы]]ндағы ауыл. * [[Тасқұдық (Атырау облысы)|Тасқұдық]] — [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]]ндағы ауыл. * [[Тасқұдық (Батыс Қазақстан облысы)|Тасқұдық]] — [[Батыс Қазақстан облысы]] [[Сырым ауданы]]ндағы ауыл. * [[Тасқұдық (Бәйдібек ауданы)|Тасқұдық]] — [[Түркістан облысы]] [[Бәйдібек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Тасқұдық (Әлімтау ауылдық округі)|Тасқұдық]] — Түркістан облысы [[Сарыағаш ауданы]], [[Әлімтау ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Тасқұдық (Дарбаза ауылдық округі)|Тасқұдық]] — Түркістан облысы Сарыағаш ауданы, [[Дарбаза ауылдық округі]]ндегі ауыл. * [[Тасқұдық (Павлодар облысы)|Тасқұдық]] — [[Павлодар облысы]] [[Ақсу қалалық әкімдігі]]ндегі ауыл. * [[Тасқұдық (Қырғызстан)|Тасқұдық]] — [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. == Басқа мағыналар == * [[Тасқұдық (Отырар ауданы)|Тасқұдық]] — Түркістан облысы, [[Отырар ауданы]]ндағы қоныс. * [[Тасқұдық (қыстау)|Тасқұдық]] — [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы]]ндағы қыстау. {{айрық}} [[Санат:Айрық беттер]] pl7vwj0c3kb1604j6miikzjxhe2cjom 10 564577 3061966 3061918 2022-08-18T12:03:49Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте |түс = {{түс|Қырғызстан}} |аты = Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |тақырып = [[Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі|<font color=white>Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі</font>]] {{Ту|Қырғызстан}} |сурет = [[Сурет:National emblem of Kyrgyzstan.svg|60px]] |тақырып_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім_стиль = background:{{түс|Қырғызстан}}; |бөлім1 = [[Бішкек|<font color=white>Бішкек</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім1 = ''аудандары:'' [[Ленин ауданы (Бішкек)|Ленин ауданы]], [[Октябрь ауданы (Бішкек)|Октябрь ауданы]], [[Первомай ауданы (Бішкек)|Первомай ауданы]], [[Свердлов ауданы (Бішкек)|Свердлов ауданы]] |бөлім2 = [[Ош|<font color=white>Ош</font>]] [[Республикалық маңызы бар қала|<font color=white>қаласы</font>]] |тізім2 = [[Ош]] |бөлім3 = [[Баткен облысы|<font color=white>Баткен облысы</font>]] |тізім3 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Баткен ауданы]]{{·w}} [[Қадамжай ауданы]]{{·w}} [[Лейлек ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Баткен]]{{·w}} [[Қызылқия (Қырғызстан)|Қызылқия]]{{·w}} [[Сүлікті]] {{nowrap end}} |бөлім4 = [[Жалалабат облысы|<font color=white>Жалалабат облысы</font>]] |тізім4 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсы ауданы]]{{·w}} [[Алабұқа ауданы]]{{·w}} [[Базарқорған ауданы]] {{·w}} [[Наукен ауданы]] {{·w}} [[Созақ ауданы (Қырғызстан)|Созақ ауданы]] {{·w}} [[Тоғызтарау ауданы (Қырғызстан)|Тоғызтарау ауданы]]{{·w}} [[Тоқтағұл ауданы]] {{·w}} [[Шатқал ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қалалар:'' [[Жалалабат]]{{·w}} [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]]{{·w}} [[Көкжаңғақ]]{{·w}} [[Майлысу]]{{·w}} [[Таскөмір]] {{nowrap end}} |бөлім5 = [[Нарын облысы|<font color=white>Нарын облысы</font>]] |тізім5 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақдала ауданы]]{{·w}} [[Атбасы ауданы]]{{·w}} [[Жұмғал ауданы]]{{·w}} [[Қошқар ауданы]]{{·w}} [[Нарын ауданы (Қырғызстан)|Нарын ауданы]] •'' облыстық бағыныстағы қала:'' [[Нарын (қала)|Нарын]] {{nowrap end}} |бөлім6 = [[Ош облысы|<font color=white>Ош облысы</font>]] |тізім6 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Алай ауданы]]{{·w}} [[Араван ауданы]]{{·w}} [[Қарақұлжа ауданы]]{{·w}} [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]]{{·w}} [[Науқат ауданы]]{{·w}} [[Өзген ауданы]]{{·w}} [[Чоң Алай ауданы]]{{·w}} {{nowrap end}} |бөлім7 = [[Талас облысы|<font color=white>Талас облысы</font>]] |тізім7 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Бақайата ауданы]]{{·w}} [[Қарабура ауданы]]{{·w}} [[Манас ауданы]]{{·w}} [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Талас (қала)|Талас]] {{nowrap end}} |бөлім8 = [[Шу облысы|<font color=white>Шу облысы</font>]] |тізім8 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Аламүдін ауданы]]{{·w}} [[Жайыл ауданы]] {{·w}} [[Кемин ауданы]]{{·w}} [[Москва ауданы (Қырғызстан)|Москва ауданы]]{{·w}} [[Панфилов ауданы (Қырғызстан)|Панфилов ауданы]]{{·w}} [[Соқылық ауданы]] {{·w}}[[Шу ауданы (Қырғызстан)|Шу ауданы]]{{·w}} [[Ыстықата ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Тоқмақ]] {{nowrap end}} |бөлім9 = [[Ыстықкөл облысы|<font color=white>Ыстықкөл облысы</font>]] |тізім9 = {{nowrap begin}} ''аудандары:'' [[Ақсу ауданы (Қырғызстан)|Ақсу ауданы]]{{·w}} [[Жетіөгіз ауданы]] {{·w}} [[Тоң ауданы]]{{·w}} [[Түп ауданы]]{{·w}} [[Ыстықкөл ауданы]] • ''облыстық бағыныстағы қала:'' [[Қарақол]]{{·w}} [[Балықшы (қала)|Балықшы]] {{nowrap end}} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|{{PAGENAME}}]] [[Санат:Үлгілер:Елдер бойынша әкімшілік бөлініс|Қырғызстан]] </noinclude> 3nzmpfobonmio0uo4ox6oh5nq6zjxku 0 569332 3061990 2490729 2022-08-18T12:44:45Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2016}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Тире''' Тире бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылады: Әркім – әуелінде өз ауылының баласы(М. Ә.). Тадж-Махал – тұманды көкті жарып шыққан шұғылалы тамшы, Тадж-Махал – жер-ананың жанарындағы мөлдір тамшы, ол – мынау даладағы және жолдың бойына өскен үлбіреген ақ бәйшешек (Ә. Әл.). Пысықтау – оқу анасы (К. У.). Біріңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан тире қойылады: Нағашылық, құрбылық, татулық – бәрі бір жерден шыққан соң, үшеуі жандай дос-ты (С. М.). Төл сөзден кейін тире қойылады: «Сапар газетке мақтап жазылыпты», – десіп сүйсінушілер де табылып жатты (М. И.). Жалпылауыш сөздер бірыңғай мүшелердің екі жағынан келгенде, бірыңғай мүшелердің екі жағынан да тире қойылады: Фатехпурдан Аграға дейінгі жол бойында ұзыннан-ұзақ созылған сауда қалалары екенін; оларда не тілесең, бәрі – алтын; күміс; піл сүйегі; қашмырлықтардың күні бүгінге дейін қалай тоқитындарын жан адамға ашпай, құпия сақтап келе жатқан таңғажайып үлбіреген жібектері – бәрі, бәрі табылатынын жазған... (Ә. Әл.). Диалог тиреден бастап жазылады: – Нем кетіпті, барып қайтам. – Құр барып қайтпа, алып қайт! – Берсе, алам ғой (М. И.). {{Дерексөздер}} <ref> Дереккөз: Қазақ тілі. Жоғарғы оқу орнына түсушілерге арналған оқулық. Алматы «Білім» 1994–224 бет (Ш. Бектұров, М. Серғалиев)</ref> dae388uw9snp8wmickmdwdn62clvacb 3061992 3061990 2022-08-18T12:45:47Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2016}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Тире''' Тире бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылады: Әркім – әуелінде өз ауылының баласы(М. Ә.). Тадж-Махал – тұманды көкті жарып шыққан шұғылалы тамшы, Тадж-Махал – жер-ананың жанарындағы мөлдір тамшы, ол – мынау даладағы және жолдың бойына өскен үлбіреген ақ бәйшешек (Ә. Әл.). Пысықтау – оқу анасы (К. У.). Біріңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан тире қойылады: Нағашылық, құрбылық, татулық – бәрі бір жерден шыққан соң, үшеуі жандай дос-ты (С. М.). Төл сөзден кейін тире қойылады: «Сапар газетке мақтап жазылыпты», – десіп сүйсінушілер де табылып жатты (М. И.). Жалпылауыш сөздер бірыңғай мүшелердің екі жағынан келгенде, бірыңғай мүшелердің екі жағынан да тире қойылады: Фатехпурдан Аграға дейінгі жол бойында ұзыннан-ұзақ созылған сауда қалалары екенін; оларда не тілесең, бәрі – алтын; күміс; піл сүйегі; қашмырлықтардың күні бүгінге дейін қалай тоқитындарын жан адамға ашпай, құпия сақтап келе жатқан таңғажайып үлбіреген жібектері – бәрі, бәрі табылатынын жазған... (Ә. Әл.). Диалог тиреден бастап жазылады: – Нем кетіпті, барып қайтам. – Құр барып қайтпа, алып қайт! – Берсе, алам ғой (М. И.). <ref> Дереккөз: Қазақ тілі. Жоғарғы оқу орнына түсушілерге арналған оқулық. Алматы «Білім» 1994–224 бет (Ш. Бектұров, М. Серғалиев)</ref> Дерексөздер: mq1e9kwwgyojncvx3yuejra99irxy1d 3062067 3061992 2022-08-18T16:07:21Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=қараша 2016}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> '''Тире''' Тире бастауыш пен баяндауыштың арасына қойылады: Әркім – әуелінде өз ауылының баласы(М. Ә.). Тадж-Махал – тұманды көкті жарып шыққан шұғылалы тамшы, Тадж-Махал – жер-ананың жанарындағы мөлдір тамшы, ол – мынау даладағы және жолдың бойына өскен үлбіреген ақ бәйшешек (Ә. Әл.). Пысықтау – оқу анасы (К. У.). Біріңғай мүшелерден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан тире қойылады: Нағашылық, құрбылық, татулық – бәрі бір жерден шыққан соң, үшеуі жандай дос-ты (С. М.). Төл сөзден кейін тире қойылады: «Сапар газетке мақтап жазылыпты», – десіп сүйсінушілер де табылып жатты (М. И.). Жалпылауыш сөздер бірыңғай мүшелердің екі жағынан келгенде, бірыңғай мүшелердің екі жағынан да тире қойылады: Фатехпурдан Аграға дейінгі жол бойында ұзыннан-ұзақ созылған сауда қалалары екенін; оларда не тілесең, бәрі – алтын; күміс; піл сүйегі; қашмырлықтардың күні бүгінге дейін қалай тоқитындарын жан адамға ашпай, құпия сақтап келе жатқан таңғажайып үлбіреген жібектері – бәрі, бәрі табылатынын жазған... (Ә. Әл.). Диалог тиреден бастап жазылады: – Нем кетіпті, барып қайтам. – Құр барып қайтпа, алып қайт! – Берсе, алам ғой (М. И.). <ref> Дереккөз: Қазақ тілі. Жоғарғы оқу орнына түсушілерге арналған оқулық. Алматы «Білім» 1994–224 бет (Ш. Бектұров, М. Серғалиев)</ref> == Дерексөздер == tqcst5f664tevcwkb6n02h1nl88idy0 0 570216 3062179 2911789 2022-08-18T21:16:13Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Баймұрат батыр |сурет = |әкімшілік күйі = Ауылдық округ орталығы |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =44|lat_min = 51|lat_sec = 20 |lon_deg =65|lon_min = 21|lon_sec =27 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Қызылорда облысы |кестедегі облыс = Қызылорда облысы{{!}}Қызылорда |ауданы = Қызылорда қалалық әкімдігі |кестедегі аудан = Қызылорда қалалық әкімдігі{{!}}Қызылорда |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Ақжарма ауылдық округі (Қызылорда қалалық әкімдігі){{!}}Ақжарма |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Ақжарма'' |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны =1345 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Баймұрат батыр''' — [[Қызылорда облысы]] [[Қызылорда қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл, [[Ақжарма ауылдық округі (Қызылорда қалалық әкімдігі)|Ақжарма ауылдық округі]] орталығы. Ауыл 2016 жылдың 22 қарашасына дейін "Ақжарма" (МИС) деп аталды. == Географиялық орны == [[Қызылорда]] қаласынан батысқа қарай 12 км-дей жерде, [[Сырдария]]ның сол жағалауында орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл]]ы тұрғындар саны 1121 адам (549 ер адам және 572 әйел адам) болса, [[2009 жыл]]ы 1345 адамды (677 ер адам және 668 әйел адам) құрады.<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D1%80%D1%83%D1%81%201%20%D1%82%D0%BE%D0%BC.pdf 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халық санағы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120616130226/http://www.stat.kz/p_perepis/DocLib1/%D0%9D%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D1%80%D1%83%D1%81%201%20%D1%82%D0%BE%D0%BC.pdf |date=2012-06-16 }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылорда қалалық әкімдігі елді мекендері}} [[Санат:Қызылорда қалалық әкімдігі елді мекендері]] 2atgc0419qfl7e06nhhdsr2qlnl2oez 0 573894 3062080 3058905 2022-08-18T16:24:36Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Әжеп айуандар және олардың мекені]] бетін [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетіне жылжытты: Дұрыстадым wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейдейтін аймақтар |Шынайы атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Суреті Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар .jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Шытырман фильм|шытырман]]<br>[[Отбасылық фильм|отбасылық]]<br>[[фэнтези]] |Режиссёрі = [[Дэвид Йейтс]] |Продюсері = [[Дэвид Хейман]]<br>[[Дж. К. Роулиң]]<br>[[Стив Кловз]]<br>[[Лайонел Уигрэм]] |Сценарист = [[ Ж.К.Роулиң ]] |Актерлер = [[Эдди Редмэйн]]<br>[[Кэтрин Уотерстон]]<br>[[Колин Фаррелл]]<br>[[Дэн Фоглер]] |Операторы = [[Филипп Русло]] |Композиторы = [[Джеймс Ньютон Ховард]] |Компания = [[Warner Bros.]]<br>[[Heyday Films]] |Бюджеті = 180 млн [[АҚШ доллары|$]] |Түсім = 797 671 325 $<ref>[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=fantasticbeasts.htm Fantastic Beasts and Where To Find Them]</ref> |Мемлекет = {{UK}}<br>{{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 133 мин |Жыл = 2016 |Премьера = <small>Әлемдік</small><br/>24 қаңтар 2016<br/><small>{{KAZ}}</small><br/>28 шілде 2016 |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = [[Фантастикалық мақұлықтар: Гринделвалдтің қылмысы.]] (2018) |imdb_id = }} '''«Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»'''<ref>{{YouTube|Aa36_g2uuBk|Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар — бірінші трейлер}}</ref> ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — режиссері [[Дэвид Йейтс]], фильм [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] [Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар|кітабының]] желісімен түсірілді. [[Хәрри Поттер]] туралы серияның [[Спин-офф|спин-оффы]]. Басты сагадан 65 жыл бұрынғы оқиға суреттеледі<ref>[http://lenta.ru/news/2015/12/15/fantastic_beasts/ Желіге «Хәрри Поттердің» спин-оффының алғашқы тизері шықты]</ref>. Фильмнің әлемдік тұсаукесері АҚШ-та 10 қараша 2016 жылы болды. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170116192655/https://kinostan.kz/film/view?id=1720 |date=2017-01-16 }}</ref><ref>[http://www.rg.ru/2015/03/04/potter-site-anons.html Новый фильм во вселенной Гарри Поттера выйдет в 2016 году]</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt3183660/releaseinfo?ref_=tt_ov_inf|title=Fantastic Beasts and Where to Find Them|author=David Yates|coauthors=Ezra Miller, Eddie Redmayne, Colin Farrell, Ron Perlman|date=2016-11-18|accessdate=2016-05-25}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} hcy4l7khjtz0avjwxc78vk513gq19q1 3062087 3062080 2022-08-18T16:32:50Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетін [[Уикипедия:Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейдейтін аймақтар |Шынайы атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Суреті Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар .jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Шытырман фильм|шытырман]]<br>[[Отбасылық фильм|отбасылық]]<br>[[фэнтези]] |Режиссёрі = [[Дэвид Йейтс]] |Продюсері = [[Дэвид Хейман]]<br>[[Дж. К. Роулиң]]<br>[[Стив Кловз]]<br>[[Лайонел Уигрэм]] |Сценарист = [[ Ж.К.Роулиң ]] |Актерлер = [[Эдди Редмэйн]]<br>[[Кэтрин Уотерстон]]<br>[[Колин Фаррелл]]<br>[[Дэн Фоглер]] |Операторы = [[Филипп Русло]] |Композиторы = [[Джеймс Ньютон Ховард]] |Компания = [[Warner Bros.]]<br>[[Heyday Films]] |Бюджеті = 180 млн [[АҚШ доллары|$]] |Түсім = 797 671 325 $<ref>[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=fantasticbeasts.htm Fantastic Beasts and Where To Find Them]</ref> |Мемлекет = {{UK}}<br>{{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 133 мин |Жыл = 2016 |Премьера = <small>Әлемдік</small><br/>24 қаңтар 2016<br/><small>{{KAZ}}</small><br/>28 шілде 2016 |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = [[Фантастикалық мақұлықтар: Гринделвалдтің қылмысы.]] (2018) |imdb_id = }} '''«Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»'''<ref>{{YouTube|Aa36_g2uuBk|Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар — бірінші трейлер}}</ref> ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — режиссері [[Дэвид Йейтс]], фильм [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] [Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар|кітабының]] желісімен түсірілді. [[Хәрри Поттер]] туралы серияның [[Спин-офф|спин-оффы]]. Басты сагадан 65 жыл бұрынғы оқиға суреттеледі<ref>[http://lenta.ru/news/2015/12/15/fantastic_beasts/ Желіге «Хәрри Поттердің» спин-оффының алғашқы тизері шықты]</ref>. Фильмнің әлемдік тұсаукесері АҚШ-та 10 қараша 2016 жылы болды. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170116192655/https://kinostan.kz/film/view?id=1720 |date=2017-01-16 }}</ref><ref>[http://www.rg.ru/2015/03/04/potter-site-anons.html Новый фильм во вселенной Гарри Поттера выйдет в 2016 году]</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt3183660/releaseinfo?ref_=tt_ov_inf|title=Fantastic Beasts and Where to Find Them|author=David Yates|coauthors=Ezra Miller, Eddie Redmayne, Colin Farrell, Ron Perlman|date=2016-11-18|accessdate=2016-05-25}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} hcy4l7khjtz0avjwxc78vk513gq19q1 3062089 3062087 2022-08-18T16:33:57Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Уикипедия:Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетін [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] деген бағыттау үстіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Кино |Қазақша атауы = Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейдейтін аймақтар |Шынайы атауы = Fantastic Beasts and Where to Find Them |Суреті Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар .jpg |Сурет ені = |Жанры = [[Шытырман фильм|шытырман]]<br>[[Отбасылық фильм|отбасылық]]<br>[[фэнтези]] |Режиссёрі = [[Дэвид Йейтс]] |Продюсері = [[Дэвид Хейман]]<br>[[Дж. К. Роулиң]]<br>[[Стив Кловз]]<br>[[Лайонел Уигрэм]] |Сценарист = [[ Ж.К.Роулиң ]] |Актерлер = [[Эдди Редмэйн]]<br>[[Кэтрин Уотерстон]]<br>[[Колин Фаррелл]]<br>[[Дэн Фоглер]] |Операторы = [[Филипп Русло]] |Композиторы = [[Джеймс Ньютон Ховард]] |Компания = [[Warner Bros.]]<br>[[Heyday Films]] |Бюджеті = 180 млн [[АҚШ доллары|$]] |Түсім = 797 671 325 $<ref>[http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=fantasticbeasts.htm Fantastic Beasts and Where To Find Them]</ref> |Мемлекет = {{UK}}<br>{{USA}} |Тілі = [[ағылшын тілі]] |Ұзақтығы = 133 мин |Жыл = 2016 |Премьера = <small>Әлемдік</small><br/>24 қаңтар 2016<br/><small>{{KAZ}}</small><br/>28 шілде 2016 |Алдыңғы фильм = |Келесі фильм = [[Фантастикалық мақұлықтар: Гринделвалдтің қылмысы.]] (2018) |imdb_id = }} '''«Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»'''<ref>{{YouTube|Aa36_g2uuBk|Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар — бірінші трейлер}}</ref> ({{lang-en|Fantastic Beasts and Where to Find Them}}) — режиссері [[Дэвид Йейтс]], фильм [[Жоан Роулиң|Жоан Кэтлин Роулиң]] [Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар|кітабының]] желісімен түсірілді. [[Хәрри Поттер]] туралы серияның [[Спин-офф|спин-оффы]]. Басты сагадан 65 жыл бұрынғы оқиға суреттеледі<ref>[http://lenta.ru/news/2015/12/15/fantastic_beasts/ Желіге «Хәрри Поттердің» спин-оффының алғашқы тизері шықты]</ref>. Фильмнің әлемдік тұсаукесері АҚШ-та 10 қараша 2016 жылы болды. {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170116192655/https://kinostan.kz/film/view?id=1720 |date=2017-01-16 }}</ref><ref>[http://www.rg.ru/2015/03/04/potter-site-anons.html Новый фильм во вселенной Гарри Поттера выйдет в 2016 году]</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt3183660/releaseinfo?ref_=tt_ov_inf|title=Fantastic Beasts and Where to Find Them|author=David Yates|coauthors=Ezra Miller, Eddie Redmayne, Colin Farrell, Ron Perlman|date=2016-11-18|accessdate=2016-05-25}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} hcy4l7khjtz0avjwxc78vk513gq19q1 0 575265 3062194 2728146 2022-08-19T04:06:13Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | түс = мемлекет басшысы | Қазақша есімі = Барон Вака | Шынайы есімі = {{lang-en|Baron Waqa}} | Суреті = Baron Waqa.jpg | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[Науру]]дың [[Науру президенттерінің тізімі|14-ші]] [[Науру президенті|Президенті]] | Ту = Flag of Nauru.svg | Ту2 = | Реті = 30 | Басқара бастады = [[11 маусым]] [[2013 жыл]] | Басқаруын аяқтады = | Ізашары = [[Спрент Дабвидо]] | Ізбасары = | Президент = | Премьер = | Титулы_2 = Білім министрлігі | Ту_2 = Flag of Nauru.svg | Ту2_2 = Coat of arms of Nauru.svg | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = 22 маусым [[2004 жыл]] | Басқаруын аяқтады_2 = [[17 желтоқсан]] [[2007 жыл]] | Ізашары_2 = [[Маркус Стивен]] | Ізбасары_2 = Роланд Кун | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = [[29 мамыр]] [[2003 жыл]] | Басқаруын аяқтады_3 = 8 тамыз [[2003 жыл]] | Ізашары_3 = Реми Намадук | Ізбасары_3 = [[Маркус Стивен]] | Титулы_4 = Науру парламентінің Боэ үшін мүшесі | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = [[3 мамыр]] 2003 жыл | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = Росс Каин | Ізбасары_4 = | Туған күні = 31.12.1959 | Туған жері = [[Боэ (округ)|Боэ]], [[Науру]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = Луиза Вака | Балалары = | Партиясы = Тәуелсіз | Білімі = | Мамандығы = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = }} '''Барон Дивавеси Вака''' ({{lang-en|Baron Divavesi Waqa}}, [[31 желтоқсан]] [[1959 жыл]]ы) — [[Науру|Науру Республикасының]] саясаткері және композиторы, [[2013 жыл]]дың [[11 маусым]]ынан бастап [[Науру президенті]]. == Өмірбаяны == Барон Вака 1959 жылдың 31 желтоқсанында Наурудағы [[Боэ (округ)|Боэ]] округінде дүниеге келді.<ref>[http://www.apelzin.ru/today/31-12.html 31 желтоқсан в музыке - Apelzin.ru<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Бала кезінен музыкамен айналысып, кейін музыкант болды. 2003 жылдың мамырынан бастап тұрақты түрде [[Боэ (сайлау округы)|Боэ]] округінен Науру парламентіне сайланады. Бірақ ұзақ уақыт бойы әртүрлі президенттер жанындағы елдің қоғамдық жұмыстар министрі қызметін атқарған. Кейін президент жанындағы білім беру министрі ретінде тағайындалды.<ref>[http://russian.china.org.cn/international/txt/2013-06/11/content_29096761.htm Барон Вака избран новым президентом Науру_russian.china.org.cn<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> 2013 жылдың 8 маусымында Наурудағы өткен парламент сайлауында<ref name=AN>[http://www.adelaidenow.com.au/news/breaking-news/nauru-calls-emergency-for-early-elections/story-e6frea7l-1226651651171 Nauru calls emergency for early elections]{{Deadlink|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Adelaid Now, 27 May 2013</ref> парламенттің жаңа құрамы таңдалды, ал өз жұмысын 3 күннен кейін бастады. 2013 жылдың 11 маусым күні Науру парламенті Барон Ваканы елдің президенті ретінде сайлады.<ref>[http://argumenti.ru/world/2013/06/260738 Барон Вака избран новым президентом Науру - АН-online<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Сайлау кезінде ол оның қарсыласы, бұрынғы қаржы министрі [[Хон Роланд Кун]]нан 2,5 есе артық дауыс жинады. Президент алғашқы рет үкіметті басқармайды, елде президент және премьер-министр қызметтерін бөлді. Премьер қызметіне Наурудың бұрынғы президенті [[Людвиг Скотти]] тағайындалды.<ref>[http://russian.people.com.cn/31520/8281363.html Барон Вака избран новым президентом Науру<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. [[2014 жыл]]дың [[қаңтар]]ында парламент президентті қызметтен кетіру процесін ([[импичмент]]) жүргізуді жасап көрді, бірақ бұл әрекет жүзеге асырылмады. 2016 жылы өткізілген парламенттік сайлауы кезінде елде жаңа парламенттің құрамы сайланды. Парламенттің алғашқы отырысында президент сайлауы өткізілді. Дауыс беру процесі кезінде үлкен жеңіске жетті.<ref>[http://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/308590/returning-nauru-govt-promises-more-stability Returning Nauru Govt promises more stability.]</ref> [[2016 жыл]]дың шілде айында өткен парламенттік сайлауда ол жаңа парламентке сайланды.<ref>[http://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/308590/returning-nauru-govt-promises-more-stability Returning Nauru Govt promises more stability.]</ref> [[Науру парламенттік сайлауы (2016)|Парламенттің бірінші]] отырысында 13 шілдеде президенттік сайлау өтті. Дауыс беру нәтижесі бойынша қазіргі президент Вака сенімді жеңіске жетті (16-дан 2-ке дейін). Парламент ел премьер-министрінің лауазымына тыйым салу туралы шешім қабылдады. Вака сондай-ақ үкіметті басқарды, онда ол сыртқы істер министрінің қызметін атқарған. ==Саяси рөл== Вака [[2003 жыл]]ғы мамырда Боэ сайлау округінің өкілі болып табылатын Науру Парламентіне сайланды. Президент Людвиг Скоттің басшылығымен ол Ішкі істер және білім министрі қызметін атқарды; дегенмен, ол Сэнттің [[Рене Харрис]] пен ауыстырылуына байланысты қызметтен кетуге тура келді. Ол парламентте орын алды. [[2004 жыл]]ы 23 сәуірде Вака және оның әріптестері Кирен Кеке, Дэвид Аден және Фабиан Рибау Яренің Халықаралық Науру әуежайында наразылықтарға қатысты; бұл [[Аустралия]]дағы ауғандық баспана іздеушілерге және Үміт Флотилиясына қарсы мемлекеттік саясатқа қатысты наразылықты, сондай-ақ парламентте кездесетін тосқауылға қарсы болды. Барлық төртеуі наразылыққа қатысуына байланысты он төрт жыл түрмеде болды; Алайда, Скоттің қайтадан көтерілуіне байланысты келесі маусымда айып тағылған. Скотт тағы бір рет Білім және ғылым министрі болуға Вака тағайындалды.<ref>{{cite web|url=http://www.theage.com.au/articles/2004/06/22/1087844941008.html|title=New president for Nauru|publisher=|accessdate=24 April 2016}}</ref> Вака 2007 жылы болған министрлік дағдарыс кезінде Әкімшілігіне адалдығын сақтап қалды. Демек, Вака кейіннен Президент Маркус Стефеннің әкімшілігінде қызмет етуге шақырылмады. Вака маусым айында президент болып сайланды, ол бұрынғы қаржы министрі және оппозициялық үміткер Роланд Кун 13-тен 5-ке дейін дауыс берді. Президент Дабвидо үкімет фракциясы тарапынан сайланды.<ref>{{cite web|url=http://www.radioaustralia.net.au/international/2013-06-11/baron-waqa-named-as-new-nauru-president/1144022|title=Baron Waqa named as new Nauru president|publisher=|accessdate=24 April 2016}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.rnzi.com/pages/news.php?op=read&id=76686|title=Waqa elected Nauru president|date=11 June 2013|work=Radio New Zealand|accessdate=24 April 2016}}</ref> [[2014 жыл]]дың қаңтарында Аустралияның тұрғыны магистр Питер заңы депортациялауға және [[Аустралия]] азаматы Джеффри Эймс визасының күшін жоюға қатысты сенімі болды.<ref>{{cite web|url=http://www.radionz.co.nz/international/pacific-news/234484/no-confidence-motion-in-nauru-fails|title=No confidence motion in Nauru fails|date=28 January 2014|work=Radio New Zealand|accessdate=24 April 2016}}</ref> Үкімет сондай-ақ фиджи заңгерлерінің көмегімен төтенше жағдай туралы заң жобасын әзірлеуге тырысты. Ол парламент сенушісі Кэти Ле Ройдың қызметінен босатылғаннан кейін және австралиялық екеуі де Стивен Стивен Блиимнің отставкаға кетуінен кейін болды. Үй Министрі Чарем Скоттің айтуынша, бұл «Австралиялық экспатрианттар» оппозициямен лигалық деп аталатын «басқаратын жүйе жүйесі»<ref>{{cite web|url=http://au.news.yahoo.com/a/21179258/nauru-government-drafting-law-to-impose-emergency-rule/ |title=Archived copy |accessdate=2014-01-30 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140222070241/http://au.news.yahoo.com/a/21179258/nauru-government-drafting-law-to-impose-emergency-rule/ |archivedate=2014-02-22 |df= }}</ref> символикасы.<ref>{{cite news|url=https://www.economist.com/news/asia/21595508-problems-australias-pacific-solution-aussies-out|title=Aussies out!|work=The Economist|accessdate=24 April 2016}}</ref> ==Құрмет және марапаттар== * Гранд Кордонмен керемет Джейд ордені (Қытай Республикасы, 2019 жылғы наурыз)<ref>{{cite news |last1=Wen |first1=Kuei-hsiang |last2=Kao |first2=Evelyn |title=Nauru parliament passes resolution to reject 'one China' principle |url=http://focustaiwan.tw/news/aipl/201903250009.aspx |accessdate=25 March 2019 |date=25 March 2019}}</ref> ==Галерея== <gallery> File:Ambassador Belen Anota meets with Nauru President Baron Waqa.jpg|Аустралиядағы Елші және Наурудағы Резидент емес Елшісі Белен Ф Аното Наурудағы Науру Президентіне Барон Вакаға сенім грамоталарын тапсырды. File:HE Mr Baron Waqa, MP President, Nauru (Republic of) - speech at Connect Asia-Pacific 2013 Summit.webm|Хамит Барон Вака, Науру (Науру) Парламентінің Президенті - Connect Asia-Pacific 2013 Summit.webm-дағы сөзі File:The Prime Minister, Shri Narendra Modi meeting the President of Nauru, Mr. Baron Waqa, in Jaipur on August 21, 2015.jpg|2015 жылдың 21 тамызында Джайпур қаласында премьер-министр Шри [[Нарендра Моди]] Наурудың президенті Барон Ваканы қабылдады. File:總統接見諾魯共和國總統瓦卡(Baron Waqa)伉儷乙行 (26558868043).jpg|Президент Цай Инг-вен Науру Республикасының Президенті Барон Вака және басқа шетелдік қонақтармен суретке түседі. File:The Prime Minister, Shri Narendra Modi meeting the President of Nauru, Mr. Baron Waqa, in Jaipur on August 21, 2015. The Union Minister for External Affairs and Overseas Indian Affairs, Smt. Sushma Swaraj is also seen.jpg|Премьер-министр Шри Нарендра Моди 2015 жылдың 21 тамызында Джайпур қаласында Наурудың президенті Барон Вака мырзамен кездесті. Сыртқы байланыстар және сыртқы істер министрлігінің Сыртқы істер министрі, Смт. Сондай-ақ, Сушма Сварадж пен кездесуі. File:總統接見諾魯共和國總統瓦卡(Baron Waqa)伉儷乙行 (27129993396).jpg|Президент Цай Инг-вен Науру Республикасының Президенті Барон Уака және басқа шетелдік қонақтармен суретке түседі. File:總統接見諾魯共和國總統瓦卡(Baron Waqa)伉儷乙行 (26558868593).jpg|Президент Цай Инг-вен Науру Республикасының Президенті Барон Уака және басқа шетелдік қонақтармен суретке түседі. File:03.07 諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷於「軍禮歡迎儀式」現場 (33169507521).jpg|Авторландыру әдісі және көлемі: Қытай Халық Республикасы Төрағасы (Тайвань) Үкіметтік веб-сайт ашық ақпараттық хабарлама File:03.07 諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）於「軍禮歡迎儀式」致詞 (32914883490).jpg|Авторландыру әдісі және көлемі: Қытай Халық Республикасы Төрағасы (Тайвань) Үкіметтік веб-сайт ашық ақпараттық хабарлама File:03.07 總統與諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）一同檢閱三軍儀隊 (33169507301).jpg|Президент Цай мен Науру президенті Вака үш мәртебелі меймандарды қарап шықты. (Президент Цай Науру Республикасының президенті Барон Дивавеси Ваканы және Ваканы ханыммен толықтай әскери марапаттады, File:03.07 總統會晤諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷來訪代表團 (33257298436).jpg File:03.07 總統以國宴款待諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷 (33303829435).jpg File:03.07 總統向諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷問好 (32482968523).jpg File:03.07 我國軍人向諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）致意 (32483032253).jpg File:03.07 總統會晤諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷來訪代表團 (33142641672).jpg File:03.07 「諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷訪華軍禮歡迎儀式」 (32454759464).jpg File:03.07 總統與諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷來訪代表團合影 (33298140585).jpg File:03.07 三軍儀隊向總統及諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷致敬 (33169506181).jpg File:03.07 總統與諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）一同檢閱三軍儀隊 (33169506661).jpg File:The Prime Minister, Shri Narendra Modi meeting the President of the Republic of Nauru, Mr. Baron Waqa, on the sidelines of the International Solar Alliance (ISA) Summit, at Hyderabad House, in New Delhi on March 10, 2018.jpg File:03.07 總統與諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷一同走向宴前晉見會場 (33262922336).jpg File:03.07 總統會晤諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷來訪代表團，並相互贈禮 (33170018521).jpg File:03.07 總統以國宴款待諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷(飲酒過量有害健康) (33303670985).jpg File:03.07 總統會晤諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷來訪代表團，並相互贈禮 (33257280526).jpg File:03.07 諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）於國宴上獻唱，慶祝兩國間友好的邦誼 (32460924704).jpg File:03.07 諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）於國宴上獻唱，慶祝兩國間友好的邦誼 (32921086370).jpg File:03.07 總統以國宴款待諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）伉儷(飲酒過量有害健康) (33262922236).jpg File:03.07 諾魯共和國總統瓦卡（Baron Divavesi Waqa）於國宴上致詞(飲酒過量有害健康) (33303827115).jpg File:Connect Asia-Pacific 2013 Summit.jpg File:05.21 總統會晤諾魯共和國總統瓦卡 (Flickr id 27378557737).jpg|Президент Науру Республикасының Президенті Вакамен кездесті </gallery> ==Жеке өмір== Барон Вака Луиза Вака-мен үйленген. Олар Баррон Стивенсон есімді бір баланы бірге қабылдады.<ref>{{cite web|url=http://www.naurugov.nr/government-information-office/media-release/fiji-president-ratu-epeli-nailatikau-to-make-state-visit-to-nauru.aspx|title=Fiji President Ratu Epeli Nailatikau to make state visit to Nauru|publisher=The Government of the Republic of Nauru|date=February 13, 2014|accessdate=April 21, 2015}}</ref> ==Сыртқы сілтемелер== * [[Науру президенті]] * == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Науру президенттері}} [[Санат:Науру президенттері]] hizjygde4exr23rrbz6tdr72iqvl7ak 3 583892 3062006 3060201 2022-08-18T13:25:22Z Muzaffar Turgunov 120280 /* Қателер сұрақ */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Білгіш Шежіреші}} -- [[Қатысушы:Абылай|Абылай]] ([[Қатысушы талқылауы:Абылай|талқылауы]]) 23:39, 2017 ж. маусымның 26 (+06) == Болыс == Өзініздің ата-бабаларыныз мекендеген болыстар туралы мақала жаза аласыз ба? Мысалы манадай: [[Ақшатау болысы]]--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 17:13, 2017 ж. қыркүйектің 17 (+06) == [[Қазақстан газеттері тізімі]] == Өз облысыңыздың аудандық газеттерін тізімге қосуға шақырамын.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 13:12, 2018 ж. қазанның 22 (+06) == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act2) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20:18, 2019 ж. қыркүйектің 6 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act2)&oldid=19352602 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act2) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 21:05, 2019 ж. қыркүйектің 20 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act2)&oldid=19395157 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act2) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 00:57, 2019 ж. қазанның 4 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act2)&oldid=19433647 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Индербор == Саламатсыз, Индербор мақаласына мәлімет қосыпсыз. Меніңше ауыл үшін ауыл көшелерін құр тізбектеп көрсеткен дұрыс емес, артық нәрсе. Оның үстіне сілтемелер тым көп болып кетті, көшеге емес кісі есімдерге сілтеп тұр. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:42, 2022 ж. сәуірдің 27 (+06) Саламатсыз ба. Меніңше, көше аттарының болуы мақаланы оқушыларға жақсы бағдар болатын еді. Есесіне өздерінің тұратын ауылдарының көшелері қандай адамдардың атында екенінен хабардар болады. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 13:45, 2022 ж. сәуірдің 28 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жетісу облысы == Кеш жарық, Жетісу облысын асықпай атын өзгерту керек еді. Себебі аталған ескі атауға көптеген мақалалар сілтеніп тұр. Ал қазір тарихи облыстың орнына қазіргі жаңа облысқа сілтеніп кетеді. Осыны Арыстанбек пен Нұрлан мырзаға айтып көріңізші [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:23, 2022 ж. маусымның 12 (+06) Кеш жарық. Жарайды, айтайын [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:42, 2022 ж. маусымның 12 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 12:05, 2022 ж. маусымның 14 (+06) == Өтініш == Қайырлы түн! Мен [[Абай облысы]]н басынан бастап өңдеп жатырмын, сіз қатарласып кетіпсіз. Бүгін Елтай ауылдық округінің атауын өзгерткен екенсіз, жоятын сілтемені қалдырып кетіпсіз. Біріміздің артымыздан біріміз қосарланып жүргенше (кім нені өңдегені түсініксіз болмас үшін), маған мүмкіндік беріңіз, бұл облысты аяғына дейін жеткізуге. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 23:05, 2022 ж. маусымның 19 (+06) Саламатсыз ба. Жарайды онда. Сонда қалған 2 облысты істей берсем болады ғой? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 23:57, 2022 ж. маусымның 19 (+06) Сосын "Қазақстан кенттері" деген санатты жасауға бола ма? Әлде қажет емес пе? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 00:02, 2022 ж. маусымның 20 (+06) ::Ұлытау мен Жетісу облыстарын [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] алған өңдеуге, өңдемесі көп екі облыстың, сондықтан сізбен бір облысты бөлісер. Санатты да Kasymovпен ақылдасыңыз, жалпы керек екен ондай санат. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:37, 2022 ж. маусымның 20 (+06) Kasymov мырзадан сұрадым, бірақ нақты айта алмаймын деп, сізге сілтеді. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 18:16, 2022 ж. маусымның 20 (+06) ::Қазақстан кенттері санатын жасай беріңіз, ал облыстар туралы [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]]тан нақтылайын (көмектің қажет, қажет еместігін).[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 15:07, 2022 ж. маусымның 21 (+06) Санатты жасадым. Жарайды [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 15:55, 2022 ж. маусымның 21 (+06) ::Жылдам! Тамаша! Сіз енді Шығыс Қазақстан облысындағы өзгерістерді өңдей беріңіз.[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:12, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] екі облысты да ([[Жетісу облысы|Жетісу]], [[Ұлытау облысы|Ұлытау]]) өңдей беріңіздер дейді, сондықтан біреуін алып өңдей беріңіз.[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:57, 2022 ж. маусымның 22 (+06) Ұлытаудың тек 1 ауданы қалып еді (Жаңаарқа), соны жасайын. Сосын Жетісу облысына көшермін. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 14:30, 2022 ж. маусымның 22 (+06) ::Жақсы, іске сәт! Мен Көкпекті ауданын өңдей алмай отырмын, ауылдардың қайсысы қай ауданға ауысқаны немесе қалғаны туралы ақпарат жоқ. Әзірге (ақпарат табылғанша) Шығыс Қазақстан облысын өңдеп бітіре берейін. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] --Салиха 15:26, 2022 ж. маусымның 22 (+06) Рахмет, өзіңізге де. Мен де соны іздеп таба алмадым. Еш жерде жоқ. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 15:54, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :Білгіш Шежіреші, ''Жаңаарқа ауданы елді мекендері'' үлгісінде сіз жылжытқан мақалаларды реттеп, ескі атауын жойып жатырмын. Енді мәселе мұнда: тек ''Қарағанды облысы → Ұлытау облысы'' деп өзгертпей, сонымен қатар ''Жаңаарқа ауданы'' деп тұрған елді мекендерді бір тексеріп шығу керек (себебі ондай аттас ауыл жаңа облыста жалғыз болса '''ауданның орнына облысы''' жазылады). Сосын ауылдық округтер де дәл сондай жағдай. Тағы сосын аталған облысқа өткен аудандардың ауылдық округтерін, елді мекендерін және ауданның өзін, Қарағанды облысы орнына Ұлытау облысы деп ''мақалаға'' және ''Елді-мекен үлгісіне'' де өзгерістер жасау керек. Және соңғысы Қарағандыда қалып қойған аудандар атауын тексеріп шығу керек, мысалы ''Ақбұлақ (Жаңаарқа ауданы)'', ''Ақбұлақ (Осакаров ауданы)'', біріншісі Ұлытау облысы, екіншісі Қарағанды облысы деп өзгертіледі. Тағы айтамын егер облыста жалғыз аттас болып жатса. Түсіндірдім деп ойлаймын. Мен де жақын аралықта кірісемін, осындай жағдай Алматы облысында күтіп тұр. {{@|Салиха}} ханым меніңше екі облысты да солай ретке келтіріп жатқанға ұқсайды. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:28, 2022 ж. маусымның 24 (+06) Иә, ол ережелерді өткенде бір рет ескерткенде қаперге алғанмын. Өзгерткенде алдымен мақаланың айрық бетін, сосын сол мақалаға сілтейтін беттерді өзгертіп, соңынан мақаланың атауын өзгертіп жатырмын. Мақаланың атауы өзгергеннен кейін, үлгіні дұрыстап жатырмын. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:20, 2022 ж. маусымның 24 (+06) :Рахмет, сізге және Салиха ханымға ''AutoWikiBrowser'' жүктеп, бітікшілерден рұқсат алып, бот арқылы осындай жұмыс жасауға болар еді. Менің ''Kasymbot'' қазіргі үлестерін салыстырып қарап көріңіз, жұмысты біраз жеңілтетеді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:35, 2022 ж. маусымның 24 (+06) Сөздерді алмастыруға нағыз керек бағдарлама екен. Кеңесіңізге рахмет [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:12, 2022 ж. маусымның 24 (+06) ::Қайырлы күн! Жаңа облыстардан өңдеуге көмек керек болса айтыңыз, мен Абай мен ШҚ облыстары елді мекендерінің ауыс-күйісін бітірген сияқтымын, енді географиясына көшемін. Бүгін денсаулыққа байланысты "больничный" (көз ауырып) алдым [[File:Face-smile.svg|23px]]. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:15, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Қайырлы күн. Жарайды, өзгеріс болса айтармын. Сауығып кетіңіз [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 14:13, 2022 ж. маусымның 27 (+06) == Санаттарға интеруики қою == Саламатсыз, жаңадан бастаған санаттарға интеруикиді қоюды ұмытпаңыз, мысалға казактар [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:42, 2022 ж. шілденің 12 (+06) Амансыз ба, дәл қазір қойып шықтым. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:56, 2022 ж. шілденің 12 (+06) == Санат:Сібір казак әскерінің елді мекендері‎ == Кеш жарық, аталған санатты Қазақ елді мекендерге қою қаншалықты маңызды? Бұдан түсініксіздік туындауы мүмкін, сонда басқа ұлттар тұрмайды ма, әлде казактар құрған елді мекен бе? Меніңше алып тастау керек және осы оған ұқсас тағы да санаттар қойған сияқтысыз, оларды да алып тастау керек. Менімен келіспесеңіз Нұрлан, Батырбек мырзалардан сұрап көріңіз. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:55, 2022 ж. шілденің 26 (+06) Қайырлы түн. Иә, мен қойған санаттардағы елді мекендердің негізін казактар қалаған. Санаттарды алып тастаудың керегі жоқ деп ойлаймын. Тек санаттардың атауын "----- казак әскерінің '''тарихи''' елді мекендері" деп өзгерткен жөн секілді. Сонда түсініксіздік туындай қоймас. :Жарайды, бірақ та сол казактар қалаған екен деп елді-мекендерге санат қойғаныңыз әлі ұнамай отыр( Айтпақшы санат атын өзгертіпсіз, алайда жаңа санатқа ешқандай мақала сілтенбей тұр.--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:55, 2022 ж. шілденің 29 (+06) Иә, үшеуінің біреуін өзгертіп қойдым. Енді мақалалардағы санатты өзгерту маған көп жұмыс болып тұр. Сол үшін ботпен жұмыс жасауға рұқсат сұрап едім, бітікшілер әлі жауап бермеді. Енді рұқсат берсе істеймін. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 03:46, 2022 ж. шілденің 30 (+06) == Қарағанды облысы == Саламатсыз, Білгіш Шежіреші. Сұрақ/өтініш: ''Қарағанды мен Ұлытау облыстары'' елді мекендер бойынша өзгерістер (атауы, мазмұны, үлгілер) толық бітті ме? Егер бітсе, Алматы облысы бойынша сіз, мен, Салиха ханыммен бірге жұмыс жасасақ) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:51, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) Сәлеметсіз бе, біткен болуы керек. Бірге жасауға қарсы емеспін, тек қай ауданды кім жасайтынын шешіп алайық. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 03:24, 2022 ж. тамыздың 2 (+06) :Жақсы, уақыт болғанда айтармын. Қолыңыз бос болса '''А''' әрпінен бастай беріңіз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:53, 2022 ж. тамыздың 6 (+06) Жарайды, онда [[Ақсу ауданы]]н жасай бастайын. Сосын [[Көксу ауданы]]н аяқтап едім, айдағыш беттерді жоя қоярсыз. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 21:52, 2022 ж. тамыздың 6 (+06) :Айтпақшы айдатқыштарды жою керек деп белгілемей-ақ қойыңыз) (екі жұмыс жасап) Соңғы өзгерістерді бақылап отырмын. Тек соған сілтенген беттерді түзетіп шыға кетсеңіз болды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:34, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) Жарайды, рахмет. Әйтпесе белгілеп шаршап кетіп едім) [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:41, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) == Марапат == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Сурет:BoNM - Kazakhstan Hires.png|left|50px|Қазақстан жұлдызы]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/Қазақстан жұлдызы|Қазақстан жұлдызы]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | Құрметті '''[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]]'''! Қазақстанның жаңа 3 облысына қарасты елді мекендердің атауын өзгертіп, мазмұнды толықтырып, ерінбей уақыт бөліп, Қазақша уикипедияның дамуына үлесіңіз үшін марапат! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) |} * Байқағаным, Салиха ханым Шығыс Қазақстан бойынша кейбір жерлерде шатасып қателескенге ұқсайды) Әрине елді мекен өте көп, шатаспау мүмкін емес. Мен де сіздің Қарағанды облысы бойынша атаулардан кеткен шағын қателеріңізді түзетіп кеткен едім. Осылай бір-бірімізді артымызды тексеріп, санаспай отырсақ мақала сапасы жақсарып, қателіктер азаяр еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:54, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) Марапатыңыз үшін алғыс білдіремін. Еңбегімнің еленіп жатқанына ырзамын:-) Сіз де бағыт-бағдар сілтеп отырасыз, оған да рахмет. Үйренерім де, атқарылар жұмыстарым да әлі алда. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:29, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Қателер сұрақ == Сәлеметсіз бе. Мен мақалаларды көріп шықтым көбін. 2020 жыл бола алады немесе 2020-жыл? Қай бірі дұрыс қазақ тілінде [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 19:25, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) pw6wtdmofc8fy9jzzynye4rewaqc2a5 3062024 3062006 2022-08-18T13:43:39Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Білгіш Шежіреші}} -- [[Қатысушы:Абылай|Абылай]] ([[Қатысушы талқылауы:Абылай|талқылауы]]) 23:39, 2017 ж. маусымның 26 (+06) == Болыс == Өзініздің ата-бабаларыныз мекендеген болыстар туралы мақала жаза аласыз ба? Мысалы манадай: [[Ақшатау болысы]]--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 17:13, 2017 ж. қыркүйектің 17 (+06) == [[Қазақстан газеттері тізімі]] == Өз облысыңыздың аудандық газеттерін тізімге қосуға шақырамын.--[[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]]) 13:12, 2018 ж. қазанның 22 (+06) == Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, The Wikimedia Foundation is asking for your feedback in a survey about your experience with {{SITENAME}} and Wikimedia. The purpose of this survey is to learn how well the Foundation is supporting your work on wiki and how we can change or improve things in the future. The opinions you share will directly affect the current and future work of the Wikimedia Foundation. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act2) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 20:18, 2019 ж. қыркүйектің 6 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act2)&oldid=19352602 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, A couple of weeks ago, we invited you to take the Community Insights Survey. It is the Wikimedia Foundation’s annual survey of our global communities. We want to learn how well we support your work on wiki. We are 10% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! '''Your voice matters to us.''' Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act2) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 21:05, 2019 ж. қыркүйектің 20 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act2)&oldid=19395157 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Reminder: Community Insights Survey == <div class="plainlinks mw-content-ltr" lang="en" dir="ltr"> '''Share your experience in this survey''' Hi {{PAGENAME}}, There are only a few weeks left to take the Community Insights Survey! We are 30% towards our goal for participation. If you have not already taken the survey, you can help us reach our goal! With this poll, the Wikimedia Foundation gathers feedback on how well we support your work on wiki. It only takes 15-25 minutes to complete, and it has a direct impact on the support we provide. Please take 15 to 25 minutes to '''[https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_0pSrrkJAKVRXPpj?Target=CI2019List(asiawps,act2) give your feedback through this survey]'''. It is available in various languages. This survey is hosted by a third-party and [https://foundation.wikimedia.org/wiki/Community_Insights_2019_Survey_Privacy_Statement governed by this privacy statement] (in English). Find [[m:Community Insights/Frequent questions|more information about this project]]. [mailto:surveys@wikimedia.org Email us] if you have any questions, or if you don't want to receive future messages about taking this survey. Sincerely, </div> [[User:RMaung (WMF)|RMaung (WMF)]] 00:57, 2019 ж. қазанның 4 (+06) <!-- https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=CI2019List(asia_wps,act2)&oldid=19433647 тізімін пайдаланып User:RMaung (WMF)@metawiki деген хабарлама жіберген --> == Марафон == {{WAM |header = [[meta:m:Turkic_Marathon_2021|Түркі марафоны 2021]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikimedians of Turkic Languages User Group Logo.svg|150px|link=meta:Түркі тілді Уикимедиа конференциясы]]</div> |subheader = Түркі марафоны 2021 — 2021 жылдың 1 - 31 шілде аралығында өтетін контент дамытуға бағытталған халықаралық жоба. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Жоба мақсаты — түркі тілдерінде сөйлейтін елдер және олардың мәдениеті туралы мақалалар жазып, түркі тілдерінде сөйлейтін уикипедияшылар арасындағы ынтымақтастықты нығайту. Әділқазылар алқасының бағалауынан кейін көрсетілген мерзім аралығында ең көп ұпай жинаған қатысушылар марапатталатын болады. '''Марапаттар''' * 1 орын: Meloman дүкендер желісінен 75 АҚШ доллары ( ≈ 32 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 2 орын: Meloman дүкендер желісінен 60 АҚШ доллары ( ≈ 25 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 3 орын: Meloman дүкендер желісінен 50 АҚШ доллары ( ≈ 21 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 4 орын: Meloman дүкендер желісінен 40 АҚШ доллары ( ≈ 17 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. * 5 орын: Meloman дүкендер желісінен 25 АҚШ доллары ( ≈ 10 000 теңге) мөлшеріндегі сыйлық ваучері. Қазақша Уикипедияға үлес қосқысы келетін кез келген адам жоба бетіне өтіп қатысушылар тізіміне өз атын қосса болады. Іске сәт! <center>{{Clickable button 2|Жоба:Түркі_марафоны_2021|Жарысқа қатысу|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2885974 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Таңдаулы мақалаға үміткер == {{WAM |header = [[Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Goldenwiki 2.png|100px|link=Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым]]</div> |subheader = Қарақұрдым мақаласының таңдаулы мақалаға үміткерлігі. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = [[Қара құрдым]] мақаласы таңдаулы мақалаға толық лайық деп санаймын. Мұл мақалыны жазған өзім емес {{@|Alphy Haydar}} мырза жеті жылдан бері қазақша Уикипедияға үлес қосып келеді. Мақала тілі өте жаттық, әрі ғылыми стилде жазылған. Қанша жылдан бері [[Басты бет]]тегі таңдаулы мақала өзгерген жоқ. Енді өзгерттетін кез келді. Сонымен қоса осы уақытқа дейін ғылымға қатысты мақалалар таңдаулы мақала статусын көп алған жоқ. Ғылымға басымдық бере отырып осы мақаланы таңдаулы мақала деңгейіне көтерейік. <center>{{Clickable button 2|Уикипедия:Таңдаулы мақалаға үміткерлер/Қара құрдым|Дауыс беру|class=mw-ui-progressive}}</center><br /> |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=2970000 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Индербор == Саламатсыз, Индербор мақаласына мәлімет қосыпсыз. Меніңше ауыл үшін ауыл көшелерін құр тізбектеп көрсеткен дұрыс емес, артық нәрсе. Оның үстіне сілтемелер тым көп болып кетті, көшеге емес кісі есімдерге сілтеп тұр. Рахмет --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:42, 2022 ж. сәуірдің 27 (+06) Саламатсыз ба. Меніңше, көше аттарының болуы мақаланы оқушыларға жақсы бағдар болатын еді. Есесіне өздерінің тұратын ауылдарының көшелері қандай адамдардың атында екенінен хабардар болады. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 13:45, 2022 ж. сәуірдің 28 (+06) == Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022 == {{WAM |header = [[meta:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]] <div style="margin-right:1em; float:right;">[[Сурет:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul|link=meta:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022]]</div> |subheader = Конференция 2022 жылдың 21-23 қазаны аралығында Түркияның [[Ыстанбұл]] қаласында өтеді. <div style="text-valign:center; margin-left:200px; margin-right:50px; margin-top:10px; position:absolute;"> |body = Құрметті достар, Ыстамбұл Уикидерек конференциясына стипендия алуға өтінімдер ашық екенін хабарлауға қуаныштымын. Егер сіз түркі қауымдастығының өкілі болсаңыз және түркі тілдеріндегі Уикимедиа жобаларына белсенді қатысатын болсаңыз, онда сіз стипендияға өтініш бере аласыз. Өтініштер 2022 жылдың 30 маусымы, UTC 23:59 дейін қабылданады. Үміткерлер толық стипендияға өтініш бере алады. Толық стипендия Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы (Wikimedians of Turkic Languages User Group) ұйымдастыратын конференция кезінде жеке тұлғаның екіжақты саяхат, ортақ тұрғын үй және тамақтану құнын қамтиды. * Түркі тіліндегі уикимедиашыларға арналған Wikidata Training туралы қосымша ақпарат алу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/53dX * Стипендия, тіркеу және өтініш формасы туралы көбірек білу үшін мына сайтқа кіріңіз: https://w.wiki/5FFv Бұған қоса, Түркі қолданушылары тобының Уикимедиа қауымдастығы жобалары мен оқиғалары туралы ақпарат пен жаңалықтар алу үшін біздің пошталық тізімге (https://w.wiki/5FFw) жазылуға шақырамыз. Барлық жақсылықты тілеймін [[User:Mehman97|<span style="color:#ff0500">'''''Mehman'''''</span>]] [[User Talk:Mehman97|<span style="color:#0500ff">'''''97'''''</span>]] 03:48, 2022 ж. маусымның 11 (+06) |footer = Бұл хабарлама [[m:Special:MyLanguage/User:MediaWiki message delivery|бот]] арқылы жіберілген • [[Уикипедия:Хабарлама тарату/Жеткізіп беру тізімі|Жазылу немесе жазылудан бас тарту]] }} <!-- https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F:%D0%A5%D0%B0%D0%B1%D0%B0%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82%D1%83/%D0%96%D0%B5%D1%82%D0%BA%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BF_%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83_%D1%82%D1%96%D0%B7%D1%96%D0%BC%D1%96&oldid=3014707 тізімін пайдаланып User:Arystanbek@kkwiki деген хабарлама жіберген --> == Жетісу облысы == Кеш жарық, Жетісу облысын асықпай атын өзгерту керек еді. Себебі аталған ескі атауға көптеген мақалалар сілтеніп тұр. Ал қазір тарихи облыстың орнына қазіргі жаңа облысқа сілтеніп кетеді. Осыны Арыстанбек пен Нұрлан мырзаға айтып көріңізші [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 02:23, 2022 ж. маусымның 12 (+06) Кеш жарық. Жарайды, айтайын [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:42, 2022 ж. маусымның 12 (+06) == Жақсы мақалаға дауыс беру == Қайырлы күн! [[Уикипедия:Жақсы мақалаға үміткерлер/Қымыз]] деген бетте өз дауысыңызды қалдырыңыз. --[[Қатысушы:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] ([[Қатысушы талқылауы:Ерден Карсыбеков|талқылауы]]) 12:05, 2022 ж. маусымның 14 (+06) == Өтініш == Қайырлы түн! Мен [[Абай облысы]]н басынан бастап өңдеп жатырмын, сіз қатарласып кетіпсіз. Бүгін Елтай ауылдық округінің атауын өзгерткен екенсіз, жоятын сілтемені қалдырып кетіпсіз. Біріміздің артымыздан біріміз қосарланып жүргенше (кім нені өңдегені түсініксіз болмас үшін), маған мүмкіндік беріңіз, бұл облысты аяғына дейін жеткізуге. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] Салиха 23:05, 2022 ж. маусымның 19 (+06) Саламатсыз ба. Жарайды онда. Сонда қалған 2 облысты істей берсем болады ғой? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 23:57, 2022 ж. маусымның 19 (+06) Сосын "Қазақстан кенттері" деген санатты жасауға бола ма? Әлде қажет емес пе? [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 00:02, 2022 ж. маусымның 20 (+06) ::Ұлытау мен Жетісу облыстарын [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] алған өңдеуге, өңдемесі көп екі облыстың, сондықтан сізбен бір облысты бөлісер. Санатты да Kasymovпен ақылдасыңыз, жалпы керек екен ондай санат. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:37, 2022 ж. маусымның 20 (+06) Kasymov мырзадан сұрадым, бірақ нақты айта алмаймын деп, сізге сілтеді. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 18:16, 2022 ж. маусымның 20 (+06) ::Қазақстан кенттері санатын жасай беріңіз, ал облыстар туралы [[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]]тан нақтылайын (көмектің қажет, қажет еместігін).[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 15:07, 2022 ж. маусымның 21 (+06) Санатты жасадым. Жарайды [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 15:55, 2022 ж. маусымның 21 (+06) ::Жылдам! Тамаша! Сіз енді Шығыс Қазақстан облысындағы өзгерістерді өңдей беріңіз.[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:12, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :[[Қатысушы:Kasymov|Kasymov]] екі облысты да ([[Жетісу облысы|Жетісу]], [[Ұлытау облысы|Ұлытау]]) өңдей беріңіздер дейді, сондықтан біреуін алып өңдей беріңіз.[[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:57, 2022 ж. маусымның 22 (+06) Ұлытаудың тек 1 ауданы қалып еді (Жаңаарқа), соны жасайын. Сосын Жетісу облысына көшермін. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 14:30, 2022 ж. маусымның 22 (+06) ::Жақсы, іске сәт! Мен Көкпекті ауданын өңдей алмай отырмын, ауылдардың қайсысы қай ауданға ауысқаны немесе қалғаны туралы ақпарат жоқ. Әзірге (ақпарат табылғанша) Шығыс Қазақстан облысын өңдеп бітіре берейін. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]] --Салиха 15:26, 2022 ж. маусымның 22 (+06) Рахмет, өзіңізге де. Мен де соны іздеп таба алмадым. Еш жерде жоқ. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 15:54, 2022 ж. маусымның 22 (+06) :Білгіш Шежіреші, ''Жаңаарқа ауданы елді мекендері'' үлгісінде сіз жылжытқан мақалаларды реттеп, ескі атауын жойып жатырмын. Енді мәселе мұнда: тек ''Қарағанды облысы → Ұлытау облысы'' деп өзгертпей, сонымен қатар ''Жаңаарқа ауданы'' деп тұрған елді мекендерді бір тексеріп шығу керек (себебі ондай аттас ауыл жаңа облыста жалғыз болса '''ауданның орнына облысы''' жазылады). Сосын ауылдық округтер де дәл сондай жағдай. Тағы сосын аталған облысқа өткен аудандардың ауылдық округтерін, елді мекендерін және ауданның өзін, Қарағанды облысы орнына Ұлытау облысы деп ''мақалаға'' және ''Елді-мекен үлгісіне'' де өзгерістер жасау керек. Және соңғысы Қарағандыда қалып қойған аудандар атауын тексеріп шығу керек, мысалы ''Ақбұлақ (Жаңаарқа ауданы)'', ''Ақбұлақ (Осакаров ауданы)'', біріншісі Ұлытау облысы, екіншісі Қарағанды облысы деп өзгертіледі. Тағы айтамын егер облыста жалғыз аттас болып жатса. Түсіндірдім деп ойлаймын. Мен де жақын аралықта кірісемін, осындай жағдай Алматы облысында күтіп тұр. {{@|Салиха}} ханым меніңше екі облысты да солай ретке келтіріп жатқанға ұқсайды. --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:28, 2022 ж. маусымның 24 (+06) Иә, ол ережелерді өткенде бір рет ескерткенде қаперге алғанмын. Өзгерткенде алдымен мақаланың айрық бетін, сосын сол мақалаға сілтейтін беттерді өзгертіп, соңынан мақаланың атауын өзгертіп жатырмын. Мақаланың атауы өзгергеннен кейін, үлгіні дұрыстап жатырмын. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:20, 2022 ж. маусымның 24 (+06) :Рахмет, сізге және Салиха ханымға ''AutoWikiBrowser'' жүктеп, бітікшілерден рұқсат алып, бот арқылы осындай жұмыс жасауға болар еді. Менің ''Kasymbot'' қазіргі үлестерін салыстырып қарап көріңіз, жұмысты біраз жеңілтетеді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:35, 2022 ж. маусымның 24 (+06) Сөздерді алмастыруға нағыз керек бағдарлама екен. Кеңесіңізге рахмет [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:12, 2022 ж. маусымның 24 (+06) ::Қайырлы күн! Жаңа облыстардан өңдеуге көмек керек болса айтыңыз, мен Абай мен ШҚ облыстары елді мекендерінің ауыс-күйісін бітірген сияқтымын, енді географиясына көшемін. Бүгін денсаулыққа байланысты "больничный" (көз ауырып) алдым [[File:Face-smile.svg|23px]]. [[Қатысушы талқылауы:Салиха]]--Салиха 11:15, 2022 ж. маусымның 27 (+06) Қайырлы күн. Жарайды, өзгеріс болса айтармын. Сауығып кетіңіз [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 14:13, 2022 ж. маусымның 27 (+06) == Санаттарға интеруики қою == Саламатсыз, жаңадан бастаған санаттарға интеруикиді қоюды ұмытпаңыз, мысалға казактар [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 00:42, 2022 ж. шілденің 12 (+06) Амансыз ба, дәл қазір қойып шықтым. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 01:56, 2022 ж. шілденің 12 (+06) == Санат:Сібір казак әскерінің елді мекендері‎ == Кеш жарық, аталған санатты Қазақ елді мекендерге қою қаншалықты маңызды? Бұдан түсініксіздік туындауы мүмкін, сонда басқа ұлттар тұрмайды ма, әлде казактар құрған елді мекен бе? Меніңше алып тастау керек және осы оған ұқсас тағы да санаттар қойған сияқтысыз, оларды да алып тастау керек. Менімен келіспесеңіз Нұрлан, Батырбек мырзалардан сұрап көріңіз. [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:55, 2022 ж. шілденің 26 (+06) Қайырлы түн. Иә, мен қойған санаттардағы елді мекендердің негізін казактар қалаған. Санаттарды алып тастаудың керегі жоқ деп ойлаймын. Тек санаттардың атауын "----- казак әскерінің '''тарихи''' елді мекендері" деп өзгерткен жөн секілді. Сонда түсініксіздік туындай қоймас. :Жарайды, бірақ та сол казактар қалаған екен деп елді-мекендерге санат қойғаныңыз әлі ұнамай отыр( Айтпақшы санат атын өзгертіпсіз, алайда жаңа санатқа ешқандай мақала сілтенбей тұр.--[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 15:55, 2022 ж. шілденің 29 (+06) Иә, үшеуінің біреуін өзгертіп қойдым. Енді мақалалардағы санатты өзгерту маған көп жұмыс болып тұр. Сол үшін ботпен жұмыс жасауға рұқсат сұрап едім, бітікшілер әлі жауап бермеді. Енді рұқсат берсе істеймін. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 03:46, 2022 ж. шілденің 30 (+06) == Қарағанды облысы == Саламатсыз, Білгіш Шежіреші. Сұрақ/өтініш: ''Қарағанды мен Ұлытау облыстары'' елді мекендер бойынша өзгерістер (атауы, мазмұны, үлгілер) толық бітті ме? Егер бітсе, Алматы облысы бойынша сіз, мен, Салиха ханыммен бірге жұмыс жасасақ) [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 20:51, 2022 ж. тамыздың 1 (+06) Сәлеметсіз бе, біткен болуы керек. Бірге жасауға қарсы емеспін, тек қай ауданды кім жасайтынын шешіп алайық. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 03:24, 2022 ж. тамыздың 2 (+06) :Жақсы, уақыт болғанда айтармын. Қолыңыз бос болса '''А''' әрпінен бастай беріңіз) --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 18:53, 2022 ж. тамыздың 6 (+06) Жарайды, онда [[Ақсу ауданы]]н жасай бастайын. Сосын [[Көксу ауданы]]н аяқтап едім, айдағыш беттерді жоя қоярсыз. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 21:52, 2022 ж. тамыздың 6 (+06) :Айтпақшы айдатқыштарды жою керек деп белгілемей-ақ қойыңыз) (екі жұмыс жасап) Соңғы өзгерістерді бақылап отырмын. Тек соған сілтенген беттерді түзетіп шыға кетсеңіз болды --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 22:34, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) Жарайды, рахмет. Әйтпесе белгілеп шаршап кетіп едім) [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 22:41, 2022 ж. тамыздың 9 (+06) == Марапат == {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="middle" | [[Сурет:BoNM - Kazakhstan Hires.png|left|50px|Қазақстан жұлдызы]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | '''[[Уикипедия:Марапаттама/Қазақстан жұлдызы|Қазақстан жұлдызы]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | Құрметті '''[[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]]'''! Қазақстанның жаңа 3 облысына қарасты елді мекендердің атауын өзгертіп, мазмұнды толықтырып, ерінбей уақыт бөліп, Қазақша уикипедияның дамуына үлесіңіз үшін марапат! --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:42, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) |} * Байқағаным, Салиха ханым Шығыс Қазақстан бойынша кейбір жерлерде шатасып қателескенге ұқсайды) Әрине елді мекен өте көп, шатаспау мүмкін емес. Мен де сіздің Қарағанды облысы бойынша атаулардан кеткен шағын қателеріңізді түзетіп кеткен едім. Осылай бір-бірімізді артымызды тексеріп, санаспай отырсақ мақала сапасы жақсарып, қателіктер азаяр еді --[[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 01:54, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) Марапатыңыз үшін алғыс білдіремін. Еңбегімнің еленіп жатқанына ырзамын:-) Сіз де бағыт-бағдар сілтеп отырасыз, оған да рахмет. Үйренерім де, атқарылар жұмыстарым да әлі алда. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 02:29, 2022 ж. тамыздың 14 (+06) == Қателер сұрақ == Сәлеметсіз бе. Мен мақалаларды көріп шықтым көбін. 2020 жыл бола алады немесе 2020-жыл? Қай бірі дұрыс қазақ тілінде [[Қатысушы:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] ([[Қатысушы талқылауы:Muzaffar Turgunov|талқылауы]]) 19:25, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) Саламатсыз ба, Мұзафар. Ереже бойынша "2020 жыл" дұрыс болады. [[Қатысушы:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] ([[Қатысушы талқылауы:Білгіш Шежіреші|талқылауы]]) 19:43, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 0zi76mzydaxrwo8yvgmj60weolejvwq 0 587749 3061962 3061960 2022-08-18T11:59:06Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер |түс=президент |Қазақша есімі=Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков |Шынайы есімі={{lang-ky|Сооронбай Шарип уулу Жээнбеков}} |Суреті=Сооронбай Жээнбеков (27-02-2020) (cropped).jpg |Сурет ені= |Атауы= |Титулы=[[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] 5-ші Президенті |Ту=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg |Ту2=National emblem of Kyrgyzstan.svg |Басқара бастады=[[24 қараша]] [[2017 жыл]] |Басқаруын аяқтады=[[15 қазан]] [[2020 жыл]] |Премьер=[[Сапар Жұмақадырұлы Ысақов|Сапар Ысақов]]<br />[[Мұхаммедқали Дүйшекейұлы Абылғазиев|Мұхаммедқали Абылғазиев]]<br />[[Кұбатбек Айылчиевич Боронов|Кұбатбек Боронов]]<br />[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] |Ізашары=[[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]]|Ізбасары=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] |Титулы_2=[[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] 27-ші Премьер министрі|Ту_2=Flag of Kyrgyzstan.svg|Ту2_2=National emblem of Kyrgyzstan.svg|Реті_2=|Басқара бастады_2=[[13 сәуір]] [[2016 жыл]]|Басқаруын аяқтады_2=[[21 тамыз]] [[2017 жыл]]|Ізашары_2=[[Темір Аргембайұлы Сариев|Темір Сариев]]|Ізбасары_2=[[Мұхаммедқали Дүйшекейұлы Абылғазиев|Мұхаммедқали Абылғазиев]]|Титулы_3=[[Ош облысы]]нда Қырғызстан Үкіметінің өкілі|Ту_3=Flag of Kyrgyzstan.svg|Ту2_3=National emblem of Kyrgyzstan.svg|Реті_3=|Басқара бастады_3=[[16 тамыз]] [[2012 жыл]]|Басқаруын аяқтады_3=[[11 желтоқсан]] [[2015 жыл]]|Ізашары_3=[[Айтмамат Тентібайұлы Қадырбаев|Айтмамат Қадырбаев]]|Ізбасары_3=[[Таалайбек Насырбекұлы Сарыбашев|Таалайбек Сарыбашев]]|Туған күні=16.11.1958|Туған жері=Қарақұлжа ауылы, [[Қарақұлжа ауданы|Совет ауданы]], [[Ош облысы]], [[Сурет:Flag of the Kirghiz Soviet Socialist Republic.svg|20px]] [[Қырғыз КСР]] (<span style="font- size:bigger;">қазіргі [[Қырғызстан]]</span>), [[КСРО]]|Қайтыс болған күні=|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=[[ислам]]|Әкесі=Шәріп Жиенбеков|Анасы=Самара Жиенбекова|Жұбайы=Айгүл Төкөева|Балалары=Бақтыгүл Жиенбеков|Партиясы=[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1988–1991)<br>Партиясыз (1991–1998)<br>[[Қырғызстан Социал-демократиялық партиясы|ҚСДП]] (1998–)|Білімі=К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті (Қырғыз ауылшаруашылық институты)|Қолтаңбасы=|Commons=Сауранбй Шәріпұлы Жиенбеков|Марапаттары=[[File:KRG Medal Dank.png|Даңқ медалі|50px]] [[File:KRG Order Manas.png|Манас ордені|50px]] {{Назарбаев ордені}}|Сайты=}} '''Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков''' ({{lang-ky|Сооронбай Шарип уулу Жээнбеков}}, [[16 қараша]] [[1958 жыл|1958]], Қарақұлжа ауылы, [[Қарақұлжа ауданы|Совет ауданы]], [[Ош облысы]], [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]<ref>қазіргі [[Қырғызстан]]</ref>) — Қырғызстанның президенті (24 қараша 2017 —15 қазан 2020). [[Қырғызстан]]ның [[Мемлекеттік қызметші|мемлекеттік]] және [[саяси қызмет|саяси]] қайраткері. Қырғызстанның [[2017 жыл]]дың [[15 қазан]]ында сайланған [[Қырғызстан президенті|президенті]]<ref>[http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/4647438 Сооронбай Жээнбеков избран президентом Киргизии]</ref>. [[Қырғызстан]]ның 2016 жылдың [[13 сәуір]]і мен 2017 жылдың [[21 тамыз]]ы аралығындағы премьер-министрі. == Өмірбаяны == [[Сурет:Dmitry Medvedev, Sooronbay Jeenbekov and Tigran Sargsyan at the Eurasian Intergovernmental Council meeting, 7 March 2017.jpg|нобай|солға|2017 жылғы 7 наурызда Бішкекте өтетін Еуразиялық үкіметаралық кеңесінің саммитінде премьер-министр Жиенбеков [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведевпен]] және Тигран Саргсянмен кездесті.]] [[Сурет:Vladimir Putin and Sooronbay Jeenbekov (2017-11-30) 01.jpg|нобай|солға|Жиенбеков Владимир Путинмен кездесті.]] Сауранбай Жиенбеков [[1958 жыл]]ы [[16 қараша]]да [[Ош облысы]]ның [[Қара-Құлжа ауданы|Совет ауданы]]ндағы Қара-Құлжа ауылында дүниеге келді. Руы [[Адигине|Адегене]] ішіндегі [[Жору]]<ref>http://www.gezitter.org/society/63362_7_kachestv_sooronbaya_jeenbekova/</ref>. 1976 жылдан 1977 жылға дейін [[Қырғыз КСР]] Оз ауданы Ленин мектебінің орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. 1983 жылы [[К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті|К. И. Скрябин атындағы Қырғыз ауылшаруашылық институты]]н [[зооинженер]] мамандығы бойынша, ал 2003 жылы — [[К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті|К. И. Скрябин атындағы Қырғыз ауылшаруашылық институты]]ның экономика факультетін бухгалтер мамандығы бойынша аяқтады<ref>[http://www.gov.kg/?page_id=33806&lang=ru Премьер-министр Кыргызской республики]</ref>. соңында 1988 жылға дейін Ош облысының Кеңес ауданындағы кеңестік шаруашылықтың бас мал дәрігері болып жұмыс істеді. 1988-1989 жылдары - [[Қырғызстанның Коммунистік партиясы]] Ош облысының Совет ауданы аудандық комитетінің нұсқаушысы. 1989 жылдан 1991 жылға дейін Ош облысындағы Ульянов совхозының партия комитетінің хатшысы. 1991-1993 жылдары - совхоздың директоры. Ош облысының Ульянов кеңес ауданы. 1993 жылдан бастап 1996 жылға дейін - Ош облысының Қарақұлы ауданында «Қашқа-Жол» ұжымшар басқармасының төрағасы. 1995 жылы бірінші шақырылған ЖК депутаттары Ассамблеясының депутаты болып сайланды. Осы кезеңде ол Аграрлық мәселелер жөніндегі комитеттің төрағасы және төрағасы болды. 1996 жылдан бастап 1997 жылға дейін - Қырғызстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің халық депутаттары Ассамблеясының аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төрағасының орынбасары (ҚР ЖК СНП). 1997 жылдан бастап 2000 жылға дейін - Қырғыз Республикасы Жогорку Кенешінің Аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төрағасы. 2000 жылдан 2005 жылға дейін - дупутаты, ҚР Парламентінің халық депутаттары Ассамблеясының Төрағасының орынбасары. 2003 жылы Қырғыз аграрлық университетінің экономика факультетін «[[бухгалтер|бухгалтерлік]]» есеп бойынша бітірді<ref>{{Cite web|url=http://www.gov.kg/?page_id=33806&lang=ru|title=Премьер-министр Кыргызской республики|archiveurl=http://archive.is/QWPA2|archivedate=2016-04-16}}</ref>. 2005-2007 жылдар аралығында - ІІІ шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің депутаты, Агроөнеркәсіптік кешен және экология комитетінің төрағасы. 2007 жылдың 3 - 24 қазан аралығында - Ауыл шаруашылығы министрі, Қырғыз Республикасының су шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі. 2007 жылғы 24 қазанда Қырғыз Республикасының жаңа Конституциясын қабылдауына байланысты отставкаға кетті. Жаңа үкімет қалыптасқанға дейін уақытша министр ретінде әрекет етеді. 2007 жылғы 27 желтоқсанда Қырғызстан Президентінің жарлығымен Ауыл шаруашылығы министрі міндетінен босатылды, су шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі. 2008 жылдан 2010 жылға дейін - жеке кәсіпкер<ref>[http://ria.ru/spravka/20160413/1409897248.html Биография Сооронбая Жээнбекова]</ref>. 2010 жылдың сәуір айынан бастап - және. шамамен. Мемлекеттік басқарудың басшысы - [[Ош облысы]]ның әкімі. 2010 жылғы 3 қыркүйекте - Қырғызстан Президентінің жарлығымен мемлекеттік әкімшілік - Ош облысының губернаторы болып тағайындалды. 2012 жылғы 16 тамызда - Қырғыз Республикасының Премьер-Министрінің өкімімен, [[Ош облысы]]ндағы үкіметтің уәкілетті өкілін тағайындады. 2015 жылдың 11 желтоқсанынан бастап Мемлекеттік кадр қызметі бөлімінің директоры. 2016 жылдың наурыз айынан бастап - Қырғыз Республикасы Президентінің Аппараты басшысының бірінші орынбасары. 2016 жылғы 13 сәуірде [[Қырғызстан премьер-министрлерінің тізімі|Қырғыз Республикасының Премьер-Министрі]] болып сайланды. 2017 жылғы 21 тамызда Қырғызстан Президентінің кеңсесіне сайлау туралы шешімге байланысты отставкаға кетуге өтініш берді. [[Сурет:2018 FIFA World Cup opening ceremony (2018-06-14) 26.jpg|нобай|солға|Жиенбеков [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевпен]] Ресейдегі [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|ФИФА әлем кубогында]]]] 2017 жылдың 15 қазанында [[Қырғызстандағы президенттік сайлау (2017)|өткен сайлауда]], Қырғызстанның сайланған президенті, 54,76% дауысқа ие болды. 2017 жылғы 24 қарашада ресми түрде қызметке тағайындалды. Алғашқы шетелдік сапар, Мемлекет басшысын қабылдағаннан кейін, Жиенбеков мырза [[Ресей|Ресей Федерациясы]]на тапсырылды<ref>{{Cite web|url=http://www.kremlin.ru/events/president/news/56241|title=Ресей-қырғыз келіссөздері|date=2017-11-29| |publisher=[[kremlin.ru]]|accessdate=2017-11-30}}</ref>. == Президенттік == [[Сурет:Vladimir Putin and Sooronbay Jeenbekov (2018-05-14) 02.jpg|нобай|солға|Жиенбеков [[Ресей президенті|Ресей Федерациясының Президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путинмен]] бірге [[Сочи]]де өткен кездесуде.]] [[File:6th Summit of Cooperation Council of Turkic Speaking States kicks off in Cholpon-Ata 03.jpg|thumb|Жеинбеков [[Ильхам Хейдарұлы Әлиев|Ильхам Әлиев]] пен кездесуі]] Жиенбеков [[2017 жыл]]ы [[24 қараша]]да президент ретінде тағайындалды. Оның төрағалыққа алған алғашқы шетелдік сапары Ресейге [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путинмен]] кездесті<ref>{{Cite news|url=http://tass.com/politics/977787|title=Russian, Kyrgyz presidents to meet on November 29 — Kremlin|work=TASS|access-date=2017-12-16|language=ru}}</ref>. Ерте оның президенттік ішіне, ол оппозициялық саясаткерлер мен журналистер жолын кесу еліміздің демократия нұқсан айыптаған болатын. [[2018 жыл]]ы [[19 Сәуір]], жастағы Жеенбеков Қырғызстанның парламент жоқ сенім дауыс мынадай оның Премьер-министрі Сапар Исаков және үкімет жұмыстан шығарылған. 2018 жылдың мамыр айында Жиенбеков елде тайпалықпен күресуге уәде берді: «Біз қоғамда« солтүстік-оңтүстік »мәселесін шешетін адамдарға қарсы шаралар қолданамыз»<ref>https://m.akipress.com/news:605972/&#</ref>. ===Коронавирус пандемиясы=== 2020 жылдың маусымында Жиенбеков өзінің екі қызметкеріне «[[Коронавирустық инфекция Covid-19|Covid-19]]» оң нәтиже бергеннен кейін [[Мәскеу]]ге қысқа сапардан оралғаннан кейін карантинге енді. Ол [[2020 жылы Қызыл алаңдағы әскери парадтар|2020 жылғы Мәскеудегі Жеңіс күнінің]] шеруіне қатысуы керек еді. Ол 30 шілдені Ұлттық аза тұту күні деп жариялады.<ref>[https://qazaqstan.tv/news/128658/ Президент Мәскеуде өткен әскери парадқа қатысты 28.06.2020]</ref> Сол күні ол «қайтыс болған жерлестеріміздің рухы тыныш болсын, жандары жәннатта болсын» деп пандемиядан қаза тапқандарды құрметтеуге арналған исламдық діни рәсімге қатысты.<ref>[https://dalanews.kz/52191 Қырғыз басшысы Қытайдан алған қарызын төлеуге уақыт сұрады 15.04.2020]</ref> == Отбасы == Колхоз төрағасы мен үй шаруасындағы әйелдің үлкен отбасындағы үшінші ұлы<ref>{{Cite web|url=https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-profile-jeenbekov-next-president/28798418.html|title=Sooronbai Jeenbekov, Longtime Atambaev Ally With A Southern Touch, Poised For Kyrgyz Presidency|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>. 4 әпкесі мен 5 бауыры бар. Канторо Токтомаматовтың үлкен ағасы профессор, академик, Экономика ғылымдарының докторы. Тағы бір ағасы, Жүсіпбек Шәріпов - Жалал-Абад облысының губернаторы [[Қызғалдақ төңкерісі|2005 жылғы революция]], қазіргі уақытта Қырғызстанның Кувейт, Марокко, Қырғызстандағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Иордании және Бахрейне. Кіші ағасы [[Асылбек Шәріпұлы Жиенбеков|Асылбек Жиенбеков]] - V шақырылған Жоғарғы Кеңестің спикері, енді депутат<ref>{{Cite news|title=Что известно о Сооронбае Жээнбекове, его родственниках и имуществе?|url=http://kaktus.media/doc/357442_chto_izvestno_o_sooronbae_jeenbekove_ego_rodstvennikah_i_imyshestve.html|work=Кактус|accessdate=2017-10-20|language=ru}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.ca-portal.ru/article:38335|title=Сооронбай Жээнбеков: семья, братья и собственность нового президента Кыргызстана|author=CA-portal.ru|publisher=www.ca-portal.ru|lang=ru|accessdate=2017-10-20}}</ref>. Үйленген, екі баласы бар - ұлы мен қызы бар. == Интернет мем == премьер-министрі болып, 2017 жылдың 20 маусымында «Чык эшикке!» Деген сөздермен. («Шығыңыз!» деп аударылған) үкімет отырысынан шығарылған Алмазбек Әбдікаров, Сәулет және құрылыс жөніндегі мемлекеттік агенттік директорының орынбасары, айтуынша, ол кездесуге дайын емес екенін, Ол премьер-министрдің сұрақтарына жауап бере алмаған соң<ref>{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20170620/1033929884/v-socsetyah-obsuzhdayut-frazu-premera-kyrgyzstana.html|title="Чык эшикке!" — уморительный мем заразил соцсети|author=Sputnik|publisher=ru.sputnik.kg|lang=ru|accessdate=2017-10-20}}</ref>. Жаңалықтар ыстық біріне айналды бірнеше сағат ішінде, «Чык эшикке» деген тіркес әлеуметтік желілерде танымал болды, Түсініктемелер мен жазулар пайда болды. ===Атамбаевпен қарым-қатынас=== Жиенбеков билікті [[2017 жыл]]дың қарашасында алғандықтан, ол өзінің бұрынғы және бұрынғы одақтасы [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]] пен қақтығысты қарым-қатынас ретінде ғана айтуға болатын. Президенттің алғашқы айларында ол Атамбаевтың жұмысын мақтап, тіпті «Қырғызстанның батыры» деген атаққа ие бола отырып, өзінің ұстанымын пайдаланып, Қырғызстан азаматына берілген ең үлкен абырой. 2017 жылғы сайлауда оппозициялық [[Өмірбек Тоқтоғұлұлы Бабанов|Өмірбек Бабанов]]қа қарсы Атамбаев Жиенбековке қатты қолдау көрсетті, тіпті өзі Жиенбековке «үлкен ағасы» туралы айтып берді. Президенттің қызметін атқара бастаған соң, екеуінің арасында дау-дамай күшейе түсті, өйткені Атамбаев алты айдан кейін президенттен кейінгі саясатқа араласып, соңында Қырғызстанның Социал-демократиялық партиясына төрағалық етуде, оның мүшесі Жиенбеков. Атамбаевтың лауазымына кіргеннен кейін, ол Жиенбековты бұрынғы Бішкек электр стансасының сәтсіздікке ұшырағаны үшін сынға алды, сондай-ақ ағайынын парламенттен отставкаға кетуге мәжбүрлеу шараларын қолдануға тыйым салды. 2018 жылдың сәуір айының басында Жиенбеков Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі мемлекеттік комитетте (ҰҚК) екі лауазымды тұлғаны босатты, олар Атамбаевқа жақын деп есептеледі. Бұл қадам Атамбаев пен оның бұрынғы үкіметінде көрінді<ref>{{Cite web|url=https://thediplomat.com/2018/04/is-there-a-growing-atambayev-jeenbekov-rift-in-kyrgyzstan/|title=Is There a Growing Atambayev-Jeenbekov Rift in Kyrgyzstan?|last=Diplomat|first=Catherine Putz, The|website=The Diplomat|language=en-US|access-date=2018-12-16}}</ref>. Жиенбеков өзінің 60 жасқа толған күніндегі сұхбатында, Атамбаевке 24 Қырғызстан ақпараттық агенттігіне келесідей мәлімдеме жасап, оған және оның төрағалығына тікелей әсер етуге тырысты<ref>{{Cite web|url=https://www.rferl.org/amp/kyrgyz-president-accuses-pre decessor-of-rying-to-turn-him-into-puppet-/29604471.html|title=Kyrgyz President Accuses Predecessor Of Trying To Turn Him Into 'Puppet'|website=www.rferl.org|access-date=2018-12-16}}</ref>: {{quotation|—Мені үшінші тұлғалар арқылы қуыршақ көшбасшысына айналдыру әрекеттері, менің іс-әрекеттерімді бағыттау үшін - оны бұрынғы президент ретінде, серіктес ретінде және серіктес ретінде қаралаңыз. Кейінірек, ол 2018 жылдың желтоқсан айында өткен баспасөз мәслихатында Атамбаевпен бірге күресетінін жоққа шығарды, оның басты мақсаты «біреуді қарсылас деп есептемейді» деп айтқан кезде, «күндіз-түні жұмыс істеуге ештеңе болмайды»,}}<ref>https://www.rferl.org/a/kyrgyz-president-says-he-is-not-fighting-with-his-predecessor/29664782.html</ref> ===2020 жыл наразылық=== 2020 жылғы парламенттік сайлаудан кейін бүкіл елде [[Қырғызстандағы наразылықтар (2020)|наразылықтар]] басталды, олардың көпшілігі оның отставкаға кетуін талап етті. Тамыз айының басында ол [[Қырғызстандағы 2020 жылғы коронавирус пандемиясы|коронавирустық пандемияға]] қарамастан сайлауды кейінге қалдыруға болмайды деп мәлімдеді. Сайлау барысында Жиенбековке жақын бірнеше партия дауыс сатып алды деп айыпталды. Парламентке өткен партиялардан тек "біртұтас Қырғызстан" партиясы Жиенбеков үкіметіне қарсы шығады. Сейсенбі,<ref>[https://stan.kz/kirgizstan-astanasinda-parlamenttik-saylau-koritindisin-337967/ Қырғызстан астанасында парламенттік сайлау қорытындысына қарсы наразылықтар басталды 05.10.2020]</ref> 6 қазан күні таңертең наразылық білдірушілер Бішкектің орталығындағы [[Ала-Тоо алаңы]]н өз бақылауына алды, сондай-ақ [[Ақ үй (Бішкек)|Ақ үй]] мен [[Қырғыз Республикасының Жоғарғы Кенеші|Жоғарғы Кеңестің]] ғимараттарын басып алып, президент кабинетіне еніп, Жиенбековтің портреттерін жойды. 6 қазанда наразылықтардан кейін Орталық сайлау комиссиясы парламенттік сайлау нәтижелерін жойды. Жээнбеков [[Мемлекеттік төңкеріс|мемлекеттік төңкеріске]] тап болғанын, содан кейін [[Би-Би-Си|ВВС]]-ге "жауапкершілікті күшті көшбасшыларға беруге дайын"екенін айтты. 8 қазанда оның орналасқан жері белгісіз екендігі жарияланды, ал ішкі істер министрлігі оны іздеумен айналыспайтынын мәлімдеді. Осы уақытта оппозициялық парламентшілер сол күні оған қарсы импичмент рәсімін бастады. 8 қазанда Президенттің сайтында жарияланған үндеуінде Жиенбеков: "атқарушы биліктің заңды органдары бекітілгеннен кейін және заңдылық жолына оралғаннан кейін мен [[Қырғызстан президенттерінің тізімі|Қырғыз Республикасының Президенті]] қызметінен кетуге дайынмын"<ref>[https://tengrinews.kz/sng/kyirgyizstandagyi-miting-eldeg-kazrg-jagday-kanday-416524/ Қырғызстандағы митинг: елдегі қазіргі жағдай қандай? 09.10.2020]</ref>, - деп мәлімдеді. Алайда, сол күні, керісінше барлық белгілерге қарамастан, Жиенбеков Бішкекте төтенше жағдай жариялап, [[Қырғызстанның қарулы күштері|қырғыз әскерінің]] көшеге шығаруды бұйырды. Ол генерал Таалайбек Өмірәлиевке Бас штаб бастығы ретінде Генерал Райымберди Дүйсенбиевтің орнына жауап қайтаруды тапсырды. Ол сондай-ақ Ұлттық қауіпсіздік басшысы қызметін атқарған Өмірбек Субанәлиевті жұмыстан шығарды. == Мансабы == * 1976-1977 — [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] Ош облысының Өзген ауданындағы Ленин атындағы орта мектепте мұғалім. * 1983-1988 — Ош облысының Совет ауданындағы «Совет» совхозының бас зоотехнигі. * 1988-1989 — Қырғыз коммунистік партиясының Ош облысы Совет ауданындағы аудандық комитетінің инструкторы. * 1989-1991 — Ош облысы Совет ауданындағы Ульянов атындағы совхоз парткомының секретары. * 1991-1993 — Ош облысы Совет ауданындағы Ульянов атындағы совхоздың директоры . * 1993-1996 — Ош облысы Қара-Құлжа ауданындағы «Кашка-Жол» колхозының басқарма төрағасы. * 1995 — [[Жоғарғы Кеңес]] халық өкілдері жиналысының I шақырылымының депутаты болып сайланды. Осы уақыт аралығында аграрлық сұрақтар бойынша комитеттің төрағасының орынбасары, кейін төрағасы қызметін атқарды. * 1996-1997 — Жоғарғы Кеңес халық өкілдері жиналысының аграрлық сұрақтар бойынша комитетінің төрағасының орынбасары. * 1997-2000 — Жоғарғы Кеңесінін халық өкілдері жиналысының аграрлық сұрақтар бойынша комитетінің төрағасының лауазымында болды. * 2000-2005 — депутат, Жоғарғы Кеңесінін халық өкілдері жиналысы Төрағасының орынбасары. * 2005-2007 — Жогорку Кенештің III шақырылымы депутаты, агроөнеркәсіп кешені және экология бойынша комитеттің төрағасы. * 2007 жылдың 3 сәуір мен 24 қазан аралығы — Қырғыз Республикасының ауыл шаруашылығы, су және өңдеу өнеркәсібі шаруашылығы министрі. * 24 қазан 2007 — Қырғыз Республикасының жаңа Конституциясының қабылдануына байланысты отставкаға кетеді. Уақытша жаңа үкімет құрамын жасақтау министрі қызметін атқарады. * 27 желтоқсан 2007 — президент үкімі бойынша ауыл шаруашылығы, су және өңдеу өнеркәсібі шаруашылығы министрі қызметінен босатылды. * 2008-2010 — жеке кәсіпкер болды<ref>[http://ria.ru/spravka/20160413/1409897248.html Биография Сооронбая Жээнбекова]</ref>. * Сәуір 2010 — мемлекеттік әкімшілік басшысы — [[Ош облысы]]ның губернаторы қызметін атқарушы. * 3 қыркүйек 2010 — президенттің үкімі бойынша Ош облысының губернаторы болып тағайындалды. * 16 тамыз 2012 — Қырғыз Республикасы премьер-министрінің жарлығы бойынша үкіметтің Ош облысындағы өкілетті өкілі болып тағайындалды. * 11 желтқсан 2015 — Қырғыз Республикасы президентінің үкімі бойынша Мемлекеттік кадрлар қызметінің директоры болып тағайындалды. * Наурыз 2016 — Қырғыз Республикасы президенті аппараты басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды. * 13 сәуір 2016 — Қырғыз Республикасының премьер-министрі болып сайланды<ref>[http://www.inform.kz/rus/article/2892401 В Кыргызстане избрали нового премьер-министра.]</ref>. * 21 тамыз 2017 — Қырғызстан президенті лауазымына сайлауға түсу үшін Қырғыз Республикасы премьер-министрі қызметінен бас тартып, отставкаға кетті|<ref>{{Cite news|title=Премьер Киргизии Жээнбеков заявил об уходе в отставку|url=https://praktika.ru/news/premer-kirgizii-zheenbekov-zayavil-ob-uhode-v-otstavku-iz-za-predstoyashhih-vyborov/|work=Практика|date=2017-08-21|accessdate=2017-08-22|language=ru-RU}}</ref>. * 15 қазан 2017 — Қырғызстан президенті болып сайланды. * 24 қараша 2017 — Қырғызстанның жаңа президенті қызметіне кірісті|<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның жаңа президенті қызметіне кіріседі|url=https://praktika.ru/news/premer-kirgizii-zheenbekov-zayavil-ob-uhode-v-otstavku-iz-za-predstoyashhih-vyborov/|work=Тәжірибе|date=2017-11-24|accessdate=2017-08-22|language=kz-KZ}}</ref>. == Марапаттары == * «Ауыл шаруашылығының еңбек сіңірген қызметкері» * [[File:KRG Medal Dank.png|Даңқ медалі|50px]] «Даңқ» медалі (2011) * {{Назарбаев ордені}} [[Назарбаев ордені]]<ref>[https://baq.kz/news/othernews/elbasy-sooronbay-zheenbekovty-marapattady/ Елбасы Сооронбай Жээнбековты марапаттады 28 мамыр 2019]</ref> (2019) * «Ауыл шаруашылығының құрметті қызметкері» == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} == Сыртқы сілтемелер == {{commons}} [[Санат:Қырғызстан президенттері]] [[Санат:Қырғызстан премьер-министрлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] gtwk0o51ozwud3iz0uivamkkkj0ko56 3061963 3061962 2022-08-18T12:02:18Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер |түс=президент |Қазақша есімі=Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков |Шынайы есімі={{lang-ky|Сооронбай Шарип уулу Жээнбеков}} |Суреті=Сооронбай Жээнбеков (27-02-2020) (cropped).jpg |Сурет ені= |Атауы= |Титулы=[[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] 5-ші Президенті |Ту=Flag of the President of Kyrgyzstan.svg |Ту2=National emblem of Kyrgyzstan.svg |Басқара бастады=[[24 қараша]] [[2017 жыл]] |Басқаруын аяқтады=[[15 қазан]] [[2020 жыл]] |Премьер=[[Сапар Жұмақадырұлы Ысақов|Сапар Ысақов]]<br />[[Мұхаммедқали Дүйшекейұлы Абылғазиев|Мұхаммедқали Абылғазиев]]<br />[[Кұбатбек Айылчиевич Боронов|Кұбатбек Боронов]]<br />[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] |Ізашары=[[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]]|Ізбасары=[[Садыр Нұрғожаұлы Жапаров|Садыр Жапаров]] |Титулы_2=[[Қырғызстан|Қырғыз Республикасының]] 27-ші Премьер министрі|Ту_2=Flag of Kyrgyzstan.svg|Ту2_2=National emblem of Kyrgyzstan.svg|Реті_2=|Басқара бастады_2=[[13 сәуір]] [[2016 жыл]]|Басқаруын аяқтады_2=[[21 тамыз]] [[2017 жыл]]|Ізашары_2=[[Темір Аргембайұлы Сариев|Темір Сариев]]|Ізбасары_2=[[Мұхаммедқали Дүйшекейұлы Абылғазиев|Мұхаммедқали Абылғазиев]]|Титулы_3=[[Ош облысы]]нда Қырғызстан Үкіметінің өкілі|Ту_3=Flag of Kyrgyzstan.svg|Ту2_3=National emblem of Kyrgyzstan.svg|Реті_3=|Басқара бастады_3=[[16 тамыз]] [[2012 жыл]]|Басқаруын аяқтады_3=[[11 желтоқсан]] [[2015 жыл]]|Ізашары_3=[[Айтмамат Тентібайұлы Қадырбаев|Айтмамат Қадырбаев]]|Ізбасары_3=[[Таалайбек Насырбекұлы Сарыбашев|Таалайбек Сарыбашев]]|Туған күні=16.11.1958|Туған жері=Қарақұлжа ауылы, [[Қарақұлжа ауданы|Совет ауданы]], [[Ош облысы]], [[Сурет:Flag of the Kirghiz Soviet Socialist Republic.svg|20px]] [[Қырғыз КСР]] (<span style="font- size:bigger;">қазіргі [[Қырғызстан]]</span>), [[КСРО]]|Қайтыс болған күні=|Қайтыс болған жері=|Жерленді=|Діні=[[ислам]]|Әкесі=Шәріп Жиенбеков|Анасы=Самара Жиенбекова|Жұбайы=Айгүл Төкөева|Балалары=Бақтыгүл Жиенбеков|Партиясы=[[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] (1988–1991)<br>Партиясыз (1991–1998)<br>[[Қырғызстан Социал-демократиялық партиясы|ҚСДП]] (1998–)|Білімі=К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті (Қырғыз ауылшаруашылық институты)|Қолтаңбасы=|Commons=Сауранбй Шәріпұлы Жиенбеков|Марапаттары=[[File:KRG Medal Dank.png|Даңқ медалі|50px]] [[File:KRG Order Manas.png|Манас ордені|50px]] {{Назарбаев ордені}}|Сайты=}} '''Сауранбай Шәріпұлы Жиенбеков''' ({{lang-ky|Сооронбай Шарип уулу Жээнбеков}}, [[16 қараша]] [[1958 жыл|1958]], Қарақұлжа ауылы, [[Қарақұлжа ауданы|Совет ауданы]], [[Ош облысы]], [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]], [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]<ref>қазіргі [[Қырғызстан]]</ref>) — Қырғызстанның президенті (24 қараша 2017 —15 қазан 2020). [[Қырғызстан]]ның [[Мемлекеттік қызметші|мемлекеттік]] және [[саяси қызмет|саяси]] қайраткері. Қырғызстанның [[2017 жыл]]дың [[15 қазан]]ында сайланған [[Қырғызстан президенті|президенті]]<ref>[http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/4647438 Сооронбай Жээнбеков избран президентом Киргизии]</ref>. [[Қырғызстан]]ның 2016 жылдың [[13 сәуір]]і мен 2017 жылдың [[21 тамыз]]ы аралығындағы премьер-министрі. == Өмірбаяны == [[Сурет:Dmitry Medvedev, Sooronbay Jeenbekov and Tigran Sargsyan at the Eurasian Intergovernmental Council meeting, 7 March 2017.jpg|нобай|солға|2017 жылғы 7 наурызда Бішкекте өтетін Еуразиялық үкіметаралық кеңесінің саммитінде премьер-министр Жиенбеков [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведевпен]] және Тигран Саргсянмен кездесті.]] [[Сурет:Vladimir Putin and Sooronbay Jeenbekov (2017-11-30) 01.jpg|нобай|солға|Жиенбеков Владимир Путинмен кездесті.]] Сауранбай Жиенбеков [[1958 жыл]]ы [[16 қараша]]да [[Ош облысы]]ның [[Қарақұлжа ауданы|Совет ауданы]]ндағы Қара-Құлжа ауылында дүниеге келді. Руы [[Адигине|Адегене]] ішіндегі [[Жору]]<ref>http://www.gezitter.org/society/63362_7_kachestv_sooronbaya_jeenbekova/</ref>. 1976 жылдан 1977 жылға дейін [[Қырғыз КСР]] Оз ауданы Ленин мектебінің орыс тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. 1983 жылы [[К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті|К. И. Скрябин атындағы Қырғыз ауылшаруашылық институты]]н [[зооинженер]] мамандығы бойынша, ал 2003 жылы — [[К. Скрябин атындағы Қырғыз аграрлық университеті|К. И. Скрябин атындағы Қырғыз ауылшаруашылық институты]]ның экономика факультетін бухгалтер мамандығы бойынша аяқтады<ref>[http://www.gov.kg/?page_id=33806&lang=ru Премьер-министр Кыргызской республики]</ref>. соңында 1988 жылға дейін Ош облысының Кеңес ауданындағы кеңестік шаруашылықтың бас мал дәрігері болып жұмыс істеді. 1988-1989 жылдары - [[Қырғызстанның Коммунистік партиясы]] Ош облысының Совет ауданы аудандық комитетінің нұсқаушысы. 1989 жылдан 1991 жылға дейін Ош облысындағы Ульянов совхозының партия комитетінің хатшысы. 1991-1993 жылдары - совхоздың директоры. Ош облысының Ульянов кеңес ауданы. 1993 жылдан бастап 1996 жылға дейін - Ош облысының Қарақұлы ауданында «Қашқа-Жол» ұжымшар басқармасының төрағасы. 1995 жылы бірінші шақырылған ЖК депутаттары Ассамблеясының депутаты болып сайланды. Осы кезеңде ол Аграрлық мәселелер жөніндегі комитеттің төрағасы және төрағасы болды. 1996 жылдан бастап 1997 жылға дейін - Қырғызстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің халық депутаттары Ассамблеясының аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төрағасының орынбасары (ҚР ЖК СНП). 1997 жылдан бастап 2000 жылға дейін - Қырғыз Республикасы Жогорку Кенешінің Аграрлық мәселелер жөніндегі комитетінің төрағасы. 2000 жылдан 2005 жылға дейін - дупутаты, ҚР Парламентінің халық депутаттары Ассамблеясының Төрағасының орынбасары. 2003 жылы Қырғыз аграрлық университетінің экономика факультетін «[[бухгалтер|бухгалтерлік]]» есеп бойынша бітірді<ref>{{Cite web|url=http://www.gov.kg/?page_id=33806&lang=ru|title=Премьер-министр Кыргызской республики|archiveurl=http://archive.is/QWPA2|archivedate=2016-04-16}}</ref>. 2005-2007 жылдар аралығында - ІІІ шақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің депутаты, Агроөнеркәсіптік кешен және экология комитетінің төрағасы. 2007 жылдың 3 - 24 қазан аралығында - Ауыл шаруашылығы министрі, Қырғыз Республикасының су шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі. 2007 жылғы 24 қазанда Қырғыз Республикасының жаңа Конституциясын қабылдауына байланысты отставкаға кетті. Жаңа үкімет қалыптасқанға дейін уақытша министр ретінде әрекет етеді. 2007 жылғы 27 желтоқсанда Қырғызстан Президентінің жарлығымен Ауыл шаруашылығы министрі міндетінен босатылды, су шаруашылығы және өңдеу өнеркәсібі. 2008 жылдан 2010 жылға дейін - жеке кәсіпкер<ref>[http://ria.ru/spravka/20160413/1409897248.html Биография Сооронбая Жээнбекова]</ref>. 2010 жылдың сәуір айынан бастап - және. шамамен. Мемлекеттік басқарудың басшысы - [[Ош облысы]]ның әкімі. 2010 жылғы 3 қыркүйекте - Қырғызстан Президентінің жарлығымен мемлекеттік әкімшілік - Ош облысының губернаторы болып тағайындалды. 2012 жылғы 16 тамызда - Қырғыз Республикасының Премьер-Министрінің өкімімен, [[Ош облысы]]ндағы үкіметтің уәкілетті өкілін тағайындады. 2015 жылдың 11 желтоқсанынан бастап Мемлекеттік кадр қызметі бөлімінің директоры. 2016 жылдың наурыз айынан бастап - Қырғыз Республикасы Президентінің Аппараты басшысының бірінші орынбасары. 2016 жылғы 13 сәуірде [[Қырғызстан премьер-министрлерінің тізімі|Қырғыз Республикасының Премьер-Министрі]] болып сайланды. 2017 жылғы 21 тамызда Қырғызстан Президентінің кеңсесіне сайлау туралы шешімге байланысты отставкаға кетуге өтініш берді. [[Сурет:2018 FIFA World Cup opening ceremony (2018-06-14) 26.jpg|нобай|солға|Жиенбеков [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевпен]] Ресейдегі [[Футболдан 2018 жылғы әлем біріншілігі|ФИФА әлем кубогында]]]] 2017 жылдың 15 қазанында [[Қырғызстандағы президенттік сайлау (2017)|өткен сайлауда]], Қырғызстанның сайланған президенті, 54,76% дауысқа ие болды. 2017 жылғы 24 қарашада ресми түрде қызметке тағайындалды. Алғашқы шетелдік сапар, Мемлекет басшысын қабылдағаннан кейін, Жиенбеков мырза [[Ресей|Ресей Федерациясы]]на тапсырылды<ref>{{Cite web|url=http://www.kremlin.ru/events/president/news/56241|title=Ресей-қырғыз келіссөздері|date=2017-11-29| |publisher=[[kremlin.ru]]|accessdate=2017-11-30}}</ref>. == Президенттік == [[Сурет:Vladimir Putin and Sooronbay Jeenbekov (2018-05-14) 02.jpg|нобай|солға|Жиенбеков [[Ресей президенті|Ресей Федерациясының Президенті]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путинмен]] бірге [[Сочи]]де өткен кездесуде.]] [[File:6th Summit of Cooperation Council of Turkic Speaking States kicks off in Cholpon-Ata 03.jpg|thumb|Жеинбеков [[Ильхам Хейдарұлы Әлиев|Ильхам Әлиев]] пен кездесуі]] Жиенбеков [[2017 жыл]]ы [[24 қараша]]да президент ретінде тағайындалды. Оның төрағалыққа алған алғашқы шетелдік сапары Ресейге [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путинмен]] кездесті<ref>{{Cite news|url=http://tass.com/politics/977787|title=Russian, Kyrgyz presidents to meet on November 29 — Kremlin|work=TASS|access-date=2017-12-16|language=ru}}</ref>. Ерте оның президенттік ішіне, ол оппозициялық саясаткерлер мен журналистер жолын кесу еліміздің демократия нұқсан айыптаған болатын. [[2018 жыл]]ы [[19 Сәуір]], жастағы Жеенбеков Қырғызстанның парламент жоқ сенім дауыс мынадай оның Премьер-министрі Сапар Исаков және үкімет жұмыстан шығарылған. 2018 жылдың мамыр айында Жиенбеков елде тайпалықпен күресуге уәде берді: «Біз қоғамда« солтүстік-оңтүстік »мәселесін шешетін адамдарға қарсы шаралар қолданамыз»<ref>https://m.akipress.com/news:605972/&#</ref>. ===Коронавирус пандемиясы=== 2020 жылдың маусымында Жиенбеков өзінің екі қызметкеріне «[[Коронавирустық инфекция Covid-19|Covid-19]]» оң нәтиже бергеннен кейін [[Мәскеу]]ге қысқа сапардан оралғаннан кейін карантинге енді. Ол [[2020 жылы Қызыл алаңдағы әскери парадтар|2020 жылғы Мәскеудегі Жеңіс күнінің]] шеруіне қатысуы керек еді. Ол 30 шілдені Ұлттық аза тұту күні деп жариялады.<ref>[https://qazaqstan.tv/news/128658/ Президент Мәскеуде өткен әскери парадқа қатысты 28.06.2020]</ref> Сол күні ол «қайтыс болған жерлестеріміздің рухы тыныш болсын, жандары жәннатта болсын» деп пандемиядан қаза тапқандарды құрметтеуге арналған исламдық діни рәсімге қатысты.<ref>[https://dalanews.kz/52191 Қырғыз басшысы Қытайдан алған қарызын төлеуге уақыт сұрады 15.04.2020]</ref> == Отбасы == Колхоз төрағасы мен үй шаруасындағы әйелдің үлкен отбасындағы үшінші ұлы<ref>{{Cite web|url=https://www.rferl.org/a/kyrgyzstan-profile-jeenbekov-next-president/28798418.html|title=Sooronbai Jeenbekov, Longtime Atambaev Ally With A Southern Touch, Poised For Kyrgyz Presidency|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>. 4 әпкесі мен 5 бауыры бар. Канторо Токтомаматовтың үлкен ағасы профессор, академик, Экономика ғылымдарының докторы. Тағы бір ағасы, Жүсіпбек Шәріпов - Жалал-Абад облысының губернаторы [[Қызғалдақ төңкерісі|2005 жылғы революция]], қазіргі уақытта Қырғызстанның Кувейт, Марокко, Қырғызстандағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Иордании және Бахрейне. Кіші ағасы [[Асылбек Шәріпұлы Жиенбеков|Асылбек Жиенбеков]] - V шақырылған Жоғарғы Кеңестің спикері, енді депутат<ref>{{Cite news|title=Что известно о Сооронбае Жээнбекове, его родственниках и имуществе?|url=http://kaktus.media/doc/357442_chto_izvestno_o_sooronbae_jeenbekove_ego_rodstvennikah_i_imyshestve.html|work=Кактус|accessdate=2017-10-20|language=ru}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.ca-portal.ru/article:38335|title=Сооронбай Жээнбеков: семья, братья и собственность нового президента Кыргызстана|author=CA-portal.ru|publisher=www.ca-portal.ru|lang=ru|accessdate=2017-10-20}}</ref>. Үйленген, екі баласы бар - ұлы мен қызы бар. == Интернет мем == премьер-министрі болып, 2017 жылдың 20 маусымында «Чык эшикке!» Деген сөздермен. («Шығыңыз!» деп аударылған) үкімет отырысынан шығарылған Алмазбек Әбдікаров, Сәулет және құрылыс жөніндегі мемлекеттік агенттік директорының орынбасары, айтуынша, ол кездесуге дайын емес екенін, Ол премьер-министрдің сұрақтарына жауап бере алмаған соң<ref>{{Cite web|url=https://ru.sputnik.kg/society/20170620/1033929884/v-socsetyah-obsuzhdayut-frazu-premera-kyrgyzstana.html|title="Чык эшикке!" — уморительный мем заразил соцсети|author=Sputnik|publisher=ru.sputnik.kg|lang=ru|accessdate=2017-10-20}}</ref>. Жаңалықтар ыстық біріне айналды бірнеше сағат ішінде, «Чык эшикке» деген тіркес әлеуметтік желілерде танымал болды, Түсініктемелер мен жазулар пайда болды. ===Атамбаевпен қарым-қатынас=== Жиенбеков билікті [[2017 жыл]]дың қарашасында алғандықтан, ол өзінің бұрынғы және бұрынғы одақтасы [[Алмазбек Сәрсенұлы Атамбаев|Алмазбек Атамбаев]] пен қақтығысты қарым-қатынас ретінде ғана айтуға болатын. Президенттің алғашқы айларында ол Атамбаевтың жұмысын мақтап, тіпті «Қырғызстанның батыры» деген атаққа ие бола отырып, өзінің ұстанымын пайдаланып, Қырғызстан азаматына берілген ең үлкен абырой. 2017 жылғы сайлауда оппозициялық [[Өмірбек Тоқтоғұлұлы Бабанов|Өмірбек Бабанов]]қа қарсы Атамбаев Жиенбековке қатты қолдау көрсетті, тіпті өзі Жиенбековке «үлкен ағасы» туралы айтып берді. Президенттің қызметін атқара бастаған соң, екеуінің арасында дау-дамай күшейе түсті, өйткені Атамбаев алты айдан кейін президенттен кейінгі саясатқа араласып, соңында Қырғызстанның Социал-демократиялық партиясына төрағалық етуде, оның мүшесі Жиенбеков. Атамбаевтың лауазымына кіргеннен кейін, ол Жиенбековты бұрынғы Бішкек электр стансасының сәтсіздікке ұшырағаны үшін сынға алды, сондай-ақ ағайынын парламенттен отставкаға кетуге мәжбүрлеу шараларын қолдануға тыйым салды. 2018 жылдың сәуір айының басында Жиенбеков Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі мемлекеттік комитетте (ҰҚК) екі лауазымды тұлғаны босатты, олар Атамбаевқа жақын деп есептеледі. Бұл қадам Атамбаев пен оның бұрынғы үкіметінде көрінді<ref>{{Cite web|url=https://thediplomat.com/2018/04/is-there-a-growing-atambayev-jeenbekov-rift-in-kyrgyzstan/|title=Is There a Growing Atambayev-Jeenbekov Rift in Kyrgyzstan?|last=Diplomat|first=Catherine Putz, The|website=The Diplomat|language=en-US|access-date=2018-12-16}}</ref>. Жиенбеков өзінің 60 жасқа толған күніндегі сұхбатында, Атамбаевке 24 Қырғызстан ақпараттық агенттігіне келесідей мәлімдеме жасап, оған және оның төрағалығына тікелей әсер етуге тырысты<ref>{{Cite web|url=https://www.rferl.org/amp/kyrgyz-president-accuses-pre decessor-of-rying-to-turn-him-into-puppet-/29604471.html|title=Kyrgyz President Accuses Predecessor Of Trying To Turn Him Into 'Puppet'|website=www.rferl.org|access-date=2018-12-16}}</ref>: {{quotation|—Мені үшінші тұлғалар арқылы қуыршақ көшбасшысына айналдыру әрекеттері, менің іс-әрекеттерімді бағыттау үшін - оны бұрынғы президент ретінде, серіктес ретінде және серіктес ретінде қаралаңыз. Кейінірек, ол 2018 жылдың желтоқсан айында өткен баспасөз мәслихатында Атамбаевпен бірге күресетінін жоққа шығарды, оның басты мақсаты «біреуді қарсылас деп есептемейді» деп айтқан кезде, «күндіз-түні жұмыс істеуге ештеңе болмайды»,}}<ref>https://www.rferl.org/a/kyrgyz-president-says-he-is-not-fighting-with-his-predecessor/29664782.html</ref> ===2020 жыл наразылық=== 2020 жылғы парламенттік сайлаудан кейін бүкіл елде [[Қырғызстандағы наразылықтар (2020)|наразылықтар]] басталды, олардың көпшілігі оның отставкаға кетуін талап етті. Тамыз айының басында ол [[Қырғызстандағы 2020 жылғы коронавирус пандемиясы|коронавирустық пандемияға]] қарамастан сайлауды кейінге қалдыруға болмайды деп мәлімдеді. Сайлау барысында Жиенбековке жақын бірнеше партия дауыс сатып алды деп айыпталды. Парламентке өткен партиялардан тек "біртұтас Қырғызстан" партиясы Жиенбеков үкіметіне қарсы шығады. Сейсенбі,<ref>[https://stan.kz/kirgizstan-astanasinda-parlamenttik-saylau-koritindisin-337967/ Қырғызстан астанасында парламенттік сайлау қорытындысына қарсы наразылықтар басталды 05.10.2020]</ref> 6 қазан күні таңертең наразылық білдірушілер Бішкектің орталығындағы [[Ала-Тоо алаңы]]н өз бақылауына алды, сондай-ақ [[Ақ үй (Бішкек)|Ақ үй]] мен [[Қырғыз Республикасының Жоғарғы Кенеші|Жоғарғы Кеңестің]] ғимараттарын басып алып, президент кабинетіне еніп, Жиенбековтің портреттерін жойды. 6 қазанда наразылықтардан кейін Орталық сайлау комиссиясы парламенттік сайлау нәтижелерін жойды. Жээнбеков [[Мемлекеттік төңкеріс|мемлекеттік төңкеріске]] тап болғанын, содан кейін [[Би-Би-Си|ВВС]]-ге "жауапкершілікті күшті көшбасшыларға беруге дайын"екенін айтты. 8 қазанда оның орналасқан жері белгісіз екендігі жарияланды, ал ішкі істер министрлігі оны іздеумен айналыспайтынын мәлімдеді. Осы уақытта оппозициялық парламентшілер сол күні оған қарсы импичмент рәсімін бастады. 8 қазанда Президенттің сайтында жарияланған үндеуінде Жиенбеков: "атқарушы биліктің заңды органдары бекітілгеннен кейін және заңдылық жолына оралғаннан кейін мен [[Қырғызстан президенттерінің тізімі|Қырғыз Республикасының Президенті]] қызметінен кетуге дайынмын"<ref>[https://tengrinews.kz/sng/kyirgyizstandagyi-miting-eldeg-kazrg-jagday-kanday-416524/ Қырғызстандағы митинг: елдегі қазіргі жағдай қандай? 09.10.2020]</ref>, - деп мәлімдеді. Алайда, сол күні, керісінше барлық белгілерге қарамастан, Жиенбеков Бішкекте төтенше жағдай жариялап, [[Қырғызстанның қарулы күштері|қырғыз әскерінің]] көшеге шығаруды бұйырды. Ол генерал Таалайбек Өмірәлиевке Бас штаб бастығы ретінде Генерал Райымберди Дүйсенбиевтің орнына жауап қайтаруды тапсырды. Ол сондай-ақ Ұлттық қауіпсіздік басшысы қызметін атқарған Өмірбек Субанәлиевті жұмыстан шығарды. == Мансабы == * 1976-1977 — [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] Ош облысының Өзген ауданындағы Ленин атындағы орта мектепте мұғалім. * 1983-1988 — Ош облысының Совет ауданындағы «Совет» совхозының бас зоотехнигі. * 1988-1989 — Қырғыз коммунистік партиясының Ош облысы Совет ауданындағы аудандық комитетінің инструкторы. * 1989-1991 — Ош облысы Совет ауданындағы Ульянов атындағы совхоз парткомының секретары. * 1991-1993 — Ош облысы Совет ауданындағы Ульянов атындағы совхоздың директоры . * 1993-1996 — Ош облысы Қара-Құлжа ауданындағы «Кашка-Жол» колхозының басқарма төрағасы. * 1995 — [[Жоғарғы Кеңес]] халық өкілдері жиналысының I шақырылымының депутаты болып сайланды. Осы уақыт аралығында аграрлық сұрақтар бойынша комитеттің төрағасының орынбасары, кейін төрағасы қызметін атқарды. * 1996-1997 — Жоғарғы Кеңес халық өкілдері жиналысының аграрлық сұрақтар бойынша комитетінің төрағасының орынбасары. * 1997-2000 — Жоғарғы Кеңесінін халық өкілдері жиналысының аграрлық сұрақтар бойынша комитетінің төрағасының лауазымында болды. * 2000-2005 — депутат, Жоғарғы Кеңесінін халық өкілдері жиналысы Төрағасының орынбасары. * 2005-2007 — Жогорку Кенештің III шақырылымы депутаты, агроөнеркәсіп кешені және экология бойынша комитеттің төрағасы. * 2007 жылдың 3 сәуір мен 24 қазан аралығы — Қырғыз Республикасының ауыл шаруашылығы, су және өңдеу өнеркәсібі шаруашылығы министрі. * 24 қазан 2007 — Қырғыз Республикасының жаңа Конституциясының қабылдануына байланысты отставкаға кетеді. Уақытша жаңа үкімет құрамын жасақтау министрі қызметін атқарады. * 27 желтоқсан 2007 — президент үкімі бойынша ауыл шаруашылығы, су және өңдеу өнеркәсібі шаруашылығы министрі қызметінен босатылды. * 2008-2010 — жеке кәсіпкер болды<ref>[http://ria.ru/spravka/20160413/1409897248.html Биография Сооронбая Жээнбекова]</ref>. * Сәуір 2010 — мемлекеттік әкімшілік басшысы — [[Ош облысы]]ның губернаторы қызметін атқарушы. * 3 қыркүйек 2010 — президенттің үкімі бойынша Ош облысының губернаторы болып тағайындалды. * 16 тамыз 2012 — Қырғыз Республикасы премьер-министрінің жарлығы бойынша үкіметтің Ош облысындағы өкілетті өкілі болып тағайындалды. * 11 желтқсан 2015 — Қырғыз Республикасы президентінің үкімі бойынша Мемлекеттік кадрлар қызметінің директоры болып тағайындалды. * Наурыз 2016 — Қырғыз Республикасы президенті аппараты басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды. * 13 сәуір 2016 — Қырғыз Республикасының премьер-министрі болып сайланды<ref>[http://www.inform.kz/rus/article/2892401 В Кыргызстане избрали нового премьер-министра.]</ref>. * 21 тамыз 2017 — Қырғызстан президенті лауазымына сайлауға түсу үшін Қырғыз Республикасы премьер-министрі қызметінен бас тартып, отставкаға кетті|<ref>{{Cite news|title=Премьер Киргизии Жээнбеков заявил об уходе в отставку|url=https://praktika.ru/news/premer-kirgizii-zheenbekov-zayavil-ob-uhode-v-otstavku-iz-za-predstoyashhih-vyborov/|work=Практика|date=2017-08-21|accessdate=2017-08-22|language=ru-RU}}</ref>. * 15 қазан 2017 — Қырғызстан президенті болып сайланды. * 24 қараша 2017 — Қырғызстанның жаңа президенті қызметіне кірісті|<ref>{{Cite news|title=Қырғызстанның жаңа президенті қызметіне кіріседі|url=https://praktika.ru/news/premer-kirgizii-zheenbekov-zayavil-ob-uhode-v-otstavku-iz-za-predstoyashhih-vyborov/|work=Тәжірибе|date=2017-11-24|accessdate=2017-08-22|language=kz-KZ}}</ref>. == Марапаттары == * «Ауыл шаруашылығының еңбек сіңірген қызметкері» * [[File:KRG Medal Dank.png|Даңқ медалі|50px]] «Даңқ» медалі (2011) * {{Назарбаев ордені}} [[Назарбаев ордені]]<ref>[https://baq.kz/news/othernews/elbasy-sooronbay-zheenbekovty-marapattady/ Елбасы Сооронбай Жээнбековты марапаттады 28 мамыр 2019]</ref> (2019) * «Ауыл шаруашылығының құрметті қызметкері» == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} == Сыртқы сілтемелер == {{commons}} [[Санат:Қырғызстан президенттері]] [[Санат:Қырғызстан премьер-министрлері]] [[Санат:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев орденінің иегерлері]] 7uhbpfkl4x2hixrnutvdeyhkvklvsic 0 588246 3062305 2984761 2022-08-19T09:46:47Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki [[File:OPPO Logo.svg|thumb]] '''OPPO''' — тұтыну электроника шығаратын [[қытай]] компаниясы, BBK Electronics корпорациясының бөлімшесі<ref>{{Cite web|title=Introduction to BBK (Oppo) Company|url=http://www.dg.gov.cn/gjhycs/s33353/201206/514125.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160423202414/http://www.dg.gov.cn/gjhycs/s33353/201206/514125.htm|archivedate=2016-04-23|publisher=The People's Government of Chang’an Town|date=18 June 2012|accessdate=29 October 2014}}</ref><ref>{{Cite web|title=A Winning Digital DVD Player|url=http://www.projectorcentral.com/oppo_opdv971h_dvd_player.htm|date=July 7, 2005|quote=So who is Oppo? <…> Oppo is a newly created North American branch of BBK Electronics of China…}}</ref><ref>{{Cite web|title=Review: OPPO Digital DV-971H (US – DVD)|url=http://www.dvdactive.com/reviews/technology/oppo-digital-dv-971h.html|quote=OPPO Digital are based in Mountain View, CA and are the US arm of BBK Electronics who are a huge Chinese market leader and who have been a private label OEM for companies such as Denon, NEC and BOSE. Manufacturing all sorts of electronics gear, BBK Electronics is a market leader in China and looking to expand globally hence the creation of their North American arm – OPPO Digital.}}</ref>. 2004 жылы құрылды. Бренд әлемнің көптеген елдерінде тіркелген. 2008 жылы OPPO портативті электроника сегменті шықты және ұялы телефон технология өндірісін іске қосты. OPPO Digital Inc. басқа бөлімшесі, АҚШ-та орналасқан, AV-техника әзірлейді және өндіреді. Өзінің өнімдік жиында OPPO Digital бірқатар [[Blu-ray Disc|Blu-Ray]] плеерлер, [[құлаққап]] және оларға арналған күшейткіштер бар. == Тарихы == * 2005 компаниясы өз өндірісінің қытай нарығындағы және бірінші модель Hi-End DVD-плеерін АҚШ-та бірінші MP3-плеер іске асыруды бастады; * 2006 — портативті видеоплеерлер санаттарын басталуы; * 2008 — бірінші [[Ұялы телефон|ұялы телефонын]] іске қосу; * 2009 — OPPO бренді [[Тайланд|Таиландқа]] шықты; * 2011 — бірінші [[Смартфон|смартфонды]] іске қосу; * 2012 — әлемде ең жұқа смартфон OPPO Finder өндіру және сату; * 2013 — компанияның АҚШ, Англия, Гонконг, Тайвань, Австралия, Ресей, Вьетнам, Индонезияның смартфондар  нарығына шығуы. == Өндірісі == Компанияның Қытайдың оңтүстігінде, Дунгуань округінде [[Гуандун]] провинциясында меншікті зауыты бар<ref>[http://www.mobile-review.com/articles/2013/oppo-factory.shtml 1 часть рассказа о заводе OPPO]; [http://www.mobile-review.com/articles/2013/oppo-factory2.shtml 2 часть рассказа о заводе OPPO] от mobile-review.com</ref>. Отындық смартфондарды компанияның OPPO негізделеді өнімділігі жоғары чипах жылғы Qualcomm. Бөлім модельдер 2013 жылғы негізделеді процессорлар базасында компанияның MediaTekбойынша орындалған 28-нм техпроцессу. Бірінші смартфон OPPO операциялық жүйенің [[Android]] болды, 2011 жылы шығарылған. Ресей компаниясы басталды сату смартфондарға OPPO Find 5 және OPPO Finder X907, 2013 жылдан бастап ресми түрде сатылады ресей нарығында. == Таралымы және нарық үлесі == 2014 жылы OPPO Electronics Corp. смартфондар сату көлемдері бойынша Қытай Халық Республикасында 4 орында болды. Компания жеке сауда желісі бар, 2000 дүкен, сондай-ақ 40 мың сауда нүктесіне сенетін өз [[Дистрибьютор|дистрибьюторлары]] бар<ref name="financiero20141022">{{Cite news|title=China Oppo abrirá tiendas en México ante buen desempeño|url=http://www.elfinanciero.com.mx/tech/china-oppo-abrira-tiendas-en-mexico-ante-buen-desempeno.html|publisher=El Financiero|date=2014-10-22|accessdate=2014-10-29}}</ref>. 2014 жылдың екінші жартысында компания [[Мексика|мексикалық]] нарыққа шықты. Екі айдан кейін оның үлесі смартфондар нарықта 2 % құрады. Енді бұл елде өз дүкендерін ашу жоспарланып отыр. 2017 жылдың қаңтар айында Қытайда ұялы телефондар жеткізу бойынша екінші орынға шықты.<ref>[http://nv.ua/ukr/techno/gadgets/nazvani-najbilshi-virobniki-smartfoniv-u-kitaji-541957.html Названі найбільші виробники смартфонів у Китаї] // Новое время, 26 января 2017</ref> == Бренд туралы фактілер == * OPPO компаниясының технологиясы және дизайн [[Инвестиция|инвестициялары]] 10 млн доллар тек 2012 жылы ғана құрады; 300 млн доллар осы жылы брендингке салынды; * OPPO зауыт айналымы 2012 жылы — 1,8 млрд. доллар; * Меншікті штаты инженерлер OPPO саны 1400 адам (40 % инженерлер бағдарламалық қамтамасыз ету үшін жауап береді); 6000 адам құрастыру желілерінде жұмыс істейді; * 2012 жылы шет елдерде бренд тұлғасы [[Леонардо Ди Каприо]] болды, OPPO жарнамалық роликтер жалпы ұраны "FIND ME" алды; * OPPO стратегиялық әріптестері Qualcomm (АҚШ), және MediaTek (Қытай) компаниялары. == OPPO басқа елдерде == * Сәуір [[2013 жыл|2013 жылы]] компания OPPO ресми [[Ресей]] нарығына шықты. 2014 жылдың көктемінде, OPPO ресей өкілдігі смартфондарын сатуды тоқтатуды шешті.  Кету себебі төмен сатылым. * [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-та OPPO бренді ішкі бөлімшесі OPPO Digital арқасында кеңінен танымал<ref>[https://www.oppodigital.com/ OPPO Digital]</ref>, специализирующемуся шығару, ол жоғары сапалы [[Blu-ray Disc|BluRay-плеерлер]] шығарады. 2013 жылы американдық сатып алушы Find 5 және ұялы смартфонын лайықты бағалады. Американдық нарыққа шыққан, OPPO екінші модель OPPO R819 (Mirror атауы жоқ) айналды. * [[Тайланд|Таиландта]] OPPO бренді, сондай-ақ өте танымал және нарығына 2009 жылдан арқасында белгілі. Осы елде қазір шығатын модельдермен [http://oppothai.com/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=8&Itemid=401 ресми парақшасында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130805104853/http://oppothai.com/index.php?option=com_content&view=section&layout=blog&id=8&Itemid=401 |date=2013-08-05 }} танысуға болады. * OPPO Индонезия, OPPO Тайланд, OPPO Мор, OPPO Үндістан, OPPO Бангладеш және OPPO Қытайда бірдей бренд болып табылады, бірақ оларды мүлдем әр түрлі бөлімшелер өз аймақтық қажеттіліктері үшін өнімді жобалау. == Сілтемелер == * [http://en.oppo.com/ Жаһандық сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130719104521/http://en.oppo.com/ |date=2013-07-19 }} * [http://oppodigital.com.ru/ Ресми сайты]{{Ref-ru}}(орыс.)(орыс.) == Телефон модельдері == * OPPO Find 7<ref>http://global.oppo.com/en/products/find7</ref> * OPPO N3<ref>http://global.oppo.com/en/products/n3</ref> * OPPO R5<ref>http://global.oppo.com/en/products/r5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{stub}} [[Санат:2004 жылы құрылған компаниялар]] [[Санат:2004 жылы құрылған компаниялар]] [[Санат:Ұялы телефон өндірушілері]] pu3ljyozyio918cp8dav0zgwzsguiyv 0 609453 3062108 3043504 2022-08-18T17:01:38Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Абай облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] – [[Абай облысы]] [[Аягөз ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Жамбыл облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] – [[Жамбыл облысы]] [[Жуалы ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Бәйдібек ауданы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] – [[Түркістан облысы]] [[Бәйдібек ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Нарын облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] – [[Қырғызстан]]ның [[Нарын облысы]] [[Нарын ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. * [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] – [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. {{айрық}} slkoqpphtfy9yur6yf19w1czudy1q0t 0 612610 3062035 3061821 2022-08-18T14:07:43Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''Ақтөбе ауылдық округі''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] heglk333fswkfmjh9qvv8wqww4j1oq0 3062042 3062035 2022-08-18T15:08:41Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''[[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]]''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''Бақайата ауылдық округі''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] l92pak2j0h1aist89riii298jzjbxli 3062066 3062042 2022-08-18T16:01:55Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''[[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]]''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''[[Бақайата ауылдық округі]]''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''Баутерек ауылдық округі''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Кеңарал ауылдық округі''': [[Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] dsg3mnyw1uxluori2rcuoqdaz2zerik 3062079 3062066 2022-08-18T16:23:51Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''[[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]]''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''Ақназаров ауылдық округі''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Қырғызстан)|Мәдениет]], [[Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''[[Бақайата ауылдық округі]]''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''[[Баутерек ауылдық округі]]''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Кеңарал ауылдық округі]]''': [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Мыңбұлақ ауылдық округі''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Өзгеріс ауылдық округі''': [[Өзгеріс (Бақай ата ауданы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''Орас ауылдық округі''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''Шадықан ауылдық округі''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 4ene3ie36g0o1l68iyz5ghbl3zd6f3p 3062105 3062079 2022-08-18T16:52:36Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''[[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]]''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''[[Ақназаров ауылдық округі]]''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Талас облысы)|Мәдениет]], [[Тасқұдық (Қырғызстан)|Тасқұдық]], [[Үрмарал]] ауылдары * '''[[Бақайата ауылдық округі]]''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''[[Баутерек ауылдық округі]]''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Кеңарал ауылдық округі]]''': [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]]''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Өзгеріс ауылдық округі]]''': [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Орас ауылдық округі]]''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''[[Шадықан ауылдық округі]]''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 56q2zqg01mt3txoyabr3mdoxp25lt18 3062307 3062105 2022-08-19T09:47:43Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''[[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]]''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''[[Ақназаров ауылдық округі]]''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Талас облысы)|Мәдениет]], [[Тасқұдық (Қырғызстан)|Тасқұдық]], [[Ұрмарал]] ауылдары * '''[[Бақайата ауылдық округі]]''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''[[Баутерек ауылдық округі]]''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Кеңарал ауылдық округі]]''': [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]]''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Өзгеріс ауылдық округі]]''': [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Орас ауылдық округі]]''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''[[Шадықан ауылдық округі]]''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 0gqe4ric0qwopgbclbdcxj5wpc4jvhg 3062323 3062307 2022-08-19T10:30:42Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендері */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Бақайата ауданы |Шынайы атауы = Бакай-Ата району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Бақайата]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 1936 |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 44 057 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,2 %,<br/>[[орыстар]] — 0,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Bakay-Ata Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Бақайата ауданы''' ({{Lang-ky|Бакай-Ата району}}) — [[Қырғызстан|Қырғыз Республикасы]]ндағы [[Талас облысы]]ның батысында орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Бақайата]] ауылы (бұрынғы Ленинполь). == Тарихы == Аудан 1936 жылы 2 тамызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РСФСР]] Қырғыз АССР-і құрамындағы '''Ленинполь ауданы''' болып құрылды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166{{ref-ru}}}}. [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрылған кезде оның құрамына енді. 1939 жылы Қырғыз КСР-ның [[Шу облысы|Фрунзе облысы]] құрылған кезде Ленинполь ауданы оның құрамына кірді<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2021.11.1939%20об%20образовании%20Фрунзенской,%20Иссык-Кульской,%20Тянь-Шаньской%20…%20и%20Ошской%20областей%20в%20составе%20Киргизской%20ССР КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының жарлығы 21.11.1939 Қырғыз КСР құрамында Фрунзе, Ыстықкөл, Тянь-Шань, Жалал-Абад және Ош облыстарын құру туралы]</div></ref>. 1944 жылдың 22 маусымы мен 1956 жылдың 18 ақпаны аралығында [[Талас облысы]]ның құрамында болды<ref>СССР. Административно-территориальное деление союзных республик на 1 мая 1949 года http://elib.shpl.ru/ru/nodes/8460#page/1/mode/grid/zoom/1 М|издательство Известия Советов депутатов трудящихся СССР, 1949, стр.323/484</ref>. Кейін ол таратылған кезде қайтадан Фрунзе облысына қосылды<ref><div>[https://ru.wikisource.org/wiki/Указ%20Президиума%20ВС%20СССР%20от%2018.02.1956%20об%20упразднении%20Таласской%20области%20Киргизской%20ССР Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 18 ақпан 1956 жылы тарату Туралы "Талас облысы " Қырғыз КСР"].</div></ref>, алайда өз кезегінде Фрунзе облысының 1959 жылы 27 қаңтарда жойылуына байланысты Ленинполь ауданы республикалық бағынысқа ауысты<ref><div>[http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30396177#pos=0;15.199999809265137 Жарлығы КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 27 қаңтар 1959 жылы тарату Туралы "Жалал-Абад, Ыстықкөл және Фрунзенской облыстарының Қырғыз КСР"]</div></ref>. 1959 жылы 26 қарашада Ленинполь ауданы таратылды. Оның территориясы [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас]] (Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь, Орел және Чалдовар сельсоветтері оның құрамына кірді) және Киров (Ключевск сельсоветі) аудандары арасында өзара бөлініп алынды{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1977 жылы 19 мамырда Ленинполь ауданы республикалық бағыныстағы аудан ретінде қайта қалпына келтірілді. Ауданның құрамына келесі сельсоветтер енді: Киров ауданынан Бейшекен және Ключевск; Талас ауданынан Барқ-Арық, Қызыл-Октябрь, Ленинполь және Орел{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166}}. 1980 жылы 3 қыркүйекте [[Талас облысы]]ның қалпына келуіне байланысты Ленинполь ауданы оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=166—167}}. Талас облысы 1988 жылы 5 қазанда таратылғаннан кейін Ленинополь ауданы тағы да тікелей республикалық бағынысқа ауысты{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=167}}. 1990 жылы 14 желтоқсанда Талас облысы, қайтадан қалпына келтірілді және Ленинполь ауданы қайтадан оның құрамына енгізілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}} 1992 жылы 6 наурызда аудан атауы '''Бақай-Ата ауданы''' болып өзгертілді<ref><div>Жоғарғы Кеңесінің қаулысы Қырғызстан Республикасының 6 наурыздағы 1992 жылғы № 832-ХІІ қайта атау ТУРАЛЫ "Ленинпольского ауданы Талас облысының Бақай-Ата ауданы"</div></ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 1999 жылы 17 қыркүйекте Бейшкен ауылдық кеңесі (қырғ. айылдык кенеш) Бақай-Ата ауданынан Қара-Бура ауданы құрамына берілді{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2001 жылдың 8 ақпанында аудандағы бірқатар айылдық кенештердің атауын өзгерту жүргізілді: Орел - Ақ-Дебе, Ключевск - Боо-Терек, Барқ-Арық - Шадықан болды, сондай-ақ Орловка ауылы Ақ-Дебе, Ключевка - Боо-Терек, Калинин - Ынтымақ, Қара-Кашат - Түйте, Ленинполь - Бақай-Ата болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2005 жылы 13 сәуірде ауданның Қызыл Октябрь айылдық кенеші Ақназар болып өзгертілді<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/1656|title=Закон Кыргызской Республики от 13 апреля 2005 года № 63 "О переименовании Кызылоктябрьского айыльного кенеша Бакайатинского района Таласской области Кыргызской Республики в Акназаровский айыльный кенеш"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. 2007 жылы 27 ақпанда Бақай-Ата ауданының Қызылқырғызстан ауылының атауы Қырғызстан ауылы болып өзгертілді <ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202059|title=Закон Кыргызской Республики 27 февраля 2007 года № 25 "О переименовании села Кызылкыргызстан Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики в село Кыргызстан"|author=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09}}</ref>{{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=168}}. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 44&#x20;057 аудан тұрғындарының 43679 адамын құрайды (немесе 99,2 %), [[орыстар]] — 148 адам немесе 0,3 %, басқалары — 230 адам (0,5 %){{sfn|Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009 года. Книга III. Регион Кыргызстана. Таласская область|2010|с=38}}. == Елді мекендері == Бақай ата ауданы құрамына 9 ауылдық округ пен 19 ауыл кіреді: * '''[[Ақназаров ауылдық округі]]''': [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] (әкімшілік орталығы), [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Талас облысы)|Мәдениет]], [[Тасқұдық (Қырғызстан)|Тасқұдық]], [[Ұрмарал]] ауылдары * '''[[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]]''': [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] (әкімшілік орталығы), [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары * '''[[Бақайата ауылдық округі]]''': [[Бақайата]] (әкімшілік орталығы), [[Наматбек]] ауылдары * '''[[Баутерек ауылдық округі]]''': [[Баутерек]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Кеңарал ауылдық округі]]''': [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]]''': [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Орас ауылдық округі]]''': [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] (әкімшілік орталығы), [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары * '''[[Өзгеріс ауылдық округі]]''': [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] ауылы (әкімшілік орталығы) * '''[[Шадықан ауылдық округі]]''': [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] (әкімшілік орталығы), [[Түйте]] ауылдары == Дереккөздер == <references group="" responsive=""></references> {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] elv8zj49roy6mjg4ooo3hf5vvb9lnzj 0 612974 3062039 3061825 2022-08-18T15:05:14Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендер */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарабура ауданы |Шынайы атауы = Кара-Буура району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қызыладыр ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 58 056 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 88,3 %,<br/>[[күрдтер]] — 5,7 %<br/>[[қазақтар]] — 2,0 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарабура ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Буура району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Талас облысы]]ның батыс, таулы бөлігінде орналасқан әкімшілік бірлік. 1992 жылға дейін — '''Киров ауданы,''' 1930-шы жылдары — '''Рыков ауданы''' деп аталған<ref>{{Cite web|url=http://history.org.ua/LiberUA/AdmTerDelSSSR_1931/AdmTerDelSSSR_1931.pdf|title=Административно-территориальное деление Союза ССР (Районы и города СССР) / Центральный исполнительный комитет Союза ССР; Всероссийский центральный исполнительный комитет. – М.: Изд-во "Власть Советов” при Президиуме ВЦИК, 1931. – 360 с.|author=|date=|publisher=}}</ref>. Аудан орталығы — Қызыладыр ауылы. Аумағы — 4216 км2. == Халқы == [[2009 жыл]]ы халық саны 56&#x20;442 адамды құрады, соның ішінде 55&#x20;555 адам - ауыл тұрғыны. 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 58&#x20;056 тұрғынның ішінен [[қырғыздар]] 51&#x20;243 адамды құрайды, немесе 88,3 %, [[күрдтер]] — 3338 адам немесе 5,7 %, [[қазақтар]] — 1157 адам немесе 2,0 %, [[түріктер]] — 792 адам немесе 1,4 %, [[орыстар]] — 773 адам немесе 1,3 %, [[өзбектер]] — 361 адам немесе 0,6 % және басқалары — 392 адам (0,7 %). == Географиясы мен экономикасы == Аудан аумағында 2005 ж. бірегей орта жоталы саванноидтарды, альпілік және субальпілік шалғындар мен Батыс Тянь-шаньның биологиялық әртүрлілігін сақтау үшін Қарабура мемлекеттік қорығы құрылды. Ауданда 10 569 үй шаруашылығы бар. Негізінен [[ауыл шаруашылығы]] дамыған. Жыртылатын егін шаруашылығанан [[Бидай (астық)|бидай]], [[картоп]], [[көкөніс]], [[қант қызылшасы]], [[үрме бұршақ]] басым болып келеді. Сондай-ақ, [[мал шаруашылығы]] да дамыған. == Елді мекендер == Ауданда 10 ауылдық округ және оған қарасты 24 ауыл бар: * Ақши ауылдық округі: [[Жуантөбе]] (орталығы), [[Жиде (Қарабура ауданы)|Жиде]] ауылдары; * Бейсеке ауылдық округі: [[Бейсеке (Қарабура ауданы)|Бейсеке]] (орталығы), [[Қарабура (Қарабура ауданы)|Қарабура]], [[Қарасу (Қарабура ауданы)|Қарасу]] ауылдары; * Бақиян ауылдық округі: [[Бақиян]] (орталығы), [[Тамшыбұлақ]], [[Қамаш]] ауылдары; * Аманбаев ауылдық округі: [[Аманбаев]] (орталығы), [[Ақжар (Қарабура ауданы)|Ақжар]], [[Құрғақ Маймақ]], [[Сулы Маймақ]] ауылдары; * Бақайыр ауылдық округі: [[Ақбасат (Қарабура ауданы)|Ақбасат]] (орталығы), [[Қарасай (Қарабура ауданы)|Қарасай]] ауылдары; * Қарабура ауылдық округі: [[Қызыладыр]] (орталығы), [[Үлкен Қарабура]], [[Үшбұлақ (Қарабура ауданы)|Үшбұлақ]] ауылдары; * Көксай ауылдық округі: [[Көксай (Қарабура ауданы)|Көксай]] (орталығы), [[Қайнар (Қарабура ауданы)|Қайнар]] ауылдары; * Шолпанбай ауылдық округі: [[Шымгент]] (орталығы), [[Көктөбе (Қарабура ауданы)|Көктөбе]] ауылдары; * Шекер ауылдық округі: [[Шекер (ауыл)|Шекер]] (орталығы), [[Аршағұл]] ауылдары; * Маймақ ауылдық округі: [[Маймақ]] ауылы (орталығы). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Карта пгт.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Кызыладыр және Қара-Бура ауданы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] jo277tnylcnn7mpqplixkvl35jy0ivm 3062040 3062039 2022-08-18T15:07:34Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендер */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарабура ауданы |Шынайы атауы = Кара-Буура району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Талас облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қызыладыр ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 58 056 <ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 88,3 %,<br/>[[күрдтер]] — 5,7 %<br/>[[қазақтар]] — 2,0 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Buura Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарабура ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Буура району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасындағы [[Талас облысы]]ның батыс, таулы бөлігінде орналасқан әкімшілік бірлік. 1992 жылға дейін — '''Киров ауданы,''' 1930-шы жылдары — '''Рыков ауданы''' деп аталған<ref>{{Cite web|url=http://history.org.ua/LiberUA/AdmTerDelSSSR_1931/AdmTerDelSSSR_1931.pdf|title=Административно-территориальное деление Союза ССР (Районы и города СССР) / Центральный исполнительный комитет Союза ССР; Всероссийский центральный исполнительный комитет. – М.: Изд-во "Власть Советов” при Президиуме ВЦИК, 1931. – 360 с.|author=|date=|publisher=}}</ref>. Аудан орталығы — Қызыладыр ауылы. Аумағы — 4216 км2. == Халқы == [[2009 жыл]]ы халық саны 56&#x20;442 адамды құрады, соның ішінде 55&#x20;555 адам - ауыл тұрғыны. 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша 58&#x20;056 тұрғынның ішінен [[қырғыздар]] 51&#x20;243 адамды құрайды, немесе 88,3 %, [[күрдтер]] — 3338 адам немесе 5,7 %, [[қазақтар]] — 1157 адам немесе 2,0 %, [[түріктер]] — 792 адам немесе 1,4 %, [[орыстар]] — 773 адам немесе 1,3 %, [[өзбектер]] — 361 адам немесе 0,6 % және басқалары — 392 адам (0,7 %). == Географиясы мен экономикасы == Аудан аумағында 2005 ж. бірегей орта жоталы саванноидтарды, альпілік және субальпілік шалғындар мен Батыс Тянь-шаньның биологиялық әртүрлілігін сақтау үшін Қарабура мемлекеттік қорығы құрылды. Ауданда 10 569 үй шаруашылығы бар. Негізінен [[ауыл шаруашылығы]] дамыған. Жыртылатын егін шаруашылығанан [[Бидай (астық)|бидай]], [[картоп]], [[көкөніс]], [[қант қызылшасы]], [[үрме бұршақ]] басым болып келеді. Сондай-ақ, [[мал шаруашылығы]] да дамыған. == Елді мекендер == Ауданда 10 ауылдық округ және оған қарасты 24 ауыл бар: * Ақши ауылдық округі: [[Жуантөбе]] (орталығы), [[Жиде (Қарабура ауданы)|Жиде]] ауылдары; * Бейсеке ауылдық округі: [[Бейсеке (Қарабура ауданы)|Бейсеке]] (орталығы), [[Қарабура (Қарабура ауданы)|Қарабура]], [[Қарасу (Қарабура ауданы)|Қарасу]] ауылдары; * Бақиян ауылдық округі: [[Бақиян]] (орталығы), [[Тамшыбұлақ]], [[Қамаш]] ауылдары; * Аманбаев ауылдық округі: [[Аманбаев]] (орталығы), [[Ақжар (Қарабура ауданы)|Ақжар]], [[Құрғақ Маймақ]], [[Сулы Маймақ]] ауылдары; * Бақайыр ауылдық округі: [[Ақбасат (Қарабура ауданы)|Ақбасат]] (орталығы), [[Қарасай (Қарабура ауданы)|Қарасай]] ауылдары; * Қарабура ауылдық округі: [[Қызыладыр]] (орталығы), [[Үлкен Қарабура]], [[Үшбұлақ (Қарабура ауданы)|Үшбұлақ]] ауылдары; * Көксай ауылдық округі: [[Көксай (Қарабура ауданы)|Көксай]] (орталығы), [[Қайнар (Қарабура ауданы)|Қайнар]] ауылдары; * Шолпанбай ауылдық округі: [[Шымкент]] (орталығы), [[Көктөбе (Қарабура ауданы)|Көктөбе]] ауылдары; * Шекер ауылдық округі: [[Шекер (ауыл)|Шекер]] (орталығы), [[Аршағұл]] ауылдары; * Маймақ ауылдық округі: [[Маймақ]] ауылы (орталығы). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Карта пгт.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} [http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta Кызыладыр және Қара-Бура ауданы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110622134706/http://www.spr.kg/kiziladir-i-kara-buurinskiy-rayon/#karta |date=2011-06-22 }} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 4cu316bs0ym84vy8ctoa1f3g7avjk0q 0 612976 3062186 2908863 2022-08-18T21:23:47Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Ыстықкөл ауданы |Шынайы атауы = Ысык-Көл району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Ыстықкөл облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Шолпаната]] қаласы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 75 533 <ref name="Этно2009.Иссык-Куль">[https://web.archive.org/web/20110810173507/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%98%D1%81%D1%81%D1%8B%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Иссык-Кульская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 84,2 %,<br/>[[орыстар]] — 11,6 %,<br/>[[қазақтар]] — 2,3 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Ysyk-Köl Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Ыстықкөл ауданы''' ({{Lang-ky|Ысык-Көл району}}) — [[Қырғызстан]] Республикасы, [[Ыстықкөл облысы]]ның солтүстігінде орналасқан әкімшілік бірлік. Әкімшілік орталығы — [[Шолпаната]] қаласы. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстанның халық санағы деректері бойынша аудандағы барлығы 75 533 тұрғынның ішінен [[қырғыздар]] 63 580 адамды құрайды (84,2 %), [[орыстар]] — 8777 адам (11,6 %), [[қазақтар]] — 1715 адам (2,3 %), [[өзбектер]] — 237 адам (0,3 %), [[татарлар]] — 231 адам (0,3 %), [[украиндар]] — 229 адам (0,3 %), [[ұйғырлар]] — 149 адам (0,2 %), [[немістер]] — 146 адам (0,2 %). == Елді мекендері == Ыстықкөл ауданы құрамына 12 айылдық (ауылдық) округ, 30 айыл (ауыл), 1 [[қала]] кіреді<ref><div>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=97%3A2011-05-14-06-17-13&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және село Ыстықкөл облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</div></ref>: * '''[[Шолпаната]] қаласы''' * '''Ананьево айылдық округі''': Ананьево ауылы (орталығы), Кек-Дебе, Чет-Байсоорун * '''Бостері айылдық округі''': Бостері ауылы (орталығы), Бақтуу-Долоноту * '''Садыр-Әке айылдық округі''': Григорьевка, Григорьевская Пристань * '''Қара-Ой айылдық округі''': Қара-Ой ауылы (орталығы) * '''Құм-Бел айылдық округі''': Қорымды ауылы (орталығы), Бұлан-Сегеттю * '''Семеновка айылдық округі''': Семеновка ауылы (орталығы), Қоджояр * '''Тамчы айылдық округі''': Тамчы ауылы (орталығы), Қош-Қол, Чырпықты * '''Абдрахман айылдық округі''': Жарқынбаев ауылы (орталығы), Қароол-Дебе * '''Теміровка айылдық округі''': Теміровка ауылы (орталығы), Қашат * '''Торы-Айғыр айылдық округі''': Торы-Айғыр ауылы (орталығы), Қызыл-Өрік, Сары-Қамыс * '''Өрікті айылдық округі''': Чоң-Өрікті ауылы (орталығы), Орто-Өрікті, Өрікті-Хутор * '''Чоң-Сары-Ой айылдық округі''': Чоң-Сары-Ой ауылы (орталығы), Бает, Өрнек, Сары-Ой, Чоқ-Тал. == Тарихы == 1962 жылы Ыстықкөл ауданы құрамына Балықшы ауданы қосылды. == Әйгілі адамдар == === Ауданда дүниеге келгендер === Қарике Абдрайұлы Абдраев (1929 ж. д.к.) — совет және қырғыз мемлекеттік және партиялық қайраткері. Қасымалы Баялинов (1902-1979) — Қырғызстанның халық жазушысы. Болат Абдоллаұлы Мыңжылқиев (1940-1997) — опера әншісі, КСРО халық әртісі (1976). Жамал Сейдақматова (1938 ж. д.к.) — қырғыз және совет театр мен кино актрисасы. Қырғыз КСР-ның халық әртісі (1976). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ыстықкөл облысы аудандары]] rz06sjolyv7kl1wazgd8qsrysel4k8l 0 613409 3062289 3061231 2022-08-19T08:41:31Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Тоқтағұл ауданы |Шынайы атауы = Токтогул району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Жалалабат облысы]] |Енеді = |Астанасы = [[Тоқтағұл]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 86 306 <ref name="Этно2009.Джалал-Абад">[https://web.archive.org/web/20110810173253/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%94%D0%B6%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB-%D0%90%D0%B1%D0%B0%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Джалал-Абадская область]{{ref-ru}}</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] — 99,3 %,<br/>[[орыстар]] — 0,2 %,<br/>[[өзбектер]] — 0,2 %<br/>[[ұйғырлар]] — 0,2 %<br/>басқалары — 0,1 % |Конфессиялық құрамы = [[мұсылмандар]], [[христиандар]] |Жер аумағы = 7815 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Toktogul Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} [[Сурет:Location_of_Toktogul_District_in_Jalal-Abad_Province,_Kyrgyzstan.png|нобай|250x250 нүкте]] [[Сурет:Toktogul_Lake.jpg|оңға|нобай|250x250 нүкте|Тоқтоғұл су қоймасы]] '''Тоқтағұл ауданы''' ({{Lang-ky|Токтогул району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Жалалабат облысы]] құрамындағы аудан. Ауданның әкімшілік орталығы — [[Тоқтағұл]] қаласы. [[1998 жыл]]ы Үштерек және Тоқтағұл аудандарын біріктіру нәтижесінде құрылды. == Географиясы == [[Жалалабат облысы]]ның солтүстік-шығысында, Қырғызстанның басқа үш облысымен ([[Талас облысы|Талас]], [[Шу облысы|Шу]], [[Нарын облысы|Нарын]]) шектесетін бөлігінде орналасқан. Аудан аумағынан [[Нарын (өзен, Қырғызстан)|Нарын]] өзені ағып өтеді, онда [[Тоқтоғұл су қоймасы]] салынған. == Халқы == 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша [[қырғыздар]] 86&#x20;306 аудан тұрғындарының ішінен 85&#x20;683 адамды құрайды (немесе 99,3 %), [[орыстар]] — 188 адам немесе 0,2 %, [[өзбектер]] — 185 адам немесе 0,2 %, [[ұйғырлар]] — 145 адам немесе 0,2 %, басқалары — 105 адам немесе 0,1 %. == Әкімшілік бөлінуі == Аудан құрамына (2009) бір қала типтес кент пен 10 айылдық округ кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=96%3A2011-05-14-06-15-56&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округ және село Жалал-Абад облысы]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>: * [[Тоқтағұл]] қаласы * Аралбай (Толық а.) * Бел-Алды (орталығы — Сары-Сегет а.) * Жаны-Жол (Жаны-Жол а.) * Қызыл-Өзгөрүш (Қызыл-Өзгөрүш а.) * Ничке-Сай (Ничке-Сай а.) * Кетпен-Дебен (Терек-Суу а.) * Тоқтоғұл (Мазары суу а.) * Сары-Қамыш (Бірлік а.) * Абды Суеркулов (Торкент а.) * Үш-Терек (Үш-Терек) * Чолпон-Ата (Чолпон-Ата а.) == Тарихы == [[1930 жыл|1930 жылдың]] [[1 қыркүйек|1 қыркүйегі]] — [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] құрамында орталығы Қарасу-Ақши (Акчи-Қарасу) болған ''Кетпен-Төбе ауданы'' құрылды [[1936 жыл|1936 жылдың]] [[2 қыркүйек|2 тамызы]] — орталығы Үштерек а. болған Үштерек ауданы құрылды. [[1938 жыл|1938 жылы]] [[26 ақпан|26 ақпаны]] — Кетпен-Төбе және Үштерек аудандары Жалал-Абад округі құрамына кірді. [[1939 жыл|1939 жылдың]] [[21 қараша|21 қарашасы]] — Кетпен-Төбе және Үштерек аудандары [[Жалалабат облысы|Жалал-Абад облысы]] құрамына енді. [[1940 жыл|1940 жылдың]] [[7 желтоқсан|7 желтоқсаны]] — Кетпен-Төбе ауданының атауы Тоқтоғұл ауданы болып өзгертілді (орталығы — Токтогул а.) Шамамен [[1956 жыл|1956 жылы]] Үштерек ауданы таратылды. [[1959 жыл|1959 жылдың]] [[27 қаңтар|27 қаңтары]] — Жалал-Абад облысы таратылып, оның аудандары [[Ош облысы|Ош облысына]] ауысты. 1960 жылдары Тоқтоғұл су қоймасының суымен бұрынғы аудан орталығы - Ақши-Қарасуды су басып кетті [[1980 жыл|1980 жылдың]] [[3 қыркүйек|3 қыркүйегі]] — аудан [[Талас облысы]]<nowiki/>на ауысты. [[1988 жыл|1988 жылдың]] [[5 қазан|5 қазаны]] — Талас облысы таратылуына байланысты Тоқтоғұл ауданы Ош облысының құрамына енді. [[1990 жыл|1990 жылдың]] [[14 желтоқсан|14 желтоқсаны]] — аудан қалпына келтірілген Жалал-Абад облысының құрамына енді. [[1992 жыл|1992 жылдың]] [[7 ақпан|7 ақпаны]] — Үш-Терек ауданы құрылды. [[1998 жыл|1998 жылдың]] [[30 қыркүйек|30 қыркүйегі]] — Үш-Терек ауданы Тоқтоғұл ауданымен біріктірілді == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Ескертпелер== * [http://www.stat.kg/stat.files/class.files/классификатор%20СОАТЕ.pdf Жіктеуіші СОАТЕ] * [http://www.minjust.gov.kg/law/card_fulltext.php?field=text_rus&key1=136 Заң КР "біріктіру Туралы Қатысушы Терекского және Токтогульского аудандардың Жалал-Абад облысының Қырғыз Республикасының бірыңғай әкімшілік-аумақтық бірлігіне"]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://download.maps.vlasenko.net/smtm200/k-43-19.jpg Топографиялық карта K-43-XIX] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130502134644/http://download.maps.vlasenko.net/smtm200/k-43-19.jpg |date=2013-05-02 }} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Жалалабат облысы аудандары]] cykk0io8l2lbskwec4z0gbeid5rwg12 0 615047 3061964 3061916 2022-08-18T12:02:56Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Қарақұлжа ауданы |Шынайы атауы = Кара-Кулжа району |Елтаңба = |Ту = |Елтаңбаның ені = |Тудың ені = |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = Аудан |Кіреді = [[Ош облысы]] |Енеді = |Астанасы = Қарақұлжа ауылы |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = |Таратылған уақыты = |Басшысы = |Басшының түрі = |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = [[Қырғыз тілі]] |Тілдері = |Тұрғыны = 87 691 <ref name="Этно2009.Ош">[https://web.archive.org/web/20110810173811/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%9E%D1%88%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Перепись населения Киргизии 2009. Ошская область]</ref> |Санақ жылы = 2009 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] - 99,9% |Конфессиялық құрамы = |Жер аумағы = |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = Kyrgyzstan Kara-Kulja Raion.png |Карта ені = 330 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = [[UTC+6]] |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Қарақұлжа ауданы''' ({{Lang-ky|Кара-Кулжа району}}) — [[Қырғызстан]]ның [[Ош облысы]] құрамындағы аудан. Аудан орталығы — [[Қарақұлжа]] ауылы. Ауданның жер көлемі 5712 км2. [[Ферғана жотасы|Ферғана]] және [[Алай жотасы|Алай]] тау жоталарының қиылысқан жерінде орналасқан. Ауданның халық қоныстанған аймақтары биік таулы аңғарларда орналасқан. == Тарихы == 1936 жылы '''Совет ауданы''' болып құрылған. 1962 жылы таратылып, 1969 жылы қайтадан қалпына келтірілді. 1992 жылы Қарақұлжа ауданы болып атауын өзгертті. == Халқы == Халықтың жалпы саны 88,5 мың адам, оның ішінде ерлер 44,4 мың адам, әйелдер 44,2 мың адам ([[2007 жыл|2007]]). 2009 жылғы Қырғызстан халық санағы деректері бойынша аудан халқының саны 87691 адамды құрады, оның ішінде [[қырғыздар]] - 87 610 адам немесе 99,9% . == Елді мекендері == Аудан құрамына 12 айылдық округ (айыл кенеш), оның ішінде 50 ауыл (айыл) кіреді<ref>[http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=99%3A2011-05-14-06-19-48&catid=2%3A2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru Аильные округа и села Ошской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130803132626/http://namsu.org.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=99:2011-05-14-06-19-48&catid=2:2010-07-08-13-10-59&Itemid=3&lang=ru |date=2013-08-03 }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20100612231051/http://www.ehs.unu.edu/palm/file/get/5121 Проект «Устойчивое управление землепользованием в высокогорье Памира и Памиро-Алая — интегрированная и трансграничная инициатива в Центральной Азии»"]{{ref-ru}} * [https://web.archive.org/web/20101227094740/http://wwhp.ru/oshsk.htm АТД ошская область]{{ref-ru}} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Ош облысы аудандары]] 4ju5uosoj11imej18na6dcx1yx5ztkq 0 626808 3062086 3057770 2022-08-18T16:31:02Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki * [[Кеңарал (Жетісу облысы)|Кеңарал]] – [[Жетісу облысы]] [[Көксу ауданы]]ндағы ауыл. * [[Кеңарал (Қостанай облысы)|Кеңарал]] – [[Қостанай облысы]] [[Федоров ауданы]]ндағы ауыл. * [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] – [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} aws4x4m75836ljcuwcqf3ccky1jdk5l 0 627553 3062277 2740397 2022-08-19T08:09:53Z Салиха 17167 wikitext text/x-wiki {{Көл |Атауы = Жекекөл |Төл атауы = |Сурет = |Сурет тақырыбы = |Координаттары = 50/38/59/N/66/08/20/E |CoordScale = |Теңiз деңгейiнен биіктігі = 269 |Ұзындығы = 3,5 |Ені = 2,8 |Ауданы = 10 |Көлемі = |Жағалау сызығының ұзындығы = |Тереңдігі = |Орташа тереңдігі = |Судың тұздылығы = |Судың мөлдірлігі = |Суды жинау ауданы = |Құятын өзендер = |Шығатын өзендер = |Ел = Қазақстан |Аймақ = Қостанай облысы |Аудан = Амангелді ауданы |Позициялық карта = |Позициялық карта 1 =Қазақстан Қостанай облысы |Ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Жекекөл}} '''Жекекөл''' – [[Есіл]] алабындағы көл. == Географиялық орны == [[Қостанай облысы]] [[Амангелді ауданы]] Мирное ауылының солтүстік-батысында 15 км жерде. Теңіз деңгейінен 269 м биіктікте орналасқан. == Гидрографикасы == Аумағы 10 км², ұзындығы 3,5 км, енді жері 2,8 км, жағалау бойының ұзындығы 10 км. Жағалауы жазық, құмдақты келген. Қар және [[Жер асты суы|жер асты сулары]]мен толысады. [[Қараша]]да суы қатып, [[сәуір]]де ериді. Жағалауында қамыс, қоға, тал өседі. Суы тұзды, [[кермек]].<ref>АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 648 бет. ISBN 9965-893-70-5</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Есіл су алабы]] [[Санат:Амангелді ауданы көлдері]] 2o8dmw1w4qkzk7dx33shjzsehf0xkr6 0 635019 3062285 3061685 2022-08-19T08:38:52Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Тоқтағұл |шынайы атауы = {{lang-ky|Токтогул}} |сурет = |сурет атауы = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 54|lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 57|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Ош облысы |кестедегі аймақ = Жалалабат облысы |аудан түрі = аудан |ауданы = Тоқтағұл ауданы |кестедегі аудан = Тоқтағұл ауданы |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Мұзтөр'' |статус алуы = 2012 |жер аумағы = 6,76 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 788 |климаты = |ресми тілі = қырғыз |тұрғыны = 19 200 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = 721600, 721615, 721616 |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = https://toktogul.kg |сайт тілі = }} '''Тоқтағұл''' ({{lang-ky|Токтогул шаары}}) — қала, [[Қырғызстан]]ның [[Жалалабат облысы]] [[Тоқтағұл ауданы]]ның әкімшілік орталығы. Қырғызстанның халық ақыны [[Тоқтағұл Сатылғанов]]тың құрметіне аталған. Бұрын Мұзтөр деп аталды. 2012 жылы Тоқтағұл қала мәртебесін алды<ref>[http://www.for.kg/news-188852-ru.html Жогорку Кенеш одобрил законопроект, предусматривающий преобразование 19 ПГТ в села и города]</ref>. Халық саны - 19 200 (2017)<ref>2017-жылдагы Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаар тибиндеги кыштактарынын калкынын саны, [http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/ Численность населения Кыргызской Республики на 1 января 2017 года]</ref>. == География == Қала [[Тоқтоғұл су қоймасы]]ның солтүстік жағалауында орналасқан. Памир тракті су қоймасының шығыс шетінен өтіп, Тоқтоғұлды [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]] және [[Жалалабат]] қалаларымен байланыстырады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] c46o6bsmyn5gzxc7m0q08t4kmfxur4d 3062286 3062285 2022-08-19T08:39:32Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Тоқтоғұл]] бетін [[Тоқтағұл]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Қала |қазақша атауы = Тоқтағұл |шынайы атауы = {{lang-ky|Токтогул}} |сурет = |сурет атауы = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = |lat_deg = 41|lat_min = 54|lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 57|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Ош облысы |кестедегі аймақ = Жалалабат облысы |аудан түрі = аудан |ауданы = Тоқтағұл ауданы |кестедегі аудан = Тоқтағұл ауданы |қауым округі түрі = |қауым округі = |кестедегі қауым округі = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Мұзтөр'' |статус алуы = 2012 |жер аумағы = 6,76 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 788 |климаты = |ресми тілі = қырғыз |тұрғыны = 19 200 |санақ жылы = 2017 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = 721600, 721615, 721616 |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = https://toktogul.kg |сайт тілі = }} '''Тоқтағұл''' ({{lang-ky|Токтогул шаары}}) — қала, [[Қырғызстан]]ның [[Жалалабат облысы]] [[Тоқтағұл ауданы]]ның әкімшілік орталығы. Қырғызстанның халық ақыны [[Тоқтағұл Сатылғанов]]тың құрметіне аталған. Бұрын Мұзтөр деп аталды. 2012 жылы Тоқтағұл қала мәртебесін алды<ref>[http://www.for.kg/news-188852-ru.html Жогорку Кенеш одобрил законопроект, предусматривающий преобразование 19 ПГТ в села и города]</ref>. Халық саны - 19 200 (2017)<ref>2017-жылдагы Кыргыз Республикасынын облустарынын, райондорунун, шаарларынын, шаар тибиндеги кыштактарынын калкынын саны, [http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/ Численность населения Кыргызской Республики на 1 января 2017 года]</ref>. == География == Қала [[Тоқтоғұл су қоймасы]]ның солтүстік жағалауында орналасқан. Памир тракті су қоймасының шығыс шетінен өтіп, Тоқтоғұлды [[Қаракөл (қала, Қырғызстан)|Қаракөл]] және [[Жалалабат]] қалаларымен байланыстырады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] c46o6bsmyn5gzxc7m0q08t4kmfxur4d 0 641815 3062262 3061889 2022-08-19T07:45:06Z Zhursin 117095 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Жалайыр Сұлтанаты |өз атауы = Jalayirid Sultanate |статусы = Монархиялы империя |әнұраны = |байрақ = Jalayrids Baghdad 1382 1387.jpg |size = 300 |байрақ_сипаттамасы = Жалайыр теңгесі, Бағдат, 1382-1387 жж. |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта =Jalayır sultandıgı.jpg |size = |сипаттамасы = |құрылуы = 1335 |ыдырауы = 1432 |s1 = |flag_s1 = |image_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_s4 = |ұраны = |астана = {{plainlist| *[[Бағдат]] (1358 дейін және 1388–1411) *[[Тебриз]] (1358–1388) * [[Басра]] (1411–1432)}} |қалалары = |тілі = Түркі тілі, парсы тілі, моңғол тілі |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = |халқы = |басқару_формасы = [[Монархия]]лы [[империя]] |династиясы = |басқарушылар_титулы = |басқарушы1 = |басқарушы_жылы1 = |басқарушылар_титулы2 = |басқарушы2 = |басқарушы_жылы2 = |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = [[Орта ғасырлар]] |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} '''Жалайыр сұлтандығы''' — [[Жалайыр]] әулеті [[Ирак]] пен батыс [[Иран]]да құрған патшалық болып, ол 1330 жылдары [[Моңғол империясы|Моңғол билігі]] Иранда құлаған соң орнайды.<ref>Bayne Fisher, William. ''The Cambridge History of Iran'', p.3: "From then until Timur's invasion of the country, Iran was under the rule of various rival petty princes of whom henceforth only the Jalairids could claim Mongol lineage"</ref> Жалайыр сұлтандығы өз тұсында жаңадан күшейген [[Әмір Темір]] әулетінің шапқыншылығы мен [[Қара-Қоюнлу]] (Қара қойлылар) оғыздарының бүлігінен шайқалады.<ref>The History Files [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/EasternPersia.htm Rulers of Persia]</ref> 1405 жылы Ақсақ Темір өлген соң Жалайырлар тағы да Оңтүстік Ирақ пен [[Хузестан]]да Сұлтанатты күшейтуге тырысады, бірақ 1432 жылы Жалайыр сұлтандығы Қара-Қоюнлулар жағынан жеңіледі. == Үкіметі == Жалайырлар әкімшілігі мен уәзірлігі Илхандық нұсқаны қолданды, әрі түркі, моңғол тілдерін парсы тілімен<ref>{{cite book|last1=Jackson|first1=edited by Peter|last2=Lockhart|first2=the late Laurence|title=The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid periods|date=1986|publisher=New York|location=Cambridge|isbn=0521200946|page=978|edition=Repr}}</ref> үйлестірді. Олардың дипломатиялық хат-хабарлары да Илхан мемлекетінің үлгісін қолданды, араб тіліндегі<ref name="Broadbridge157">Broadbridge, Anne F. ''Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds'', (Cambridge University Press, 2008), 157.</ref> сөз тіркестері бар қызыл сияя төртбұрышты мөр қолданды. == Атақты Жалайыр өкілдері == * [[Мұхали]] (1170-1223) - "Джат" тармағынан - [[Шыңғыс хан]]ның ең жақын серіктестерінің бірі, го-ван, әскердің сол қанатының қолбасшысы. * Жошы-Дармала - Шыңғыс ханның әріптесі. Оның ұрпағы [[Хасан Бузург]] Жалайыр әулетінің негізін қалаушы болды. * Бала Ноян - [[Хорезмшах мемлекеті|Хорезмшах]] [[Жалал ад-Дин]]ді қуып жетуге жіберген Шыңғыс ханның мыңбасы. [[Үндістан]]да соғысқан. * Илюке, Қаданның ұлы - Огедейдің тәрбиешісі. * Джат тармағындағы Мункасар-нойон - Мунке кезіндегі төрелердің ең үлкені (яргучи). Манчестің билікке көтерілуіне наразы болған Шыңғыс әулетінің бір бөлігіне қарсы сот ісін жүргізеді. == Әміршілері == {| width=70% class="wikitable" ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Атағы/Аты<ref>Bosworth, Clifford Edmund. ''The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual.'' New Edinburgh Islamic Surveys Series; ISBN 0-7486-2137-7, 978-0-7486-2137-8</ref> ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Жеке есімі ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Тақтағы уақыты |- |align="center"|''Таж-Уд-Дин'' <br> (Taj-ud-Din) <br> <small>تاج الدین</small> |align="center"| '''[[Хасан Бұзұрг]]''' <br> (Hasan Buzurg) |align="center"|1336–1356 |- |align="center"| ''Мұиз-уд-Дұния уа ал-Дин'' <br> (Mu'izz-ud-duniya wa al-Din) <br> <small>معزالدنیا والدین </small><br> ''Бахадур хан'' <br> (Bahadur Khan) <br> <small>بهادرخان</small> |align="center"| '''[[Шейх Ауайс Жалайыр]]''' <br> (Shaikh Awais Jalayir) |align="center"|1356–1374 |- |align="center"|''Жалал-уд-Дин'' <br> (Jalal-ud-Din) <br> <small> جلال الدین</small> |align="center"| [[Шейх Хасан Жалайыр]] <br> (Shaikh Hasan Jalayir) |align="center"|1374 |- |align="center"| ''Қияс-уд-Дин'' <br> (Ghiyas-ud-Din) <br><small>غیاث الدین</small> |align="center"| [[Шейх Құссайын Жалайыр]] <br> (Shaikh Hussain Jalayir) |align="center"|1374–1382 |- |- style="background:yellow" |align="center"| |align="center"| [[Шейх Баязид Жалайыр]] <br> (Shaikh Bayazid Jalayir)<br> <small> Солтаниех (Soltaniyeh) қаласындағы Парсы Ирак билеушісі әрі таққа үміткер болған</small> |align="center"| 1382-1384 |- |- style="background:yellow" |align="center"| ''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| '''[[Сұлтан Ахмед Жалайыр]]''' <br> (Sultan Ahmed Jalayir) <br> <small>Бағдат билеушісі және таққа үміткер болған</small> |align="center"| 1382–1410 |- |align="center"| |align="center"| [[Шах Уалад Жалайыр]] <br> (Shah Walad Jalayir) <br> <small>Шах Али Жалайырдың ([[Shaikh Ali Jalayir]]) ұлы</small> |align="center"| 1410–1411 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small> سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Мұқамет Жалайыр]] <br> (Sultan Muhammad Jalayir) <br> <small>[[Танду Қатұн]] (Tandu Khatun) ырқында </small> |align="center"| 1411 <br> (''1-ші билеу мезгілі'') |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Ауайс Жалайыр]] <br> (Sultan Awais Jalayir) |align="center"| 1411-1421 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Мұхаммед бин Шах Уалад Жалайыр]] <br> (Muhammad bin Shah Walad Jalayir) |align="center"| 1421 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Мұқамет Жалайыр]] <br> (Sultan Muhammad Jalayir) |align="center"| 1421-1425 <br> (''2-ші билеу мезгілі'') |- |align="center"| |align="center"| [[Хұссайын бин Ала-Ұд-Даулаһ Жалайыр]] <br> Hussain bin Ala-ud-Daulah Jalayir |align="center"| 1425-1432 |- |} ==Әулет ағашы== {{familytree/start}} {{familytree| | | | HUS |V| DAH | | | | | | | | | | |HUS=Хұсейн Гүрхан |DAH=[[Арғұн]] (Arghun) қызы}} {{familytree| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | |}} {{familytree| | | | | | HAS |V| DEL | | | | | | | | |HAS='''[[Хасан Бұзұрг]]'''<br>1336–1356 |DEL=[[Ділшад Қатұн]]}} {{familytree| | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |}} {{familytree| | | | | | | | UVY | | | | | | | | | | |UVY='''[[Шейх Увайс І]]'''<br>1356–1374}} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| |}} {{familytree| | | | ALI | | HUS | | | | AHM | | HAS |ALI=Алишах |HUS='''Хұсайын Жалайыр I'''<br>1374–1382 |AHM='''[[Ахмад Жалайыр]]'''<br> 1383–1410 |HAS='''[[Хасан Жалайыр]]'''<br> 1374}} {{familytree| | | | |!| | | |!| | | | | |!| | | | | |}} {{familytree| | | | SHA |V| TAN | | | | ALA | | | | |SHA='''Шах Валад'''<br>1410–1411 |TAN=Тандура Қатұн |ALA=Ал'а од-Доулех}} {{familytree| | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | |}} {{familytree| | MAH | | UVY | | MOH | | HUS | | | | |MAH='''Махмұд'''<br>1411–1415 |UVY='''[[Увайс II]]'''<br>1415–1421 |MOH='''Мохамед'''<br>1421–1422 |HUS='''Хұсайын II'''<br>1424–1432}} {{familytree/end}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Мұсылман әулеттері]] [[Санат:Иран тарихы]] [[Санат:Моңғол мемлекеттері]] [[Санат:Ирак тарихы]] 3690el3egdn78phasusgcnhbqt123kx 3062263 3062262 2022-08-19T07:45:43Z Zhursin 117095 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Жалайыр Сұлтанаты |өз атауы = Jalayirid Sultanate |статусы = Монархиялы империя |әнұраны = |байрақ = Jalayrids Baghdad 1382 1387.jpg |size = 300 |байрақ_сипаттамасы = Жалайыр теңгесі, Бағдат, 1382-1387 жж. |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта = [[File:Jalayır sultandıgı.jpg|thumb|]] |size = |сипаттамасы = |құрылуы = 1335 |ыдырауы = 1432 |s1 = |flag_s1 = |image_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_s4 = |ұраны = |астана = {{plainlist| *[[Бағдат]] (1358 дейін және 1388–1411) *[[Тебриз]] (1358–1388) * [[Басра]] (1411–1432)}} |қалалары = |тілі = Түркі тілі, парсы тілі, моңғол тілі |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = |халқы = |басқару_формасы = [[Монархия]]лы [[империя]] |династиясы = |басқарушылар_титулы = |басқарушы1 = |басқарушы_жылы1 = |басқарушылар_титулы2 = |басқарушы2 = |басқарушы_жылы2 = |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = [[Орта ғасырлар]] |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} '''Жалайыр сұлтандығы''' — [[Жалайыр]] әулеті [[Ирак]] пен батыс [[Иран]]да құрған патшалық болып, ол 1330 жылдары [[Моңғол империясы|Моңғол билігі]] Иранда құлаған соң орнайды.<ref>Bayne Fisher, William. ''The Cambridge History of Iran'', p.3: "From then until Timur's invasion of the country, Iran was under the rule of various rival petty princes of whom henceforth only the Jalairids could claim Mongol lineage"</ref> Жалайыр сұлтандығы өз тұсында жаңадан күшейген [[Әмір Темір]] әулетінің шапқыншылығы мен [[Қара-Қоюнлу]] (Қара қойлылар) оғыздарының бүлігінен шайқалады.<ref>The History Files [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsMiddEast/EasternPersia.htm Rulers of Persia]</ref> 1405 жылы Ақсақ Темір өлген соң Жалайырлар тағы да Оңтүстік Ирақ пен [[Хузестан]]да Сұлтанатты күшейтуге тырысады, бірақ 1432 жылы Жалайыр сұлтандығы Қара-Қоюнлулар жағынан жеңіледі. == Үкіметі == Жалайырлар әкімшілігі мен уәзірлігі Илхандық нұсқаны қолданды, әрі түркі, моңғол тілдерін парсы тілімен<ref>{{cite book|last1=Jackson|first1=edited by Peter|last2=Lockhart|first2=the late Laurence|title=The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid periods|date=1986|publisher=New York|location=Cambridge|isbn=0521200946|page=978|edition=Repr}}</ref> үйлестірді. Олардың дипломатиялық хат-хабарлары да Илхан мемлекетінің үлгісін қолданды, араб тіліндегі<ref name="Broadbridge157">Broadbridge, Anne F. ''Kingship and Ideology in the Islamic and Mongol Worlds'', (Cambridge University Press, 2008), 157.</ref> сөз тіркестері бар қызыл сияя төртбұрышты мөр қолданды. == Атақты Жалайыр өкілдері == * [[Мұхали]] (1170-1223) - "Джат" тармағынан - [[Шыңғыс хан]]ның ең жақын серіктестерінің бірі, го-ван, әскердің сол қанатының қолбасшысы. * Жошы-Дармала - Шыңғыс ханның әріптесі. Оның ұрпағы [[Хасан Бузург]] Жалайыр әулетінің негізін қалаушы болды. * Бала Ноян - [[Хорезмшах мемлекеті|Хорезмшах]] [[Жалал ад-Дин]]ді қуып жетуге жіберген Шыңғыс ханның мыңбасы. [[Үндістан]]да соғысқан. * Илюке, Қаданның ұлы - Огедейдің тәрбиешісі. * Джат тармағындағы Мункасар-нойон - Мунке кезіндегі төрелердің ең үлкені (яргучи). Манчестің билікке көтерілуіне наразы болған Шыңғыс әулетінің бір бөлігіне қарсы сот ісін жүргізеді. == Әміршілері == {| width=70% class="wikitable" ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Атағы/Аты<ref>Bosworth, Clifford Edmund. ''The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual.'' New Edinburgh Islamic Surveys Series; ISBN 0-7486-2137-7, 978-0-7486-2137-8</ref> ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Жеке есімі ! style="background-color:#F0DC82" width=9% | Тақтағы уақыты |- |align="center"|''Таж-Уд-Дин'' <br> (Taj-ud-Din) <br> <small>تاج الدین</small> |align="center"| '''[[Хасан Бұзұрг]]''' <br> (Hasan Buzurg) |align="center"|1336–1356 |- |align="center"| ''Мұиз-уд-Дұния уа ал-Дин'' <br> (Mu'izz-ud-duniya wa al-Din) <br> <small>معزالدنیا والدین </small><br> ''Бахадур хан'' <br> (Bahadur Khan) <br> <small>بهادرخان</small> |align="center"| '''[[Шейх Ауайс Жалайыр]]''' <br> (Shaikh Awais Jalayir) |align="center"|1356–1374 |- |align="center"|''Жалал-уд-Дин'' <br> (Jalal-ud-Din) <br> <small> جلال الدین</small> |align="center"| [[Шейх Хасан Жалайыр]] <br> (Shaikh Hasan Jalayir) |align="center"|1374 |- |align="center"| ''Қияс-уд-Дин'' <br> (Ghiyas-ud-Din) <br><small>غیاث الدین</small> |align="center"| [[Шейх Құссайын Жалайыр]] <br> (Shaikh Hussain Jalayir) |align="center"|1374–1382 |- |- style="background:yellow" |align="center"| |align="center"| [[Шейх Баязид Жалайыр]] <br> (Shaikh Bayazid Jalayir)<br> <small> Солтаниех (Soltaniyeh) қаласындағы Парсы Ирак билеушісі әрі таққа үміткер болған</small> |align="center"| 1382-1384 |- |- style="background:yellow" |align="center"| ''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| '''[[Сұлтан Ахмед Жалайыр]]''' <br> (Sultan Ahmed Jalayir) <br> <small>Бағдат билеушісі және таққа үміткер болған</small> |align="center"| 1382–1410 |- |align="center"| |align="center"| [[Шах Уалад Жалайыр]] <br> (Shah Walad Jalayir) <br> <small>Шах Али Жалайырдың ([[Shaikh Ali Jalayir]]) ұлы</small> |align="center"| 1410–1411 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small> سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Мұқамет Жалайыр]] <br> (Sultan Muhammad Jalayir) <br> <small>[[Танду Қатұн]] (Tandu Khatun) ырқында </small> |align="center"| 1411 <br> (''1-ші билеу мезгілі'') |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Ауайс Жалайыр]] <br> (Sultan Awais Jalayir) |align="center"| 1411-1421 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Мұхаммед бин Шах Уалад Жалайыр]] <br> (Muhammad bin Shah Walad Jalayir) |align="center"| 1421 |- |align="center"|''Сұлтан'' <br> (Sultan) <br><small>سلطان</small> |align="center"| [[Сұлтан Мұқамет Жалайыр]] <br> (Sultan Muhammad Jalayir) |align="center"| 1421-1425 <br> (''2-ші билеу мезгілі'') |- |align="center"| |align="center"| [[Хұссайын бин Ала-Ұд-Даулаһ Жалайыр]] <br> Hussain bin Ala-ud-Daulah Jalayir |align="center"| 1425-1432 |- |} ==Әулет ағашы== {{familytree/start}} {{familytree| | | | HUS |V| DAH | | | | | | | | | | |HUS=Хұсейн Гүрхан |DAH=[[Арғұн]] (Arghun) қызы}} {{familytree| | | | | | |!| | | | | | | | | | | | | |}} {{familytree| | | | | | HAS |V| DEL | | | | | | | | |HAS='''[[Хасан Бұзұрг]]'''<br>1336–1356 |DEL=[[Ділшад Қатұн]]}} {{familytree| | | | | | | | |!| | | | | | | | | | | |}} {{familytree| | | | | | | | UVY | | | | | | | | | | |UVY='''[[Шейх Увайс І]]'''<br>1356–1374}} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|v|-|-|-|.| |}} {{familytree| | | | ALI | | HUS | | | | AHM | | HAS |ALI=Алишах |HUS='''Хұсайын Жалайыр I'''<br>1374–1382 |AHM='''[[Ахмад Жалайыр]]'''<br> 1383–1410 |HAS='''[[Хасан Жалайыр]]'''<br> 1374}} {{familytree| | | | |!| | | |!| | | | | |!| | | | | |}} {{familytree| | | | SHA |V| TAN | | | | ALA | | | | |SHA='''Шах Валад'''<br>1410–1411 |TAN=Тандура Қатұн |ALA=Ал'а од-Доулех}} {{familytree| | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| | | | | |}} {{familytree| | MAH | | UVY | | MOH | | HUS | | | | |MAH='''Махмұд'''<br>1411–1415 |UVY='''[[Увайс II]]'''<br>1415–1421 |MOH='''Мохамед'''<br>1421–1422 |HUS='''Хұсайын II'''<br>1424–1432}} {{familytree/end}} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Мұсылман әулеттері]] [[Санат:Иран тарихы]] [[Санат:Моңғол мемлекеттері]] [[Санат:Ирак тарихы]] niarcduek0fmu3if1y1xvxy71gseh84 0 643156 3062236 3061144 2022-08-19T06:44:35Z СеніңШешең 121905 /* Дереккөздер */ wikitext text/x-wiki [[Сурет:Eukaryota diversity 1.JPG|нобай|[[Эукариоттар]] алуантүрлілігі: [[қасқыр]], Amanita caesarea, Entodinium, Sequoiadendron giganteum, гүлдеген [[балдыр]]лар, Chrysotoxum verralli, Xanthoparmelia [[қына]]сы, Dictyostelium және бағана [[маржан]].]] '''Тіршілік''' дегеніміз биологиялық процестерді жүргізе алатын ''тірі'' материяны ''тірі емес'' материядан бөлетін қасиеттер жиынтығы және сол процестің өзі. Тіршіліктің құрылым, гомеостаз, метаболизм, бейімделу, өсу, көбею және стимулдарға жауап беру сияқты ерекше белгілері бар.<ref name="campbell">{{Cite book|chapter=1|title=Campbell Biology|басылым=12|беттері=3|isbn=9780135988046|тіл=en}}</ref><ref>{{cite web|year=2006|url=http://www.calacademy.org/exhibits/xtremelife/what_is_life.php|title=Definition of Life|publisher=California Academy of Sciences|accessdate=2007-01-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/6179x0IZX|archivedate=2011-08-22|lang=en}}</ref>{{Өту|#Тіршілік қасиеттері}} Тіршілік көптеген пішінде кездеседі, мысалы [[Бактериялар|бактериялар]], [[Жануарлар|жануарлар]], [[Өсімдіктер|өсімдіктер]], т.с.с. Тіршілікті зерттейтін ғылым [[Биология|биология]] деп аталады. Жердегі тіршіліктің негізгі бірлігі ― [[жасуша]], [[Тұқым қуалаушылық|тұқым қуалаушылық]] бірлігі ― [[ген]]. Жасушаның екі түрі бар: [[Прокариоттар|прокариоттық]] және [[Эукариоттар|эукариоттық]], екеуі де [[Жасуша мембранасы|мембранамен]] қоршалған, ішінде [[ақуыз|ақуыздар]] мен [[Нуклеин қышқылдары|нуклеин қышқылдары]] сияқты биомолекулалар бар [[цитоплазма]]дан тұрады. Жасушалар [[Жасушаның бөлінуі|жасуша бөлінуі]] процесі арқылы көбейеді. Бұл процесте ата-аналық жасуша бөлініп, өз генетикалық материалын пайда болған туынды жасушаларға береді. == Тіршілік қасиеттері == [[Сурет:Sunflower macro wide.jpg|нобай|[[Күнбағыс]] [[гүлшоғыр]]ындағы күрделі ұйымдасу.]] Тіршілікті ерекшелейтін бірнеше қасиеті бар. Солардың ішіне кіретіні: организация, гомеостаз, метаболизм, бейімделу, өсу, көбею, стимулдарға жауап беру, т.б.<ref name="campbell"/><ref name="шілдебаев">{{cite book|chapter=1|бөлім=1|title=Биологияға кіріспе|жыл=2016|авторы=Ж. Шілдебаев, А. Ермекбаева|орны=Астана|баспасы="Фолиант" баспасы|беттері=9―12|isbn=978-601-302-383-0|lang=kk}}</ref><ref name="көшкімбаева-өмір">{{cite book|title=Қазіргі жаратылыстану концепциялары (биология)|chapter=2.2|жыл=2018|авторы=К. Кошкимбаева, Г.А. Тусупбекова, А. Ыдырыс, Г.К. Атанбаева және т.б.|орны=Алматы|баспасы="Қазақ университеті" баспасы|беттері=28―29|isbn=978-601-04-3135-5|lang=kk}}</ref> === Ұйымдасу === Барлық ағзаның барлық элементі бір-бірімен байланысып, тіршілікті сақтай алатын құрылымды құрады.<ref name="шілдебаев"/><ref name="көшкімбаева-өмір"/> Ұйымдасудың мысалы ретінде [[Орган (анатомия)|орган]]дарды келтіруге болады. Бір қызмет атқаруға бейімделген [[жасуша]]лар және жасушалардан құралған [[ұлпа]]лар бір жерде шоғырланып, орган құрады. Басқа мысал ― [[гүл]]дің құрылысы. Гүл белгілі бір жолмен құрылғандықтан, [[Жәндіктер|жәндік]]тер оған назарын аударып, түбіндегі шірнені алуға тырысады. Гүлдің ішіне кірген соң, жәндікке [[тозаң]] жұғады да, жәндікпен бірге басқа гүлдерге таралады.<ref>{{Cite book|авторы=Мұхитдинов Н.М. және т.б.|жыл=2001|title=Өсімдіктер морфологиясы және анатомиясы|басылым=2|орны=Алматы|баспасы=“Қазақ университеті” баспасы|беттері=244|isbn=9965-489-59-9|lang=kk}}</ref> Бұл [[тозаңдану]]ды жеңілдетуге арналған құрылыс бейімделуі. === Гомеостаз === [[Гомеостаз]] деген [[ағза]]ның тіршілік ететін сыртқы ортасының өзгеруіне қатысты тұрақты қалыпта ұстау немесе реттеу үрдісі, өзін-өзі реттеу механизмі арқылы негізгі [[физиология]]лық қызметтерінің тұрақтылығы ― өзін-өзі реттеушілік. Гомеостаз арқылы тірі ағзалар ішіндегі процестері мен құрылымының ерекшелігін сақтап тұрады.<ref name="шілдебаев"/><ref name="көшкімбаева-өмір"/> === Метаболизм === Кез келген тіршілік иесі [[Термодинамика|термодинамика]]лық тұрғыдан энергетикалық ашық (ортамен энергия алмасатын) жүйе болғандықтан, ол өзінің гомеостазын сақтау үшін бір жерден [[энергия]] алып, оны басқа жерде жұмсауға мәжбүр. [[Метаболизм]] дегеніміз сол энергия алмасу мен ағза бойындағы химиялық реакцияларды үйлестіріп басқаратын процесс.<ref name="шілдебаев"/><ref name="көшкімбаева-өмір"/> === Көбею === Тірі ағзалар өзін-өзі жаңғыртады, яғни [[көбею]] арқылы олар өлімнен кейін генетикалық материалын басқа ағзаларға қалдырады. Олар да, өз кезегінде, көбейеді. Дегенмен, ағза көбеюі көптеген жағдайларға тәуелді. Мысалы, ол өмір сүрген жердің қорегі жеткіліксіз болса немесе температура, ылғалдық сияқты физикалық параметрлері ыңғайсыз болса, ағза аз көбейеді немесе мүлде көбеймейді. Сонымен қатар, ағзалар бір-бірімен бәсекелеседі. Гендері мықтырақ, яғни өмір сүру ортасына жақсырақ бейімделген ағза көбірек тұқым қалдырып, жақсырақ гендер таратады. Бұл ― [[Табиғи сұрыптау|табиғи сұрыпталу]]ға басты алғышарт.<ref name="көшкімбаева-өмір"/> === Бейімделу === Ағзалардың бәрі [[тұқым қуалаушылық]] қабілетіне ие, яғни олар өз қасиеттерін ұрпағына бере алады.<ref name="көшкімбаева-өмір"/> Оның негізінде нуклеин қышқылы синтезі жатады, және сол синтез өте дәл жұмыс істейтін болса да, мінсіз емес болғандықтан, нуклеин қышқылы тізбегінде қателіктер ― [[мутация|мутациялар]] ― пайда болады. Мутациялардың көбі зиянды болғанымен, кейбірі ағзаға пайда тигізуі мүмкін. Пайдалы мутациясы бар ағза басқалармен сәтті бәсекелесіп, мүмкін болғанша көп ұрпақ шығарып, соларға өзінің гендерін берсе, мутация [[популяция|популяцияда]] орнығады. Соның арқасында ағзаларда [[өзгергіштік]] қасиеті бар. Уақыт өте келе, гендер өзгеріп сұрыптала келе, [[Түр (биология)|түр]]лер де өзгеріп, өмір сүру ортасына бейімделеді. Бұл процесті [[эволюция]] деп атайды.<ref name="шілдебаев"/><ref name="көшкімбаева-өмір"/> === Өсу === Тірі ағзалар даму ([[онтогенез]]) барысында әдетте не массасын үлкейтеді, не жасуша санын арттырады, бірақ кейбір кезде екеуі де қатар жүреді.<ref name="шілдебаев"/> Өскенде, ағзалар бүкіл генетикалық әлеуетін ашып, құрылымдарын, метаболизм жолдарын және, бар болса, органдарының бәрін дамытады. === Стимулдарға жауап беру === Стимулдарға жауап беру немесе [[тітіркену]] дегеніміз белгілі факторлардың әсерінен спецификалық жауап қайтару. Тітіркену барлық ағзада кездеседі. Мысалы, [[өсімдіктер]]де [[Тропизмдер|тропизм]]дер бар. [[Өркен]] энергияны тиімді жұмсау үшін [[Күн (жұлдыз)|күн]] жарығы түскен бағытпен өседі. [[Тамыр (өсімдік органы)|Тамыр]]лар болса, [[гравитация]] бағытымен, яғни төмен, өсіп ұзарады. [[Жануарлар]]ға келсек, олар да сыртқы және ішкі стимулдарға өте жылдам жауап беретін жүйке жүйесі бар. Дамыған жануарларда [[инстинкт]]ер, [[рефлекс]]тер және тағы басқа күрделі сигнал өңдеу центрлері бар. [[Ми]]ы және [[сана]]сы ең жоғары дамыған жануар ― [[адам]].<ref name="шілдебаев"/> Тітіркену қарапайым ағзаларға да тән: біржасушалы саңырауқұлақ [[глюкоза]] [[концентрация]]сы жоғары субстратқа түссе, [[Көмірсулар|қант]] қорытатын [[Ферменттер|фермент]]тер шығарады; [[протист]]ер жарыққа қарай немесе қарсы жүзе алады. == Дереккөздер == {{commons|Biology}} {{Дереккөздер|2}} {{biosci-stub}} [[Санат:Биология]] bkiv121x7rf44qbklwzeaam299ie3jb 0 663600 3062331 2883641 2022-08-19T11:58:34Z J.J.Portman 116954 /* Өмірбаяны */Қатені түзедім. wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Марат Мәдетұлы Оралғазин |Шынайы есімі = |Сурет = V45C3933.CR2.jpg |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Толық есімі = |Туған күні = 27.08.1984 |Туған жері = {{туғанжері|Алматы|Алматыда}} |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = {{Байрақ|КСРО}}→<br>{{Байрақ|Қазақстан}} |Ұлты = қазақ |Мансабы = |Әкесі = Мәдет Оралғазин |Анасы = Ұлбала Бөрібайқызы Ниязова |Жұбайы = Зита Байғазина |Балалары = Асхат, Алмас, Әмина |Марапаттары = |Қолтаңбасы = |Сайты = |Басқалары = |Commons = }} '''Марат Мәдетұлы Оралғазин''' — қазақстандық тележүргізуші, шоумен, сценарист, [[режиссёр]] және [[продюсер]]. Танымал қазақстандық телехикаялардың [[сценарий]] авторы («$әке», «Бәсеке», ''«Патруль»'', ''«Вузеры»''), «[[Пәленшеевтер]]» хикаясының бірінші маусымының режиссёры, радио («Бәрекелді») мен теледидардағы («Мәссаған», «Қызық Times», «Қызық LIVE») бағдарламалардың авторы және жүргізушісі. «[[Намыс дода]]», «[[Әзіл-студио]]», ''«Большая разница. Казахстан»'' телешоуларының сценарисі. «Маска» музыкалық шоуының қазылар алқасының мүшесі. == Өмірбаяны == Марат Оралғазин 1984 жылдың 27 тамызында [[Алматы]] қаласында, заңгер Мәдет Оралғазин мен мұғалім Ұлбала Бөрібайқызы Ниязованың отбасында дүниеге келген. 2001—2005 жылдары [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]нің шығыстану факультетінде оқыды, 2005—2007 жылы оқуын халықаралық қарым-қатынастар факультетіндегі магистратурада жалғастырды. «СКЛ-КазГУград» командасының құрамында [[Көңілді тапқырлар алаңы|КТА]] ''(КВН)'' ойындарына белсенді түрде қатысты<ref>{{cite web|author=Канафина Ж.|title=Кто стоит за “Массаганом”?|url=https://www.caravan.kz/gazeta/kto-stoit-za-massaganom-46114/|publisher=Караван|date=2010-02-10|accessdate=2021-06-07}}</ref>, 2009—2010 жылдары — ҚазҰУ жастар ұйымдары Комитетінің төрағасы<ref>{{cite web|title=В Алматы начал действовать молодежный антикризисный штаб |publisher=Казахский национальный университет им. аль-Фараби|url=https://www.kaznu.kz/ru/5/news/one/373/|publisher=КазНУ им. аль-Фараби|date=2009-02-24|accessdate=2021-06-07}}</ref>. 2003—2005 жылдары «Радио NS»-тағы «Бәрекелді» әзіл-оспақ шоуының авторы және жүргізушісі. 2006 жылдан бастап телевизияда жұмыс істейді. «[[Qazaqstan (телеарна)|Qazaqstan]]» арнасындағы «Тойбастар» және «Намыс дода», [[31 арна]]дағы «Әзіл-студио» бағдарламаларының авторы. 2008—2010 [[КТК (телеарна)|КТК]] арнасындағы «Мәссаған» бағдарламасының сценарисі және жүргізушісі. 2010 жылы ресейлік Бірінші арнадағы «Большая разница. Казахстан» жобасының сценарийлерін жазды. 2011—2015 жылдары [[НТК (телеарна)|НТК]] арнасындағы «Вузеры» телехикаясының сценарийін жазып, сондағы рөлдердің бірін сомдады. 2016—2019 жылдары танымал «Патруль» телехикаясының идея авторы және сценарисі. 2014 жылы «[[Хабар (телеарна)|Хабар]]» арнасындағы «[[Пәленшеевтер]]» телехикаясының бірінші маусымының қоюшы режиссёры болып, сценарийін жазды. Бұлардан бөлек бірқатар қазақстандық танымал телехикаялар идеяларының авторы және сценарисі («Бәсеке», «$әке» және т. б.). 2014—2020 жылдары «Хабар» арнасындағы «Қызық Times» ойын-сауық шоуының сценарисі және жүргізушісі. 2020 жылдан бастап бұл бағдарлама «Қызық LIVE» деген атаумен «[[Еуразия бірінші арнасы|Еуразия]]» арнасы мен [[YouTube]] желісінде шығады (өндіруші: ''BAS Production'', екінші жүргізуші: [[Еркебұлан Мырзабек]]). Қазіргі таңда Марат Оралғазиннің YouTube-тағы арнасындағы жазылушылар саны 1,2 млн адамнан асқан. 2021 жылы Марат Оралғазин «Хабар» арнасындағы «Маска» музыкалық шоуының (халықаралық ''[[Masked Singer]]'' франшизасының қазақстандық нұсқасы) бірінші маусымының қазылар алқасына енді. == Фильмография == * «$әке» веб-хикаясы (2020) — идея авторы ([[Омаров, Рүстем|Рүстем Омаровпен]] бірге)<ref>{{cite web|author=Байжанова Г.|title=Три самых заметных казахстанских сериала в YouTube|url=https://www.kursiv.kz/news/obschestvo/2021-05/tri-samykh-zametnykh-kazakhstanskikh-seriala-v-youtube|publisher=Курсив|date=2021-05-08|accessdate=2021-06-07}}</ref> * «Қыз қиялы» телехикаясы (2020) — сценарист (Рүстем Омаровпен бірге)<ref>{{cite web|title=Премьера сериала «Қыз қиялы»|url=https://brod.kz/news/200117-premera-seriala-yz-iyaly/|publisher=Бродвей|date=2020-01-20|accessdate=2021-06-07}}</ref> * «Көкжал» шағын телехикаясы (2019) — сценарист (Рүстем Омаровпен бірге)<ref>{{cite web|author=Табаева З.|title=Завершены съемки 12-серийной криминальной драмы «Бөрі»|url=https://khabar.kz/ru/agency/press-tsentr/pressa-o-nas/item/107130-zaversheny-s-emki-12-serijnoj-kriminalnoj-dramy-bori|publisher=Хабар|date=2018-08-20|accessdate=2021-06-07}}</ref> * «Жалғыз жауқазын» телехикаясы (2019) — сценарист (Рүстем Омаров және Леся Волщинамен бірге)<ref>{{cite web|title=Комедийная актриса Акбота Сейтмаганбет впервые сыграла в драме|url=http://arhiv.kp.kz/14761-komediynaya-aktrisaakbotaseytmaganbetvpervie-sygrala-v-drame|publisher=Комсомольская правда Казахстан|date=2019-02-13|accessdate=2021-06-07}}</ref> * ''«Патруль»'' телехикаясы (2016—2019) — идея авторы, сценарист * «Бөрі» шағын телехикаясы (2018) — сценарист * «Бақытсыздар бағы» телехикаясы (2018) — сценарист * «Бәсеке» телехикаясы (2017) — сценарист * «Пәленшеевтер» телехикаясы (2014—2018) — режиссёр (бірінші маусым), сценарист * ''«Вузеры»'' телехикаясы (2011—2015) — сценарист, актёр == Отбасы == Әйелі — Зита Байғазина. Үш баланың әкесі: ұлдары Асхат пен Алмас, қызы Әмина<ref>{{cite web|author=Хадид М.|title="Екі ұл, бір қызым бар": Марат Оралғазин алғаш рет жанұясы туралы сөз қозғады|url=https://kaz.nur.kz/1783701-eki-l-bir-kyzym-bar-marat-oralgazin-algas-ret-zanasy-turaly-sz-kozgady.html|publisher=Nur.kz|date=2019-03-15|accessdate=2021-06-07|lang=kk}}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Әдебиет == * {{кітап|авторы=Тұрсын Қ.|тақырыбы=Қазақ телевизиясы. Энциклопедия|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=bY44AQAAIAAJ|баспасы=Қазақпарат|жыл=2009|том=I|беттері=337|isbn=9786010300705}} == Сілтемелер == * {{YouTube|63uIeSmSrNg|Марат Оралғазинның Тимур Балымбетовпен сұхбаты}} * {{YouTube|WG6FBOGrCMw|Марат Оралғазинның Фима Ивановпен сұхбаты, The Эфир}}{{ref-ru}} {{Сыртқы сілтемелер}} [[Санат:Қазақстан тележүргізушілері]] [[Санат:Қазақстан сценарийшілері]] s5k74w8xqiisuxc6zgaux6ymdqutihz 0 664562 3062187 2886348 2022-08-18T21:24:48Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Қырғызстанның''' таулары мен көлдері танымал туристік бағыт болып табылады және елдің туристік индустриясы қарқынды дамып келеді. 2000 жылдардың басында, әр жаз сайын елге орта есеппен 450 000 турист келетін, қазір Қырғыз еліне жылына бір жарым, екі миллионға дейін [[турист]] келеді.<ref>https://old.qazaqtv.com/kz/view/central_asia/page_192013_tourism-development-in-kyrgyzstan Қырғызстан – туризмнің дамуы</ref> Еуропа және әлемнің өзге аймағынан келген туристер көбіне тауға шығып, мәдени-танымдық тұрғыда байытатын орындарға баруға тырысады.<ref>https://www.azattyq.org/a/kyrgyzstan_tourist_attraction_places/29436635.html Қырғызстандағы танымал туристік орындар</ref> == Мәдени көрікті жерлері == Қырғызстанда саяхатшылар қарлы шыңдарымен, биік альпілік шабындықтарымен, гүлді алқаптарымен, мөлдір таулы өзендерімен және көлдерімен таныса алады. Таңғажайып әдемі табиғатынан басқа, Қырғызстандағы туризм Жібек жолының ежелгі тарихымен таныстырады. Қырғызстан - таулы ел. Оның астанасы [[Бішкек]] Шу алқабының орталық бөлігінде [[Қырғыз Алатауы|Қырғыз жотасының]] (Тянь-Шань) солтүстік етегінде теңіз деңгейінен 750-900 метр биіктікте орналасқан. Елдің көп бөлігі таулармен көмкерілген, көптеген қалалары тау бөктерінде орналасқан және туристердің көпшілігі мұнда Тянь-Шань немесе Памир-Алайдың асқақ [[тау]]ларын көруге барады. [[File:Gorkiy Peak from South Inylchek Glacier.jpg|thumb|солға|300px|Хан тәңірі шыңы]] [[File:Karakol Valley.jpg|thumb|оңға|290px|Қаракөл шатқалы]] Қырғызстан - таудағы демалысты жақсы көретіндер туристер үшін өте қолайлы. Жақында жергілікті таулы өзендер рафтинг әуесқойларының жиі баратын орнына айналды; жаяу және альпинистік маршруттар, олардың алуан түрлілігімен танымал. Қыста олар Қырғызстанда [[шаңғы]], [[Сноубординг|сноубордпен]], жазда тау велосипедімен жүреді. Ерекше батыл туристер аспан планерінде, [[парашют]]пен секіруде немесе базалық секіруде өздерін сынап көре алады. Ұзақ серуендеуді ұнататындар тау қойнауында жұмбақ көлдер мен шатқалдарға барып, атқа отырып серуендегенді де ұнатады. Қырғызстанның басты байлығы - әлемдегі ең үлкен және терең таулы көлдердің бірі [[Ыстықкөл]]. Қарлы шыңдармен қоршалған Ыстықкөл ең қатал қыста да қатпайды. Булану көлді тұзды етеді, сондықтан Ыстықкөл әлемдегі Каспийден кейінгі екінші үлкен тұзды көлге айналады. Солтүстік жағалауы өзінің курорттарымен және жағажайларымен танымал, оның ішінде ежелгі петроглифтер мекені болған Шолпон-Ата да бар. Оңтүстік жағалау [[Теріскей Алатауы]] аймағына және Қаракөл үстіндегі мұздықтарға бағытталған табиғи көрікті жерлермен және соқпақтарымен танымал. Шу алқабы шатқалдардың, таулы өзендер мен сарқырамалардың таңғажайып ландшафттарымен және көптеген минералды көздерімен танымал. Ең әйгілі - Ала-Арча өзенінің аңғары, оның аумағында реликті арша ормандары мен ерекше фаунасын қорғау үшін Ала-Арча ұлттық саябағы құрылған. Елдің солтүстік-шығысында орналасқан Талас жотасы тау өзендерінің алып каньондарымен, ондаған көркем тау көлдерімен және сарқырамаларымен таң қалдырады. Манас жері - халық Талас алқабын осылай атайды. Аңыз бойынша, бұл жер қырғыздың ұлттық батыры Манастың туған жері екен. Орталық Тянь-Шаньда Қырғызстанның ең танымал шыңдары - [[Жеңіс шыңы]] (7439 метр) және [[Хан Тәңірі шыңы|Хан Тәңірі]] ("Аспан тау", 6995 метр) бар. Сонымен қатар, Оңтүстік Еңілшек мұздығы - Қырғызстандағы ең үлкен мұздық бар. Солтүстік Еңілшек мұздығының жоғарғы ағысында табиғаттың нағыз кереметі - Мерцбахер мұзды көлі бар. Бұл орындарға қолжетімсіздігіне қарамастан, әлемнің түкпір-түкпірінен туристер мен альпинистер келеді. Қырғызстан аумағында бірқатар тарихи сәулет ескерткіштері, ежелгі адамдардың орындары мен петроглифтер (тасқа салынған суреттер) бар. Ыстықкөлдің солтүстік жағалауындағы курорттық қала [[Шолпаната]] маңындағы көне дәуірлердің ең үлкен тобы тасқа қашап салынған суреттер - [[петроглиф]]тер. Бұл тастың немесе жартастың күн сәулесі жағында таспен немесе металл құралмен түсірілген сызбалар.<ref>https://kaz.tengritravel.kz/country-guides/kyirgyizstan-313813/ МЕНІҢ ЕЛІМ ЖЕР-ЖАҺАН ЖОЛ ЖАЗБА</ref> [[File:Осень Иссык-Куля - panoramio.jpg|thumb|орта|1100px|Ыстықкөл]] == Қырғызстандағы туризм түрлері == === Шаңғы === [[File:Speikboden gebiet.jpg|солға|150px|]]Қырғызстан таулары-бұл демалыс түрін сүйетіндер үшін нағыз жұмақ. Шаңғышылар арасында ең танымал-Чоң-Алай және Кичик-алай жоталарының беткейлеріндегі жолдар. Дәл осы жерде ең қызықты тау шаңғысы курорттары орналасқан. Жергілікті жолдар күрделілігі, ұзындығы мен жайлылығы жағынан өте ерекшеленеді. Қазіргі уақыттағы туристік орталықтар: Норус, Орловка, Қаракөл, Тоо-Ашуу, Тоғызбұлақ, Кашка-Суу, Оруу-Сай, Ақташ, Политех, Эдельвейс, ЗиЛ, Қызыл-Белес, Сұлу-тор, Ұзынбұлақ т.б. === Ат туризмі === [[File:Horses and Geese - geograph.org.uk - 202664.jpg|солға|150px|]]Жергілікті тұрғындардың көзқарасы бойынша: «Қырғызстанға қараудың ең жақсы тәсілі - ат үстінде», сондықтан республиканың кез-келген аймағында атпен серуендеу ұйымдастырылады. Маршрут нұсқаларының көптігі соншалық, кейде біреуін таңдау мүмкін емес. Ат спорты туры бірнеше сағаттан бірнеше күнге дейін созылуы мүмкін. Мұның бәрі шабандоздардың тәжірибесіне, маршруттың күрделілігіне және туристердің қалауына байланысты. [[Ат туризмі]] - бұл ландшафттарды, тың табиғатты көру мүмкіндігі ғана емес, сонымен бірге жылқылармен қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді, соңғы кездегі жануарлармен емдеудің жаңа моделі - «жануарлар терапиясы». "Ұлы Жібек жолымен", "Семень Тянь-Шаньский және Пржевальскийдің орыс экспедицияларының ізімен" сияқты бағыттардың ұсынылған тақырыптары көптеген туристерге қызықты бола алады. === Бүркітпен аң аулау === [[File:KyrgyzEagleHuntsman.jpg|солға|80px|]]Бұл аң аулаудың өте сирек және қымбат тәсілі, бірақ соңғы кездері ол танымал бола бастады. Дәстүр бойынша мұндай аң аулау атыс қаруынсыз толығымен жүзеге асырылады, бәрі [[бүркітші]]лердің (жаттықтырушылардың) шеберлігі мен құстардың шеберлігіне байланысты. Бір кездері жеткіліксіз дайындалған бүркіт бүкіл отбасын тамақсыз қалдыра алатын болса, бүгінде бұл ойын-сауық, бірақ ол жиналғандардың керемет толқуын тудырады. Үлкен бүркіттер елікке, қасқырға, арқарға шабуыл жасай алады. Құстарды 10 жылдан артық ұстамайды. Бүркіттердің күнделікті рационына 1 кг. ет кіреді, бірақ құспен аң аулау құны 50 долларға дейін болатындығына байланысты, бүркітшілер оларды керемет күйде ұстауға мүмкіндік алады. === Альпинизм === [[File:Summitting Island Peak.jpg|солға|100px|]][[Альпинизм]]ді жаңа түрдегі туризм немесе «экзотикалық» деп атауға болмайды, бірақ бұл спорт түріне деген сұранысқа сәйкес, ол жаңа дамып келе жатқан қозғалыстардың арасында өз орнына ие. Қырғызстан-әр түрлі деңгейдегі көптеген шыңдары бар ел. Мұнда биіктігі 7000 метрден асатын тау шыңдары бар, сондықтан ел-бұл әуесқойлар үшін өте әдемі және сонымен бірге қауіпті спорт түрі. Қырғызстанда альпинизммен айналысу үшін ең маңыздысы-8 аудан, оның 5-і Тянь-Шань тауларында, ал қалған 3-і Памирде. Тянь-Шань да: Ала-Арча, Ақ-шырақ, Орталық Тянь-Шань, Теріскей Ала-Тоо, Батыс Көкшаал-Тоо, ал Памирде альпинистерді келесі аудандар қызықтыруы мүмкін: Заалай, Алай және Түркістан. Сондай-ақ, елдің басқа таулы аймақтарындағы аласалау болғанмен, бірақ күрделі [[мұздықтар]] мен жартастардың тік қабырғалары техникалық өрлеу үшін өте қызықты. === Балық аулау === [[File:Fishing off pier.jpg|солға|150px|]] Қырғызстан-балықшы үшін нағыз қазына. Шағын ауданда осындай уақыт өткізуге жарамды 923 көл мен 3500 өзендер мен бұлақтар бар. Елдің таулы өзендерінде Амудария форелі, [[Көкбас (балық)|өзен османы]] және [[Шармай|маринканың]] бірнеше түрлері өте көп кездеседі. Ағынды су қоймаларында [[сазан]], [[шортан]], [[қызылқанат балық]], [[торта балық]], [[бозша мөңке]] және [[Балқаш алабұғасы|Балқаш алабұғаларын]] аулауға болады. Алайда, 2008 жылдан бастап Президенттің жарлығымен биік таулы Сон-Көл мен Ыстықкөлде балық аулау 5 жыл мерзімге тоқтатылды. Бірақ балық шаруашылығының дамуымен балық аулауды ұнататындар жеке су қоймаларында балық аулауға мүмкіндік алады, тәулігіне аулау нормасы бір балықшыға 5 кг-нан аспауы керек. === Рафтинг === [[File:Rafting cheremosh.jpg|солға|150px|]]Елдегі туризмнің өте жас бұқаралық түрі, белсенді өмір салты бар адамдар үшін демалыс түрі. Бұл адамдарға ұмытылмас сезім сыйлайды және қанға күшті адреналин ағынымен бірге жүреді. Қырғызстан бүкіл Орталық Азиядағы рафтинг әуесқойларының жаттығу алаңы болып табылады. Рафтингке ең қолайлы өзендер: [[Шу (өзен)|Шу]], [[Нарын (өзен, Қырғызстан)|Нарын]], Суусамыр, Шатқал, Сары-Жаз, Кекемерен. === Жаяу туризм === [[File:EXCURSIÓ.jpg|солға|150px|]] Шытырман оқиғалы туризмнің түрі бүгінде Қырғызстанда өте танымал. Көбіне туристер өздерімен бірге ең қажетті жеке заттарды ғана алып келеді. Жаяу серуендеу ыңғайлы, тек ауыртпалықты өзіңіз көтеруіңіз керек. [[Жаяу туризм|Треккинг]] үшін назар аударатын аудандар: Алай және Түркістан жоталарының солтүстік беткейлері, оның ішінде Кичик-Алай жоталары; Қырғыз жотасының орталық және шығыс бөлігі; Сандалаш, Таласс және Шатқал жоталары, сондай-ақ Сандалаш және Шатқал өзендерінің бассейндері; Кіші және Чон-Кемин өзендерінің алабы, Күнгей Ала-Тоо жотасы; Теріскей Ала-Тоо жотасының шығыс бөлігі мен Ферғана жотасының солтүстік-батыс бөлігінің солтүстік беткейлері.<ref>https://asia-travel.uz/kyrgyzstan/turizm-v-kyrgyzstane/ Туризм в Кыргызстане</ref> == Қырғызстандағы көлік қозғалысы == Қырғызстанның қалалары мен ауылдары арасында жүрудің ең танымал көлік түрі - [[автобус]]тар мен тұрақты маршруттық таксилер. Біріншілері кесте бойынша кетеді, ал іс жүзінде - салон толған кезде жүреді, екіншілері барлық жолаушылар орындары толғанда ғана жолға шығады. Такси шағын автобустарға қарағанда қымбатырақ. Егер сіз дереу жолға шыққыңыз келсе, қалған орындардың ақысын төлей аласыз. Сол принцип бойынша шағын автобусты келісілген бағамен күні бойына жалға алуға болады. "Қырғызстан әуе жолдарының" ішкі рейстері Бішкекті [[Ош]]пен байланыстырады (күніне төрт рет, рейсте 1 сағат), [[Жалалабат]] және [[Баткен]] арасын да жалғастырады. Теміржол көлігімен сіз [[Балықшы (қала)|Балықшы]], [[Тоқмақ]], [[Бішкек]] және [[Қарабалта]] арасында жүре аласыз. Пойыздар - бұл шағын автобустар бағасының жартысы, бірақ сапар уақыты екі есе ұзағырақ. Қырғызстанның қалаларында таксимен жүру керек - олар мүлдем қымбат емес. == Қырғызстан кәдесыйлары (сувенирлер) == [[File:Айырқалпақ.jpg|солға|150px|]] Қырғызстаннан киізден жасалған [[Айыр қалпақ|қалпақ]] бас киімдері мен ұлттық киімдерді алуыңызға болады. Оның ішінде сырылған шапандар, кең шалбарлар мен [[белдемше]]лер, былғары аяқ киімдер, дәстүрлі былғарыдан жасалған сауыттар мен қаптарды ала аласыз. Оларды мысалы, қымызды дайындауға, сақтауға және ұсынуға пайдалануға болады. Қырғызстандағы ең танымал қолөнер бұйымдарының бірі – қой жүнінен сырылған, ұлттық ою-өрнектермен әсемделген киіз [[кілем]]. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қырғызстандағы туризм]] hb7eg9vxggprwr0xye36ru6teqphel2 0 673228 3061983 2975526 2022-08-18T12:35:03Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Мультфильм|Атауы=Роботтар|Дистрибьюторы=[[20th Century Fox]]|Түсім=260.7 млн $<ref>{{cite web|url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=robots.htm|title=Robots (2005)|publisher=Box Office Mojo|accessdate=February 22, 2008|archive-date=August 1, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170801024529/http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=robots.htm|url-status=live}}</ref>|Бюджеті=75 млн $|Тілі=[[Ағылшын тілі|ағылшынша]]|imdb_id=0358082|Мемлекет={{USA}}|Ұзақтығы=90 мин.<ref>{{cite web|title=Robots (US domestic version)|url=http://www.bbfc.co.uk/releases/robots-film-0|publisher=British Board of Film Classification|accessdate=January 22, 2017|archive-date=February 2, 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170202012538/http://www.bbfc.co.uk/releases/robots-film-0|url-status=live}}</ref>|Дыбыстағандар=[[Эван МакГрегор]]<br>[[Хэлли Берри]]<br>[[Грег Киннер]]<br>[[Мел Брукс]]|Шынайы атауы={{lang-en|Robots}}|Студия=[[Blue Sky Studios]]<br />[[20th Century Fox Animation]]|Композиторы=[[Джон Пауэлл]]|Жанры=[[комедия]], [[шытырман оқиға]]|Сценарийдің авторлары=[[Дэвид Линдсей-Абер]]<br>[[Лоуэлл Ганц]]<br>[[Бабалоо Мандель]]|Продюсерлері=Джерри Дэвис<br>Джон Си. Донкин<br>[[Уильям Джойс]]|Режиссёрі=[[Крис Ведж]]|Премьера=[[11 наурыз]] [[2005 жыл]] ([[АҚШ]])<br>[[18 наурыз]] [[2005 жыл]] ([[Қазақстан]])}} '''«Роботтар»''' ({{Lang-en|Robots}}) — [[2005 жыл]]ы жарық көрген режиссер Крис Ведждің анимациалық [[3D]]-да шыққан мультфильмі. «[[Blue Sky Studios]]<nowiki/>» студиясымен жасалып, «[[20th Century Fox]]<nowiki/>» кинокомпаниясымен шықты. Әлемдік премьерасы [[2005 жыл|2005-жыл]]ы [[11 наурыз|11-наурыз]]да, ал [[Қазақстан]]да [[18 наурыз|18-наурыз]]ды көрсетілді. == Рөлдерде == * [[Эван МакГрегор]] — Родни Копперботтом * [[Хэлли Берри]] — Каппй * [[Робин Уильямс]]— Фендер Пинвилер * [[Мел Брукс]] — Бигвелд * [[Грег Киннер]] — Финеас Т. Рэтчет * [[Джим Бродбент]] — Гаскет ханым * [[Аманда Байнс]] — Пипер Пинвилер * [[Дрю Кэри]] — Крэнк Кейси * [[Дженнифер Кулидж]] — Фанни апай * [[Харланд Уильямс]] — Лугнай * [[Стэнли Туччи]] — ХербКопперботтом * [[Дайан Уист]] — Лидия Копперботтом == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{IMDb title|0358082|Роботтар}} * {{Amg title|289664|Роботтар}} * {{Rotten Tomatoes|robots|Роботтар}} * {{metacritic film|robots|Роботтар}} * {{mojo title|robots|Роботтар}} {{Stub}} [[Санат:2005 жылғы мультфильмдер]] [[Санат:АҚШ мультфильмдері]] [[Санат:Компьютерлік анимациялы фильмдер]] [[Санат:20th Century Fox мультфильмдері]] [[Санат:Blue Sky Studios мультфильмдері]] [[Санат:2005 жылғы фильмдер]] 39rmbgshstsgamgbnzfos8rsdm3ln4a 0 673520 3062078 2997993 2022-08-18T16:23:33Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк | банктың аты = ForteBank | логотипі = | түрі = [[Акционерлік қоғам]] | лицензиясы = №1.2.29/197/36 (03.02.2020) | салымдарды сақтау = | биржадағы листингі = | қызметі = | ұраны = | құрылған жылы = [[1993 жыл|1993]] | бұрынғы атаулары = Альянс Банк | орналасуы = [[Қазақстан]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Достық көшесі (Астана)|Достық көшесі]], 8/1 | басты адамдары = Болат Өтемұратов — меншік иесі <br>Гурам Андроникашвили — басқарма төрағасы | жарғылық капиталы = 327 555 млн теңге | меншікті капиталы = 236 373 млн теңге | активтері = 2 080 959 млн теңге | таза табысы = 31 046 млн теңге | қызметкерлер саны = | басшы компания = | еншілес компания = One Technologies | аудитор = | дерекнама = | веб-сайты = [https://forte.kz/kk forte.kz] }} '''ForteBank''' — [[Қазақстан]]ның ең ірі банктерінің бестігіне кіретін қазақстандық жеке банк. Бас кеңсесі [[Нұр-Сұлтан]] қаласында орналасқан, бүкіл Қазақстан желісі бойынша 20 филиал мен 100 бөлімшесі 34 қалада бар.<ref>[https://finbee.kz/banki/alfa-bank/ Альфа-Банк туралы барлық ақпарат]{{ref-ru}}</ref> 2020 жылғы тамыздағы жағдай бойынша ForteBank активтердің көлемі бойынша 3-ші орында. == Негізгі көрсеткіштер<ref>{{Cite web|url=https://kase.kz/kz/issuers/ASBN/|title="ForteBank" АҚ (ASBN)|website=kase.kz}}</ref> == * 2 080 959 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша активтердің мөлшері. * 31 046 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша таза пайда. * 327 555 млн теңге — жарғылық капитал. * 236 373 млн теңге — меншікті капитал. == Тарихы == ForteBank қазіргі түрінде 2015 жылғы 10 ақпанда үш банктің — ForteBank, "[[Альянс банк|Альянс Банк]]" және "[[Темірбанк|Темірбанктің]]" бірлестіктері нәтижесінде пайда болды. Біріктіру кезінде жаңа банктің капиталы 160 миллиард теңгені (900 миллион АҚШ доллары) құрады. Бұл көрсеткіш ForteBank-тің капитал мөлшері бойынша үшінші және Қазақстан банктері арасында активтер бойынша сегізінші орын алуына мүмкіндік берді. Банктің бас акционері қазақстандық бизнесмен [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Болат Өтемұратов]] болды.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/markets/alyans_bank_temirbank_i_fortebank_obyedinyatsya_do_kontsa_goda/|title=Альянс Банк, Темiрбанк и ForteBank объединятся до конца года|author=Александр Воротилов|website=www.forbes.kz|date=2014-11-19}}</ref> '''ForteBank''' — 2015 жылдың 1 қаңтарында құрылған. '''Альянс Банкі''' — 1993 жылғы 7 қаңтарда құрылды. '''Темірбанк''' — 1992 жылғы 26 наурызда құрылған. === 2015 === * 1 қаңтарда – "Альянс Банк" АҚ (қазіргі уақытта – "ForteBank" АҚ), "ABC Bank" АҚ (бұрын - "ForteBank" АҚ) және "Темірбанк" АҚ қайта ұйымдастыру шеңберінде тапсыру актілеріне қол қойылды, оларға сәйкес жаңа банк барлық мүлікті, сондай-ақ "ABC Bank" АҚ және "Темірбанк"АҚ барлық құқықтары мен міндеттерін алды.<ref name="сілтеме1">{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/33306/tri-ob-yedinennykh-banka-budut-nazyvat-sya-forte-bank.html|title=Три объединенных банка будут называться Forte bank|website=kapital.kz|accessdate=2020-10-21}}</ref> * 10 ақпан — "Альянс Банк" АҚ "ForteBank" АҚ болып қайта аталды.<ref name="сілтеме1"/> === 2016 === * Қазан - "Құланшы" заманауи өнер орталығымен бірге ForteBank Kulanshi Art Space галереясының ашылуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//life/afisha/v_astane_otkryilas_vyistavka_kazahstanskih_hudojnikov_zapah_polyini/|title=В Астане открылась выставка художников РК «Запах полыни»|author=Иван Жуков|website=www.forbes.kz|date=2016-12-09}}</ref> * Қараша - Еуропа Қайта Құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларын кредиттеуге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/dlya-programmy-zhenshchiny-v-biznese-ebrr-vydelil-fortebank-30-mln-dollarov.html|title=Для программы "Женщины в бизнесе" ЕБРР выделил ForteBank 30 млн долларов|author=Шолпан Жабаева|website=informburo.kz|date=2017-06-08}}</ref> * Желтоқсан - "ForteBank" АҚ, "Темірбанк" АҚ және "АВС Bank"АҚ қосылу жолымен қайта ұйымдастыру рәсімі аяқталады. "АВС Bank" АҚ мен "Темірбанк" АҚ қызметі тоқтатылады. === 2017 === * Мамыр - Банктің қарапайым акциялары бойынша дивидендтерді алғашқы төлеуі. Есептелген дивидендтердің жалпы сомасы 4,6 млрд теңгені құрады. === 2018 === * Ақпан - бұрын Банк Басқармасы Төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарған Гурам Андроникашвили Банк Басқармасының төрағасы қызметіне тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/naznachen-novyy-predsedatel-pravleniya-ao-fortebank-.html|title=Назначен новый председатель правления АО "ForteBank"|website=informburo.kz|date=2018-02-09}}</ref> * Қыркүйек - Банктің 4% мөлшерлемемен және айналым мерзімі 2024 жылға дейін 220 млрд теңге сомаға купондық облигациялар шығаруы.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-08/fortebank-planiruet-vypustit-obligacii-na-220-mlrd-tenge|title=ForteBank планирует выпустить облигации на 220 млрд тенге|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Желтоқсан - Банктің "Банк Kassa Nova" АҚ 100% жай акцияларын сатып алуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_kupil_bank_kassa_nova/|title=ForteBank купил Банк Kassa Nova|author=Forbes.kz|website=www.forbes.kz|date=2018-12-14}}</ref> === 2019 === * Наурыз - банк Азия даму банкінің шағын шағын және орта кәсіпорындарын қаржыландыру жобаларын қолдау бағдарламасының қатысушылары болады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/banki/2019-04/fortebank-sovmestno-s-aziatskim-bankom-razvitiya-napravit-31-milliard-tenge-na|title=ForteBank совместно с Азиатским Банком Развития направит 31 миллиард тенге на развитие предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Сәуір - Сәуірде ForteBank "Kassa Nova банкін" және One Technologies технологиялық компаниясын сатып алды.<ref>{{Cite web|url=http://expertonline.kz/a16005/|title=У этого банка есть DAR|website=Expert.ru|date=08-05-2019}}</ref> * Желтоқсан - Еуропа қайта құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларына кредит беруге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2019-12/fortebank-privlekaet-ot-ebrr-60-mln-na-finansirovanie-predprinimatelstva|title=ForteBank привлекает от ЕБРР $60 млн на финансирование предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> === 2020 === * Мамыр - ForteMobile ұялы байланысын "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен бірлесіп іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://tengrinews.kz/internet/privet-udobno-govorit-kazahstane-poyavilas-novaya-mobilnaya-403462/|title="Привет! Удобно говорить?" В Казахстане появилась новая мобильная связь ForteMobile|author=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2020-05-26}}</ref> * Мамыр - валюта саудасы үшін ForteForex онлайн-алаңын іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://www.nur.kz/1857852-fortebank-predstavil-novyj-servis-po-obmenu-valuty-forteforex.html?|title=ForteBank представил новый сервис по обмену валюты ForteForex|website=www.nur.kz|date=2020-05-29}}</ref> * Тамыз - ForteBank "Банк Kassa Nova" АҚ-ын Freedom Holding Corp компаниясына сатады. "Банк Kassa Nova" "Freedom Finance" АҚ-ның еншілес компаниясы болып табылады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/88951/fortebank-prodayet-100-aktsiy-banka-kassa-nova.html|title=ForteBank продает 100% акций Банка Kassa Nova|website=kapital.kz}}</ref> == Бизнес-модель == ForteBank — бөлшек банкингке баса назар аударатын әмбебап банк, жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да қызмет көрсетеді. Банк ішінде брендтерге бөліну бар: * ForteBank — клиенттерге дебеттік карталарды, несие карталарын, кредиттерді, депозиттерді ұсынады. * ForteBusiness — клиенттерге корпоративтік карталар, шоттар, несиелер, депозиттер ұсынады. * ForteMarket — қазақстандық дүкендер өз тауарларын сата алатын маркетплейс. * ForteTravel — турларды, әуе және теміржол билеттерін сатып алуға, автомобильдерді жалға алуға арналған туристік сервис. * ForteMobile — "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен серіктестікте іске қосылған мобильді байланыс. == Басшылық == === Басқарма === ForteBank қызметін құрамына Басқарма төрағасы, оның орынбасарлары және директорлар кеңесінің шешімі бойынша басқа да қызметкерлер кіретін Банк Басқармасы басқарады. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Басқарма Басқарма Төрағасынан және алты орынбасардан тұрады. * Гурам Андроникашвили - Басқарма Төрағасы. * Әлия Дыканбаева - Басқарма төрағасының бірінші орынбасары, бухгалтерлік есеп және есептілік, Қаржылық талдау және бюджеттеу блогына жетекшілік етеді. * Айдын Әуезқанов - Басқарма төрағасының орынбасары, проблемалық берешекті өндіріп алу және Банктің бейінді емес мүлкін сату блогына жетекшілік етеді. * Нұрлан Сәрсебеков - Басқарма төрағасының орынбасары, IT блогына жетекшілік етеді. * Владимир Кирушко - Басқарма төрағасының орынбасары, бөлшек банк блогына жетекшілік етеді. * Бекжан Пірматов - Басқарма төрағасының орынбасары, корпоративтік бизнес блогына жетекшілік етеді. * Гаухар Бисембиева - Басқарма төрағасының орынбасары, операциялық блокқа, клиенттік тәжірибе мен клиенттерге қызмет көрсету сапасын басқаруға, үдерістік басқаруға жетекшілік етеді. * Шолпан Нұрымбет - Басқарма төрағасының орынбасары, ШОБ блогына жетекшілік етеді. === Директорлар кеңесі === Банктің қызметін стратегиялық басқаруды Басқарма жұмысын бақылайтын Директорлар кеңесі жүзеге асырады, кеңестің өзі Банк акционерлерінің жалпы жиналысына есеп береді. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Директорлар кеңесі алты мүшеден тұрады. * Марлен Мирзабеков - Директорлар кеңесінің төрағасы және Банк акционерінің мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды; 2019 жылғы 14 маусымдағы Директорлар кеңесінің шешімімен Директорлар кеңесінің төрағасы болып сайланды. * Әнуар Өтемұратов - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Рүстем Бектұров - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі — Банк акционерінің мүдделерін білдіретін өкіл болып сайланды. * Тимур Исатаев - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Ельдар Абдразаков - Банктің тәуелсіз директоры. 2019 жылғы 4 наурыздағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. * Хуберт Пандза - Банктің тәуелсіз директоры. 2015 жылғы 3 қарашадағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. == Марапаттар == * Қараша 2018 — The Banker нұсқасы бойынша "Қазақстандағы Жыл Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/exchange/fortebank_priznan_bankom_goda_v_kazahstane_po_versii_the_banker_vtoroy_god_podryad/|title=ForteBank признан «Банком года в Казахстане» по версии The Banker второй год подряд|website=www.forbes.kz|date=2018-11-30}}</ref> * Желтоқсан 2018 — The International Banker баспа басылымының нұсқасы бойынша" Қазақстандағы бөлшек бизнестегі ең инновациялық банк".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_uvelichil_aktivyi_i_voshel_v_top-3_bankov_kazahstana/|title=ForteBank увеличил активы и вошел в топ-3 банков Казахстана|website=www.forbes.kz|date=2019-01-31}}</ref> * Наурыз 2018 — Global Finance нұсқасы бойынша "2018 жылғы Қазақстандағы үздік банк".<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-03/fortebank-priznan-luchshim-bankom-kazakhstana-po-versii-global-finance|title=ForteBank признан лучшим банком Казахстана по версии «Global Finance»|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Наурыз 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2019 жылдың үздік Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/global-finance-priznal-forte-bank-luchshim-bankom-kazahstana-vtoroy-raz-podryad-86946.html|title=Global Finance вновь признал ForteBank лучшим банком Казахстана|author=Тамара Абубакарова|website=informburo.kz|date=2019-03-18}}</ref> * Қараша 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "Best Foreign Exchange Provider".<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.gfmag.com/magazine/january-2019/best-foreign-exchange-banks-2019-bumpy-ride-fracturing-markets|title=Global Finance Magazine - Best Financial Institution Foreign Exchange Awards 2019: A Bumpy Ride In Fracturing Markets|author=January 01, 2019 Author: Gordon Platt|website=Global Finance Magazine}}</ref> * Желтоқсан 2019 — Asiamoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік Банк-2019". * Наурыз 2020 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2020 жылдың үздік Банкі". * Шілде 2021 — Euromoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік банк". == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан банктерінің тізімі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1993 жылы құрылған банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] 0sfjbcj76gis7tt2phtambz3q91t0uk 3062082 3062078 2022-08-18T16:25:32Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк |банктың аты = ForteBank |логотипі = |түрі = [[Акционерлік қоғам]] |лицензиясы = №1.2.29/197/36 (03.02.2020) |салымдарды сақтау = |биржадағы листингі = |қызметі = |ұраны = |құрылған жылы = [[1993 жыл|1993]] |бұрынғы атаулары = Альянс Банк |орналасуы = [[Қазақстан]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Достық көшесі (Астана)|Достық көшесі]], 8/1 |басты адамдары = Болат Өтемұратов — меншік иесі <br>Гурам Андроникашвили — басқарма төрағасы |жарғылық капиталы = 327 555 млн теңге |меншікті капиталы = 236 373 млн теңге |активтері = 2 080 959 млн теңге |таза табысы = 31 046 млн теңге |қызметкерлер саны = |басшы компания = |еншілес компания = One Technologies |аудитор = |дерекнама = |веб-сайты = [https://forte.kz/kk forte.kz] }} '''ForteBank''' — [[Қазақстан]]ның ең ірі банктерінің бестігіне кіретін қазақстандық жеке банк. Бас кеңсесі [[Нұр-Сұлтан]] қаласында орналасқан, бүкіл Қазақстан желісі бойынша 20 филиал мен 100 бөлімшесі 34 қалада бар.<ref>[https://finbee.kz/banki/alfa-bank/ Альфа-Банк туралы барлық ақпарат]{{ref-ru}}</ref> 2020 жылғы тамыздағы жағдай бойынша ForteBank активтердің көлемі бойынша 3-ші орында. == Негізгі көрсеткіштер<ref>{{Cite web|url=https://kase.kz/kz/issuers/ASBN/|title="ForteBank" АҚ (ASBN)|website=kase.kz}}</ref> == * 2 080 959 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша активтердің мөлшері. * 31 046 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша таза пайда. * 327 555 млн теңге — жарғылық капитал. * 236 373 млн теңге — меншікті капитал. == Тарихы == ForteBank қазіргі түрінде 2015 жылғы 10 ақпанда үш банктің — ForteBank, "[[Альянс банк|Альянс Банк]]" және "[[Темірбанк|Темірбанктің]]" бірлестіктері нәтижесінде пайда болды. Біріктіру кезінде жаңа банктің капиталы 160 миллиард теңгені (900 миллион АҚШ доллары) құрады. Бұл көрсеткіш ForteBank-тің капитал мөлшері бойынша үшінші және Қазақстан банктері арасында активтер бойынша сегізінші орын алуына мүмкіндік берді. Банктің бас акционері қазақстандық бизнесмен [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Болат Өтемұратов]] болды.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/markets/alyans_bank_temirbank_i_fortebank_obyedinyatsya_do_kontsa_goda/|title=Альянс Банк, Темiрбанк и ForteBank объединятся до конца года|author=Александр Воротилов|website=www.forbes.kz|date=2014-11-19}}</ref> '''ForteBank''' — 2015 жылдың 1 қаңтарында құрылған. '''Альянс Банкі''' — 1993 жылғы 7 қаңтарда құрылды. '''Темірбанк''' — 1992 жылғы 26 наурызда құрылған. === 2015 === * 1 қаңтарда – "Альянс Банк" АҚ (қазіргі уақытта – "ForteBank" АҚ), "ABC Bank" АҚ (бұрын - "ForteBank" АҚ) және "Темірбанк" АҚ қайта ұйымдастыру шеңберінде тапсыру актілеріне қол қойылды, оларға сәйкес жаңа банк барлық мүлікті, сондай-ақ "ABC Bank" АҚ және "Темірбанк"АҚ барлық құқықтары мен міндеттерін алды.<ref name="сілтеме1">{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/33306/tri-ob-yedinennykh-banka-budut-nazyvat-sya-forte-bank.html|title=Три объединенных банка будут называться Forte bank|website=kapital.kz|accessdate=2020-10-21}}</ref> * 10 ақпан — "Альянс Банк" АҚ "ForteBank" АҚ болып қайта аталды.<ref name="сілтеме1"/> === 2016 === * Қазан - "Құланшы" заманауи өнер орталығымен бірге ForteBank Kulanshi Art Space галереясының ашылуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//life/afisha/v_astane_otkryilas_vyistavka_kazahstanskih_hudojnikov_zapah_polyini/|title=В Астане открылась выставка художников РК «Запах полыни»|author=Иван Жуков|website=www.forbes.kz|date=2016-12-09}}</ref> * Қараша - Еуропа Қайта Құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларын кредиттеуге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/dlya-programmy-zhenshchiny-v-biznese-ebrr-vydelil-fortebank-30-mln-dollarov.html|title=Для программы "Женщины в бизнесе" ЕБРР выделил ForteBank 30 млн долларов|author=Шолпан Жабаева|website=informburo.kz|date=2017-06-08}}</ref> * Желтоқсан - "ForteBank" АҚ, "Темірбанк" АҚ және "АВС Bank"АҚ қосылу жолымен қайта ұйымдастыру рәсімі аяқталады. "АВС Bank" АҚ мен "Темірбанк" АҚ қызметі тоқтатылады. === 2017 === * Мамыр - Банктің қарапайым акциялары бойынша дивидендтерді алғашқы төлеуі. Есептелген дивидендтердің жалпы сомасы 4,6 млрд теңгені құрады. === 2018 === * Ақпан - бұрын Банк Басқармасы Төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарған Гурам Андроникашвили Банк Басқармасының төрағасы қызметіне тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/naznachen-novyy-predsedatel-pravleniya-ao-fortebank-.html|title=Назначен новый председатель правления АО "ForteBank"|website=informburo.kz|date=2018-02-09}}</ref> * Қыркүйек - Банктің 4% мөлшерлемемен және айналым мерзімі 2024 жылға дейін 220 млрд теңге сомаға купондық облигациялар шығаруы.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-08/fortebank-planiruet-vypustit-obligacii-na-220-mlrd-tenge|title=ForteBank планирует выпустить облигации на 220 млрд тенге|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Желтоқсан - Банктің "Банк Kassa Nova" АҚ 100% жай акцияларын сатып алуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_kupil_bank_kassa_nova/|title=ForteBank купил Банк Kassa Nova|author=Forbes.kz|website=www.forbes.kz|date=2018-12-14}}</ref> === 2019 === * Наурыз - банк Азия даму банкінің шағын шағын және орта кәсіпорындарын қаржыландыру жобаларын қолдау бағдарламасының қатысушылары болады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/banki/2019-04/fortebank-sovmestno-s-aziatskim-bankom-razvitiya-napravit-31-milliard-tenge-na|title=ForteBank совместно с Азиатским Банком Развития направит 31 миллиард тенге на развитие предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Сәуір - Сәуірде ForteBank "Kassa Nova банкін" және One Technologies технологиялық компаниясын сатып алды.<ref>{{Cite web|url=http://expertonline.kz/a16005/|title=У этого банка есть DAR|website=Expert.ru|date=08-05-2019}}</ref> * Желтоқсан - Еуропа қайта құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларына кредит беруге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2019-12/fortebank-privlekaet-ot-ebrr-60-mln-na-finansirovanie-predprinimatelstva|title=ForteBank привлекает от ЕБРР $60 млн на финансирование предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> === 2020 === * Мамыр - ForteMobile ұялы байланысын "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен бірлесіп іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://tengrinews.kz/internet/privet-udobno-govorit-kazahstane-poyavilas-novaya-mobilnaya-403462/|title="Привет! Удобно говорить?" В Казахстане появилась новая мобильная связь ForteMobile|author=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2020-05-26}}</ref> * Мамыр - валюта саудасы үшін ForteForex онлайн-алаңын іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://www.nur.kz/1857852-fortebank-predstavil-novyj-servis-po-obmenu-valuty-forteforex.html?|title=ForteBank представил новый сервис по обмену валюты ForteForex|website=www.nur.kz|date=2020-05-29}}</ref> * Тамыз - ForteBank "Банк Kassa Nova" АҚ-ын Freedom Holding Corp компаниясына сатады. "Банк Kassa Nova" "Freedom Finance" АҚ-ның еншілес компаниясы болып табылады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/88951/fortebank-prodayet-100-aktsiy-banka-kassa-nova.html|title=ForteBank продает 100% акций Банка Kassa Nova|website=kapital.kz}}</ref> == Бизнес-модель == ForteBank — бөлшек банкингке баса назар аударатын әмбебап банк, жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да қызмет көрсетеді. Банк ішінде брендтерге бөліну бар: * ForteBank — клиенттерге дебеттік карталарды, несие карталарын, кредиттерді, депозиттерді ұсынады. * ForteBusiness — клиенттерге корпоративтік карталар, шоттар, несиелер, депозиттер ұсынады. * ForteMarket — қазақстандық дүкендер өз тауарларын сата алатын маркетплейс. * ForteTravel — турларды, әуе және теміржол билеттерін сатып алуға, автомобильдерді жалға алуға арналған туристік сервис. * ForteMobile — "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен серіктестікте іске қосылған мобильді байланыс. == Басшылық == === Басқарма === ForteBank қызметін құрамына Басқарма төрағасы, оның орынбасарлары және директорлар кеңесінің шешімі бойынша басқа да қызметкерлер кіретін Банк Басқармасы басқарады. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Басқарма Басқарма Төрағасынан және алты орынбасардан тұрады. * Гурам Андроникашвили - Басқарма Төрағасы. * Әлия Дыканбаева - Басқарма төрағасының бірінші орынбасары, бухгалтерлік есеп және есептілік, Қаржылық талдау және бюджеттеу блогына жетекшілік етеді. * Айдын Әуезқанов - Басқарма төрағасының орынбасары, проблемалық берешекті өндіріп алу және Банктің бейінді емес мүлкін сату блогына жетекшілік етеді. * Нұрлан Сәрсебеков - Басқарма төрағасының орынбасары, IT блогына жетекшілік етеді. * Владимир Кирушко - Басқарма төрағасының орынбасары, бөлшек банк блогына жетекшілік етеді. * Бекжан Пірматов - Басқарма төрағасының орынбасары, корпоративтік бизнес блогына жетекшілік етеді. * Гаухар Бисембиева - Басқарма төрағасының орынбасары, операциялық блокқа, клиенттік тәжірибе мен клиенттерге қызмет көрсету сапасын басқаруға, үдерістік басқаруға жетекшілік етеді. * Шолпан Нұрымбет - Басқарма төрағасының орынбасары, ШОБ блогына жетекшілік етеді. === Директорлар кеңесі === Банктің қызметін стратегиялық басқаруды Басқарма жұмысын бақылайтын Директорлар кеңесі жүзеге асырады, кеңестің өзі Банк акционерлерінің жалпы жиналысына есеп береді. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Директорлар кеңесі алты мүшеден тұрады. * Марлен Мирзабеков - Директорлар кеңесінің төрағасы және Банк акционерінің мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды; 2019 жылғы 14 маусымдағы Директорлар кеңесінің шешімімен Директорлар кеңесінің төрағасы болып сайланды. * Әнуар Өтемұратов - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Рүстем Бектұров - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі — Банк акционерінің мүдделерін білдіретін өкіл болып сайланды. * Тимур Исатаев - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Ельдар Абдразаков - Банктің тәуелсіз директоры. 2019 жылғы 4 наурыздағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. * Хуберт Пандза - Банктің тәуелсіз директоры. 2015 жылғы 3 қарашадағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. == Марапаттар == * Қараша 2018 — The Banker нұсқасы бойынша "Қазақстандағы Жыл Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/exchange/fortebank_priznan_bankom_goda_v_kazahstane_po_versii_the_banker_vtoroy_god_podryad/|title=ForteBank признан «Банком года в Казахстане» по версии The Banker второй год подряд|website=www.forbes.kz|date=2018-11-30}}</ref> * Желтоқсан 2018 — The International Banker баспа басылымының нұсқасы бойынша" Қазақстандағы бөлшек бизнестегі ең инновациялық банк".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_uvelichil_aktivyi_i_voshel_v_top-3_bankov_kazahstana/|title=ForteBank увеличил активы и вошел в топ-3 банков Казахстана|website=www.forbes.kz|date=2019-01-31}}</ref> * Наурыз 2018 — Global Finance нұсқасы бойынша "2018 жылғы Қазақстандағы үздік банк".<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-03/fortebank-priznan-luchshim-bankom-kazakhstana-po-versii-global-finance|title=ForteBank признан лучшим банком Казахстана по версии «Global Finance»|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Наурыз 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2019 жылдың үздік Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/global-finance-priznal-forte-bank-luchshim-bankom-kazahstana-vtoroy-raz-podryad-86946.html|title=Global Finance вновь признал ForteBank лучшим банком Казахстана|author=Тамара Абубакарова|website=informburo.kz|date=2019-03-18}}</ref> * Қараша 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "Best Foreign Exchange Provider".<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.gfmag.com/magazine/january-2019/best-foreign-exchange-banks-2019-bumpy-ride-fracturing-markets|title=Global Finance Magazine - Best Financial Institution Foreign Exchange Awards 2019: A Bumpy Ride In Fracturing Markets|author=January 01, 2019 Author: Gordon Platt|website=Global Finance Magazine}}</ref> * Желтоқсан 2019 — Asiamoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік Банк-2019". * Наурыз 2020 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2020 жылдың үздік Банкі". * Шілде 2021 — Euromoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік банк". == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан банктерінің тізімі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1993 жылы құрылған банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] gadjp3xnp5h5iwh5ohpeqmj8cm0s7ad 3062083 3062082 2022-08-18T16:28:47Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк |банктың аты = ForteBank |логотипі = |түрі = [[Акционерлік қоғам]] |лицензиясы = №1.2.29/197/36 (03.02.2020) |салымдарды сақтау = |биржадағы листингі = |қызметі = |ұраны = |құрылған жылы = [[1993 жыл|1993]] |бұрынғы атаулары = Альянс Банк |орналасуы = [[Қазақстан]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Достық көшесі (Астана)|Достық көшесі]], 8/1 |басты адамдары = Болат Өтемұратов — меншік иесі <br>Гурам Андроникашвили — басқарма төрағасы |жарғылық капиталы = 327 555 млн теңге |меншікті капиталы = 236 373 млн теңге |активтері = 2 080 959 млн теңге |таза табысы = 31 046 млн теңге |қызметкерлер саны = |басшы компания = |еншілес компания = One Technologies |аудитор = |дерекнама = |веб-сайты = [https://forte.kz/kk forte.kz] }} '''ForteBank''' — [[Қазақстан]]ның ең ірі банктерінің бестігіне кіретін қазақстандық жеке банк. Бас кеңсесі [[Нұр-Сұлтан]] қаласында орналасқан, бүкіл Қазақстан желісі бойынша 20 филиал мен 100 бөлімшесі 34 қалада бар.<ref>[https://finbee.kz/banki/fortebank/ Fortebank. ''Вся информация о банке Fortebank'']</ref> 2020 жылғы тамыздағы жағдай бойынша ForteBank активтердің көлемі бойынша 3-ші орында. == Негізгі көрсеткіштер<ref>{{Cite web|url=https://kase.kz/kz/issuers/ASBN/|title="ForteBank" АҚ (ASBN)|website=kase.kz}}</ref> == * 2 080 959 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша активтердің мөлшері. * 31 046 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша таза пайда. * 327 555 млн теңге — жарғылық капитал. * 236 373 млн теңге — меншікті капитал. == Тарихы == ForteBank қазіргі түрінде 2015 жылғы 10 ақпанда үш банктің — ForteBank, "[[Альянс банк|Альянс Банк]]" және "[[Темірбанк|Темірбанктің]]" бірлестіктері нәтижесінде пайда болды. Біріктіру кезінде жаңа банктің капиталы 160 миллиард теңгені (900 миллион АҚШ доллары) құрады. Бұл көрсеткіш ForteBank-тің капитал мөлшері бойынша үшінші және Қазақстан банктері арасында активтер бойынша сегізінші орын алуына мүмкіндік берді. Банктің бас акционері қазақстандық бизнесмен [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Болат Өтемұратов]] болды.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/markets/alyans_bank_temirbank_i_fortebank_obyedinyatsya_do_kontsa_goda/|title=Альянс Банк, Темiрбанк и ForteBank объединятся до конца года|author=Александр Воротилов|website=www.forbes.kz|date=2014-11-19}}</ref> '''ForteBank''' — 2015 жылдың 1 қаңтарында құрылған. '''Альянс Банкі''' — 1993 жылғы 7 қаңтарда құрылды. '''Темірбанк''' — 1992 жылғы 26 наурызда құрылған. === 2015 === * 1 қаңтарда – "Альянс Банк" АҚ (қазіргі уақытта – "ForteBank" АҚ), "ABC Bank" АҚ (бұрын - "ForteBank" АҚ) және "Темірбанк" АҚ қайта ұйымдастыру шеңберінде тапсыру актілеріне қол қойылды, оларға сәйкес жаңа банк барлық мүлікті, сондай-ақ "ABC Bank" АҚ және "Темірбанк"АҚ барлық құқықтары мен міндеттерін алды.<ref name="сілтеме1">{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/33306/tri-ob-yedinennykh-banka-budut-nazyvat-sya-forte-bank.html|title=Три объединенных банка будут называться Forte bank|website=kapital.kz|accessdate=2020-10-21}}</ref> * 10 ақпан — "Альянс Банк" АҚ "ForteBank" АҚ болып қайта аталды.<ref name="сілтеме1"/> === 2016 === * Қазан - "Құланшы" заманауи өнер орталығымен бірге ForteBank Kulanshi Art Space галереясының ашылуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//life/afisha/v_astane_otkryilas_vyistavka_kazahstanskih_hudojnikov_zapah_polyini/|title=В Астане открылась выставка художников РК «Запах полыни»|author=Иван Жуков|website=www.forbes.kz|date=2016-12-09}}</ref> * Қараша - Еуропа Қайта Құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларын кредиттеуге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/dlya-programmy-zhenshchiny-v-biznese-ebrr-vydelil-fortebank-30-mln-dollarov.html|title=Для программы "Женщины в бизнесе" ЕБРР выделил ForteBank 30 млн долларов|author=Шолпан Жабаева|website=informburo.kz|date=2017-06-08}}</ref> * Желтоқсан - "ForteBank" АҚ, "Темірбанк" АҚ және "АВС Bank"АҚ қосылу жолымен қайта ұйымдастыру рәсімі аяқталады. "АВС Bank" АҚ мен "Темірбанк" АҚ қызметі тоқтатылады. === 2017 === * Мамыр - Банктің қарапайым акциялары бойынша дивидендтерді алғашқы төлеуі. Есептелген дивидендтердің жалпы сомасы 4,6 млрд теңгені құрады. === 2018 === * Ақпан - бұрын Банк Басқармасы Төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарған Гурам Андроникашвили Банк Басқармасының төрағасы қызметіне тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/naznachen-novyy-predsedatel-pravleniya-ao-fortebank-.html|title=Назначен новый председатель правления АО "ForteBank"|website=informburo.kz|date=2018-02-09}}</ref> * Қыркүйек - Банктің 4% мөлшерлемемен және айналым мерзімі 2024 жылға дейін 220 млрд теңге сомаға купондық облигациялар шығаруы.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-08/fortebank-planiruet-vypustit-obligacii-na-220-mlrd-tenge|title=ForteBank планирует выпустить облигации на 220 млрд тенге|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Желтоқсан - Банктің "Банк Kassa Nova" АҚ 100% жай акцияларын сатып алуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_kupil_bank_kassa_nova/|title=ForteBank купил Банк Kassa Nova|author=Forbes.kz|website=www.forbes.kz|date=2018-12-14}}</ref> === 2019 === * Наурыз - банк Азия даму банкінің шағын шағын және орта кәсіпорындарын қаржыландыру жобаларын қолдау бағдарламасының қатысушылары болады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/banki/2019-04/fortebank-sovmestno-s-aziatskim-bankom-razvitiya-napravit-31-milliard-tenge-na|title=ForteBank совместно с Азиатским Банком Развития направит 31 миллиард тенге на развитие предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Сәуір - Сәуірде ForteBank "Kassa Nova банкін" және One Technologies технологиялық компаниясын сатып алды.<ref>{{Cite web|url=http://expertonline.kz/a16005/|title=У этого банка есть DAR|website=Expert.ru|date=08-05-2019}}</ref> * Желтоқсан - Еуропа қайта құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларына кредит беруге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2019-12/fortebank-privlekaet-ot-ebrr-60-mln-na-finansirovanie-predprinimatelstva|title=ForteBank привлекает от ЕБРР $60 млн на финансирование предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> === 2020 === * Мамыр - ForteMobile ұялы байланысын "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен бірлесіп іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://tengrinews.kz/internet/privet-udobno-govorit-kazahstane-poyavilas-novaya-mobilnaya-403462/|title="Привет! Удобно говорить?" В Казахстане появилась новая мобильная связь ForteMobile|author=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2020-05-26}}</ref> * Мамыр - валюта саудасы үшін ForteForex онлайн-алаңын іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://www.nur.kz/1857852-fortebank-predstavil-novyj-servis-po-obmenu-valuty-forteforex.html?|title=ForteBank представил новый сервис по обмену валюты ForteForex|website=www.nur.kz|date=2020-05-29}}</ref> * Тамыз - ForteBank "Банк Kassa Nova" АҚ-ын Freedom Holding Corp компаниясына сатады. "Банк Kassa Nova" "Freedom Finance" АҚ-ның еншілес компаниясы болып табылады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/88951/fortebank-prodayet-100-aktsiy-banka-kassa-nova.html|title=ForteBank продает 100% акций Банка Kassa Nova|website=kapital.kz}}</ref> == Бизнес-модель == ForteBank — бөлшек банкингке баса назар аударатын әмбебап банк, жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да қызмет көрсетеді. Банк ішінде брендтерге бөліну бар: * ForteBank — клиенттерге дебеттік карталарды, несие карталарын, кредиттерді, депозиттерді ұсынады. * ForteBusiness — клиенттерге корпоративтік карталар, шоттар, несиелер, депозиттер ұсынады. * ForteMarket — қазақстандық дүкендер өз тауарларын сата алатын маркетплейс. * ForteTravel — турларды, әуе және теміржол билеттерін сатып алуға, автомобильдерді жалға алуға арналған туристік сервис. * ForteMobile — "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен серіктестікте іске қосылған мобильді байланыс. == Басшылық == === Басқарма === ForteBank қызметін құрамына Басқарма төрағасы, оның орынбасарлары және директорлар кеңесінің шешімі бойынша басқа да қызметкерлер кіретін Банк Басқармасы басқарады. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Басқарма Басқарма Төрағасынан және алты орынбасардан тұрады. * Гурам Андроникашвили - Басқарма Төрағасы. * Әлия Дыканбаева - Басқарма төрағасының бірінші орынбасары, бухгалтерлік есеп және есептілік, Қаржылық талдау және бюджеттеу блогына жетекшілік етеді. * Айдын Әуезқанов - Басқарма төрағасының орынбасары, проблемалық берешекті өндіріп алу және Банктің бейінді емес мүлкін сату блогына жетекшілік етеді. * Нұрлан Сәрсебеков - Басқарма төрағасының орынбасары, IT блогына жетекшілік етеді. * Владимир Кирушко - Басқарма төрағасының орынбасары, бөлшек банк блогына жетекшілік етеді. * Бекжан Пірматов - Басқарма төрағасының орынбасары, корпоративтік бизнес блогына жетекшілік етеді. * Гаухар Бисембиева - Басқарма төрағасының орынбасары, операциялық блокқа, клиенттік тәжірибе мен клиенттерге қызмет көрсету сапасын басқаруға, үдерістік басқаруға жетекшілік етеді. * Шолпан Нұрымбет - Басқарма төрағасының орынбасары, ШОБ блогына жетекшілік етеді. === Директорлар кеңесі === Банктің қызметін стратегиялық басқаруды Басқарма жұмысын бақылайтын Директорлар кеңесі жүзеге асырады, кеңестің өзі Банк акционерлерінің жалпы жиналысына есеп береді. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Директорлар кеңесі алты мүшеден тұрады. * Марлен Мирзабеков - Директорлар кеңесінің төрағасы және Банк акционерінің мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды; 2019 жылғы 14 маусымдағы Директорлар кеңесінің шешімімен Директорлар кеңесінің төрағасы болып сайланды. * Әнуар Өтемұратов - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Рүстем Бектұров - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі — Банк акционерінің мүдделерін білдіретін өкіл болып сайланды. * Тимур Исатаев - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Ельдар Абдразаков - Банктің тәуелсіз директоры. 2019 жылғы 4 наурыздағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. * Хуберт Пандза - Банктің тәуелсіз директоры. 2015 жылғы 3 қарашадағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. == Марапаттар == * Қараша 2018 — The Banker нұсқасы бойынша "Қазақстандағы Жыл Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/exchange/fortebank_priznan_bankom_goda_v_kazahstane_po_versii_the_banker_vtoroy_god_podryad/|title=ForteBank признан «Банком года в Казахстане» по версии The Banker второй год подряд|website=www.forbes.kz|date=2018-11-30}}</ref> * Желтоқсан 2018 — The International Banker баспа басылымының нұсқасы бойынша" Қазақстандағы бөлшек бизнестегі ең инновациялық банк".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_uvelichil_aktivyi_i_voshel_v_top-3_bankov_kazahstana/|title=ForteBank увеличил активы и вошел в топ-3 банков Казахстана|website=www.forbes.kz|date=2019-01-31}}</ref> * Наурыз 2018 — Global Finance нұсқасы бойынша "2018 жылғы Қазақстандағы үздік банк".<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-03/fortebank-priznan-luchshim-bankom-kazakhstana-po-versii-global-finance|title=ForteBank признан лучшим банком Казахстана по версии «Global Finance»|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Наурыз 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2019 жылдың үздік Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/global-finance-priznal-forte-bank-luchshim-bankom-kazahstana-vtoroy-raz-podryad-86946.html|title=Global Finance вновь признал ForteBank лучшим банком Казахстана|author=Тамара Абубакарова|website=informburo.kz|date=2019-03-18}}</ref> * Қараша 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "Best Foreign Exchange Provider".<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.gfmag.com/magazine/january-2019/best-foreign-exchange-banks-2019-bumpy-ride-fracturing-markets|title=Global Finance Magazine - Best Financial Institution Foreign Exchange Awards 2019: A Bumpy Ride In Fracturing Markets|author=January 01, 2019 Author: Gordon Platt|website=Global Finance Magazine}}</ref> * Желтоқсан 2019 — Asiamoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік Банк-2019". * Наурыз 2020 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2020 жылдың үздік Банкі". * Шілде 2021 — Euromoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік банк". == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан банктерінің тізімі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1993 жылы құрылған банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] 65k5bx30drm94ys87mip68nrz71p66a 3062085 3062083 2022-08-18T16:29:26Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Банк |банктың аты = ForteBank |логотипі = |түрі = [[Акционерлік қоғам]] |лицензиясы = №1.2.29/197/36 (03.02.2020) |салымдарды сақтау = |биржадағы листингі = |қызметі = |ұраны = |құрылған жылы = [[1993 жыл|1993]] |бұрынғы атаулары = Альянс Банк |орналасуы = [[Қазақстан]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Достық көшесі (Астана)|Достық көшесі]], 8/1 |басты адамдары = Болат Өтемұратов — меншік иесі <br>Гурам Андроникашвили — басқарма төрағасы |жарғылық капиталы = 327 555 млн теңге |меншікті капиталы = 236 373 млн теңге |активтері = 2 080 959 млн теңге |таза табысы = 31 046 млн теңге |қызметкерлер саны = |басшы компания = |еншілес компания = One Technologies |аудитор = |дерекнама = |веб-сайты = {{URL|forte.kz}} }} '''ForteBank''' — [[Қазақстан]]ның ең ірі банктерінің бестігіне кіретін қазақстандық жеке банк. Бас кеңсесі [[Нұр-Сұлтан]] қаласында орналасқан, бүкіл Қазақстан желісі бойынша 20 филиал мен 100 бөлімшесі 34 қалада бар.<ref>[https://finbee.kz/banki/fortebank/ Fortebank. ''Вся информация о банке Fortebank'']</ref> 2020 жылғы тамыздағы жағдай бойынша ForteBank активтердің көлемі бойынша 3-ші орында. == Негізгі көрсеткіштер<ref>{{Cite web|url=https://kase.kz/kz/issuers/ASBN/|title="ForteBank" АҚ (ASBN)|website=kase.kz}}</ref> == * 2 080 959 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша активтердің мөлшері. * 31 046 млн теңге — 2019 жылдың қорытындысы бойынша таза пайда. * 327 555 млн теңге — жарғылық капитал. * 236 373 млн теңге — меншікті капитал. == Тарихы == ForteBank қазіргі түрінде 2015 жылғы 10 ақпанда үш банктің — ForteBank, "[[Альянс банк|Альянс Банк]]" және "[[Темірбанк|Темірбанктің]]" бірлестіктері нәтижесінде пайда болды. Біріктіру кезінде жаңа банктің капиталы 160 миллиард теңгені (900 миллион АҚШ доллары) құрады. Бұл көрсеткіш ForteBank-тің капитал мөлшері бойынша үшінші және Қазақстан банктері арасында активтер бойынша сегізінші орын алуына мүмкіндік берді. Банктің бас акционері қазақстандық бизнесмен [[Болат Жамитұлы Өтемұратов|Болат Өтемұратов]] болды.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/markets/alyans_bank_temirbank_i_fortebank_obyedinyatsya_do_kontsa_goda/|title=Альянс Банк, Темiрбанк и ForteBank объединятся до конца года|author=Александр Воротилов|website=www.forbes.kz|date=2014-11-19}}</ref> '''ForteBank''' — 2015 жылдың 1 қаңтарында құрылған. '''Альянс Банкі''' — 1993 жылғы 7 қаңтарда құрылды. '''Темірбанк''' — 1992 жылғы 26 наурызда құрылған. === 2015 === * 1 қаңтарда – "Альянс Банк" АҚ (қазіргі уақытта – "ForteBank" АҚ), "ABC Bank" АҚ (бұрын - "ForteBank" АҚ) және "Темірбанк" АҚ қайта ұйымдастыру шеңберінде тапсыру актілеріне қол қойылды, оларға сәйкес жаңа банк барлық мүлікті, сондай-ақ "ABC Bank" АҚ және "Темірбанк"АҚ барлық құқықтары мен міндеттерін алды.<ref name="сілтеме1">{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/33306/tri-ob-yedinennykh-banka-budut-nazyvat-sya-forte-bank.html|title=Три объединенных банка будут называться Forte bank|website=kapital.kz|accessdate=2020-10-21}}</ref> * 10 ақпан — "Альянс Банк" АҚ "ForteBank" АҚ болып қайта аталды.<ref name="сілтеме1"/> === 2016 === * Қазан - "Құланшы" заманауи өнер орталығымен бірге ForteBank Kulanshi Art Space галереясының ашылуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//life/afisha/v_astane_otkryilas_vyistavka_kazahstanskih_hudojnikov_zapah_polyini/|title=В Астане открылась выставка художников РК «Запах полыни»|author=Иван Жуков|website=www.forbes.kz|date=2016-12-09}}</ref> * Қараша - Еуропа Қайта Құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларын кредиттеуге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/dlya-programmy-zhenshchiny-v-biznese-ebrr-vydelil-fortebank-30-mln-dollarov.html|title=Для программы "Женщины в бизнесе" ЕБРР выделил ForteBank 30 млн долларов|author=Шолпан Жабаева|website=informburo.kz|date=2017-06-08}}</ref> * Желтоқсан - "ForteBank" АҚ, "Темірбанк" АҚ және "АВС Bank"АҚ қосылу жолымен қайта ұйымдастыру рәсімі аяқталады. "АВС Bank" АҚ мен "Темірбанк" АҚ қызметі тоқтатылады. === 2017 === * Мамыр - Банктің қарапайым акциялары бойынша дивидендтерді алғашқы төлеуі. Есептелген дивидендтердің жалпы сомасы 4,6 млрд теңгені құрады. === 2018 === * Ақпан - бұрын Банк Басқармасы Төрағасының бірінші орынбасары қызметін атқарған Гурам Андроникашвили Банк Басқармасының төрағасы қызметіне тағайындалды.<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/naznachen-novyy-predsedatel-pravleniya-ao-fortebank-.html|title=Назначен новый председатель правления АО "ForteBank"|website=informburo.kz|date=2018-02-09}}</ref> * Қыркүйек - Банктің 4% мөлшерлемемен және айналым мерзімі 2024 жылға дейін 220 млрд теңге сомаға купондық облигациялар шығаруы.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-08/fortebank-planiruet-vypustit-obligacii-na-220-mlrd-tenge|title=ForteBank планирует выпустить облигации на 220 млрд тенге|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Желтоқсан - Банктің "Банк Kassa Nova" АҚ 100% жай акцияларын сатып алуы.<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_kupil_bank_kassa_nova/|title=ForteBank купил Банк Kassa Nova|author=Forbes.kz|website=www.forbes.kz|date=2018-12-14}}</ref> === 2019 === * Наурыз - банк Азия даму банкінің шағын шағын және орта кәсіпорындарын қаржыландыру жобаларын қолдау бағдарламасының қатысушылары болады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/banki/2019-04/fortebank-sovmestno-s-aziatskim-bankom-razvitiya-napravit-31-milliard-tenge-na|title=ForteBank совместно с Азиатским Банком Развития направит 31 миллиард тенге на развитие предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Сәуір - Сәуірде ForteBank "Kassa Nova банкін" және One Technologies технологиялық компаниясын сатып алды.<ref>{{Cite web|url=http://expertonline.kz/a16005/|title=У этого банка есть DAR|website=Expert.ru|date=08-05-2019}}</ref> * Желтоқсан - Еуропа қайта құру және даму банкімен микро шағын және орта бизнес жобаларына кредит беруге және ЕҚДБ-ның "Бизнестегі әйелдер" бағдарламасы бойынша әйелдер кәсіпкерлігін қаржыландыруға теңгелік баламада 60 млн АҚШ доллары мөлшерінде қарыз беру туралы келісімге қол қою.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2019-12/fortebank-privlekaet-ot-ebrr-60-mln-na-finansirovanie-predprinimatelstva|title=ForteBank привлекает от ЕБРР $60 млн на финансирование предпринимательства|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> === 2020 === * Мамыр - ForteMobile ұялы байланысын "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен бірлесіп іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://tengrinews.kz/internet/privet-udobno-govorit-kazahstane-poyavilas-novaya-mobilnaya-403462/|title="Привет! Удобно говорить?" В Казахстане появилась новая мобильная связь ForteMobile|author=tengrinews.kz|website=Главные новости Казахстана - Tengrinews.kz|date=2020-05-26}}</ref> * Мамыр - валюта саудасы үшін ForteForex онлайн-алаңын іске қосу.<ref>{{Cite web|url=https://www.nur.kz/1857852-fortebank-predstavil-novyj-servis-po-obmenu-valuty-forteforex.html?|title=ForteBank представил новый сервис по обмену валюты ForteForex|website=www.nur.kz|date=2020-05-29}}</ref> * Тамыз - ForteBank "Банк Kassa Nova" АҚ-ын Freedom Holding Corp компаниясына сатады. "Банк Kassa Nova" "Freedom Finance" АҚ-ның еншілес компаниясы болып табылады.<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kapital.kz/finance/88951/fortebank-prodayet-100-aktsiy-banka-kassa-nova.html|title=ForteBank продает 100% акций Банка Kassa Nova|website=kapital.kz}}</ref> == Бизнес-модель == ForteBank — бөлшек банкингке баса назар аударатын әмбебап банк, жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да қызмет көрсетеді. Банк ішінде брендтерге бөліну бар: * ForteBank — клиенттерге дебеттік карталарды, несие карталарын, кредиттерді, депозиттерді ұсынады. * ForteBusiness — клиенттерге корпоративтік карталар, шоттар, несиелер, депозиттер ұсынады. * ForteMarket — қазақстандық дүкендер өз тауарларын сата алатын маркетплейс. * ForteTravel — турларды, әуе және теміржол билеттерін сатып алуға, автомобильдерді жалға алуға арналған туристік сервис. * ForteMobile — "Beeline Қазақстан" ұялы операторымен серіктестікте іске қосылған мобильді байланыс. == Басшылық == === Басқарма === ForteBank қызметін құрамына Басқарма төрағасы, оның орынбасарлары және директорлар кеңесінің шешімі бойынша басқа да қызметкерлер кіретін Банк Басқармасы басқарады. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Басқарма Басқарма Төрағасынан және алты орынбасардан тұрады. * Гурам Андроникашвили - Басқарма Төрағасы. * Әлия Дыканбаева - Басқарма төрағасының бірінші орынбасары, бухгалтерлік есеп және есептілік, Қаржылық талдау және бюджеттеу блогына жетекшілік етеді. * Айдын Әуезқанов - Басқарма төрағасының орынбасары, проблемалық берешекті өндіріп алу және Банктің бейінді емес мүлкін сату блогына жетекшілік етеді. * Нұрлан Сәрсебеков - Басқарма төрағасының орынбасары, IT блогына жетекшілік етеді. * Владимир Кирушко - Басқарма төрағасының орынбасары, бөлшек банк блогына жетекшілік етеді. * Бекжан Пірматов - Басқарма төрағасының орынбасары, корпоративтік бизнес блогына жетекшілік етеді. * Гаухар Бисембиева - Басқарма төрағасының орынбасары, операциялық блокқа, клиенттік тәжірибе мен клиенттерге қызмет көрсету сапасын басқаруға, үдерістік басқаруға жетекшілік етеді. * Шолпан Нұрымбет - Басқарма төрағасының орынбасары, ШОБ блогына жетекшілік етеді. === Директорлар кеңесі === Банктің қызметін стратегиялық басқаруды Басқарма жұмысын бақылайтын Директорлар кеңесі жүзеге асырады, кеңестің өзі Банк акционерлерінің жалпы жиналысына есеп береді. 2020 жылғы 31 тамыздағы жағдай бойынша Директорлар кеңесі алты мүшеден тұрады. * Марлен Мирзабеков - Директорлар кеңесінің төрағасы және Банк акционерінің мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды; 2019 жылғы 14 маусымдағы Директорлар кеңесінің шешімімен Директорлар кеңесінің төрағасы болып сайланды. * Әнуар Өтемұратов - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Рүстем Бектұров - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2019 жылғы 13 маусымдағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі — Банк акционерінің мүдделерін білдіретін өкіл болып сайланды. * Тимур Исатаев - Банк акционері мүдделерінің өкілі. 2014 жылғы 30 желтоқсандағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Директорлар кеңесінің мүшесі болып сайланды. * Ельдар Абдразаков - Банктің тәуелсіз директоры. 2019 жылғы 4 наурыздағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. * Хуберт Пандза - Банктің тәуелсіз директоры. 2015 жылғы 3 қарашадағы акционерлердің кезектен тыс жалпы жиналысының шешімімен Банктің Директорлар кеңесінің мүшесі және тәуелсіз директоры болып сайланды. == Марапаттар == * Қараша 2018 — The Banker нұсқасы бойынша "Қазақстандағы Жыл Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/exchange/fortebank_priznan_bankom_goda_v_kazahstane_po_versii_the_banker_vtoroy_god_podryad/|title=ForteBank признан «Банком года в Казахстане» по версии The Banker второй год подряд|website=www.forbes.kz|date=2018-11-30}}</ref> * Желтоқсан 2018 — The International Banker баспа басылымының нұсқасы бойынша" Қазақстандағы бөлшек бизнестегі ең инновациялық банк".<ref>{{Cite web|url=https://forbes.kz//finances/finance/fortebank_uvelichil_aktivyi_i_voshel_v_top-3_bankov_kazahstana/|title=ForteBank увеличил активы и вошел в топ-3 банков Казахстана|website=www.forbes.kz|date=2019-01-31}}</ref> * Наурыз 2018 — Global Finance нұсқасы бойынша "2018 жылғы Қазақстандағы үздік банк".<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://kursiv.kz/news/finansy/2018-03/fortebank-priznan-luchshim-bankom-kazakhstana-po-versii-global-finance|title=ForteBank признан лучшим банком Казахстана по версии «Global Finance»|website=Курсив - деловые новости Казахстана}}</ref> * Наурыз 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2019 жылдың үздік Банкі".<ref>{{Cite web|url=https://informburo.kz/novosti/global-finance-priznal-forte-bank-luchshim-bankom-kazahstana-vtoroy-raz-podryad-86946.html|title=Global Finance вновь признал ForteBank лучшим банком Казахстана|author=Тамара Абубакарова|website=informburo.kz|date=2019-03-18}}</ref> * Қараша 2019 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "Best Foreign Exchange Provider".<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.gfmag.com/magazine/january-2019/best-foreign-exchange-banks-2019-bumpy-ride-fracturing-markets|title=Global Finance Magazine - Best Financial Institution Foreign Exchange Awards 2019: A Bumpy Ride In Fracturing Markets|author=January 01, 2019 Author: Gordon Platt|website=Global Finance Magazine}}</ref> * Желтоқсан 2019 — Asiamoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік Банк-2019". * Наурыз 2020 — Global Finance басылымының нұсқасы бойынша "2020 жылдың үздік Банкі". * Шілде 2021 — Euromoney басылымының нұсқасы бойынша "Қазақстандағы үздік банк". == Тағы қараңыз == * [[Қазақстан банктерінің тізімі]] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:1993 жылы құрылған банктер]] [[Санат:Қазақстан банктері]] kky8pkefsfq1vh9vwmuhq9cmlxkzulz 0 675204 3062143 3048910 2022-08-18T19:31:31Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Оқиға | атауы = 2022 жылғы Қазақстандағы наразылық шаралары | сурет = 2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (01).jpg | сурет атауы = [[Ақтөбе]]нің орталық алаңына шыққан шерушілер, 2022 жылдың 4 қаңтары. | сурет ені = | ана тілі = | қазақша атауы = | дата = 2022 жылдың 2—11 қаңтары | уақыт = | ұзақтық = | орын = [[Қазақстан]] | координат = | сондай-ақ белгілі = | түрі = | тақырып = | себебі = * [[Сұйытылған газ]] бағасының өсуі<ref name="NYT">''Bilefsky D.'' [https://www.nytimes.com/2022/01/05/world/asia/kazakhstan-protests.html Revolt in Kazakhstan: What’s Happening, and Why It Matters]. ''[[The New York Times]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref> * Экономикалық және әлеуметтік [[теңсіздік]]<ref name="NYT"/> * [[Демократия]] жеткіліксіздігі<ref name="NYT"/> * Үкіметтегі [[жемқорлық]]<ref name="CNN">''Regan H.'' [https://edition.cnn.com/2022/01/06/asia/kazakhstan-almaty-protests-explainer-intl-hnk/index.html Kazakhstan is in turmoil and regional troops have been sent to quell unrest. Here's what you need to know]. ''[[CNN]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref> | мақсат = * Сұйытылған газ бағасын төмендету<ref name="NYT"/> * [[Ырықтандыру]]<ref name="NYT"/> * [[Әкім]]дердің сайлауларын өткізу<ref name="NYT"/> * [[Саяси режим]]нің ауысуы<ref name="NYT"/> | тілші = | қаражат = | басшы = | ұйымдастырған = | түсірген = | қатысушылар = | нәтижесі = * Үкімет пен премьер-министр [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Маминнің]] отставкасы * Саяси реформалар * Сұйытылған газ бағасының төмендеуі * Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Қауіпсіздік Кеңесінің басшысы қызметінен кетуі<ref name="tengri06">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-kaupszdk-kenes-basshyisyinyin-kyizmetn-tokaevka-oz-331920/ Назарбаев Қауіпсіздік кеңесі басшысының қызметін Тоқаевқа өзі берді - кеңесші]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref> | шығын1 = | шығын2 = | шығын3 = | өлім = * 238 адам<ref>{{cite web|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/ombudsman/press/news/details/413347?lang=kk|title=Қаңтар айындағы оқиғалар кезінде 238 адам қайтыс болды|author=|date=16 тамыз 2022|work=|publisher=gov.kz|accessdate=2022-08-17|lang=kk}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/413195?lang=kk|title=Қаңтар оқиғасында қаза тапқан тұлғалардың тізімі|author=|date=16 тамыз 2022|work=|publisher=gov.kz|accessdate=2022-08-17|lang=kk}}</ref> * 19 полиция қызметкері мен әскерилер<ref name="tengri04"/> | жарақаттанғандар = 4353 адам (оның ішінде 3393 құқық қорғау органдарының қызметкері)<ref name="tengri04">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jappay-tartpszdkter-kaza-tapkandar-sanyi-belgl-boldyi-332419/ Жаппай тәртіпсіздіктер: қаза тапқандар саны белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.</ref> | жоғалғандар = | мүліктік шығын = 100 млрд теңгеден астам<ref name="tengri04"/> | жерлеу = | сауал = | тергеу = 3702 қылмыстық іс<ref name="қылмыстық іс">[https://www.kt.kz/kaz/state/3702_1377931667.html Қайғылы қаңтар: тергеу органдары 3702 қылмыстық істі тергеуде]</ref> | коронер = | тұтқындалғандар = 9900 адам<ref name="tengri02"/> | күдіктілер = 547 адам<ref name="қылмыстық іс"/> | айыпталушылар = 269 адам қамауда<ref name="қылмыстық іс"/> | сотталғандар = 152 адам<ref name="қылмыстық іс"/> | шығын = | шешім = | айып = | үкім = | сот = | марапат = | түсірілім = | сайт = | алдыңғы = | кейінгі = | карта ел = Қазақстан }} '''2022 жылғы [[Қазақстан]]дағы наразылық шаралары''' [[сұйытылған газ]]дың кенеттен қымбаттауына байланысты басталды. 2 қаңтарда бастау алған бұл оқиғалар тәуелсіз Қазақстанның 30-жылдық тарихындағы ең қарқынды әрі қатал қақтығысқа айналды<ref name="FPCOM">''Zhandayeva R., Zhanmukanova A.''[https://foreignpolicy.com/2022/01/10/kazakhstan-instability-protests-nazarbayev/ Kazakhstan’s Instability Has Been Building for Years]. ''[[Foreign Policy]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Алғашында [[Жаңаөзен]] қаласында басталған шеру артынан Қазақстанның басқа қалаларына да таралды. Халық [[Алматы]], [[Ақтөбе]], [[Ақтау]], [[Атырау]], [[Қарағанды]], [[Нұр-Сұлтан]], [[Шымкент]], [[Көкшетау]], [[Орал]] және т. б. қалалардың көшелеріне шығып, экономикалық талаптармен қоса саяси өзгерістерді талап ете бастады. Бастапқыда бейбіт басталған наразылық шаралары артынан қарулы қақтығыстар мен [[тонаушылық]]қа ұласты (негізінен Алматы қаласында). 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер ресми деңгейде '''мемлекеттік төңкеріс''' деп аталды<ref name="azattyq15">[https://www.azattyq.org/a/31647213.html Қазақстан билігі "мемлекеттік төңкеріске талпыныс" жайлы айта бастады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 2022 жылдың 2 қаңтарында Жаңаөзен қаласының наразы тұрғындары сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады<ref name="azattyq1">[https://www.azattyq.org/a/31636233.html Жаңаөзенде газдың қымбаттағанына наразы ел жолды жапты, оларды басқа өңірлерде де жұрт қолдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 2 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Халық қала және облыс әкімдерінен бағаны тұрақтатуды және көгілдір отынның тапшылығын жоюды талап етті. Бұл талаптар орындалмағасын наразылық шаралары келесі күні де жалғасын тапты. 4 қаңтар күні Қазақстан үкіметі [[Маңғыстау облысы]]ндағы сұйытылған газдың бағасы литріне 50 теңгеге дейін төмендетілгенін мәлімдеді<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639090.html Үкімет Маңғыстауда сұйытылған газ 50 теңге болатынын хабарлады, бірақ митинг тарқайтын түрі жоқ]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>, президент [[Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев|Қасым-Жомарт Тоқаев]] Қазақстан халқына үндеу жариялап, заңсыздықты болдырмауды сұрады. Жаңаөзенде бастау алған наразылық шараларын Қазақстанның басқа ірі қалаларының тұрғындары қолдап, көшеге шеруге шықты. Алматы қаласында шерушілер полиция көліктерін қиратып, олар өртке оранды. Жүздеген адам қамауға алынып<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639458.html Астанада полиция наразыларды аяусыздықпен жаппай ұстап әкетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref><ref name="azattyq2">[https://www.azattyq.org/a/31639116.html Полиция Алматының екі жерінде шеруге шыққан 150-дей адамды ұстады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>, 4 қаңтар күні түнде ел аймағында [[Интернет]] байланысы өшірілді. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласының аумағында [[төтенше жағдай]] енгізілді. 5 қаңтар күні таңертең [[Қазақстан Республикасының Үкіметі|Қазақстан үкіметінің]] отставкаға кеткені белгілі болды<ref name="azattyq3">[https://www.azattyq.org/a/31639939.html Қазақстанда наразылық күшейген тұста үкімет отставкаға кетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Елдегі жағдайдың шиеленісуіне байланысты, 5 қаңтарда төтенше жағдай Қазақстанның барлық аумағында енгізілді. Шерушілер маңызды нысандарға шабуыл жасап, Алматы, Талдықорған қалаларындағы әкімдік ғимараттары, [[Халықаралық Алматы әуежайы|Алматы әуежайы]] наразы халықтың қолына өтті. Артынша Қасым-Жомарт Тоқаев [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді. 10 қаңтарда ҰҚК тәртіпсіздіктер кезінде басып алынған барлық әкімшілік нысандардың қайтарылғанын, елдегі жағдайдың тұрақталғанын мәлімдеді. 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 10 мыңға жуықтады. Тонаушылық пен бұзақылықтың салдарынан кәсіпкерлерге келтірілген шығынның мөлшері 100 миллиард теңгеден асты<ref name="tengri04"/>. == Алғышарттары == {{see also|Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл)|Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)}} [[Сурет:2022 Kazakhstan protests — Aqtobe, January 4 (02).jpg|нобай|Ақтөбенің орталық алаңында киіз үй тіккен шерушілер.]] [[Маңғыстау облысының мұнай және газ өндірісі|Мұнай мен газға бай]] Маңғыстау облысындағы [[Жаңаөзен]] қаласы бұрынғы кездері де наразы халық пен билік өкілдері арасындағы қақтығыстың алаңына айналған еді. 1989 жылы жергілікті халық пен Кавказдан қоныс аударғандар арасындағы кикілжіңнің [[Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл)|арты қақтығысқа ұласты]]. Қақтығыс құқық қорғау органдарының араласуымен басылды. 2011 жылдың желтоқсанында ереуілге шыққан жаңаөзендік жұмысшылар мен құқық қорғау органдары қызметкерлері арасында [[Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)|қақтығыс орын алды]]. Еңбек дауына байланысты жеті ай бойы ереуілдеген «[[Өзенмұнайгаз]]» мекемесінің бұрынғы қызметкерлеріне қарсы полиция қызметкерлері қару қолданылып, оқ атты. Бұның салдарынан ереуілшілердің тарапынан 15 адам қаза тапқан болатын (ресми дерекке сәйкес). 2022 жылдың 2 қаңтарында басталған наразылық шараларына қатысқан адамдардың басты талабы сұйытылған газдың бағасын төмендету болды. 1 қаңтардан бастап газдың сауда-саттығы толығымен тауар биржалары арқылы іске асырылатын жүйеге ауыстырылған болатын<ref name="tengri01"/>, және соның артынан отынның бұл түрі екі есе қымбаттады. Бұрын 60 теңге шамасында саудаланған сұйытылған газ, 2022 жылдан бастап тұтынушыларға 120 теңгеден сатыла бастады. [[Қазақстан Республикасының энергетика мен минералды ресурстар министрлігі|ҚР Энергетика министрлігінің]] пайымдауынша, облыста газ өндірумен айналысатын тек қана бір кәсіпорын — «[[Қазақ газ өңдеу зауыты]]» айналысады. Айына 14,5 мың тонна сұйытылған газ өндіретін бұл зауыттың тұтынушыларды газбен толық қамтамасыз етуге қауқары жетпейді, сондықтан сырттан қосымша газ көлемін сатып алу қажеттілігі туындаған. Оған қоса 1973 жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан бұл кәсіпорын жабдықтарының тозу деңгейі 90 % жеткен. Электронды сауда-саттыққа көшіп, газды нарықтық бағамен сата бастағаннан кейін бұл мәселені жаңа зауыт ашу арқылы шешу жоспарланған болатын<ref name="tengri01">[https://kaz.tengrinews.kz/events/janaozendeg-miting-energetika-ministrlg-men-akmdk-gaz-nege-331731/ Жаңаөзендегі митинг: Энергетика министрлігі мен әкімдік газ неге қымбаттағанын түсіндірді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 2 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Бұл оқиғалардан 2 жыл бұрын, 2020 жылдың қаңтарында жаңаөзендіктер сұйытылған газдың 55 теңгеден 65 теңгеге дейін қымбаттағанына наразылық танытып, жергілікті әкімдікке жиналған еді. Ол кезде газ бағасының өсуі Қазақстанның [[Ке­дендік одақ]]қа кіруі және «Қазақ газ өңдеу зауытындағы» жөндеу жұмыстарымен байланыстырылды. Халық наразылық танытқаннан кейін қала басшылығы газдың бұрынғы бағамен сатылатынын мәлімдеген болатын<ref>[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-zhanaozen-gas-price/30364157.html «Халықтың қалтасына салмақ салады». Жаңаөзендіктер газ бағасының өскеніне наразы]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2020 жыл.</ref>. 2022 жылғы наразылық шаралары басталғаннан кейін сұйытылған газдың бағасы тек қана Жаңаөзенде емес, елдің барлық аймағында төмендетілетін болып шешілді. Бірақ бұл мәлімдемеден кейін шерушілер үйлеріне тарқауға асыққан жоқ, халықтың наразылығын тудырған тек қана бағаның қымбаттауы емес екені анық болды. Көшеге шыққан халық Қасым-Жомарт Тоқаев пен Нұрсұлтан Назарбаевқа көңілдері толмайтынын білдірді<ref>''Walker S., Bisenov N.'' [https://www.theguardian.com/world/2022/jan/05/kazakhstan-protests-president-threatens-ruthless-crackdown Kazakhstan protests: Moscow-led alliance sends ‘peacekeeping forces’]. ''[[The Guardian]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Наразы халықты шеруге шығуға итермелеген себептердің қатарында үкіметтегі [[жемқорлық]]<ref name="CNN"/>, әлеуметтік және экономикалық теңсіздік (әсіресе ол [[Қазақстандағы COVID-19 пандемиясы|COVID-19 пандемиясының]] кесірінен ушығып кеткен болатын), елдегі [[демократия]] деңгейінің төмендігі аталды. Шерушілер саяси [[ырықтандыру]]ды ''(либерализация)'', әкімдерді [[сайлау]]ды енгізуді (қазір оларды президент тағайындайды), мемлекетті 1991 жылдан бері басқарып келе жатқан адамдардың биліктен шеттетілуін талап етті<ref name="NYT"/>. == Наразылық шаралары өткен елді мекендер == === Ірі қалалар === {{Col-begin}} {{Col-3}} * [[Алматы]] * [[Ақтау]] * [[Ақтөбе]] * [[Атырау]] * [[Жаңаөзен]] * [[Жезқазған]]<ref>[https://www.azattyq.org/a/31640451.html "Қазақстан жасасын!", "Бостандық керек!" Жезқазғандағы наразылық]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Қарағанды]]<ref>[https://rus.azattyq.org/a/31638998.html В Караганде жители вышли в поддержку протестующих в Жанаозене].{{ref-ru}} ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref> {{Col-3}} * [[Қостанай]]<ref>[https://www.inform.kz/kz/kostanay-oblysynda-kogamdyk-tartip-kalpyna-keldi-policiya-departamentinin-basshysy_a3881992 Қостанай облысында қоғамдық тәртіп қалпына келді – Полиция департаментінің басшысы]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Қызылорда]]<ref>[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-kyzylorda-protests-and-riots-shooting-on-5-january/31663691.html "Әділетсіз сайлаудан да шаршадық". Азаттықтың Қызылордадағы тілшісінің көргені]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 21 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Нұр-Сұлтан]]<ref>[https://sputnik.kz/20220105/Nur-Sultan-miting-alty-adam-19057548.html Нұр-Сұлтанда митинг кезінде алты адам зардап шекті]. ''Sputnik'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Орал]]<ref>[https://www.azattyq.org/a/31642755.html Оралдағы наразылық кезінде полиция ұстап әкеткен адамдарды туыстары іздеп жүр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Өскемен]]<ref name="azattyq17">[https://www.azattyq.org/a/31651892.html Өскеменде наразылық пен тәртіпсіздіктің салдарынан кемінде үш адам қаза болған]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Павлодар]]<ref>[https://sputnik.kz/20220105/Pavlodar-oblysy-alan-zhinalgandar-19059625.html Павлодар облысының әкімі алаңға жиналғандардың алдына шықты]. ''Sputnik'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref> {{Col-3}} * [[Петропавл]]<ref>[https://ria.ru/20220107/petropavlovsk-1766861176.html В казахстанском Петропавловске прошли задержания митингующих].{{ref-ru}} ''РИА Новости'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref> * [[Тараз]] * [[Талдықорған]] * [[Түркістан (қала)|Түркістан]]<ref name="azattyq16"/> * [[Семей]]<ref name="azattyq17"/> * [[Шымкент]]<ref>[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-shymkent-protests-on-fourth-and-fifth-of-january/31651916.html Шымкенттегі наразылық және түнгі ойран. Азаттық тілшісінің көргені]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref> {{Col-end}} === Басқа елді мекендер === {{Col-begin}} {{Col-3}} * [[Арал (қала)|Арал]]<ref name="azattyq16">[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-january-protests-in-the-regions/31702187.html "Сексеуілде тоқтаған пойыз, Шудағы шырғалаң". Қаңтарда шалғайдағы халық та билікке талабын жеткізуге талпынды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 14 ақпан 2022 жыл.</ref> * [[Арыс]]<ref name="azattyq16"/> * [[Әйтеке би кенті|Әйтеке би]]<ref name="azattyq16"/> * [[Жаңақорған]]<ref name="azattyq16"/> * [[Жетісай]]<ref name="azattyq16"/> * [[Жібек Жолы (Сарыағаш ауданы)|Жібек Жолы]]<ref name="azattyq16"/> {{Col-3}} * [[Кентау]]<ref name="azattyq16"/> * [[Қазалы]]<ref name="azattyq16"/> * [[Сарыағаш]]<ref name="azattyq16"/> * [[Сексеуіл (ауыл)|Сексеуіл]]<ref name="azattyq16"/> * [[Төле би (Жамбыл облысы)|Төле би]]<ref name="azattyq16"/> {{Col-3}} * [[Төретам]]<ref name="azattyq16"/> * [[Шалқар (қала)|Шалқар]] * [[Шардара (қала)|Шардара]]<ref name="azattyq16"/> * [[Шиелі (Қызылорда облысы)|Шиелі]]<ref name="azattyq16"/> * [[Шу]]<ref name="azattyq16"/> {{Col-end}} == 5 қаңтарда басталған тәртіпсіздіктер == 5 қаңтар күні [[Алматы]] қаласында жағдай шиеленісіп, тәртіпсіздіктер күшейді. Белгісіз адамдар әкімдігінің ғимараты мен Алматы әуежайын басып алды. Қала әкімдігі өртке оранды. Алматыдағы ондаған сауда орындары, дүкендер, банктер [[Тонаушылық|тоналғаны]] хабарланды. Келесі күні Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің жиынында бұл шабуылды «[[Терроризм|террористік]] топтар» ұйымдастырғанын айтты. Оның мәлімдемесіне сәйкес, елге саны 20 мыңға жететін «қаруланған әрі дайындықтан өткен жергілікті және шетелдік содырлар» шабуыл жасаған екен. Президент бұл адамдарға қарсы ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін жариялады<ref name="azattyq14">[https://www.azattyq.org/a/31644186.html Тоқаев ескертусіз оқ атуға бұйрық берді. Елдегі 7 қаңтардағы ахуал]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Аты аталмаған бұзақы топтармен болған қақтығыстың салдарынан Алматы, Тараз, Шымкент, Қызылорда қалаларында әскерилер мен бейбіт тұрғындар қаза тапты. 7 қаңтарда Алматыдағы әкімдік ғимараты, президент резиденциясы және Республика алаңы бақылауға алынғаны белгілі болды. Сол күні жалпы Қазақстанның барлық аймағында конституциялық тәртіп қалпына келтірілгені белгілі болды, бірақ Тоқаев терроризме қарсы шаралар содырлар толық жойылғанша жүргізілетінін мәлімдеді<ref name="azattyq14"/>. Ішкі істер министрі [[Ерлан Заманбекұлы Тұрғымбаев|Ерлан Тұрғымбаевтың]] сөзіне сәйкес, 4 қаңтарда Қазақстанның көптеген қалаларында 500—4000 адам шамасында шерушілер тобы жиналған. Атырау, Қызылорда, Алматы, Ақтөбе, Тараз қалаларындағы облыс әкімдіктерінің ғимараттарын және Семейдегі қала әкімдігін наразы адамдар басып алған. Басқа облыстарда әкімдік ғимараттарына шабуыл жасалған. Алматыда 7 қару-жарақ дүкені тоналып, наразылар қару-жарақ пен оқ-дәріні иемденген. Тұрғымбаевтың айтуынша, бұзақылар автокөліктер мен коммуналдық техниканы тартып алып, тәртіп сақшыларының көліктерін соққан, қызметкерлерге «Молотов коктейлдерін» лақтырған, оқ атқан. Полиция автокөліктері өртке оранып, өрт сөндіру көліктеріне шабуыл ұйымдастырылған. Жарақаттандарға көмек көрсетуге келген жедел жәрдем көліктеріне өтуге кедергі жасалған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/turgyimbaev-kazakstanda-jappay-tartpszdkke-ulaskan-okigalar-331919/ Тұрғымбаев Қазақстанда жаппай тәртіпсіздікке ұласқан оқиғалар хронологиясын баяндады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref>. [[Сурет:Karim Masimov.jpg|нобай|Кәрім Мәсімов|150px]] Қазақстан билігі 5 қаңтарға дейін болған наразылық шараларын «бейбіт [[митинг]]», одан кейін орын алған оқиғаларды «[[мемлекеттік төңкеріс]]» және «террорлық шабуыл» ретінде қарастыра бастады. Тоқаев «содырлар» елдің 11 аймағына шабуылдағанын, негізгі соққы Алматы қаласына жасалғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, [[Ақорда (резиденция)|Ақорданы]] басып алуды жоспарлаған адамдар бұл мақсатынан Нұр-Сұлтанға әскери ұшақтар келіп қонғаннан кейін айныған. Ресей президенті [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] де бұл көзқарасты қолдап, Қазақстанда «[[Еуромайдан|майдан]] технологиясы» қолданылғанын айтты<ref name="azattyq15"/>. «Мемлекеттік төңкерісті» нақты кім ұйымдастырғаны, билікті басып алғысы келгендер кімдер екені ресми түрде айтылған жоқ<ref name="azattyq15"/>. Алматы мен бірқатар басқа өңірлердегі тәртіпсіздік басталған сәтте [[Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті|ҰҚК]] төрағасы қызметінен босатылған Кәрім Мәсімовтың «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынғаны туралы 8 қаңтарда белгілі болды<ref name="masimov01">[https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-government-power-struggle-tokaev/31646858.html "Билікке талас" па, басқа ма? Қазақстандағы оқиғалардың артында не тұр?]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Кейінірек Мәсімовқа «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары, «А» арнайы мақсаттағы қызметінің бастығы А. Садықұлов пен ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасары Д. Ерғожин да ұсталды. Бұдан кейін ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары [[Самат Сатыбалдыұлы Әбіш|Самат Әбіш]] пен Қайрат Сатыбалдының (екеуі де Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інілері) ұсталғаны туралы ресми түрде расталмаған ақпарат тарады<ref name="masimov02">[https://www.azattyq.org/a/31652214.html Кәрім Мәсімов "Билікті басып алу" бабы бойынша күдікке ілінді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref> (кейін Самат Әбіш лауазымынан босатылды). Жаңаөзен қаласында басталған бейбіт шерудің мыңдаған километр қашықтықта жатқан Алматыда орын алған қанды оқиғаларға қалай алып келгені жұмбақ болып қалды. Қазақстанның ең ірі қаласындағы қақтығыстар тек президентті ғана емес, бұрыннан мемлекетті сынап жүрген адамдарды да таң қалдырды. Бұл дағдарыс ел ішіндегі билік үшін талас-тартыспен тұспа-тұс келгендіктен, көше қақтығыстарына саяси элитаның өкілетті адамдары қатысқаны туралы қауесет тарады. Осы жағдайға Кремльдің қатысы болуы мүмкін деген пікірлер де айтылды. Елдегі дағдарыс жай ғана наразылық білдірген халық пен авторитарлық режимнің озбыр қауіпсіздік органдары арасындағы қақтығыс емес екені анық болды. Ресейлік сарапшы, «Ферғана» ақпараттық агенттігінің басшысы [[Даниил Анатольевич Кислов|Даниил Кисловтың]] пікірінше, Қазақстанда Тоқаев пен Назарбаев жақтастарының арасында билік үшін кескілескен талас-тартыс орын алған. Кисловтың айтуынша, Алматыдағы тәртіпсіздіктерді Назарбаевтың мүдделестері өз орындарын сақтап қалу үшін әдейі ұйымдастырған<ref>''Nechepurenko I., Higgins A.'' [https://www.nytimes.com/2022/01/07/world/asia/kazakhstan-protests.html In Kazakhstan’s Street Battles, Signs of Elites Fighting Each Other]. ''[[The New York Times]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. <gallery mode=packed heights=200px> Сурет:Ворота президентской резиденции в Алматы после захвата протестующими.jpg|Алматыдағы президент резиденциясы Сурет:Автомобиль КАМАЗ Пограничной службы КНБ РК сожжённый протестующими.jpg|Өртенген ҚР ҰҚК техникасы Сурет:Здание акимата Алматы.jpg|Алматы әкімдігінің ғимараты Сурет:Служебный полицейский автобус ПАЗ-3205 сожжённый протестующими.jpg|Өртенген полиция автобусы </gallery> == Тәртіпсіздіктердің салдары == ҚР Бас прокуратурасы мен Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметіне сәйкес<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jappay-tartpszdkter-kaza-tapkandar-sanyi-belgl-boldyi-332419/ Жаппай тәртіпсіздіктер: қаза тапқандар саны белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.</ref> (2021 жылдың 15 қаңтары), елде тәртіпсіздіктер кезінде: * 225 адам қаза тапқан, оның ішінде 19 полиция қызметкері мен әскери бар; * Қаза тапқандардың 175-і медициналық ұйымдарға жеткізілгеннен кейін қайтыс болған; * 265 адам ауруханаға жатқызылған, оның 67-і ауыр халде; * 4553 адам жарақаттанған, оның ішінде 3393 құқық қорғау органдарының қызметкері. ІІМ Тергеу басқармасының бастығы Санжар Әділовтың ақпараты бойынша (2022 жылдың 25 қаңтары)<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstanda-tartpszdkter-keznde-1500-ge-juyik-gimarat-pen-332932/ Қазақстанда тәртіпсіздіктер кезінде 1500-ге жуық ғимарат пен құрылыс бүлінді - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.</ref>: * ғимараттарға шабуыл Алматы, Талдықорған, Тараз, Шымкент, Қызылорда, Өскемен, Ақтөбе, Атырау және Семей қалаларында орын алған; * 1466 түрлі ғимараттар мен құрылыстарға шабуыл ұйымдастырылған, оның ішінде 71 мемлекеттік мекеме, 12 әкімдік ғимарат және 27 полиция нысаны бар; * 1395 бизнес нысаны тонаушылыққа ұшыраған; * 700 астам автокөлік қиратылған немесе бүлінген, оның көп бөлігі мемлекеттік органдарға тиесілі қызметтік көліктер, 116-сы бейбіт тұрғындарға тиесілі. Прокуратура мәліметіне сәйкес (2022 жылдың 25 қаңтары)<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kantar-okigasyinan-keyn-kansha-adam-kamauda-332934/ Қаңтар оқиғасынан кейін қанша адам қамауда?]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.</ref>: * сотта 9257 әкімшілік іс қаралған; * 4584 адамға сот ескерту жасаған; * прокурорлардың ұсынысы бойынша 1149 адам қамаудан босатылған; * 577 айыппұл ескертуге ауыстырылған; * 393 әкімшілік іс құрамының болмауына байланысты қысқартылған; * сот шешімімен әкімшілік қамауға 3314 адам алынған, оның 63-і қамауда отыр; * тергеу-жедел топтардың өндірісінде 2044 қылмыстық іс бар, олар бойынша 898 күдікті қамауға алынған; * қамауға алынғандардың 802-сі соттың рұқсатымен қамалған, 50-і үйқамаққа алынған, 21-і кепілге, 12-сі ешқайда кетпеу туралы қолхатпен, 13-і әлі де қаралып жатыр. === Алматыдағы тәртіпсіздіктер салдары === Алматы Полиция департаменті таратқан ақпаратқа сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде қалада құқық қорғау органдарының 11 қызметкері және 149 тұрғын қаза тапқан<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyidagyi-tartpszdkter-keznde-kansha-adam-kaza-bolganyi-332451/ Алматыдағы тәртіпсіздіктер кезінде қанша адам қаза болғаны айтылды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 249 адам қамауға алынып, 405 қылмыстық іс бойынша тергеу басталған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/crime/almatyidagyi-tartpszdkter-politsiya-405-kyilmyistyik-st-332452/ Алматыдағы тәртіпсіздіктер: полиция 405 қылмыстық істі тергеп жатыр]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Ресми дерекке сәйкес, Алматыдағы мәйітханаларға 7 шабуыл жасалып, олардан 41 мәйіт ұрланған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/41-mayt-urlangan-almatyi-politsiyasyinyin-basshyisyi-332448/ 41 мәйіт ұрланған. Алматы полициясының басшысы мәйітханаға жасалған шабуылдар туралы айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Алматыда бір мезетте 7 қару-жарақ дүкені тоналған. Жалпы саны 1347 қару ұрланған (оның ішінде 501 ойық, 807 тегіс ұңғылы, 39 газтравматикалық қару)<ref name="қару"/>. Кейін таратылған ақпаратқа сәйкес, ұрланған қарудың саны 1564-ке жетті. 25 қаңтарға дейін терроризм қарсы операцияның барысында ұрланған қару-жарақтың 515 данасы қайтарылған (75 автомат, 133 тапанша, 2 пулемет, 47 винтовка, 103 тегіс ұңғылы қару, 100-ден астам граната және 9 мың патрон). Қару ұрлаған 98 адам және оларды заңсыз сақтаған 61 адам ұсталып, қамауға алынған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/pulemetter-avtomattar-granatalar-politsiya-urlangan-kansha-332936/ Пулеметтер, автоматтар, гранаталар: полиция ұрланған қанша қару тәркілегенін айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Жалпы тоналған сауда нысандарының саны 1600-ден асады. 356 автокөлік бүлінген немесе жойылған, оның ішінде 163-і полицияға тиесілі автокөлік<ref name="қару">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/lankester-1-347-karu-jaraktyi-alyip-ketken-almatyi-pd-332449/ Лаңкестер 1 347 қару-жарақты алып кеткен - Алматы ПД басшысы]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Алматы қаласына келтірілген шығынның сомасы 112 миллиард теңгеге жетті. Орта және шағын бизнес өкілдері 42 миллиард теңгеге, ірі бизнес 25 миллиард теңгеге шығындалған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/events/almatyidagyi-tartpszdkterden-keyn-keltrlgen-shyigyin-somasyi-332474/ Алматыдағы тәртіпсіздіктерден кейін келтірілген шығын сомасы белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 17 қаңтар 2022 жыл.</ref>. <gallery mode=packed heights=200px> Сурет:Разграбленный и сожжённый мародёрами магазин электроники и компьютерной техники.jpg|Тоналған және өртенген дүкен Сурет:Сгоревшее здание Площадь Республики 13.jpg|Республика алаңының маңындағы өртенген ғимарат Сурет:Взломанный мародёрами банкомат -1.jpg|Тоналған банкомат Сурет:Разгромленное мародёрами расчётно-кассовое отделение банка.jpg|Тоналған банк бөлімшесі </gallery> === Қаза тапқандардың тізімі === Билік өкілдері ресми түрде қаңтар оқиғалары кезінде 225 адам қаза тапты деген ақпарат таратқанымен, олардың есімдері жарияланған жоқ. Қазақстандық белсенділер мемлекеттен бұл тізімді жариялауды талап етіп, петиция астында қол жинай бастады. Оған қоса [https://qantar2022.org/ qantar2022.org] сайты ашылып, онда қаңтар оқиғалары кезінде зардап шеккен, ұсталған, жараланған және қаза тапқан адамдар туралы ақпарат жинала басталды<ref>''Аманжолқызы А.'' [https://malim.kz/17479 Қаңтар қырғыны. Қаза тапқандардың есімін жариялау не үшін қажет?] ''Malim.kz'', 20 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Қаңтардың соңында жарияланған [[Азаттық радиосы]]ның тізімінде қаза тапқан 184 адамның аты-жөні жазылған. Бұл ақпаратты жинаумен Бақытжан Төреғожина басқаратын «Ар. Рух. Хақ» қоры мен азаматтық белсенділер айналысқан<ref>[https://rus.azattyq.org/a/kazakh-winter-list-of-victims/31674110.html Погибшие во время январских событий. Список Азаттыка].{{ref-ru}} ''[[Азаттық радиосы]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.</ref>. == Наразылық басталғаннан кейін мемлекет қолға алған шаралар == Наразылық шаралары басталған алғашқы күндері шерушілермен Жаңаөзен әкімінің міндетін уақытша атқарушы Ғалым Байжанов келіссөздер жүргізді (әкім Мақсат Ибағаров кезекті еңбек демалысына шығып кеткен болатын)<ref name="azattyq1"/>. 3 қаңтарда [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Маминның]] бастауымен өңірдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылғаны белгілі болды<ref name="azattyq4"/>. Сол күні шерушілермен келіссөз жүргізуге облыс әкімі Нұрлан Ноғаев келді<ref name="azattyq5"/>. Наразылық шаралары Қазақстанның басқа өңірлерінде де басталғаннан кейін, 4 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды<ref name="azattyq6"/>. 5 қаңтар күні таңертең [[Қазақстан Республикасының Үкіметі]] отставкаға кетті<ref name="azattyq3"/>, Қасым-Жомарт Тоқаев Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды<ref name="azattyq12"/>. Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында 19 қаңтарға дейін төтенше жағдай енгізілді<ref name="azattyq7"/>. Сол күні төтенше жағдай режимі бірінші Алматы облысында<ref name="azattyq8"/>, содан кейін Нұр-Сұлтан қаласында<ref name="azattyq9"/>, ақыр соңында елдің барлық аймағында енгізілгені белгілі болды<ref name="azattyq10"/>. Қазақстан бойынша Интернет байланысы өшірілді, телефон байланысы нашарлады<ref name="azattyq11"/>. === ҰҚШҰ әскерлерінің Қазақстан аумағына енгізілуі === [[Сурет:CSTO collective peacekeeping forces in Kazakhstan 2022-JAN-12, Tajikistan soldiers in Almaty Power Station-1.jpg|нобай|Тәжікстандық сарбаздар [[Алматы ЖЭО]] маңында.]] 6 қаңтарда Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді<ref name="azattyq13">[https://www.azattyq.org/a/31641186.html Тоқаев "террористік банда" туралы айтып, ҰҚШҰ-дан көмек сұрағанын жеткізді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Сол күні ҰҚШҰ төрағасы Армения премьер-министрі [[Никол Пашинян]] Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады<ref>[https://www.azattyq.org/a/31641888.html ҰҚШҰ Қазақстанға әскер жібереді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. ҰҚШҰ бітімгерлік күштерінің негізгі миссиясы — Қазақстандағы стратегиялық нысандарды күзету деп жарияланды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/berk-uali-ukshu-kushternn-kazakstandagyi-maksatyi-men-mndetn-331951/ Берік Уәли ҰҚШҰ күштерінің Қазақстандағы мақсаты мен міндетін айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 9 қаңтардан бастап Ресей, Армения, Беларусь, Қырғыстан және Тәжікстан әскерлері (2030 сарбаз, 250 техника<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyida-ukshu-asker-elne-kayta-bastadyi-332300/ Алматыда ҰҚШҰ әскері еліне қайта бастады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>) маңызды нысандарды күзету жұмысына кірісті. [[Байқоңыр (ғарыш айлағы)|Байқоңыр ғарыш айлағы]], Сарышаған полигоны, ғарышты бақылау станциялары мен басқа да маңызды әскери нысандарды ҰҚШҰ әскерлері бақылауға алды<ref>[https://iz.ru/1274673/anton-lavrov-aleksei-ramm-bogdan-stepovoi/tvorenie-mira-kak-zhivet-kazakhstan-pod-okhranoi-voennykh-odkb Творение мира: как живет Казахстан под охраной военных ОДКБ]. ''Известия'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 13 қаңтардан бастап бітімгерлік күштер күзетке алған нысандарын қазақстандық құқық қорғаушыларға тапсыра бастады, ҰҚШҰ әскерлерін елдеріне қайтаруға дайындық басталып кетті<ref>[https://iz.ru/1276448/2022-01-13/mirotvortcy-odkb-nachali-peredavat-okhraniaemye-obekty-pravookhraniteliam-kazakhstana Миротворцы ОДКБ начали передавать охраняемые объекты правоохранителям Казахстана]. ''Известия'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 19 қаңтарда [[Қазақстан Республикасы Қорғаныс министрлігі|ҚР Қорғаныс министрлігі]] ел аумағында шет мемлекеттердің әскерилері қалмағанын мәлімдеді<ref>[https://www.azattyq.org/a/31661161.html Билік ҰҚШҰ әскері ел аумағынан толық шыққанын хабарлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 19 қаңтар 2022 жыл</ref>. Қазақстандағы ҰҚШҰ әскерінің құрамы (2022 жылдың 10 қаңтары)<ref>[https://ria.ru/20220110/mirotvortsy_kazakhstan-1767231827.html Миротворцы ОДКБ в Казахстане: состав и главная задача миссии]. ''РИА Новости'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>: * Ресей, 1480 сарбаз: ** 45-ші арнайы мақсаттағы дербес гвардиялық бригада; ** 98-ші гвардиялық әуе-десант дивизиясы; ** 31-ші десант-шабуылдаушы дербес гвардиялық бригада; * Тәжікстан, 200 сарбаз: ** Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі; * Қырғызстан, 150 сарбаз: ** 25-ші арнайы мақсаттағы «Скорпион» бригадасы * Беларусь, 100 сарбаз: ** 103-ші гвардиялық әуе-десант дербес гвардиялық бригада; * Армения, 100 сарбаз: ** Қарулы күштердің бітімгерлік бөлімшесі. === Әлеуметтік-экономикалық жағдайды жақсарту шаралары === 5 қаңтар күні өткен жиында Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалды тұрақтандыру үшін бірқатар тапсырма берді<ref>[https://www.akorda.kz/kz/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaev-elimizdegi-aleumettik-ekonomikalyk-zhagdayga-katysty-kenes-otkizdi-50258 Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға қатысты кеңес өткізді]. ''ҚР Президентінің ресми сайты'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>: * Мұнай өнімдерінің (бензин, дизель, сұйытылған газ) бағасына мемлекеттік реттеуді 180 күнге енгізу; * Әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы бойынша мемлекеттік реттеуді енгізу; * «Жеке тұлғалардың банкроттығы туралы» Заңды әзірлеуге кірісу; * Халық үшін 180 күнге коммуналдық тарифтерді көтеруге мораторий енгізу қажеттігін қарастыру; * Халықтың әлеуметтік жағдайы нашар топтары үшін нарықтағы баспананы жалға алу құнын субсидиялау мәселесін қарастыру; * Денсаулық сақтау және балалар мәселелерін шешу үшін «Қазақстан халқына» деп аталатын қоғамдық қор құру, оны мемлекеттік және жеке көздер арқылы қаржыландыру. «Қазақстан халқына» қорының міндеттері<ref name="qor">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstan-halkyina-koryinyin-basshyisyi-tagayyindaldyi-332398/ "Қазақстан халқына" қорының басшысы тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.</ref>: * денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қолдау, мәдениет және спорт салаларында мемлекеттік қолдау шараларынан тыс қосымша қамтамасыз ету мәселелері бойынша Қазақстан халқына қайырымдылық көмек көрсету; * төтенше жағдайлар кезінде және төтенше жағдай режимі енгізілгенде зардап шеккен халыққа көмек көрсету; * халықтың әлеуметтік осал топтарынан мұқтаж балалар мен балалар үшін спорттық инфрақұрылымның дамуына және оның қолжетімділігін арттыруға жәрдемдесу; * Қазақстанның аумақтық тұтастығы мен қауіпсіздігін қорғау кезінде қаза тапқан құқық қорғау органдары, арнайы органдар қызметкерлерінің, әскери қызметшілердің отбасыларын қолдау; * қор қызметінің өзге басым бағыттары бойынша қайырымдылық көмек көрсету. Қордың басшысы болып Болат Жәмішев тағайындалды. Оны қаржыландыру үшін жеке тұлғалардан, халықаралық қайырымдылық ұйымдардан, монополистердің міндетті аударымдарынан, ірі бизнес тарапынан түскен қаражат пайдаланылатын болды<ref name="qor"/>. 16—27 қаңтар аралығында қордың шотына 52 миллиард теңгеден астам түскен: [[Kaspi Bank]]-тің негізін қалаушылар [[Вячеслав Константинович Ким|Вячеслав Ким]] мен [[Михаил Ломтадзе]] 10 миллиард теңге, «Халық» қайырымдылық қоры 2 миллиард теңге, «Степногорск тау-кен химия комбинаты» 350 миллион теңге<ref>[https://sputnik.kz/economy/20220117/19159052/qazaqstan-khalqyna-qory.html "Қазақстан халқына" қорына қанша ақша түсті]. ''Sputnik.kz'', 17 қаңтар 2022 жыл.</ref>, ''KAZ Minerals Aktogay'' 6,2 миллиард теңге, ''KAZ Minerals Bolzshakol'' 6,2 миллиард теңге, ''Kazakhmys Smelting'' 5 миллиард теңге, «Востокцветмет» 3,1 миллиард теңге, «Сәби» жеке қайырымдылық қоры 1 миллиард теңге, «Астана-Моторс» компаниясы 550 миллион теңге, ''BI-Development'' 300 миллион теңге, «Сарыарқаавтопром» 250 миллион теңге, ''NAK Development'' 100 миллион теңге аударған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstan-halkyina-koryina-kansha-karjyi-tusken-jariyalandyi-333115/ "Қазақстан халқына" қорына қанша қаржы түскені жарияланды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === Кадрлық ауысымдар === 5 қаңтарда ҚР Үкіметі отставкаға кеткеннен кейін бірқатар министрлікке жаңа басшылар тағайындалды. * Әлихан Асханұлы Смайылов премьер-министр қызметіне тағайындалды. 2019 жылдан бері ол премьер-министрдің бірінші орынбасары қызметін атқарып келген болатын<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/alihan-smayyilov-premer-ministr-kyizmetne-tagayyindaldyi-332116/ Әлихан Смайылов премьер-министр қызметіне тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы ҚР Президенті Іс басқармасының Медицина орталығы басшысының орынбасары Ажар Ғиният денсаулық сақтау министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ajar-giniyat-densaulyik-saktau-ministr-bolyip-tagayyindaldyi-332178/ Ажар Ғиният денсаулық сақтау министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы Президент әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев Қазақстан Республикасының мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/dauren-abaev-madeniet-jane-sport-ministr-bolyip-332165/ Дәурен Абаев мәдениет және спорт министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы «ҚазАқпарат» басқармасының төрағасы Асқар Қуанышұлы Омаров ҚР ақпарат және қоғамдық даму министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/askar-omarov-akparat-jane-kogamdyik-damu-ministr-bolyip-332162/ Асқар Омаров ақпарат және қоғамдық даму министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрын ҚР Тұңғыш Президенті кеңсесінің Ақпараттық-сараптамалық қамтамасыз ету бөлімінің меңгерушісінің орынбасары Әлібек Қуантыров Ұлттық экономика министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ulttyik-ekonomika-ministr-lauazyimyina-km-tagayyindalganyi-332180/ Ұлттық экономика министрі лауазымына кім тағайындалғаны белгілі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қайырбек Өскенбаев индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/jana-industriya-jane-infrakuryilyimdyik-damu-ministr-332161/ Жаңа индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы «KAZENERGY» заңды тұлғалар бірлестігінің бас директоры Болат Ақшолақов энергетика министрі қызметіне тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/bolat-aksholakov-energetika-ministr-kyizmetne-tagayyindaldyi-332177/ Болат Ақшолақов энергетика министрі қызметіне тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Аида Балаева (бұрынғы ақпарат және қоғамдық даму министрі) мен Ержан Қазыхан (Президенттің халықаралық ынтымақтастық жөніндегі арнайы өкіл) Президент Әкімшілігі басшысының орынбасарлары болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/prezident-akmshlg-basshyisyinyin-jana-oryinbasarlaryi-332182/ Президент Әкімшілігі басшысының жаңа орынбасарлары тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының орынбасары қызметінен босатылған Дархан Медеғалиұлы Жазықбаев Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасы лауазымына тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jazyikbaev-memlekettk-kyizmet-ster-agenttg-toragasyi-bolyip-332183/ Жазықбаев Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасы болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы Мәжіліс депутаты Қанат Мусин әділет министрі қызметіне тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kanat-musin-adlet-ministr-bolyip-tagayyindaldyi-332186/ Қанат Мусин әділет министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Айбек Дәдебаев ҚР Президенті Іс басқарушысы лауазымына тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-s-baskarushyisyinyin-jana-basshyisyi-332188/ Президент Іс басқарушысының жаңа басшысы тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қарлығаш Әбдіжаббарова Алматының жаңа бас санитария дәрігері болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyinyin-jana-bas-sanitariya-darger-tagayyindaldyi-332262/ Алматының жаңа бас санитария дәрігері тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 12 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұған дейін Алматы қаласы бойынша ҰҚК бастығының бірінші орынбасары қызметін атқарған полковник Марат Ирменов ҰҚК-ның Алматы қаласы бойынша департаментінің басшысы болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/marat-irmenov-almatyi-ukkd-basshyisyi-bolyip-tagayyindaldyi-332279/ Марат Ирменов Алматы ҰҚКД басшысы болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Президенттің бұрынғы кеңесшісі Тимур Сүлейменов Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/timur-suleymenov-prezident-akmshlg-basshyisyinyin-brnsh-332287/ Тимур Сүлейменов Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Президент кеңесшісі лауазымына тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/buryingyi-energetika-ministr-magzum-myirzagaliev-prezident-332304/ Бұрынғы энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Президент кеңесшісі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * ҚР Президентінің Парламенттегі Өкілдігінің басшысы лауазымынан босатылған Бейбіт Исабаев Сенат депутаты болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/beybt-isabaev-senat-deputatyi-bolyip-tagayyindaldyi-332305/ Бейбіт Исабаев Сенат депутаты болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Сенат депутаты Сәуле Айтпаеваның өкілеттігі тоқтатылды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/tokaev-senator-aytpaevanyin-oklettgn-toktattyi-332307/ Тоқаев сенатор Айтпаеваның өкілеттігін тоқтатты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы ҚР Президентінің іс басқарушысы Ерлан Баттақов сауда және интеграция бірінші вице-министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/erlan-battakov-sauda-jane-integratsiya-brnsh-vitse-ministr-332308/ Ерлан Баттақов сауда және интеграция бірінші вице-министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * ''Stopfake.kz'' жобасының жетекшісі болған Александр Данилов ақпарат және қоғамдық даму вице-министрі қызметіне тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/aleksandr-danilov-akparat-vitse-ministr-bolyip-332309/ Александр Данилов ақпарат вице-министрі болып тағайындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің Нұр-Сұлтан қаласы бойынша департаментінің басшысы Абзал Әбдікәрімов ұлттық экономика вице-министрі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/abzal-abdkadyirov-ulttyik-ekonomika-vitse-ministr-boldyi-332311/ Абзал Әбдіқадыров ұлттық экономика вице-министрі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы ҚР стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары Жаслан Мәдиев цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі бірінші вице-министрі қызметіне тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/jaslan-madiev-tsifrlyik-damu-brnsh-vitse-ministr-boldyi-332340/ Жаслан Мәдиев цифрлық даму бірінші вице-министрі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы әділет министрі Марат Бекетаев премьер-министр Әлихан Смайыловтың кеңесшісі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/rk2012/marat-beketaev-premer-ministrdn-kenesshs-boldyi-332354/ Марат Бекетаев премьер-министрдің кеңесшісі болды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 14 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бұрынғы ішкі істер министрінің орынбасары, [[Ұлттық Ұлан|ҚР Ұлттық ұланының]] бас қолбасшысы Руслан Жақсылықов қорғаныс министрі қызметіне тағайындалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstannyin-jana-korganyis-ministr-turalyi-ne-belgl-332616/ Қазақстанның жаңа қорғаныс министрі туралы не белгілі?]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 19 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов, премьер-министрдің бірінші орынбасары Роман Скляр, премьер-министр кеңсесінің басшысы Ғалымжан Қойшыбаев, ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев (кейін ол қызметінен кетіп, президент кеңесшісі болып тағайындалды<ref>[https://kaz.zakon.kz/6003367-erlan-turgymbaev-zhana-kyzmetke-tagaiyndaldy.html Ерлан Тұрғымбаев жаңа қызметке тағайындалды]. ''Zakon.kz'', 25 ақпан 2022 жыл.</ref>), сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеуберді, төтенше жағдай министрі Юрий Ильин, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Серік Шәпкенов, цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин, ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев, білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов, экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешев, қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев, сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов өз лауазымдарын сақтап қалды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukmette-lauazyimyin-kmder-saktap-kaldyi-332179/ Үкіметте лауазымын кімдер сақтап қалды?]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === Қаңтар оқиғалары үшін жауапкершілікке тарту === * [[Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті|ҰҚК]] төрағасы Кәрім Мәсімов 5 қаңтарда қызметінен босатылып, кейін «мемлекетке опасыздық жасады» деген айыппен қамауға алынды<ref name="masimov01"/>. Кейінірек оған «билікті басып алу» бабы бойынша да қылмыстық іс қозғалғаны мәлім болды. Онымен қоса ҰҚК төрағасының бұрынғы орынбасарлары А. Садықұлов пен Д. Ерғожин да ұсталды<ref name="masimov02"/>. * 15 қаңтарда энергетика вице-министрі Жұмабай Қарағаевтың қызметінен босатылып, қамауға алынғаны белгілі болды. Онымен қоса электрондық сауда алаңдарының басшылары мен Маңғыстау облысындағы сұйытылған газдың бағасын негізсіз көтеруге қатысы бар тұлғалар ұсталған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/buryingyi-energetika-vitse-ministr-jumabay-karagaev-ustaldyi-332411/ Бұрынғы энергетика вице-министрі Жұмабай Қарағаев ұсталды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 19 қаңтарда қызметінен босатылған бұрынғы қорғаныс министрі Мұрат Бектановтың 20 ақпанда уақытша ұстау изоляторына қамалғаны туралы белгілі болды<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/prokuror/press/news/details/329545?lang=kk БАҚ үшін ақпарат]. ''ҚР Бас прокуратурасы'', 21 ақпан 2022 жыл.</ref>. «Командирлік қабілетін көрсете алмады» деп Тоқаев сынға алған Бектановқа ҚР Қылмыстық кодексінің 452-бабы бойынша («Биліктің әрекетсіздігі») айып тағылған<ref>[https://www.azattyq.org/a/31713729.html Бас прокуратура: Бұрынғы Қорғаныс министрі Мұрат Бектанов қамауға алынды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 21 ақпан 2022 жыл.</ref>. === Төтенше жағдайды кезең-кезеңімен жою === [[Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті|Қазақстанның Ұлттық қауіпсіздік комитеті]] 13 қаңтарда Нұр-Сұлтан, Шымкент қалаларының, Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қызылорда, Қостанай, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Түркістан облыстарының аумақтарында терроризмге қарсы операцияның аяқталғаны және террористік қауіптіліктің шекті «қызыл» деңгейінің жойылғаны туралы жариялады. Террористік қауіптіліктің «қызыл» деңгейі және терроризмге қарсы операция режимі Алматы қаласында, Алматы және Жамбыл облыстарында сақталады<ref>[https://www.gov.kz/memleket/entities/knb/press/news/details/311627?lang=kk Террористік қауіп деңгейін төмендету туралы]. ''gov.kz'', 13 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Төтенше жағдайдың күшін жою уақыты: * 2022 жылғы 13 қаңтарда сағат 7:00-ден бастап Батыс Қазақстан<ref>[https://akorda.kz/kz/batys-kazakstan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-120591 Батыс Қазақстан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 12 қаңтар.</ref>, Солтүстік Қазақстан<ref>[https://akorda.kz/kz/soltustik-kazakstan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-12072 Солтүстік Қазақстан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 12 қаңтар.</ref> және Павлодар<ref>[https://akorda.kz/kz/pavlodar-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-120241 Павлодар облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 12 қаңтар.</ref> облыстарында; * 14 қаңтар сағат 18:00-ден бастап Шымкент қаласында<ref>[https://akorda.kz/kz/shymkent-kalasyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-140730 Шымкент қаласындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.</ref>, Шығыс Қазақстан<ref>[https://akorda.kz/kz/shygys-kazakstan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1401126 Шығыс Қазақстан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.</ref>, Қарағанды<ref>[https://akorda.kz/kz/karagandy-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1401431 Қарағанды облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.</ref>, Түркістан<ref>[https://akorda.kz/kz/turkistan-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-140200 Түркістан облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.</ref> облыстарында; * 15 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақмола<ref>[https://akorda.kz/kz/akmola-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1404057 Ақмола облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.</ref> және Қостанай<ref>[https://akorda.kz/kz/kostanay-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1404539 Қостанай облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 14 қаңтар.</ref> облыстарында; * 16 қаңтар сағат 7:00-ден бастап Ақтөбе облысында<ref>[https://akorda.kz/kz/aktobe-oblysyndagy-totenshe-zhagdaydyn-kushin-zhoyu-turaly-1503357 Ақтөбе облысындағы төтенше жағдайдың күшін жою туралы] - ҚР Президентінің ресми сайты ''Akorda.kz'', 2022 жылғы 15 қаңтар.</ref>. * 19 қаңтар сағат 00:00-ден бастап Нұр-Сұлтан және Алматы қалаларында және Алматы, Атырау, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау облыстарында төтенше жағдайдың күші жойылды, яғни Қазақстанның барлық өңірі қалыпты өмірге оралып, шектеу шаралары тоқтатылды<ref>[https://www.inform.kz/kz/kazakstannyn-barlyk-onirinde-totenshe-zhagdaydyn-kushi-zhoyylady_a3887615 Қазақстанның барлық өңірінде төтенше жағдайдың күші жойылады]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 18 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === ӨКМ Операторы қызметінің тоқтатылуы === 2015 жылы құрылған «Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелері Операторы» ({{lang-ru|Оператор РОП}}) жинаған утилизациялық алымға елдегі автокөлік иелері жылдар бойы наразылық білдіріп, 2021 жылы әлеуметтік желілерде ''#НетУтильСбору'' қозғалысы пайда болды. [[Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Әлия Назарбаеваға]] қатысы болуы мүмкін бұл компания соңғы бес жылдың ішінде қазақстандықтардан 691,9 миллиард теңге қаражат жинаған. 2022 жылдың қаңтарындағы наразылық шараларынан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев уитилизациялық алымды жинаумен жеке компания айналыспауы керек деген мәлімдеме жасады<ref>[https://www.azattyq.org/a/31650244.html Назарбаевтың кіші қызымен байланысы бар делінген жеке компанияға бес жылда 692 млрд теңге қаражат түскен]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 12 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Президенттің тапсырмасымен ҚР Үкіметі 2022 жылдың 18 қаңтарында «ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің ведомстволық бағынысты ұйымдарының кейбір мәселелері туралы» қаулы қабылдады. Оған сәйкес, «ӨКМ Операторы» ЖШС-нің утилизациялық алымды жинау қызметі тоқтатылып, оның есебінен құрылған активтер мемлекетке берілетін болды. Өндірушілердің кеңейтілген міндеттемелерін (ӨКМ) әкімшілендіру функциялары «Жасыл даму» АҚ мемлекеттік ұйымына тапсырылды<ref>[https://www.inform.kz/kz/okm-operatory-budan-bylay-util-alymyn-zhinay-almaydy-ukimet-kaulysy_a3887773 «ӨКМ операторы» бұдан былай утиль алымын жинай алмайды - Үкімет қаулысы]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 19 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 26 қаңтарда бұрынғы экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Ахметжан Пірімқұлов пен «ӨКМ Операторы» ЖШС бұрынғы төрағасы Медет Құмарғалиев 2 ай мерзімге қамауға алынғаны белгілі болды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/crime/ekologiya-vitse-ministr-men-okm-operatoryi-basshyisyi-2-ayga-333071/ Экология вице-министрі мен "ӨКМ Операторы" басшысы 2 айға қамауға алынды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 26 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Сол күні Нұр-Сұлтан қаласында өз-өзіне қол жұмсаған «ӨКМ Операторы» ЖШС басқарушы директоры Руслан Шәмшиевтің мүрдесі табылды<ref>[https://informburo.kz/kaz/newskaz/rop-operatorynyng-baskharushy-direktory-oez-oezine-khol-zhumsady РОП операторының басқарушы директоры Руслан Шәмшиев өз-өзіне қол жұмсады]. ''Информбюро'', 26 қаңтар 2022 жыл.</ref>. == Назарбаев пен оның отбасының тағдыры == {{see also|Назарбаевтың жеке басына табыну}} [[Сурет:Nursultan Nazarbayev at the Enthronement of Naruhito (1).jpg|нобай|Нұрсұлтан Назарбаев]] Ондаған жылдар бойы билікті өз қолында ұстаған [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] 2019 жылы оған жақын деп саналатын Қасым-Жомарт Тоқаевқа [[Қазақстандағы президент сайлауы (2019)|билік тізгінін тапсырған болатын]], бірақ бұрынғы президент елдің саяси өміріне өз ықпалын сақтап қалды. 2022 жылдың қаңтарындағы оқиғалар кезінде Назарбаевтың жұрттың алдына шықпауы нағыз жұмбаққа айналды<ref name="WSJ">''Grove T., Marson J.'' [https://www.wsj.com/articles/mystery-surrounds-absence-of-kazakhstans-longtime-leader-as-protesters-challenge-state-he-built-11641639722 Mystery Surrounds Absence of Kazakhstan’s Longtime Leader as Protesters Challenge State He Built]. ''[[The Wall Street Journal]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Түрлі қауесеттерге сәйкес, ол [[Женева көлі]]нің жағалауында, [[Қытай]]да немесе [[Дубай]]да бас сауғалауы мүмкін. «Назарбаев қайтыс болды» деген де күдік туды. Бірақ көбісінің болжамы бойынша, бұрынғы президент өз атымен аталған Қазақстанның астанасында қалған<ref name="guardian">''Walker S.'' [https://www.theguardian.com/world/2022/jan/16/where-is-kazakhstans-former-longtime-leader-nursultan-nazarbayev Where is Kazakhstan’s former longtime leader Nursultan Nazarbayev?]. ''[[The Guardian]]'', 16 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Назарбаевтың баспасөз хатшысы 28 желтоқсаннан бері көзден таса болған бұрынғы президенттің Нұр-Сұлтан қаласында екенін мәлімдеді<ref name="tengri05"/>. Кейін белгілі болғандай, Назарбаев ҚР Қауіпсіздік кеңесі төрағасы лауазымын Тоқаевқа тапсырған. Халық арасында түрлі қауесет тарағаннан кейін Елбасының хатшысы бұны ол өз еркімен істеді деп сендірді<ref name="tengri06"/>. Оған қоса бұрынғы президенттің маңызды одақтастары өз лауазымдарынан айырыла бастады, Үкімет отставкаға жіберілді. Назарбаевтың тұсында Үкіметті басқарған ҰҚК төрағасы Кәрім Мәсімов «мемлекетке опасыздық жасады» деп қамауға алынып, Тоқаев тағайындаған адаммен ауыстырылды. Бұның барлығы Қазақстанда билік үшін астыртын күрес жүріп жатыр ма деген сұрақтың туындауына әкеп соқтырды. Кейбір бақылаушылардың пікірінше, Тоқаев халық арасында жаман атақты болған Назарбаевтан (шерушілер ''«Шал, кет!»'' деп ұрандаған болатын) өзін әрі ұстау үшін осы қадамдарға барған<ref name="WSJ"/>. Наразылық шаралары басталғаннан кейін сөйлеген сөздерінде Қасым-Жомарт Тоқаев Назарбаевтың атын атап, тікелей сынамағанымен, Қазақстанда [[Назарбаевтың жеке басына табыну|бұрынғы президенттің жеке басына табыну]] аяқталғанының белгілері байқалды. Талдықорғандағы тәртіпсіздіктер кезінде құлатылған Назарбаевтың ескерткіші орнына қойылған жоқ, шерушілер алып тастаған Алматыдағы [[Нұрсұлтан Назарбаев даңғылы (Алматы)|Назарбаев даңғылындағы]] көше белгілері қайта ілінген жоқ. Осы жағдайда елдің бетке ұстар азаматтары өздерінің Тоқаевқа адал екенін білдіруге асықты. «Назарбаевтың дәуірі аяқталғаны анық», — деп мәлімдеді көп жылдар бойы бұрынғы президенттің кеңесшісі болған [[Ермұхамет Қабиденұлы Ертісбаев|Ермұхамет Ертісбаев]] өзінің ''[[The Guardian]]''-ға берген сұхбатында<ref name="guardian"/>. 18 қаңтарда Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына [https://www.youtube.com/watch?v=K0ZSwtUV_bo үндеуін жариялады]. Өз сөзінде ол елде орын алған тәртіпсіздер үшін «экстремистік топтар» мен «террористерді» кінәлады, бұл оқиғалар кезінде қаза тапқандарға көңіл айтты. Тоқаевты қолдауға шақырып, оның «шұғыл шешімдерінің арқасында ел іргесі сөгілген жоқ» деді. Бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланған түрлі ақпаратқа жауап ретінде Назарбаев 2019 жылы Қасым-Жомарт Тоқаевқа билік тізгінін тапсырғанын еске салды, сол кезден бері [[Зейнеткерлік жасы|зейнеткер]] екенін, қазір Қазақстан астанасында демалып жатқанын айтты<ref>[https://elbasy.kz/kk/news/2022-01/kazakstan-respublikasynyn-tungysh-prezidenti-elbasy-nnazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына үндеуі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220118121835/https://elbasy.kz/kk/news/2022-01/kazakstan-respublikasynyn-tungysh-prezidenti-elbasy-nnazarbaevtyn-kazakstan-khalkyna |date=2022-01-18 }}. ''ҚР тұңғыш президенті — Елбасы Н. Назарбаевтың ресми сайты'', 18 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 19 қаңтарда белгілі болғандай, [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|ҚР Парламенті Мәжілісінің]] депутаттары «Қазақстан халықтары ассамблеясы», «Тұңғыш президент — Елбасы», «ҚР Қауіпсіздік кеңесі» туралы заңдарға арнайы түзету енгізуді қолдап, Нұрсұлтан Назарбаевтың [[Қазақстан халқы ассамблеясы]] мен Қауіпсіздік кеңесіне өмір бойы төраға болу құқығынан айыратын заң жобасын [[Қазақстан Парламентінің Сенаты|Сенатқа]] жолдаған. Енді бұл органдарға Қазақстан президенті төрағалық ететін болып шешілді<ref>[https://www.azattyq.org/a/31661397.html Мәжіліс Назарбаевты Қауіпсіздік кеңесін өмір бойы басқару құқығынан айыратын өзгерісті мақұлдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 19 қаңтар 2022 жыл</ref>. 2021 жылдың қарашасында «[[Нұр Отан]]»-ның төрағасы Назарбаев партияны ел президенті басқаруы тиіс деген мәлімдеме жасаған болатын<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/nazarbaev-nur-otan-partiyasyinyin-toragasyi-oklettgn-bered-330086/ Назарбаев Nur Otan партиясының төрағасы өкілеттігін береді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 23 қараша 2021 жыл.</ref>. 2022 жылдың 28 қаңтарында өткен «Нұр Отан» партиясының кезектен тыс XXI Съезінде Қасым-Жомарт Тоқаев бірауыздан партия төрағасы болып сайланды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-tokaev-nur-otan-partiyasyinyin-toragasyi-bolyip-333076/ Президент Тоқаев Nur Otan партиясының төрағасы болып сайланды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Съезде сөйлеген сөзінде мемлекет басшысы: «Тұңғыш Президенттің тарихи еңбегіне құрмет көрсетейік, оның жетістіктері мен қадір-қасиеттерін бірінші орынға қояйық, ал есептерді еліміздің болашақ басшыларына қалдырайық», — деді<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-elbasyi-turalyi-jumyis-stemeytn-adam-gana-333094/ Президент Елбасы туралы: Жұмыс істемейтін адам ғана қателеспейді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 28 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === Лауазымдарынан айырылған Назарбаев отбасының мүшелері === * Димаш Досанов ([[Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Әлия Назарбаева]]ның күйеуі) — «[[ҚазТрансОйл]]» бас директоры ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kaztransoyl-basshyisyi-dimash-dosanovtyin-oklet-merzmnen-332410/ "ҚазТрансОйл" басшысы Димаш Досановтың өкілеті мерзімінен бұрын тоқтатылды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қайрат Шәріпбаев ([[Дариға Нұрсұлтанқызы Назарбаева|Дариға Назарбаева]]ның бейресми күйеуі) — «[[Қазақгаз]]» ҰК АҚ басқарма төрағасы ретіндегі өкілеттігі мерзімінен бұрын тоқтатылды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kayrat-sharpbaev-qazaqgaz-uk-basshyisyi-kyizmetnen-kett-332409/ Қайрат Шәріпбаев QazaqGaz ҰК басшысы қызметінен кетті]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 15 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * [[Тимур Асқарұлы Құлыбаев|Тимур Құлыбаев]] ([[Динара Нұрсұлтанқызы Құлыбаева]]ның күйеуі) — [[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының]] төрағасы ретіндегі өкілеттігін доғарды<ref>''Қапаш Г.'' [https://egemen.kz/article/301371-qulybaev-qyzmetinen-ketti Құлыбаев қызметінен кетті]. ''[[Егемен Қазақстан]]'', 17 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * [[Самат Сатыбалдыұлы Әбіш|Самат Әбіш]] (Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісі) — [[Қазақстан Республикасы Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті|ҚР Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті]] төрағасының бірінші орынбасары лауазымынан босатылды<ref>[https://www.inform.kz/kz/samat-abish-ukk-toragasynyn-birinshi-orynbasary-lauazymynan-bosatyldy_a3886719 Самат Әбіш ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары лауазымынан босатылды]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 17 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Дариға Назарбаева — [[Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжiлiсі|Мәжіліс]] депутаты болған Назарбаевтың қызы қаңтар айының басынан бері [[Қазақстан Республикасының Парламенті|Парламентте]] көрінген жоқ. Ресми мәлімет бойынша, ол [[Коронавирустық инфекция Covid-19|коронавирус]] індетіне шалдығып, өз үйінде демалған. Кейін Дариға Нұрсұлтанқызының қаңтар айының аяғына дейін жалақысы сақталмайтын демалыста болатыны белгілі болды<ref>[https://sputnik.kz/society/20220117/19161607/Dariga-Nazarbaeva-demalys.html Дариға Назарбаева қаңтар айының соңына дейін демалыста болады]. ''Sputnik Kazakhstan'', 17 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Айдың аяғында өткен «Нұр Отан»-ның кезектен тыс Съезінде ол партияның саяси кеңесінің құрамынан шығарылды<ref>[https://inbusiness.kz/kz/last/dariga-nazarbaeva-nur-otan-partiyasynyn-sayasi-kenesinin-kuramynan-shygaryldy Дариға Назарбаева Nur Otan партиясының саяси кеңесінің құрамынан шығарылды]. ''inBusiness.kz'', 28 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 25 ақпанда Дариға Назарбаева Мәжіліс депутаты өкілеттігін тоқтатқаны туралы үндеу жариялады<ref>[https://www.zakon.kz/6007864-dariga-nazarbaeva-mzhilisten-ketedi.html Дариға Назарбаева Мәжілістен кетеді]. ''Zakon.kz'', 25 ақпан 2022 жыл</ref>. * Берік Имашев — 25 қаңтарда Дариға Назарбаеваның құдасы [[Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы|ҚР Орталық сайлау комиссиясының]] төрағасы қызметінен босатылды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31669867.html Тоқаев Назарбаеваның құдасын қызметтен босатты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 25 қаңтар 2022 жыл</ref>. == Оқиғалар хроникасы == === 2 қаңтар === * Жаңаөзенде наразы тұрғындар сұйытылған табиғи газдың бағасын төмендетуді талап етіп, автокөлік жолын бөгеп тастады<ref name="azattyq1"/>. * Маңғыстау өңіріндегі шерушілерге газ бағасы бұрынғы деңгейге түспейтіні айтылды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31636415.html Жаңаөзендегі наразылыққа билік жауабы: сұраныс өсірген газ бағасы бұрынғы қалпына қайта келмейді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 2 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 3 қаңтар === * Нұр-Сұлтан қаласында полиция Жаңаөзендегі шерушілерге қолдау көрсетіп, көшеге шыққан бір топ адамды ұстады. Алматыдағы Республика және Астана алаңы жабылды<ref>[https://www.azattyq.org/a/almaty-nur-sultan-protests/31637104.html Астанада кемі екі жерде полиция адамдарды ұстап әкетті, Алматыда алаңдар жабылды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Премьер-министр [[Асқар Ұзақбайұлы Мамин|Асқар Маминның]] бастауымен Маңғыстаудағы әлеуметтік-экономикалық жағдайды қарастыратын комиссия құрылды<ref name="azattyq4">[https://www.azattyq.org/a/31637186.html Үкімет Жаңаөзендегі жұрттың талабы бойынша комиссия құрды, халық наразылығына "құқықтық баға беретінін" ескертті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Шымкенттегі орталық алаңдардың күзеті күшейтілді<ref>[https://www.azattyq.org/a/31637213.html Шымкент полициясы белсенділерді үйінен шығармай тастады, көшеде күзет күшейді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Жаңаөзенде наразылық шарасына жиналған адамдардың саны 3 мыңға жетті. Келіссөз жүргізуге келген облыс әкімі Ноғаевты шерушілер қуып жіберді<ref name="azattyq5">[https://www.azattyq.org/a/31637750.html Жаңаөзендегі наразы топ облыс әкімі Ноғаевты жиыннан қуып жіберді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтөбенің орталық алаңында жүзге жуық адам жиналды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31637458.html Ақтөбеде жүз шақты адам жиналып, Жаңаөзендегі наразылыққа қолдау білдірді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 3 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев сұйытылған газ бағасының өсу себебінің халыққа дұрыс түсіндірілмегенін айтты. Бағаның бұрынғы қалпына қайтып келмейтіні тағы да қайталанды. Сұйытылған газдың бағасы 85—90 теңгеге дейін төмендетілетін болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31637841.html Энергетика министрі "жұмыста олқылықтар болғанын" мойындады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 4 қаңтар === * Жаңаөзен мен Ақтау қалаларының алаңдарында сұйытылған газ бағасын төмендетуді талап еткен жұрт тарқамай, шеруін жалғастырды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31638443.html "Үкімет отставкаға кетсін! Шал кет!" Ақтау мен Жаңаөзенде халық алаңнан тарқамады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Жаңаөзенде бастау алған шерулерді қолдамақ болған алматылық белсенділер жауапқа тартылып, қамауға алынды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31638416.html Алматыда "Жаңаөзендегі наразылықты қолдамақ болған" белсенділер жауапқа тартылды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * [[Теңіз мұнай кен орны]]ның жүздеген жұмысшылары маңғыстаулықтарды қолдап, митингіге шықты<ref>[https://www.azattyq.org/a/31638559.html Теңіз кенішінде жұмысшылар Жаңаөзенді қолдап, жұмысты тоқтатты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматы, Нұр-Сұлтан, Шымкент және Ақтөбе қалаларында ондаған адам қамауға алынды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31638483.html Қазақстанның бірнеше қаласында ондаған адам ұсталды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Үкімет комиссиясы Маңғыстау облысындағы наразы халықпен келіссөз жүргізе бастағаны белгілі болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31638772.html Үкімет Маңғыстау облысында наразылардың бастама тобымен "келіссөз жүргізіп жатқанын" хабарлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтөбелік шерушілер полиция шебін бұзып, облыстық әкімдікке қарай бет алды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31638812.html Ақтөбеде наразылар полиция шебін бұзып, әкімдікке қарай өтті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Таразда көшеге шыққан наразы адамдар журналистермен қоса қамауға алынды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639007.html Таразда Жаңаөзендегі наразыларды қолдаған журналистерді полиция алып кетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Сол күні облыс әкімдігінің ғимараты мен қала орталығындағы бір банктың ғимараты бүлінді, 10-нан аса полиция көлігінің қиратылғаны мәлім болды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/events/saparbaev-tarazda-ortengen-kolkter-men-bulngen-gimarattar-331812/ Сапарбаев Таразда өртенген көліктер мен бүлінген ғимараттар туралы айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтауда премьер-министрдің орынбасары Ералы Тоғжанов сұйытылған газдың бір литрі 50 теңге болатынын мәлімдеді, бірақ наразы халық одан кейін тарқамады<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639090.html Үкімет Маңғыстауда сұйытылған газ 50 теңге болатынын хабарлады, бірақ митинг тарқайтын түрі жоқ]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматыда 150 жуық адам қамауға алынды<ref name="azattyq2"/>. * «Нұр Отан» депутаты Берік Әбдіғалиұлы үкіметтің отставкасын талап етті<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639161.html "Нұр Отан" партиясынан сайланған депутат Берік Әбдіғалиұлы үкіметтің отставкасын талап етті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қасым-Жомарт Тоқаев [[Twitter]]-де «ел тұтастығы мен бірлігіне сызат түсіруді көздейтін деструктивті топтардың үндеуіне құлақ аспауға» шақырды<ref name="azattyq6">[https://www.azattyq.org/a/31639138.html Тоқаев наразыларды "ел тұтастығына сызат түсіруді көздейтін топтардың үндеуіне құлақ аспауға" шақырды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Атырауда 5 мыңнан астам тұрғын Исатай мен Махамбет орталық алаңына жиналып, олар жаңаөзендіктерге қолдау білдірді<ref>[https://azh.kz/kz/news/view/55650 Исатай мен Махамбет алаңындағы наразылық]. ''Ақ Жайық'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Шымкентте бірнеше мың адам жиналып, жаңаөзендіктерге қолдау көрсетті<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639208.html Шымкентте "Шал кет!" деп ұрандаған бірнеше мың адам әкімдікке қарай бет алды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 4 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 4 қаңтардан 5-іне ауған түні полицияның арнайы жасақтары Нұр-Сұлтан қаласындағы шерушілердің кейбірін ұстап, қамауға алды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639458.html Астанада полиция наразыларды аяусыздықпен жаппай ұстап әкетті]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 5 қаңтар === * 5 қаңтар күні таңертең Қазақстан президенті Үкімет отставкасын қабылдағаны туралы белгілі болды<ref name="azattyq3"/>. * Қасым-Жомарт Тоқаев кадрлық өзгерістер жасады. Мұрат Нұртілеу ҰҚК төрағасының бірінші орынбасары етіп тағайындалды. Ерлан Қарин мемлекеттік хатшы атанды (Қырымбек Көшербаевтың орнына). Премьер-министр міндетін уақытша Әлихан Смайылов атқаратын болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639949.html Тоқаев президент әкімшілігі және ҰҚК-да бірқатар кадрлық өзгерістер жасады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматыдағы «Алтын Орда» базарының маңында қымбатшылыққа қарсы шеруге шыққан адамдарға арнайы жасақ наразыларға шулы граната қолданып, резеңке оқ атты<ref>[https://www.azattyq.org/a/31639979.html "Алтын Орда" маңында арнайы жасақ наразыларға шулы граната қолданып, резеңке оқ атты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 5 қаңтардан бастап 19 қаңтарға дейін Маңғыстау облысы мен Алматы қаласында төтенше жағдай енгізілгені белгілі болды<ref name="azattyq7">[https://www.azattyq.org/a/31639957.html Алматы әкімі: Арандатушылар мен экстремистер ұсталып жатыр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ішкі істер министрлігі Қазақстан бойынша «қоғамдық тәртіпті бұзған» 200-ден астам адамның ұсталғанын хабарлады<ref>[https://www.azattyq.org/a/31640002.html ІІМ түрлі аймақта 200-ден астам адамның ұсталғанын хабарлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Төтенше жағдай Алматы облысында да жарияланды<ref name="azattyq8">[https://www.azattyq.org/a/31640121.html Тоқаев Алматы облысында төтенше жағдай жариялады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтөбеде әкімдік алдында жиналған наразы халық әкімдік ғимаратын басып алуға талпынды. Полиция шерушілерге қарсы көз жасаурататын газ қолданды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31640174.html Ақтөбеде әкімдікті басып алмақ болған наразыларға полиция газ шашты]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматыдағы «Сайран» автовокзалына жақын орналасқан «Нұр Отан» партиясының ғимараты өртке оранды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31640150.html Алматыда "Нұр Отан" ғимараты өртеніп жатыр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Сағат 16:00-де Нұр-Сұлтан қаласында төтенше жағдай жариялады. Коменданттық сағат 23:00—07:00 аралығында болатын болды<ref name="azattyq9">[https://www.azattyq.org/a/31640426.html Нұр-Сұлтанда төтенше жағдай жарияланды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қазақстан аумағында Интернет желісі өшіріліп, телефон байланысы нашарлап кетті<ref name="azattyq11">[https://www.azattyq.org/a/31640540.html Елде интернет өшіп, байланыс нашарлады. Азаттық сайты ашылмай қалды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Бір топ адам [[Халықаралық Алматы әуежайы]]н басып алғаны белгілі болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31640858.html Алматыда белгісіз адамдар тобы әуежайды басып алғаны хабарланды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Шерушілер Алматы қаласының әкімдігін басып алуға талаптанғаннан кейін оның ғимараты өртке оранды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/events/sherushler-almatyi-akmdgne-basyip-kruge-areket-jasadyi-331834/ Шерушілер Алматы әкімдігіне басып кіруге әрекет жасады, ғимарат өртенді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қасым-Жомарт Тоқаев осыған дейін Нұрсұлтан Назарбаев басқарып келген Қауіпсіздік кеңесінің басшылығын өз қолына алды<ref name="azattyq12">[https://www.azattyq.org/a/31645830.html Үкібай "Назарбаев Қауіпсіздік кеңесі төрағалығын Тоқаевқа өз еркімен бергенін" айтады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматыда 120-дан астам автокөлік өртелгені белгілі болды. Қалалық полиция департаментінің хабарлауынша, бұл сәтке дейін 120 дүкен мен сауда нысандары, 180 қоғамдық тамақтану орындары, 100-ге жуық шағын және орта бизнес кеңселері қиратылған<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/events/120-dan-asa-kolk-ortend-taymerdenov-kala-turgyindaryina-331843/ "120-дан аса көлік өртенді". Таймерденов қала тұрғындарына үндеу жасады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қазақстанның барлық аймағында 5—19 қаңтар аралығында төтенше жағдай енгізілді<ref name="azattyq10">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstanda-totenshe-jagday-rejim-engzld-331850/ Қазақстанда төтенше жағдай режимі енгізілді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 6 қаңтар === * Қасым-Жомарт Тоқаев ҚР Қауіпсіздік кеңесінің жиынын өткізіп, [[Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы]] (ҰҚШҰ) басшыларынан көмек сұрағанын мәлімдеді<ref name="azattyq13">[https://www.azattyq.org/a/31641186.html Тоқаев "террористік банда" туралы айтып, ҰҚШҰ-дан көмек сұрағанын жеткізді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының төрағасы Армения премьер-министрі [[Никол Пашинян]] Қазақстанға әскер жіберетінін ресми түрде растады<ref>[https://www.azattyq.org/a/31641888.html ҰҚШҰ Қазақстанға әскер жібереді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтөбедегі шерушілер жергілікті билікпен келіссөз барысында өздерін «террорист» деп атауға қарсы екенін мәлімдеді<ref>[https://www.azattyq.org/a/31642135.html Ақтөбеде демонстранттар әкімдікпен келіссөз жүргізіп жатыр, олар өздерін "террорист" деп атауға қарсы]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 6 қаңтарға қараған түні Шымкентте бір топ адам әкімдікті басып алғысы келіп, атыс дауысы естілген. Сауда үйі, банкоматтар тоналған<ref>[https://www.azattyq.org/a/31642114.html Шымкентте 30 шақты көлік, 5 автобус өртенген. Бүлінген әкімдікті жасақ күзетіп тұр, демонстранттар жоқ]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Талдықорғанда әкімдік пен полиция басқармасы наразылық шарасына қатысқандардың қолына өтті, қалада [[тонаушылық]] басталды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31642185.html Нұр-Сұлтанда жағдай қалыпты, Семейде байланыс жоқ, Талдықорғанда әлдекімдер әкімдікті басып алған]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтау көшелеріне шыққан наразы халық тарамай, шетелдік әскерилердің келуіне қарсы екенін жариялады. Жаңаөзендік шерушілер де тарқаған жоқ<ref>[https://www.azattyq.org/a/31642193.html Ақтау мен Жаңаөзенде демонстранттар алаңда тұр. Жұрт интернетті қосуды талап етеді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматыдағы Республика алаңында шерушілерге қарсы оқ атылғаны мәлім болды, бір адам қаза тапты<ref>[https://www.azattyq.org/a/31642421.html Алматыда алаңда тұрған адамдарға пулеметтен оқ ата бастады. Қаза тапқандар мен жараланғандар бар]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Арнайы операцияның нәтижесінде тәртіп сақшылары Алматы әуежайын қайтарды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyidagyi-arnayyi-operatsiya-basyip-alyingan-auejay-331857/ Алматыдағы арнайы операция: басып алынған әуежай құқық қорғау органдарының иелігіне өтті]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 7 қаңтар === [[Сурет:Military helicopters flying over Aqtobe, January 7, 2022.jpg|нобай|Ақтөбе қаласының үстінен ұшқан әскери тікұшақтар, 7 қаңтар.]] * 7 қаңтар күні таңертең Қасым-Жомарт Тоқаев лаңкестікке қарсы штабтың жиынын өткізді, оған президент әкімшілігінің, Қауіпсіздік кеңесінің және күш құрылымдарының басшылары қатысқан<ref>[https://www.azattyq.org/a/31643396.html Тоқаев "контртеррористік штаб" отырысын өткізіп, "конституциялық тәртіп негізінен қалпына келді" деді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 6 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтөбе қаласындағы шерушілерге қарсы күш қолданылып, облыстық әкімдік маңындағы митинг таратылды. Жезқазғандағы наразы халық өз еркімен тарағаны мәлім болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31643581.html 7 қаңтар түске дейінгі ахуал: Ақтөбе, Жезқазған, Қарағанды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Тоқаев теледидар арқылы үндеуінде Алматыға шабуыл жасаған содырларға «ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін» айтты<ref>[https://www.azattyq.org/a/31643609.html Тоқаев "ескертусіз оқ атуға бұйрық бергенін" айтып, елдегі ахуалға "еркін баспасөзді", "демагогтарды" кінәлады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * [[Беларусь]] басшысы [[Александр Григорьевич Лукашенко|Александр Лукашенко]] Нұрсұлтан Назарбаевпен телефон арқылы Қазақстандағы жағдайды талқылағаны белгілі болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31644278.html БелТА Лукашенконың Назарбаевпен сөйлескенін жазды. Бірақ Назарбаевтың қайда екені әлі белгісіз]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қазақстан мен Қырғызстан арасындағы шекара жабылып, қазақстандықтарды көрші елге өткізу тоқтатылды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31644896.html Қазақ-қырғыз шекарасында Қазақстан азаматтарын Қырғызстанға өткізбей жатыр]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 8 қаңтар === [[Сурет:Blocked central street of Aqtobe, January 8, 2022.jpg|нобай|Полиция бөгеп қойған Ақтөбе қаласының орталық даңғылы.]] * [[Human Rights Watch]] құқық қорғау ұйымы Қазақстан билігін «ескертусіз ату» бұйрығынан бас тартуға шақырды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31644322.html HRW Қазақстан билігін "ескертусіз ату" бұйрығынан бас тартуға шақырды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы [[Кәрім Қажымқанұлы Мәсімов|Кәрім Мәсімов]]тің 6 қаңтар күні ұсталып, уақытша қамау изоляторына қамалғаны белгілі болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31644786.html Ұлттық қауіпсіздік комитетінің бұрынғы төрағасы Кәрім Мәсімов ұсталды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Назарбаевтың баспасөз хатшысы Айдос Үкібай 28 желтоқсаннан бері жұрт алдына шықпаған бұрынғы президенттің Нұр-Сұлтан қаласында екенін мәлімдеді<ref name="tengri05">[https://www.azattyq.org/a/31644819.html Үкібай Назарбаевтың "Нұр-Сұлтан қаласында екенін" жазды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ақтауда шеруге шыққандардың басым бөлігінің үйлеріне тарап, Ынтымақ алаңы босағаны белгілі болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31644946.html Ақтаудағы митингіге жиналғандардың басым бөлігі тарап кетті, алаңда оншақты адам қалды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанға ҰҚШҰ әскерлерінің кіргізілгенін байланысты мәлімдеме жасады<ref>[https://www.azattyq.org/a/31645004.html Блинкен: Орыстар үйлеріңізге кірсе, кейде оларды шығару өте қиын болады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Жаңаөзеннің орталық алаңына наразылық білдіруге шыққан жұрттың көпшілік тарап кетті. Бес күнге созылған наразылық шарасының барысында тәртіпсіздік орын алмаған, мүлкі тоналмаған<ref>[https://www.azattyq.org/a/31645086.html Жаңаөзенде митингіде тұрған жұрттың басым көпшілігі тарады, алаңда ондаған адам қалды]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * [[Еуропа одағы]]ның сыртқы саясат қызметінің басшысы Жозел Боррель Қазақстандағы жағдайға қатысты пікір айтып, ЕО мәселені бейбіт жолмен шешуге көмектесуге дайын екенін мәлімдеді<ref>[https://www.azattyq.org/a/31646154.html ЕО Қазақстанды адам құқығын сақтауға шақырып, елге көмектесуге дайын екенін білдірді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қасым-Жомарт Тоқаев 10 қаңтарды Жалпыұлттық аза тұту күні болатынын жариялады<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-tokaev-jalpyiulttyik-aza-tutu-kunn-jariyaladyi-331889/ Президент Тоқаев жалпыұлттық аза тұту күнін жариялады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 8 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 4404 адам ұсталғаны белгілі болды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstanda-4404-adam-ustaldyi-m-331885/ Қазақстанда 4404 адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 8 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 9 қаңтар === [[Сурет:CSTO collective peacekeeping forces in Kazakhstan 2022-JAN-10, Russian BTR-82A (APC) in Almaty Airport.jpg|нобай|ҰҚШҰ әскери машинасы, Алматы.]] * Ресми дереккөздерде жарияланған 164 адамның қаза тапқаны туралы ақпаратты ҚР Денсаулық сақтау министрлігі жоққа шығарды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31646008.html Қазақстан билігі 164 адамның қазасы жайлы ақпаратты жоққа шығарып, "техникалық қателік" деді]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Мемлекеттік телеарналарда Қырғыстаннан «ақша үшін митингіге қатысуға келген жұмыссыз» деп көрсетілген адам негізінде Алматыға концерт қоюға келген қырғыстандық музыкант Викрам Рузахунов екені белгілі болды<ref>[https://www.azattyq.org/a/31646098.html Қазақстан арналары "митингіге Қырғызстаннан келген жұмыссыз адамды" көрсетті. Бұған Бішкек нота жолдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 9 қаңтарға дейін ел бойынша тәртіпсіздікке қатысып, қамауға алынған адамдардың саны 5 мыңнан асты<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/m-kazakstanda-5-myinnan-asa-adam-tutkyindaldyi-331914/ ІІМ: Қазақстанда 5 мыңнан аса адам тұтқындалды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 9 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Президент Тоқаев тәріпсіздіктер кезінде қаза болған полиция қызметкерлері мен әскерилерді (жалпы 16 адам) мемлекеттік наградалармен марапаттады<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/prezident-tokaev-kaza-bolgan-politseyler-men-askerilerd-331964/ Президент Тоқаев қаза болған полицейлер мен әскерилерді наградтады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 10 қаңтар === [[Сурет:Контртеррористическая операция в Алматы.jpg|нобай|Алматы көшесіндегі әскерилер.]] * 10 қаңтар — Жалпыұлттық аза тұту күні<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/bugn-kazakstanda-jalpyiulttyik-aza-tutu-kun-331977/ Бүгін Қазақстанда Жалпыұлттық аза тұту күні]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қазақстандық тәртіп сақшылары қамауға алған адамдардың саны 7939 жетті<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kazakstanda-8-myinga-juyik-adam-ustaldyi-m-331993/ Қазақстанда 8 мыңға жуық адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматы қаласының әкімі Бақытжан Сағынтаев қаланың тыныс-тіршілігін қалыпқа келтіру жұмыстары басталғанын хабарлады<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/sagyintaev-almatyidagyi-jagday-boyyinsha-malmdeme-jasadyi-331989/ Сағынтаев Алматыдағы жағдай бойынша мәлімдеме жасады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматы қаласының комендатурасы Сайын — Райымбек — Карьерная — Жандосов көшелерінің аумағы және Абай — Достық — Әл-Фараби — Желтоқсан көшелерінің аумағы қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді. Әуезов, Алатау және Медеу аудандарын тазарту жұмыстары жалғасын тапты<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyi-komendaturasyi-kay-kosheler-kyilmyiskerlerden-331980/ Алматы комендатурасы қай көшелер қылмыскерлерден тазартылғанын айтты]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * 10 қаңтарға дейін Қазақстан бойынша тәртіпсіздікке қатысқан 7939 адам ұсталғаны белгілі болды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kazakstanda-8-myinga-juyik-adam-ustaldyi-m-331993/ Қазақстанда 8 мыңға жуық адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің өкілі елдегі ахуалдың тұрақтанғанын және бақылауға алынғанын мәлімдеді. Алматы, Қызылорда, Талдықорған және Тараз қалаларындағы басып алынған барлық әкімшілік нысандар босатылғаны, аса маңызды стратегиялық нысандар мен қару және оқ-дәрілер сақталатын жерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз етілгені юелгілі болды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukk-kay-kalalarda-terrorister-basyip-algan-nyisandar-332011/ ҰҚК қай қалаларда террористер басып алған нысандар босатылғанын хабарлады]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қазақстан, Ресей, Тәжікстан және Беларусь президенттері, Армения премьер-министрі, Қырғызстанның Президент әкімшілігінің басшысы және ҰҚШҰ бас хатшысы қатысқан Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының онлайн-сессиясы басталды<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukshuonlayn-sessiyasyi-br-minut-unszdkten-bastaldyi-332029/ ҰҚШҰ онлайн-сессиясы бір минут үнсіздіктен басталды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропа кеңесінің төрағасы Шарль Мишельмен келіссөз жүргізді<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/tokaev-europalyik-kenes-toragasyimen-kelssoz-jurgzd-332071/ Тоқаев Еуропалық кеңес төрағасымен келіссөз жүргізді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === 11 қаңтар === * 11 қаңтарға дейін тәртіпсіздікке қатысқан 9900 адам ұсталғаны белгілі болды<ref name="tengri02">[https://kaz.tengrinews.kz/crime/kazakstanda-10-myinga-juyik-adam-ustaldyi-m-332095/ Қазақстанда 10 мыңға жуық адам ұсталды - ІІМ]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * [[Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы|«Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасының]] мәліметіне сәйкес, тәртіпсіздіктер кезінде бизнеске келтірілген шығынның жалпы сомасы 95,3 миллиард теңгені құраған<ref name="tengri03">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/kazakstandagyi-tartpszdkter-bizneske-95-milliard-tengeden-332100/ Қазақстандағы тәртіпсіздіктер: бизнеске 95 миллиард теңгеден аса шығын келді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Алматы комендатурасы Әуезов, Алатау және Медеу аудандарының аумағы, «Өжет» ықшамауданы мен Алматы халықаралық әуежайына шекаралас аумақ қылмыскерлерден тазартылғанын мәлімдеді<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/almatyida-tagyi-brneshe-audan-kyilmyiskerlerden-tazartyildyi-332083/ Алматыда тағы бірнеше аудан қылмыскерлерден тазартылды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. * Мәжіліс отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев ҰҚШҰ сарбаздары екі күннен кейін елдеріне қайтарыла бастайтынын мәлімдеді<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ukshu-btmgerler-ek-kunnen-keyn-elderne-kayta-bastaydyi-332118/ ҰҚШҰ бітімгерлері екі күннен кейін елдеріне қайта бастайды]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 11 қаңтар 2022 жыл.</ref>. == Шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың реакциясы == === АҚШ === 7 қаңтарда АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен Қазақстанда орын алған тәртіпсіздіктерден кейін елге ҰҚШҰ әскерлерінің енгізілуін құптамайтыны туралы мәлімдеме жасады. Оның айтуынша, Қазақстан билігінің сырттан көмек сұрамай және бейбіт шерушілердің құқықтарын бұзбай елдегі тәртіпті сақтап қалуға мүмкіндігі болған<ref>''Дельфинов А., Кропман В.'' [https://www.dw.com/ru/protesty-v-kazahstane-zaderzhanija-v-rf-za-podderzhku-demonstrantov/a-60353680 Протесты в Казахстане: госсекретарь США прокомментировал ввод контингента ОДКБ]. ''Deutsche Welle'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 25 қаңтарда АҚШ-ның [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]] (ЕҚЫҰ) жанындағы тұрақты өкілі Майкл Карпентер қаңтар оқиғалары кезінде қаза тапқан қазақстандықтардың отбасыларына көңіл айтты. Ол Қазақстан билігін тергеудің ашықтығын және қажетті заңды рәсімдердің сақталуын қамтамасыз етуге, сондай-ақ бейбіт наразылық білдірген адамдарды зорлық-зомбылық пен тонауға қатысушылардан ажыратуға, ұсталғандардың барлық санаттары үшін тиісті процесті қамтамасыз етуге шақырды<ref name="osce">[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/ulyibritaniya-men-aksh-oklder-kazakstandagyi-kantar-okigasyi-332916/ Ұлыбритания мен АҚШ өкілдері Қазақстандағы қаңтар оқиғасы туралы пікір білдірді]. ''[[Tengrinews.kz]]'', 25 қаңтар 2022 жыл.</ref>. {{quote|Біз Қазақстан халқының тұрақтылығы мен оның конституциялық құрылымына, сондай-ақ олардың осы дағдарыстан шыға алатынына сенеміз.| ''Майкл Карпентер''}} === Еуропа одағы === 19 қаңтар күні Еуропа парламентінде Қазақстанда орын алған наразылық шаралары талқыға салынды. Сөз сөйлеген еуродепутаттардың көбісі бұл оқиғаларға байланысты тәуелсіз халықаралық тергеу жүргізуді талап етті, Қазақстан билігі жариялаған тұжырымдарға сенбейтінін мәлімдеді. Бірқатар депутаттар адам құқықтарының бұзылуына қатысы бар қазақстандық шенеуніктерге қарсы санкция енгізуге шақырды. Еврокомиссар Стелла Кириакидес Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев саяси реформалар өткізіп, елді демократияландыру керек деп мәлімдеді<ref>''Шейко Ю.'' [https://www.dw.com/ru/chto-v-evroparlamente-dumajut-o-sobytijah-v-kazahstane/a-60494090 Что в Европарламенте думают о событиях в Казахстане]. ''Deutsche Welle'', 20 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 20 қаңтарда Еуропа парламенті [https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/RC-9-2022-0065_EN.html қаңтар оқиғасына қатысты қарарды] қабылдады. Оны 671 депутаттың 589-ы қолдап, 35-і қарсы шығып, 47-сі қалыс қалды. Қарарда 27 тармақтан тұратын мәлімдеме жасалған. Оның ішінде құқық қорғау ұйымдарын саяси себеппен қудаламау, адамдардың бейбіт жиналуына кедергі келтірмеу, жосықсыз ұстау мен азаптауды доғару, адам құқығына қарсы қылмыстарға жауаптыларға жеке санкция салу секілді талаптар бар<ref>[https://www.azattyq.org/a/zhauapty-shendilerge-sanktsiya-europarlament-qazaqstandagy-zhagdaidy-talqylap-qarar-usyndy/31663143.html "Жауапты шенділерге санкция". Еуропарламент Қазақстандағы жағдайды талқылап, қарар қабылдады]. ''[[Азаттық радиосы]]'', 20 қаңтар 2022 жыл.</ref>. Тоқаев бұл қарардың «әділетсіз» екендігін, оған «жайбарақат» қарайтынын айтты, қаңтар оқиғаларына халықаралық тергеу жүргізуді қажет деп санамайтынын мәлімдеді<ref>[https://www.inform.kz/kz/kasym-zhomart-tokaev-europarlamenttin-kazakstan-turaly-kararyna-pikir-bildirdi_a3892663 Қасым-Жомарт Тоқаев Еуропарламенттің Қазақстан туралы қарарына пікір білдірді]. ''[[ҚазАқпарат]]'', 29 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === Ұлыбритания === [[Ұлыбритания]]ның ЕҚЫҰ жанындағы тұрақты өкілі Нил Буш Қазақстанда орын алған оқиғаларға қатты алаңдайтынын жеткізіп, қаза тапқандардың отбасыларына көңіл айтты. Ол зорлық-зомбылық пен мүлікті жоюды айыптап, Қазақстандағы реформаларды, қауіпсіздік пен өркендеуді қамтамасыз ету шараларын қолдауға Ұлыбритания дайын екенін мәлімдеді<ref name="osce"/>. === ЕҚЫҰ === 5 қаңтар күні тәртіпсіздіктер басталғаннан кейін [[Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы]]ның төрағасы Збигнев Рау Қазақстандағы жағдайға алаңдайтыны туралы мәлімдеме жасап, қақтығысты тоқтатып, келіссөздер өткізуге шақырды<ref>[https://twitter.com/RauZbigniew/status/1478703043298406410 Zbigniew Rau]. ''[[Twitter]]'', 5 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 10 қаңтарда Збигнев Рау ҚР сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен телефон арқылы сөйлесіп, ЕҚЫҰ міндеттемелерін, оның ішінде адам құқықтарына байланысты міндеттемелерді сақтауды өтінді<ref>[https://twitter.com/RauZbigniew/status/1480522100586733568 Zbigniew Rau]. ''[[Twitter]]'', 10 қаңтар 2022 жыл.</ref>. === Human Rights Watch === 7 қаңтарда [[Human Rights Watch]] ұйымы Қазақстан билігін ескертусіз оқ атуға берілген бұйрықтан дереу бас тартуға шақырды<ref>[https://www.hrw.org/news/2022/01/07/kazakhstan-cancel-shoot-without-warning-order Kazakhstan: Cancel ‘Shoot Without Warning’ Order]. ''[[Human Rights Watch]]'', 7 қаңтар 2022 жыл.</ref>. 26 қаңтарда жарияланған HRW мақаласына сәкес, 4—6 қаңтар аралығында Қазақстан қауіпсіздік күштері кем дегенде 4 жағдайда адамның өліміне әкелуі мүмкін күш қолданған. Мысалға, Алматыдағы президент резиденциясының маңында түсірілген бейнежазбалардан жарақаттанған 19 адам және қаза тапқан болуы мүмкін 10 адам анықталған. Осыған байланысты HRW Біріккен Ұлттар Ұйымынан, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымынан және Еуропа одағынан қаңтар оқиғаларына байланысты тәуелсіз және бәйтарап тергеу жүргізу мақсатында Қазақстан үкіметіне қысым жасауды талап етті<ref>[https://www.hrw.org/news/2022/01/26/kazakhstan-killings-excessive-use-force-almaty Kazakhstan: Killings, Excessive Use of Force in Almaty]. ''[[Human Rights Watch]]'', 26 қаңтар 2022 жыл.</ref>. == Сондай-ақ қараңыз == * [[Желтоқсан көтерілісі]] * [[Жаңаөзен оқиғасы (1989 жыл)]] * [[Жаңаөзен оқиғасы (2011 жыл)]] == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} == Сілтемелер == {{commons|Category:2022 Kazakh protests|2022 Kazakh protests}} * ''Қайыртайұлы М., Жаңқатов А.'' [https://www.azattyq.org/a/kazakhstan-protests-and-riots-january-2022/31661887.html Қаңтар көтерілісі. Арнайы репортаж]. ''Азаттық Радиосы'', 20 қаңтар 2022 жыл. * [https://www.youtube.com/watch?v=8ngO2PWOcmk «Қасіретті қаңтар. Оқиға қалай өрбіді?» деректі фильмі]. ''Хабар'', 27 қаңтар 2022 жыл. * ''Көпжасар Е.'' [https://www.youtube.com/watch?v=u-9gWo-46hs Атылған оқ, төгілген қан, қираған қала. Қаңтарда бүлік салған кімдер?] ''31 арна'', 30 қаңтар 2022 жыл. * ''Мазоренко Д., Қайсар А.''. [https://vlast.kz/vlast-qazaqsha/48302-narazylyktan-drbelege-dejin-kazakstanny-dildik-pen-zaksy-mir-sin-kresi.html Наразылықтан дүрбелеңге дейін: Қазақстанның әділдік пен жақсы өмір үшін күресі]. ''Vласть'', 27 қаңтар 2022 жыл. * ''Пивоваров А.'' [https://www.youtube.com/watch?v=DarLZ1J_jjE Почему взорвался Казахстан?]. ''Редакция'', 7 қаңтар 2022 жыл.{{ref-ru}} * ''Пивоваров А.'' [https://www.youtube.com/watch?v=8OLPJTMrMsU Бои в Казахстане и их последствия глазами обычного горожанина]. ''Редакция'', 13 қаңтар 2022 жыл.{{ref-ru}} * [https://www.youtube.com/watch?v=jSNTxTHKzHk Казахстан: Зачистки — Погромы в Алматы / Репортаж с места событий]. ''The Люди'', 15 қаңтар 2022 жыл.{{ref-ru}} [[Санат:Қазақстандағы наразылықтар]] [[Санат:2022 жылғы наразылықтар]] [[Санат:2022 жылдағы Қазақстан]] pnvwjwoa5ntffirzc442ss7734kxhv0 10 680664 3062222 3060597 2022-08-19T06:16:34Z Мағыпар 100137 нақтылау wikitext text/x-wiki {{Навигациялық кесте | аты = Әлем халықтары | state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> | тақырып = [[Әлем халықтарының тізімі|Әлем халықтары]] | бөлім1 = [[Азия]] халықтары | тізім1 = [[Абунгтер]] • [[Айндар]] • [[Алас (халық)|Алас]] • [[Алоро-Пантар халықтары]] • [[Алорлар]] • [[Алтайлықтар]] • [[Алундар]] • [[Алюторлар]] • [[Амбелаундар]] • [[Амбон-Тимор халықтары]] • [[Амбондықтар]] • [[Андамандықтар]] • [[Апайо]] • [[Апатани]] • [[Арабтар]] • [[Армяндар]] • [[Ассамдықтар]] • [[Ассириялықтар]] • [[Асуралар]] • [[Ауғандықтар]] • [[Афридилер]] • [[Ачандар]] • [[Ачех]] • [[Аэталар]] • [[Әзірбайжандар]] • [[Багоболар]] • [[Бадагалар]] • [[Баджолар]] • [[Бадуйлар]] • [[Бай (халық)|Бай]] • [[Байга (халық)|Байга]] • [[Балантак]] • [[Балиліктер]] • [[Балти]] • [[Банар]] • [[Банджарлар]] • [[Баоань]] • [[Бартангтар]] • [[Батиндер]] • [[Батуаса]] • [[Бахрейндіктер]] • [[Бахтиарлар]] • [[Белудждер]] • [[Бенгалдықтар]] • [[Бесая]] • [[Биак]] • [[Бикол (халық)|Бикол]] • [[Билаан]] • [[Бима-Сумбан халықтары]] • [[Бирхорлар]] • [[Бихарлықтар]] • [[Болаанг-монгондоу]] • [[Бонток]] • [[Брагуи]] • [[Бру]] • [[Бугистер]] • [[Буи]] • [[Буид (халық)|Буид]] • [[Букиднон]] • [[Булан]] • [[Бунак]] • [[Бунгку]] • [[Буриш]] • [[Буруандар]] • [[Бутунг]] • [[Буряттар]] • [[Бхилдер]] • [[Бхумидж]] • [[Ва]] • [[Вандамен]] • [[Варопен]] • [[Ватубелдер]] • [[Вахандар]] • [[Веддалар]] • [[Вемал (халық)|Вемал]] • [[Ветарлар]] • [[Висайя]] • [[Вьетнамдықтар]] • [[Вьеттер]] • [[Гадаба]] • [[Гаддандар]] • [[Гайо]] • [[Галела]] • [[Галештер]] • [[Гаошань]] • [[Гаро (халық)|Гаро]] • [[Гилзай]] • [[Гиляндар]] • [[Гондтар]] • [[Горонтало]] • [[Грузиндер]] • [[Гуджар]] • [[Гуджараттар]] • [[Гурунг]] • [[Гэлао]] • [[Дархаттар]] • [[Даур]] • [[Дафла]] • [[Даяктар]] • [[Дан (халық)]] • [[Дербеттер]] • [[Джакун]] • [[Джат]] • [[Джарава (халық)|Джарава]] • [[Джемшид]] • [[Джуанг]] • [[Догра]] • [[Долғандар]] • [[Донголар]] • [[Друкпа]] • [[Дулун]] • [[Дұң ұлты]] • [[Дүңгендер]] • [[Дунсян]] • [[Еврейлер]] • [[Жапондар]] • [[Захчиндер]] • [[Зярай]] • [[Ибандар]] • [[Иватандар]] • [[Инибалои]] • [[Иорданиялықтар]] • [[Ирактықтар]] • [[Ирула]] • [[Ителмендер]] • [[Ифугао]] • [[Ицзу]] • [[Ишкашымдықтар]] • [[Йемендіктер]] • [[Кадазан]] • [[Кайелдер]] • [[Калинга]] • [[Канканай]] • [[Каннара]] • [[Капауку]] • [[Карендер]] • [[Катарлықтар]] • [[Катулар]] • [[Качарлар]] • [[Качиндер]] • [[Кашмирліктер]] • [[Каялар]] • [[Каян]] • [[Кей]] • [[Келабиттер]] • [[Кемактар]] • [[Керинчилер]] • [[Кет]] • [[Клемантан]] • [[Кодагу]] • [[Конкандар]] • [[Корейлер]] • [[Корку]] • [[Коряктар]] • [[Кота]] • [[Кубу]] • [[Куи]] • [[Кулу]] • [[Күрдтер]] • [[Курумба]] • [[Кусунда]] • [[Кхамти]] • [[Кханг]] • [[Кхаси]] • [[Кхмерлер]] • [[Кхму]] • [[Кхо]] • [[Кхонд]] • [[Қажарлар]] • [[Қазақтар]] • [[Қалмақтар]] • [[Қарақалпақтар]] • [[Қытайлар]] • [[Қырғыздар]] • [[Ладакхи]] • [[Лактар]] • [[Ламахолот]] • [[Ламет]] • [[Лао]] • [[Лати]] • [[Лахалар]] • [[Лаху]] • [[Лепча]] • [[Летилер]] • [[Лимбу]] • [[Лио]] • [[Лису]] • [[Лобалар]] • [[Лоинанг]] • [[Лубу]] • [[Лы]] • [[Ма]] • [[Мааньян]] • [[Магарлар]] • [[Магинданао]] • [[Мадурлар]] • [[Макасар]] • [[Малайлар]] • [[Малаяли]] • [[Малер]] • [[Мальдивтер]] • [[Мамак]] • [[Манг]] • [[Манггараи]] • [[Мангиан]] • [[Мандайя]] • [[Мандар]] • [[Манипури]] • [[Манобо]] • [[Мансилер]] • [[Манусела]] • [[Маньчжурлар]] • [[Маонань]] • [[Маранао]] • [[Маратхи]] • [[Маринд-Аним]] • [[Маронене]] • [[Меланау]] • [[Ментавайлар]] • [[Месхетин түріктері]] • [[Мизо]] • [[Микир]] • [[Минангкабау]] • [[Минахас]] • [[Мнонг]] • [[Моголдар]] • [[Моңғолдар]] • [[Монгорлар]] • [[Мондар]] • [[Мулао]] • [[Муна]] • [[Мундалар]] • [[Мунжандар]] • [[Мыонг]] • [[Мэньба]] • [[Мяо]] • [[Нага]] • [[Наге]] • [[Нанайлар]] • [[Наси]] • [[Нгада]] • [[Нгаджу]] • [[Нганасандар]] • [[Ндау]] • [[Неварлар]] • [[Негидалдар]] • [[Ненецтер]] • [[Непалдықтар]] • [[Ниастар]] • [[Нивхтар]] • [[Никобарлар]] • [[Ну]] • [[Нунг]] • [[Нұрыстандықтар]] • [[Ойраттар]] • [[Омандықтар]] • [[Ониндер]] • [[Ораондар]] • [[Ориялар]] • [[Ороктар]] • [[Орочтар]] • [[Орочондар]] • [[Отданум]] • [[Өзбектер]] • [[Палавеньо]] • [[Палаунг]] • [[Палестиналық арабтар|Плестиналықтар]] • [[Памир халқы]] • [[Пампанган]] • [[Пангасинан ]] • [[Пенджабдықтар]] • [[Парсылар]] • [[Пасемах]] • [[Пахарилер]] • [[Пашаи]] • [[Пуми]] • [[Пунан]] • [[Реюньондар]] • [[Ротиандықтар]] •[[Савара]] • [[Саларлар]] • [[Самаль]] • [[Самбал]] • [[Сангирлер]] • [[Санзиу]] • [[Санталдар]] • [[Сантяй]] • [[Сасактар]] • [[Саудиялықтар]] • [[Сахалар]] • [[Солтүстік Халмахер халықтары]] • [[Седанг]] • [[Сейшелдіктер]] • [[Селькуптар]] • [[Семангтар]] • [[Сеноилар]] • [[Сибо]] •[[Сикка]] • [[Сикхи]] • [[Сингалдар]] • [[Синдхи]] • [[Синьмун]] • [[Сириялықтар]] • [[Сихуле]] • [[Срэ]] • [[Стиенг]] • [[Суай]] • [[Субанон]] • [[Суи]] • [[Сула]] • [[Сулу]] • [[Сумбавтар]] • [[Сумбандар]] • [[Сунварлар]] • [[Сундтар]] • [[Тагакаоло]] • [[Тагал]] • [[Тагбануа]] • [[Тәжіктер]] • [[Тай]] • [[Таи (Вьетнам)]] • [[Таймендер]] • [[Талыштар]] • [[Тамангилер]] • [[Тамилдер]] • [[Тамангилер]] • [[Таойлар]] • [[Таттар]] • [[Теймури]] • [[Теленгиттер]] • [[Телеуіттер]] • [[Телугулер]] • [[Тенгерлер]] • [[Тернатандар]] • [[Тетумдер]] • [[Тёро]] • [[Тибеттіктер]] • [[Тидорлықтар]] • [[Тингиан]] • [[Типпера]] • [[Тит]] • [[Тоала]] • [[Тобело]] • [[Тогутил]] • [[Тода]] • [[Томини]] • [[Тораджи]] • [[Торгуттар]] • [[Тофалар]] • [[Тулу]] • [[Тубалар]] • [[Туцзя]] • [[Түріктер]] • [[Түрікмендер]] • [[Тхай]] • [[Тхакали]] • [[Тхару]] • [[Тхо]] • [[Тывалар]] • [[Тям]] • [[Удиндер]] • [[Узумчиндер]] • [[Урали]] • [[Ұйғырлар]] • [[Үдэгей]] • [[Филиппиндіктер]] • [[Фирузкухтер]] • [[Хаву]] • [[Хазарлар (Ауғанстан)|Хазарлар]] • [[Хакастар]] • [[Халха]] • [[Хамнигандар]] • [[Хандар]] • [[Ханты]] • [[Хелонги]] • [[Хиндустандықтар]] • [[Хо]] • [[Хотогойттар]] • [[Хошуттар]] • [[Хрэ]] • [[Хуэй]] • [[Хиналугтар]] • [[Хэчжэ]] • [[Цахуры]] • [[Цзино]] • [[Цзяжун]] • [[Цян]] • [[Чакма]] • [[Чантель]] • [[Аймақ (Ауғанстан)|Чараймактар]] • [[Чахарлар]] • [[Чепанг]] • [[Чжуан]] • [[Чин]] • [[Чувандар]] • [[Чукчалар]] • [[Чуру]] • [[Шан]] • [[Шахсевендер]] • [[Шерпа]] • [[Шина]] • [[Шорлар]] • [[Шугнандар]] • [[Шуй]] • [[Шұлымдар]] • [[Шэ]] • [[Эвенкілер]] • [[Эвендер]] • [[Эде (халық)|Эде]] • [[Эйну]] •м[[Энггандар]] • [[Энде]] • [[Энцы]] • [[Эстондар]] • [[Юан]] • [[Юйгу]] • [[Юкагирлер]] • [[Юте]] • [[Ючи]] • [[Явалықтар]] • [[Ягнобилер]] • [[Язгулям (халық)|Язгулям]] • [[Яо]] • [[Яунде]] | бөлім2 = [[Африка]] халықтары | тізім2 = [[Ағаулар]] • [[Адангмелер]] • [[Акандар]] • [[Аквапимдер]] • [[Алжирлықтар]] • [[Алурлар]] • [[Амбунду]] • [[Амхаралар]] • [[Ангас]] • [[Англоафрикалықтар]] • [[Ануак]] • [[Аргоббалар]] • [[Данакиль|Афарлар]] • [[Африканерлер]] • [[Ачемдер]] • [[Ачоли]] • [[Ашантилар]] • [[Ашантилар]] • [[Багалар]] • [[Багирмилер]] • [[Баделер]] • [[Бадуйлар]] • [[Бакве]] • [[Баланте]] • [[Бамбара]] • [[Бамилеке]] • [[Бамум]] • [[Бангилер]] • [[Банда (халық)|Банда]] • [[Банди]] • [[Бантулар]] • [[Барбалар]] • [[Бари (Африка)]] • [[Басалар]] • [[Бассарлар]] • [[Батақтар]] • [[Бауле]] • [[Беджа]] • [[Бемба]] • [[Бена]] • [[Берберлер]] • [[Берберлер]] • [[Берберлер]] • [[Бете]] • [[Биафада]] • [[Бидього]] • [[Бини (халық)|Бини]] • [[Биралар]] • [[Биром]] • [[Бисалар]] • [[Боа]] • [[Бобо]] • [[Бозо]] • [[Боки]] • [[Болева]] • [[Бонголар]] • [[Бони]] • [[Буби]] • [[Буллом]] • [[Буралар]] • [[Бурун]] • [[Буса]] • [[Бутунг]] • [[Бушмендер]] • [[Ваи]] • [[Вала]] • [[Венда]] • [[Видекум]] • [[Волоф]] • [[Вуте]] • [[Га (халық)|Га]] • [[Гандалар]] • [[Гбайя]] • [[Гбари]] • [[Гвере]] • [[Герелер]] • [[Гереро]] • [[Гибралтарлықтар]] • [[Гимирра]] • [[Гишу]] • [[Гого]] • [[Гола]] • [[Гонга (халық)|Гонга]] • [[Гонжа]] • [[Грустар]] • [[Гуан]] • [[Гураге]] • [[Гурма]] • [[Гусилер]] • [[Дагари]] • [[Даго]] • [[Дагомба]] • [[Дамара]] • [[Дани]] • [[Дасанеч]] • [[Джагга]] • [[Джанджэро]] • [[Джерава]] • [[Джукун]] • [[Диалонке]] • [[Динка]] • [[Диола]] • [[Догон]] • [[Дуала]] • [[Дюла]] • [[Загава]] • [[Занде]] • [[Зарамо]] • [[Зенага]] • [[Зулу]] • [[Ибибио]] • [[Ивбиосакон]] • [[Игала]] • [[Игбира]] • [[Игбо]] • [[Иджо]] • [[Идома]] • [[Ила (халық)|Ила]] • [[Илоктар]] • [[Инеме]] • [[Ираку]] • [[Ирамба]] • [[Итсекири]] • [[Ишан]] • [[Йеен]] • [[Йорубалар]] • [[Кабилдер]] • [[Кабовердтер]] • [[Кабие]] • [[Каколе]] • [[Календжин]] • [[Камба]] • [[Камбари]] • [[Карамоджонг]] • [[Каре]] • [[Катаб]] • [[Кваву]] • [[Квени]] • [[Кемант]] • [[Кикуйю]] • [[Кинга]] • [[Кисси ]] • [[Коалиб]] • [[Комолар]] • [[Баконго|Конго]] • [[Конзо]] • [[Конкомба]] • [[Коно]] • [[Консо]] • [[Кордофандар]] • [[Коса]] • [[Котоко]] • [[Кпелле]] • [[Креолдар]] • [[Кру (халық)|Кру]] • [[Кубалықтар]] • [[Кувейттіктер]] • [[Куки]] • [[Куланго]] • [[Кунама]] • [[Куранко]] • [[Куриа]] • [[Кусаси]] • [[Кушиттер]] • [[Ланго]] • [[Ландума]] • [[Либериялықтар]] • [[Ливиялықтар]] • [[Лимба]] • [[Лоби]] • [[Лози]] • [[Лома]] • [[Лотуко]] • [[Луба]] • [[Лундалар]] • [[Луо]] • [[Лур]] • [[Лухя]] • [[Лучази]] • [[Луэна]] • [[Маба]] • [[Маврикийлер]] • [[Маврлар]] • [[Мазендерандар]] • [[Мака]] • [[Маконде]] • [[Макуа]] • [[Малагасилер]] • [[Малинке]] • [[Мампрустер]] • [[Мандара]] • [[Манджак]] • [[Мандинго]] • [[Мандинка]] • [[Мано]] • [[Марги]] • [[Мароккалықтар]] • [[Маса]] • [[Масаи]] • [[Матабеле]] • [[Мба]] • [[Мбете]] • [[Мбоши]] • [[Мбунда]] • [[Менде]] • [[Мерулер]] • [[Миджикенда]] • [[Моба]] • [[Монго]] • [[Мори]] • [[Моро]] • [[Моси]] • [[Мпонгве]] • [[Муби]] • [[Мумуйе]] • [[Мурле]] • [[Набдам]] • [[Налу]] • [[Нанайлар]] • [[Нанкансе]] • [[Нанумба]] • [[Нгбанди]] • [[Нгонилер]] • [[Нгунди]] • [[Нзима]] • [[Нилоттар]] • [[Нубиялықтар]] • [[Нупе]] • [[Нуэр]] • [[Нуэр]] • [[Ньоро]] • [[Ньямвези]] • [[Ньянколе]] • [[Ньятуру]] • [[Овамбо]] • [[Овимбунду]] • [[Огони]] • [[Огони]] • [[Омето]] • [[Оромо]] • [[Педи]] • [[Пигмеи]] • [[Пуну]] • [[Рега]] • [[Руанда (ньяруанда)]] • [[Рунди]] • [[Саката]] • [[Само]] • [[Самуко]] • [[Сандаве]] • [[Сантомилер]] • [[Сара (халық)|Сара]] • [[Сахо]] • [[Свазилер]] • [[Сенуфо]] • [[Сере-мунду]] • [[Серер]] • [[Сидамо]] • [[Сисала]] • [[Собо]] • [[Сога]] • [[Сомалиліктер]] • [[Сомбалар]] • [[Сонгайлар]] • [[Сонинке]] • [[Суахилилер]] • [[Суба]] • [[Судандықтар]] • [[Сукума]] • [[Сусу]] • [[Суто]] • [[Таита]] • [[Талленси]] • [[Теке (халық)|Теке]] • [[Тем (халық)|Тем]] • [[Темне]] • [[Тенда]] • [[Тесо]] • [[Тетела]] • [[Тив]] • [[Тиграи]] • [[Тигре]] • [[Тикар]] • [[Торолар]] • [[Тсаанги]] • [[Тсвана]] • [[Тсонга]] • [[Туареги]] • [[Тубу]] • [[Тукулер]] • [[Тунистіктер]] • [[Туркана]] • [[Ұдмұрттар]] • [[Фанг]] • [[Фанти]] • [[Фернандино]] • [[Фипа]] • [[Фон]] • [[Фульбе]] • [[Фур]] • [[Ха]] • [[Хадза]] • [[Хасонке]] • [[Хауса]] • [[Хехе]] • [[Хопи]] • [[Чамба]] • [[Чанга]] • [[Челкандар]] • [[Чига]] • [[Чокве]] • [[Шамбала]] • [[Шиллук]] • [[Шона]] • [[Эве]] • [[Экои]] • [[Этсако]] • [[Эфик]] • [[Якё]] | бөлім3 = [[Солтүстік Америка]] халықтары | тізім3 = [[Агуакатектер]] • [[Алгонкиндер]] • [[Алеуттер]] • [[Америкалықтар]] • [[Амусго]] • [[Англоканадалықтар]] • [[Антигуандар]] • [[Антильдіктер]] • [[Апачилер]] • [[Аргоббалар]] • [[Арикаралар]] • [[Ассинибоиндер]] • [[Атапасклер]] • [[Афроамерикалықтар]] • [[Ацтектер]] • [[Багамдықтар]] • [[Барбадостықтар]] • [[Белиздер]] • [[Бороро]] • [[Борука]] • [[Брибри]] • [[Вашо]] • [[Вийот]] • [[Винту]] • [[Гавайлықтар]] • [[Гаитилықтар]] • [[Гарифуна]] • [[Гватемалалықтар]] • [[Гондурастар]] • [[Гуаими]] • [[Гуатусо]] • [[Гурондар]] • [[Делаварлар]] • [[Доминикандықтар]] • [[Доминиктер]] • [[Зуни]] • [[Ирокез (тайпа)|Ирокездер]] • [[Ишили]] • [[Йокутс]] • [[Кабекар]] • [[Кайова]] • [[Какчикели]] • [[Канадалықтар]] • [[Канза]] • [[Канхобали]] • [[Квакиутл]] • [[Кикапу]] • [[Килиуа]] • [[Киче]] • [[Команчилер]] • [[Кора]] • [[Костарикалықтар]] • [[Кри]] • [[Крики]] • [[Кроу]] • [[Куапо]] • [[Куикатектер]] • [[Куна]] • [[Кэддо]] • [[Лакандондар]] • [[Луисено]] • [[Майду]] • [[Майо]] • [[Майя]] • [[Маках]] • [[Маме]] • [[Мандандар]] • [[Масатеки]] • [[Масахуа]] • [[Мексикалықтар]] • [[Меномини]] • [[Мивок]] • [[Микмаки]] • [[Михе]] • [[Миштектер]] • [[Могикандар]] • [[Мочо]] • [[Мурле]] • [[Мускоги]] • [[Навахо]] • [[Натчи]] • [[Не-персе]] • [[Никарагуалықтар]] • [[Нутка]] • [[Огони]] • [[Опата]] • [[Оседж]] • [[Отоми]] • [[Пайют]] • [[Панамалықтар]] • [[Папаго]] • [[Пауни]] • [[Пима]] • [[Пипили]] • [[Покомандар]] • [[Покомчи]] • [[Помо]] • [[Понка]] • [[Пополоктар]] • [[Пополуктар]] • [[Пуэбло]] • [[Пуэрторикандықтар]] • [[Рама]] • [[Салиш]] • [[Сальвадорлықтар]] • [[Сапотектер]] • [[Сахаптиндер]] • [[Семинолдар]] • [[Сери]] • [[Сиу]] • [[Слэйвилер]] • [[Соке]] • [[Танаина]] • [[Тараски]] • [[Тарахумара]] • [[Тепехуа]] • [[Тепехуано]] • [[Тлапанеки]] • [[Тлинкиттер]] • [[Тотонактар]] • [[Тохолабали]] • [[Уичита]] • [[Уичоли]] • [[Успантектер]] • [[Үндістер]] • [[Хайда]] • [[Хакалтектер]] • [[Хикаке]] • [[Хока]] • [[Хопи]] • [[Хуаве]] • [[Хуастектер]] • [[Хупа]] • [[Цельтали]] • [[Цимшиан]] • [[Цоцили]] • [[Цутухили]] • [[Чатиныдер]] • [[Чейенны]] • [[Чикасо]] • [[Чилкотиндер]] • [[Чинантектер]] • [[Чинук]] • [[Чипевайан]] • [[Чероки]] • [[Чоко]] • [[Чокто]] • [[Чоли]] • [[Чонтали]] • [[Чорти]] • [[Чочо]] • [[Чухи]] • [[Шайендер]] • [[Шауни]] • [[Шошондар]] • [[Эскимостар]] • [[Яки]] • [[Ямайкалықтар]] | бөлім4 = [[Оңтүстік Америка]] халықтары | тізім4 = [[Аймаралар]] • [[Алакалуфтар]] • [[Амауака]] • [[Андоке]] • [[Аравактар]] • [[Араукандар]] • [[Аргентиналықтар]] • [[Банива]] • [[Бари (Оңтүстік Америка)]] • [[Боливиялықтар]] • [[Боралар]] • [[Ботокуда]] • [[Бразилиялықтар]] • [[Вай-вай]] • [[Ваорандар]] • [[Вапишана]] • [[Варрау]] • [[Венесуэлалықтар]] • [[Гуамбиа]] • [[Гуарайю]] • [[Гуарайю]] • [[Гуато]] • [[Гуахибо]] • [[Гуахиро]] • [[Гуаяки]] • [[Итонама]] • [[Кайнганг]] • [[Кайнгуа]] • [[Кайтаггтар ]] • [[Кампа]] • [[Канела]] • [[Каража]] • [[Карибтіктер]] • [[Карихона]] • [[Кашинауа]] • [[Каяпо]] • [[Кечуа (халық)|Кечуа]] • [[Кильясинга]] • [[Коайкер]] • [[Кокама]] • [[Колумбиялықтар]] • [[Корегуахе]] • [[Кофан]] • [[Кофан]] • [[Кубео]] • [[Ленгуа]] • [[Ленка]] • [[Майоруна]] • [[Макиритаре]] • [[Макуши]] • [[Матако]] • [[Мачигенга]] • [[Мискито]] • [[Мосетене]] • [[Мохо]] • [[Мундуруку]] • [[Намбиквара]] • [[Она]] • [[Панаре]] • [[Пано]] • [[Паэс]] • [[Пемон]] • [[Перуліктер]] • [[Пиароа]] • [[Пуинаве]] • [[Рапануи]] • [[Самуко]] • [[Самуко]] • [[Сирионо]] • [[Суринамдар]] • [[Суя]] • [[Такана]] • [[Техуэльче]] • [[Тирийо]] • [[Тукано]] • [[Тукуна]] • [[Тунебо]] • [[Тупи-гуарани]] • [[Уаяна]] • [[Уитото]] • [[Уру-чипайа]] • [[Уругвайлықтар]] • [[Хакару]] • [[Хибаро]] • [[Хоти]] • [[Чама]] • [[Чибча]] • [[Чилиліктер]] • [[Чиригуано]] • [[Чулуптар]] • [[Шаванте]] • [[Шеренте]] • [[Шингуано]] • [[Эквадорлықтар]] • [[Юпа]] • [[Юракаре ]] • [[Ягандар]] • [[Яномама]] • [[Яруро]] | бөлім5 = [[Еуропа]] халықтары | тізім5 = [[Абазиндер]] • [[Абхаздар]] • [[Аварлар]] • [[Агулдер]] • [[Ағылшындар]] • [[Адыгейлер]] • [[Албандар]] • [[Андийлер]] • [[Андорралықтар]] • [[Андий-цез халықтары]] • [[Аромундар]] • [[Аршиндер]] • [[Аустриялықтар]] • [[Багулалдар]] • [[Малқарлар|Балқарлар]] • [[Баскілер]] • [[Башқұрттар]] • [[Бежтиндер]] • [[Беларустар]] • [[Бесермяне]] • [[Бұлғарлар]] • [[Босниялықтар]] • [[Ботлихтер]] • [[Бретондықтар]] • [[Валлиліктер]] • [[Валлондар]] • [[Вепстер]] • [[Вод]] • [[Галисиялықтар]] • [[Гинухтар]] • [[Годобериндер]] • [[Голландтар]] • [[Гректер]] • [[Гунзибтер]] • [[Гаэльдер]] • [[Ғағауыздар]] • [[Даргиндер]] • [[Даттықтар]] • [[Дидой]] • [[Ижорлықтар]] • [[Ингуштар]] • [[Ирландықтар]] • [[Ирландықтар]] • [[Исландиялықтар]] • [[Испандар]] • [[Италиялықтар]] • [[Кабардалар]] • [[Каратиндер]] • [[Карельдер]] • [[Каталондар]] • [[Коми-зыряндар|Коми]] • [[Коми-пермяктар]] • [[Корсикалықтар]] • [[Кряшендер]] • [[Кубачиндер]] • [[Қарайымдар]] • [[Қарақашандар]] • [[Қарашайлар]] • [[Қашқайлар]] • [[Қытайлар]] • [[Қырымшақтар]] • [[Құмықтар]] • [[Ладиндер]] • [[Латыштар]] • [[Лезгиндер]] • [[Литвандар]] • [[Ливтер]] • [[Лихтенштейндіктер]] • [[Люксембургтер]] • [[Мажарлар]] • [[Македондықтар]] • [[Мальталықтар]] • [[Марилер]] • [[Молдовандар]] • [[Монегаски]] • [[Мордвалар]] • [[Нагайбаки]] • [[Немістер]] • [[Ноғайлар]] • [[Норвегтер]] • [[Олстерлер]] • [[Орыстар]] • [[Осетиндер]] • [[Поляктар]] • [[Португалдар]] • [[Реторомандықтар]] • [[Романшилар]] • [[Румындар]] • [[Рутулдар]] • [[Саамдар]] • [[Санмариналықтар]] • [[Сардиниялықтар]] • [[Сербтер]] • [[Словактар]] • [[Словендер]] • [[Сығандар]] • [[Табасарандар]] • [[Татарлар]] • [[Тиндиндер]] • [[Кавказ түрікмендері|Трухмендер]] • [[Украиндар]] • [[Улчилер]] • [[Фарерліктер]] • [[Финдер]] • [[Фламандтықтар]] • [[Француздар]] • [[Фриздер]] • [[Фриулдар]] • [[Хваршины]] • [[Хорваттар]] • [[Чамалалдар]] • [[Черкестер]] • [[Черногориялықтар]] • [[Чехтар]] • [[Чуваштар]] • [[Шапсугтер]] • [[Шведтер]] • [[Швейцариялықтар]] • [[Шешендер]] • [[Шотландтықтар]] • [[Эльзастықтар]] | бөлім6 = [[Аустралия]] және [[Океания]] халықтары | тізім6 = [[Абеламдар]] • [[Англоаустралиялықтар]] • [[Англо Жаңазеландиялықтар]] • [[Атони]] • [[Аустралиялықтар]] • [[Бенабена]] • [[Бонгу]] • [[Канаки]] • [[Киваи]] • [[Кирибати]] • [[Косраэ]] • [[Макасаи]] • [[Мамбаилар]] • [[Мангарева]] • [[Маори]] • [[Маркиздер]] • [[Маршалдықтар]] • [[Медлпа]] • [[Меланезиялықтар]] • [[Микронезиялықтар]] • [[Наурулар]] • [[Ниуэ]] • [[Ниуэ]] • [[Папуастар]] • [[Паумоту]] •[[Питкэрндіктер]] • [[Полинезия тұрғындары мен мұхиттықтар|Полинезиялықтар]] • [[Понапе]] • [[Ротума]] • [[Самоалықтар]] • [[Таитилықтар]] • [[Токелауандықтар]] • [[Тробиандықтар]] • [[Труктер]] • [[Тубуайлар]] • [[Увеа]] • [[Фаталуку]] • [[Фиджилықтар]] • [[Форе]] • [[Футуна]] • [[Чаморро]] • [[Чимбу]] • [[Яп]] • [[Ятмул]] | бөлім7 = [[Түркілер|Түркі тілдес халықтар]] | тізім7 = [[Алтайлықтар]] • [[Әзірбайжандар]] • [[Малқарлар|Балқарлар]] • [[Башқұрттар]] • [[Ғағауыздар]] • [[Долғандар]] • [[Қаджарлар]] • [[Қазақтар]] • [[Қарайымдар]] • [[Қарақалпақтар]] • [[Қарашайлар]] • [[Қашқайлар]] • [[Қырғыздар]] • [[Қырым татарлары]] • [[Қырымшақтар]] • [[Құмықтар]] • [[Месхетин түріктері]] • [[Ноғайлар]] • [[Өзбектер]] • [[Саларлар]] • [[Сахалар]] • [[Татарлар]] • [[Теленгиттер]] • [[Телеуіттер]] • [[Тофалар]] • [[Кавказ түрікмендері|Трухмендер]] • [[Тубалар]] • [[Түріктер]] • [[Түрікмендер]] • [[Тывалар]] • [[Ұйғырлар]] • [[Хакастар]] • [[Челкандар]] • [[Чуваштар]] • [[Шорлар]] • [[Шұлымдар]] }} <noinclude>[[Санат:Навигациялық үлгілер:Халықтар|Әлем халықтары]]</noinclude> ctqq9vryof5a1jgi0xmvp0x8ma3c0ci 0 682509 3062215 3032987 2022-08-19T06:07:54Z Ташметов шахрух 117802 «[[:ru:Special:Redirect/revision/102152229|Абакаразун]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki '''Абакаразун''' ( [[1476 жыл|1476]] ж. ж.) - [[Эфиопия|эфиопиялық]] монах, Стефанит қауымдастығының негізін қалаушы, оның аға серігі Эстефаностың атымен аталған, ол монастырлық иемденуді, [[Аскетизм|аскетизмді]] уағыздаған және шіркеу істерінде патшаның билігін [[Бас пайдасын ойламаушылар|жоққа]] шығарған; қайтыс болғаннан кейін пікірлестер қауымын ұйымдастырып, оның басшысы болды. Діни реформа жасауға тырысқан патша Зар Якоб оларды бидғатшылар деп жариялады; ақырында, стефаниттер Абакаразун қайтыс болғаннан кейін өздерінің православиелік екенін дәлелдеді және рухани қызметін жалғастырды. == Әдебиет == * Тадзе Тамрат. Эфиопиялық шіркеудегі 14 ғасырдағы стефаниттік «ересиялық» туралы кейбір ескертулер // Расс. di studi etiopici, 1968, 38-том, 113-115-беттер. [[Санат:Алфавит бойынша тұлғалар]] [[Санат:1476 жылы қайтыс болғандар]] mqicltudgafwaswnnpe3rr2za1yq1u6 0 682562 3062231 3033603 2022-08-19T06:34:51Z Ташметов шахрух 117802 «[[:ru:Special:Redirect/revision/56130427|Акрибия]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki '''Акрибия''' ( {{Lang-grc|ἀκρίβεια}}- ең үлкен дәлдік, тиянақтылық, тиянақтылық, егжей-тегжейлі, дәлдік, үнемділік)&nbsp;- кез келген жұмысты орындаудағы тиянақтылық, мінсіздік, ұқыптылық, ұқыптылық (бастапқыда&nbsp;- филологиялық). [[Филология|Филологияда]] акрибия мәтінді жариялау кезінде абсолютті дәлдікті білдіреді: анықтамалық аппараттың мінсіздігі, жинақта қателер мен қателердің болмауы, жарияланған мәтіннің барлық көздеріне толық иелік ету және сәйкессіздіктерді көрсету үшін оған түсініктемелер. == Дереккөздер == * Акрибия // Брокгауз бен Эфронның энциклопедиялық сөздігі : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907. [[Санат:Филология]] 8rd52276jh06mn95z1rfl691z9fkcc9 0 685711 3062052 3061135 2022-08-18T15:33:48Z Ташметов шахрух 117802 Сілтемелерді қойдым wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=шілде 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тұлға |Есімі =Ердана Мейірбеков |Шынайы есімі = |Сурет =Мейірбеков Ердана Дарханұлы.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Туған күні =[[1959]]ж |Туған жері =[[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан]] облысы {{туғанжері|Бәйдібек ауданы|Бәйдібек ауданында}} |Мансабы = педагог |Азаматтығы = {{KZ}} |Діні = |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = [[1999]]ж |Қайтыс болған жері = [[Шымкент ]] |Commons = }} '''Ердана Дарханұлы Мейірбеков''' ( [[1959 жыл]], [[Оңтүстік Қазақстан облысы]] , Бәйдібек ауданы - [[1999 жыл]], [[Шымкент қаласы]]) - Педагогика ғылымдарының кандидаты, [[доцент]]. ==Білімі== [[1976]] жылы орта мектепті үздік бітірген. Ал [[1979 жыл]]ы [[Халықаралық қазақ-түрік университеті|Шымкент педагогика институты]]на түсіп, [[1983 жыл]]ы "Жалпытехникалық пәндер" мамандығы бойынша үздік бітіреді. 1988-1991 жылдары [[Мәскеу]] қаласындағы КСРО Педагогика ғылымдары академиясының "Еңбекке баулу және кәсіби бағдар беру" ғылыми зерттеу институтының үйренуші-зерттеушісі, [[аспирант]]ы болды. [[1991 жыл]]ы аталған институтта педагогика ғылымдарының кандидаттығына [[диссертация]] қорғады. ==Қызмет жолы== Жалпы орта мектепті аяқтаған соң өз еңбек жолын [[Байжансай кеніші]]нде жұмысшы болып бастады. Педагогтік қызметін өзі бітірген "Жалпытехникалық пәндер" кафедрасында бастап, оқытушы, аға оқытушы болды. 1995-1996 жылдары Шымкент педагогика институтының "Еңбекке баулу" кафедрасының меңгерушісі, 1996 жылдан М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан гуманитарлық университетінің "Жалпытехникалық пәндер", қазіргі М.О.Әуезов атындағы [[Оңтүстік Қазақстан]] мемлекеттік университетінің "Өндіріс негіздері және оқытудың техникалық құралдары" кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды. ==Еңбектері== 20-дан астам ғылыми-әдістемелік жұмыстардың, оның ішінде 1 түсіндірме сөздік, 2 [[терминологиялық сөздік]], 3 [[Оқу әдістемелік құрал|әдістемелік оқу құрал]]ы, 2 арнаулы оқу орындарының бағдарламалары, 3 жоғары оқу орындарында негізгі білім беру стандарттарының авторы. ==Марапаттары== *1994 жылы доцент атағын алды. *[[Қазақстан Республикасы]]ның " Білім беру ісінің үздігі". ==Дереккөз== <ref>ВЫСШАЯ ШКОЛА КАЗАХСТАНА В ЛИЦАХ. Алматы қаласы. "Рауан" республикалық баспасы. 2000 жыл. Екінші кітап, 383-бет</ref> [[Санат:Педагогика ғылымдарының кандидаттары]] le5h96qw9cv6tbkj7qebq5ryirtlexd 3062054 3062052 2022-08-18T15:35:05Z Ташметов шахрух 117802 Қатесін дұрыстадым wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=шілде 2022}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{Тұлға |Есімі =Ердана Мейірбеков |Шынайы есімі = |Сурет =Мейірбеков Ердана Дарханұлы.jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туған кездегі есімі = |Туған күні =[[1959]]ж |Туған жері =[[Түркістан облысы|Оңтүстік Қазақстан]] облысы {{туғанжері|Бәйдібек ауданы|Бәйдібек ауданында}} |Мансабы = педагог |Азаматтығы = {{KZ}} |Діні = |Ұлты = [[Қазақтар|қазақ]] |Қайтыс болған күні = [[1999]]ж |Қайтыс болған жері = [[Шымкент ]] |Commons = }} '''Ердана Дарханұлы Мейірбеков''' ( [[1959 жыл]], [[Оңтүстік Қазақстан облысы]] , Бәйдібек ауданы - [[1999 жыл]], [[Шымкент қаласы]]) - Педагогика ғылымдарының кандидаты, [[доцент]]. ==Білімі== [[1976]] жылы орта мектепті үздік бітірген. Ал [[1979 жыл]]ы [[Халықаралық қазақ-түрік университеті|Шымкент педагогика институты]]на түсіп, [[1983 жыл]]ы "Жалпы техникалық пәндер" мамандығы бойынша үздік бітіреді. 1988-1991 жылдары [[Мәскеу]] қаласындағы КСРО Педагогика ғылымдары академиясының "Еңбекке баулу және кәсіби бағдар беру" ғылыми зерттеу институтының үйренуші-зерттеушісі, [[аспирант]]ы болды. [[1991 жыл]]ы аталған институтта педагогика ғылымдарының кандидаттығына [[диссертация]] қорғады. ==Қызмет жолы== Жалпы орта мектепті аяқтаған соң өз еңбек жолын [[Байжансай кеніші]]нде жұмысшы болып бастады. Педагогтік қызметін өзі бітірген "Жалпы техникалық пәндер" кафедрасында бастап, оқытушы, аға оқытушы болды. 1995-1996 жылдары Шымкент педагогика институтының "Еңбекке баулу" кафедрасының меңгерушісі, 1996 жылдан М.О.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан гуманитарлық университетінің "Жалпы техникалық пәндер", қазіргі М.О.Әуезов атындағы [[Оңтүстік Қазақстан]] мемлекеттік университетінің "Өндіріс негіздері және оқытудың техникалық құралдары" кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды. ==Еңбектері== 20-дан астам ғылыми-әдістемелік жұмыстардың, оның ішінде 1 түсіндірме сөздік, 2 [[терминологиялық сөздік]], 3 [[Оқу әдістемелік құрал|әдістемелік оқу құрал]]ы, 2 арнаулы оқу орындарының бағдарламалары, 3 жоғары оқу орындарында негізгі білім беру стандарттарының авторы. ==Марапаттары== *1994 жылы доцент атағын алды. *[[Қазақстан Республикасы]]ның " Білім беру ісінің үздігі". ==Дереккөз== <ref>ВЫСШАЯ ШКОЛА КАЗАХСТАНА В ЛИЦАХ. Алматы қаласы. "Рауан" республикалық баспасы. 2000 жыл. Екінші кітап, 383-бет</ref> [[Санат:Педагогика ғылымдарының кандидаттары]] opr9twiakn606wgvj24qx37x4i1hqr1 0 686525 3061977 3061815 2022-08-18T12:32:08Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == Халқы ― 4298 адам<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] agwgrycqvnw74wsug4z7nr0orfk4ylg 3061982 3061977 2022-08-18T12:33:40Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө}}, 2001 жылға дейін — '''Орловка'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 «О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики»|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|deadlink=no}}</ref>) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == Халқы ― 4298 адам<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] ohyzimet8908fzx5ch0fwqqsymb5nue 3061997 3061982 2022-08-18T13:04:37Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Халқы */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө}}, 2001 жылға дейін — '''Орловка'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 «О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики»|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|deadlink=no}}</ref>) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == Халқы ― 4298 адам (2009)<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] ocuz6hv0z80uhji0smoeuc1edt3l7y9 3062048 3061997 2022-08-18T15:30:13Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө}}, 2001 жылға дейін — '''Орловка'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 «О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики»|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405}}</ref>) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == Халқы ― 4298 адам (2009)<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 9dugr2aeh590l92ik954bgys020pf54 3062049 3062048 2022-08-18T15:31:25Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Халқы */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө}}, 2001 жылға дейін — '''Орловка'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 «О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики»|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405}}</ref>) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 6834 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 4r8rglqri2n4fgg9c9mkf3bd904tz6q 3062051 3062049 2022-08-18T15:32:53Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Халқы */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө}}, 2001 жылға дейін — '''Орловка'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 «О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики»|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405}}</ref>) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 4298 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 6riupyhlffw6hqh0v7j6omgd6vgxjha 3062061 3062051 2022-08-18T15:49:05Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ақтөбе |шынайы атауы = {{lang-ky|Ак-Дөбө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 48 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1890 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Орловка'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 4298<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ақтөбе (айрық)}} '''Ақтөбе''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө}}, 2001 жылға дейін — '''Орловка'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 «О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики»|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405}}</ref>) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 4298 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] l2xhswaegat8jfosdl0mmij9mbrcvhy 2 686533 3062073 3061871 2022-08-18T16:16:48Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki {{Тұлға|Есімі=Muzaffar|Туған күні=19.08.2001|from={{UZB}}|Ұлты=[[Қазақтар|Қазақ]]|Әкесі=Пердебеков Бауыржан|Анасы=Карабекова Асемгүл|Марапаттары=[https://uz.wikipedia.org/wiki/WikiStipendiya WikiStipendiya] қатысушысы|Сайты=https://t.me/ubt_sheteldikter|Туған жері=[[Ташкент]]|Азаматтығы={{UZB}}|[[Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік фармацевтика академиясы|Оңтүстік Қазақстан Медицина Академиясы студенті]]}} 9bxqsvjfw5m0bcwz2ldeuxc6gtlgtud 0 686537 3061975 3061961 2022-08-18T12:31:12Z Мағыпар 100137 үлгі, сурет қою wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = Laos Plateau des Bolovens weaving in Ban Lao Ngam (4).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] ssxtg3vraket2ugpy4xra6l8pxefnki 3061976 3061975 2022-08-18T12:31:57Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = Laos Plateau des Bolovens weaving in Ban Lao Ngam (4).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Вьетнам}} |саны1 = 62 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] gwnbz40715obwsl8fjocftyo0ufla55 3061979 3061976 2022-08-18T12:32:41Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = Laos Plateau des Bolovens weaving in Ban Lao Ngam (4).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Вьетнам}} |саны1 = 62 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{LAO}} |саны2 = 30 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] ar3wvlpbel57mz2ksnqmoynmaboe9np 3061980 3061979 2022-08-18T12:33:23Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = Laos Plateau des Bolovens weaving in Ban Lao Ngam (4).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Вьетнам}} |саны1 = 62 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{LAO}} |саны2 = 30 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[кату тілі]] |діні = [[анимизм]]ді, [[тотемизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] pnmni52ui0jl46x687bnmhyji3faxhn 3061984 3061980 2022-08-18T12:35:35Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = Laos Plateau des Bolovens weaving in Ban Lao Ngam (4).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Вьетнам}} |саны1 = 62 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{LAO}} |саны2 = 30 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[кату тілі]] |діні = [[анимизм]]ді, [[тотемизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. [[Сурет:Pounding in Laos.jpg|нобай|оңға|200px|Лаостық кату]] == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] ppng64my61g4u0psyaddt7gne5ikyxp 3062195 3061984 2022-08-19T04:27:59Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Катулар |төл атауы = мой, тхонг, фыонг |сурет = Laos Plateau des Bolovens weaving in Ban Lao Ngam (4).jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = {{Байрақ|Вьетнам}} |саны1 = 62 000 |түсініктемелер1 = |аймақ2 = {{LAO}} |саны2 = 30 000 |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[кату тілі]] |діні = [[анимизм]]ді, [[тотемизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Катулар ''' (өз атауы; ''мой'', ''тхонг'', ''фыонг'') — [[Вьетнам]]дағы таулы кхмер тобының халқы (Куангнам-Дананг және Биньчитхьен провинциялары).<ref>Значение слова кату https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%82%D1%83</ref> Жалпы саны 2014 жылы Вьетнамда 62 000, Лаоста 30 000 (барлығы 92 000) адам болды.<ref>КАТУ (НАРОД) https://worldgonesour.ru/stati/12609-katu-narod.html</ref> == Тілі == Олар [[кату тілі]]нде сөйлейді. [[Вьетнам тілі|Вьетнам]] және [[Лаос тілі|лаос тілдері]] де кеңінен таралған. == Діні == Катулар негізінен дәстүрлі наным-сенімдерді – [[анимизм]]ді, [[тотемизм]]ді ұстанады.<ref>Словари и энциклопедии на Академике https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1805135#.</ref> == Кәсібі == Дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатыг [[егіншілік]] ([[күріш]], маниок, [[жүгері]]), [[аңшылық]]. Қолөнерден – тоқымашылық, керамика, өріп тоқу дамыған. [[Сурет:Pounding in Laos.jpg|нобай|оңға|200px|Лаостық кату]] == Өмір салты == Отбасы шағын. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокалды]]. Елді мекендер сақина тәрізді биік бөренелермен қоршалған. Ортасында ою-өрнектермен безендірілген қоғамдық үй (гыол) орналасқан. Тұрғын үйлері шөппен немесе сабанмен жабылған сопақ шатырлы, қадаларда орналасқан. Дәстүрлі киімдері - ерлерде, жамбасты жауып тұратын орама мата, әйелдерде, белдемше (тізеге дейін) және көкірекше, екеуінде де шөптен немесе бамбуктан жасалған баскиім. Зергерлік бұйымдардың көптігімен, үстіңгі алдыңғы тістерді егеу әдет-ғұрыптарымен, бет пен дененің [[татуировка]]сымен сипатталады. Тағамдарының негізі - кептірілген және маринадталған көкөністермен танымал. Сыра қант қамысы, маниок, [[күріш]]тен жасалады.<ref>народы мира / Кату http://www.etnolog.ru/people.php?id=KATU</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Вьетнам халықтары]] [[Санат:Лаос халықтары]] 8qgjig80981o9hijr37l88eopn2wchd 14 686549 3061967 2022-08-18T12:06:12Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Талас облысы елді мекендері]] [[Санат:Бақайата ауданы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Талас облысы елді мекендері]] [[Санат:Бақайата ауданы]] 7g9ktmsv9p4qrxbukbij74lt7txc7om 14 686550 3061968 2022-08-18T12:07:52Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{cat main}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] wikitext text/x-wiki {{cat main}} [[Санат:Талас облысы аудандары]] 2u5a66hmft7v0tkravffn1s2ythd24e 14 686551 3061969 2022-08-18T12:09:01Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Қырғызстан елді мекендері|Талас облысы]] [[Санат:Талас облысы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Қырғызстан елді мекендері|Талас облысы]] [[Санат:Талас облысы]] j9rfbtxt530qtatlh6txfdzomb0x8dl 14 686552 3061970 2022-08-18T12:11:54Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Елдер бойынша елді мекендер|Қырғызстан]] [[Санат:Қырғызстан географиясы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Елдер бойынша елді мекендер|Қырғызстан]] [[Санат:Қырғызстан географиясы]] 5f9f00ghpjbb2ocpah7chzl42jldnij 14 686553 3061986 2022-08-18T12:37:14Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: Санат:Вьетнам халықтары wikitext text/x-wiki Санат:Вьетнам халықтары sg4rfbl4lf2ntrplfa6xxzlmqfw3axb 14 686554 3061987 2022-08-18T12:37:53Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: Санат:Лаос халықтары wikitext text/x-wiki Санат:Лаос халықтары 27rsmobyureisgmdpdvn3igw14fne1u 3 686555 3061991 2022-08-18T12:45:35Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Arstanali111}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 18:45, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) khlr1avzxj1kkmt4jp2dfypfixvg2ng 3061994 3061991 2022-08-18T12:50:34Z 185.223.191.166 /* Төленді батыр */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Arstanali111}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 18:45, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) == Төленді батыр == Төленді батыр [[Арнайы:Үлесі/185.223.191.166|185.223.191.166]] 18:50, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) rsfw32kk0bbw2zoac1w2nim6f2nmcdw 0 686556 3061998 2022-08-18T13:09:34Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{мағына|Ақтөбе ауылдық округі}} '''Ақтөбе ауылдық округі''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]], [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], Қ... wikitext text/x-wiki {{мағына|Ақтөбе ауылдық округі}} '''Ақтөбе ауылдық округі''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]], [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Ақтөбе ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 6139 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] t8lzvdpjmbcmr3fs76e69lf3xjq9daf 3062170 3061998 2022-08-18T20:52:17Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{мағына|Ақтөбе ауылдық округі}} '''Ақтөбе ауылдық округі''' ({{lang-ky|Ак-Дөбө айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]], [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]], [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Ақтөбе ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 6139 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] hnd25ohqojsuugu5dbeb4nxs6ttehrt 14 686557 3061999 2022-08-18T13:12:42Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Талас облысы ауылдық округтері]] [[Санат:Бақайата ауданы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Талас облысы ауылдық округтері]] [[Санат:Бақайата ауданы]] r01rq0d069b4is2up7t8a9z53vkd2zq 14 686558 3062000 2022-08-18T13:14:24Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Талас облысы]] [[Санат:Қырғызстан облыстары бойынша ауылдық округтер]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Талас облысы]] [[Санат:Қырғызстан облыстары бойынша ауылдық округтер]] 2u3fg0fr4v3b83c8otyo1ahemonrpzn 14 686559 3062001 2022-08-18T13:15:00Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Қырғызстан ауылдық округтері]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Қырғызстан ауылдық округтері]] 1inc2u3lcfh4r8f3nkh9vh1md1b8mlf 14 686560 3062002 2022-08-18T13:17:24Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі]] jeitravb1w30mi7wc2aypvubs3ltdqq 3 686561 3062003 2022-08-18T13:19:31Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Жайнагүл Сағындықова}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 19:19, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) ei0bzz65rdw9i2m1b4h6pvho5d8o2hy 0 686562 3062013 2022-08-18T13:34:05Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылсай |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Сай}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елта... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылсай |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Сай}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 33 |lat_sec = 07 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 55 |lon_sec = 55 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1324<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Қызылсай (айрық)}} '''Қызылсай''' ({{lang-ky|Кызыл-Сай}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1324 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 6x7by3qfejx0poduqhf3v9bdvvcgn0s 3062059 3062013 2022-08-18T15:48:12Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылсай |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Сай}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 33 |lat_sec = 07 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 55 |lon_sec = 55 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1324<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Қызылсай (айрық)}} '''Қызылсай''' ({{lang-ky|Кызыл-Сай}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1324 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 5cpiuo2mp8rv0w8t7piwy0oaefdkeb4 1 686563 3062019 2022-08-18T13:38:13Z Muzaffar Turgunov 120280 Қателер wikitext text/x-wiki Дерексөздері неге жоқ? 40xtviq7iuk5faodz3pj0j9ih56x9ij 0 686564 3062029 2022-08-18T13:51:26Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: ==== Қазақстан ==== * [[Қызылсай (Маңғыстау облысы)|Қызылсай]] – [[Маңғыстау облысы]] [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл. ==== Қырғызстан ==== * [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} wikitext text/x-wiki ==== Қазақстан ==== * [[Қызылсай (Маңғыстау облысы)|Қызылсай]] – [[Маңғыстау облысы]] [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл. ==== Қырғызстан ==== * [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} 7is1b5vjghdl7dn195j2ycgsahty9cw 3062030 3062029 2022-08-18T13:52:30Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki == Елді мекендер == ==== Қазақстан ==== * [[Қызылсай (Маңғыстау облысы)|Қызылсай]] – [[Маңғыстау облысы]] [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл. ==== Қырғызстан ==== * [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} enf6ley0dl2y6oxvp7o4qlseubeg47a 3062031 3062030 2022-08-18T13:52:59Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Елді мекендер */ wikitext text/x-wiki == Елді мекендер == === Қазақстан === * [[Қызылсай (Маңғыстау облысы)|Қызылсай]] – [[Маңғыстау облысы]] [[Жаңаөзен қалалық әкімдігі]]не қарасты ауыл. === Қырғызстан === * [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]] – [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} hfmut7pn9vrplypnj9tw0e2gg9rkkxg 3 686565 3062032 2022-08-18T13:54:01Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Petr 2348}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 19:54, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) hs3e55i653tkukmn80xgvx8yw2mgdoi 0 686566 3062033 2022-08-18T14:02:17Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылшаруа |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Чарба}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылшаруа |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Чарба}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 30 |lat_sec = 59 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 517<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Қызылшаруа''' ({{lang-ky|Кызыл-Чарба}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == Халқы ― 517 адам<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 0yjkz5veid8ztpbbls8u0vg7ajxva22 3062050 3062033 2022-08-18T15:32:01Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Халқы */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылшаруа |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Чарба}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 30 |lat_sec = 59 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 517<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Қызылшаруа''' ({{lang-ky|Кызыл-Чарба}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 517 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] jqjqbmggjavuhhm1g6pyyrvshhf3t6j 3062058 3062050 2022-08-18T15:47:50Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылшаруа |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Чарба}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 30 |lat_sec = 59 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 57 |lon_sec = 59 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақтөбе ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Ақтөбе |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 517<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Қызылшаруа''' ({{lang-ky|Кызыл-Чарба}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 517 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] t1sxff6c0nxhoprkkswb19e6pk2e917 3 686567 3062036 2022-08-18T14:46:50Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Temirlan Serikuly}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 20:46, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) fzg8v63ghd0kp4k12822ud3k5mld26r 3 686568 3062038 2022-08-18T14:59:46Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Khvnartm}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 20:59, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 7tr1uuh04dxc4ix3kll1230fqi3uzpz 0 686569 3062045 2022-08-18T15:23:04Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Бақайата |шынайы атауы = {{lang-ky|Бакай-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттама... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Бақайата |шынайы атауы = {{lang-ky|Бакай-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 29 |lat_sec = 18 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 55 |lon_sec = 46 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Бақайата ауылдық округі |кестедегі қауым = Бақайата ауылдық округі{{!}}Бақайата |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1882 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Николайполь, Николайталь, Ленинполь'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 6834<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Бақайата''' ({{lang-ky|Бакай-Ата}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Бақайата ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 6834 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] r8z7ywnccii1vgbm5t6k2oja6b62a1z 3062046 3062045 2022-08-18T15:27:38Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Бақайата |шынайы атауы = {{lang-ky|Бакай-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 29 |lat_sec = 18 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 55 |lon_sec = 46 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Бақайата ауылдық округі |кестедегі қауым = Бақайата ауылдық округі{{!}}Бақайата |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1882 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Николайполь, Николайталь, Ленинполь'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 6834<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Бақайата''' ({{lang-ky|Бакай-Ата, 2001 жылға дейін — '''Ленинполь'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|deadlink=no}}</ref>}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Бақайата ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 6834 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 8fb1n11b4gb0hwfgjmxcm7dv4mkla8r 3062047 3062046 2022-08-18T15:29:27Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Бақайата |шынайы атауы = {{lang-ky|Бакай-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 29 |lat_sec = 18 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 55 |lon_sec = 46 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Бақайата ауылдық округі |кестедегі қауым = Бақайата ауылдық округі{{!}}Бақайата |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1882 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Николайполь, Николайталь, Ленинполь'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 6834<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Бақайата''' ({{lang-ky|Бакай-Ата, 2001 жылға дейін — '''Ленинполь'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405}}</ref>}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Бақайата ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 6834 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 7o0ohk6w2qbydwwfqxzem5671ovi6bq 3062060 3062047 2022-08-18T15:48:43Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Бақайата |шынайы атауы = {{lang-ky|Бакай-Ата}} |сурет = |жағдайы = аудан орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 29 |lat_sec = 18 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 55 |lon_sec = 46 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Бақайата ауылдық округі |кестедегі қауым = Бақайата ауылдық округі{{!}}Бақайата |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = 1882 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Николайполь, Николайталь, Ленинполь'' |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 6834<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Бақайата''' ({{lang-ky|Бакай-Ата, 2001 жылға дейін — '''Ленинполь'''<ref>{{Cite web|url=http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405|title=Закон Кыргызской Республики от 8 февраля 2001 года № 23 "О переименовании Орловского в Ак-Дебенский, Ключевского в Боо-Терекский, Барк-Арыкского в Шадыканский айыльные кенеши и сел Орловка в Ак-Дебе, Ключевка в Боо-Терек, Калинин в Ынтымак, Кара-Кашат в Туйте, Ленинполь в Бакай-Ата Бакай-Атинского района Таласской области Кыргызской Республики"|author=|website=|date=|publisher=cbd.minjust.gov.kg|accessdate=2018-03-09|archive-date=2018-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20180310011141/http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/405}}</ref>}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, аудан және [[Бақайата ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 6834 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] fojanwgj2rztau2ahfr0yeonxxf106w 0 686570 3062056 2022-08-18T15:45:21Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Наматбек |шынайы атауы = {{lang-ky|Наматбек}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елта... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Наматбек |шынайы атауы = {{lang-ky|Наматбек}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 30 |lat_sec = 36 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 52 |lon_sec = 18 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Бақайата ауылдық округі |кестедегі қауым = Бақайата ауылдық округі{{!}}Бақайата |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 803<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Наматбек''' ({{lang-ky|Наматбек}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Бақайата ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 803 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] luhhrl9ewvunn41l9j2kn6bonx3vfgb 3 686571 3062057 2022-08-18T15:47:45Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Kristina4becker}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 21:47, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 9msir9mgj4qg9pgu7u3aeypbnfqn5jp 0 686572 3062062 2022-08-18T15:54:34Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Бақайата ауылдық округі''' ({{lang-ky|Бакай-Ата айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Бақайата]], [[Наматбек]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Бақайата ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifik... wikitext text/x-wiki '''Бақайата ауылдық округі''' ({{lang-ky|Бакай-Ата айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Бақайата]], [[Наматбек]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Бақайата ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 7637 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] is9qqk6jdliz3om6q3ycle7v2wjz9le 0 686573 3062063 2022-08-18T15:55:33Z Ташметов шахрух 117802 «[[:ru:Special:Redirect/revision/92759114|Авакян, Карапет]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki {{Музыкант|Туған күні=1.11.1908|Туған жері=Варна, [[Болгария]]|Қайтыс болған күні=11.07.1967|Қайтыс болған жері=Бухарест, [[Румыния]]|Мемлекет={{байрақ|Румыния}}|Мамандықтары=скрипкашы, музыка пәнінің мұғалімі|Аспабы=скрипка}} [[Категория:Проект:Музыка:Размер статьи:менее 600 символов]] [[Категория:Проект:Музыка:Последняя правка в 2018 году]] [[Категория:Персоналии по алфавиту]] [[Категория:Музыканты по алфавиту]] [[Категория:Википедия:Карточки без параметров]] [[Категория:Википедия:Статьи о музыкантах без портретов]] '''Карапет Авакян''' ({{Lang-ro|Garabet Avachian}}; {{Туғанкүні|1|11|1908}},  — {{Қайтысболғанкүні|11|7|1967}}) — румындық скрипкашы, музыкалық педагог және өнер коллекционері. Бухарест консерваториясының көпжылдық профессоры, Йон Войкудың , Штефана Георгидің және Александра Баланесканың мұғалімі. Румынық кадртиналардың маңызды коллекциясы (әсіресе Теодор Палладидің жұмысы), сондай-ақ әртүрлі шығыс ыдыстары жиналды. Авакян қайтыс болғаннан кейін оның әйелі коллекцияны Румынияның Ұлттық өнер мұражайына сыйға тартты. Бухарестте Карапет Авагян атындағы жас орындаушылардың ұлттық байқауы ( {{Lang-ro|Concursul naţional de interpretare 'Garabet Avachian'}} ) скрипкашылар, виолончельшілер, пианистер және гитаристер қатысуымен өтеді. == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20100713010348/http://www.mnar.arts.ro/web/Muzeul-Colectiilor-de-Arta/Colectia-prof.-Garabet-Avachian-5462 Prof. Garabet Avakian Collection] // Румынияның Ұлттық өнер мұражайының сайты [[Санат:1967 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:11 шілдеде қайтыс болғандар]] [[Санат:1908 жылы туғандар]] [[Санат:1 қарашада туғандар]] dn3aij8kxfvukpmlyc0gg5y40oq1lth 3062065 3062063 2022-08-18T15:57:10Z Ташметов шахрух 117802 Қатесін дұрыстадым wikitext text/x-wiki {{Музыкант|Туған күні=1.11.1908|Туған жері=Варна, [[Болгария]]|Қайтыс болған күні=11.07.1967|Қайтыс болған жері=Бухарест, [[Румыния]]|Мемлекет={{байрақ|Румыния}}|Мамандықтары=скрипкашы, музыка пәнінің мұғалімі|Аспабы=скрипка}} '''Карапет Авакян''' ({{Lang-ro|Garabet Avachian}}; {{Туғанкүні|1|11|1908}},  — {{Қайтысболғанкүні|11|7|1967}}) — румындық скрипкашы, музыкалық педагог және өнер коллекционері. Бухарест консерваториясының көпжылдық профессоры, Йон Войкудың , Штефана Георгидің және Александра Баланесканың мұғалімі. Румынық кадртиналардың маңызды коллекциясы (әсіресе Теодор Палладидің жұмысы), сондай-ақ әртүрлі шығыс ыдыстары жиналды. Авакян қайтыс болғаннан кейін оның әйелі коллекцияны Румынияның Ұлттық өнер мұражайына сыйға тартты. Бухарестте Карапет Авагян атындағы жас орындаушылардың ұлттық байқауы ( {{Lang-ro|Concursul naţional de interpretare 'Garabet Avachian'}} ) скрипкашылар, виолончельшілер, пианистер және гитаристер қатысуымен өтеді. == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20100713010348/http://www.mnar.arts.ro/web/Muzeul-Colectiilor-de-Arta/Colectia-prof.-Garabet-Avachian-5462 Prof. Garabet Avakian Collection] // Румынияның Ұлттық өнер мұражайының сайты [[Санат:1967 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:11 шілдеде қайтыс болғандар]] [[Санат:1908 жылы туғандар]] [[Санат:1 қарашада туғандар]] ehoctigkjqegsaqkj28268es5oblva5 3062068 3062065 2022-08-18T16:07:31Z Ташметов шахрух 117802 Сілтемелер қойдым wikitext text/x-wiki {{Музыкант|Туған күні=1.11.1908|Туған жері=Варна, [[Болгария]]|Қайтыс болған күні=11.07.1967|Қайтыс болған жері=[[Бухарест]], [[Румыния]]|Мемлекет={{байрақ|Румыния}}|Мамандықтары=скрипкашы, музыка пәнінің мұғалімі|Аспабы=скрипка}} '''Карапет Авакян''' ({{Lang-ro|Garabet Avachian}}; {{Туғанкүні|1|11|1908}},  — {{Қайтысболғанкүні|11|7|1967}}) — румындық скрипкашы, музыкалық педагог және өнер коллекционері. Бухарест [[консерватория]]сының көпжылдық [[профессор]]ы, Йон Войкудың , Штефана Георгидің және Александра Баланесканың мұғалімі. Румындық [[картина]]лардың маңызды [[коллекция]]сы (әсіресе Теодор Палладидің жұмысы), сондай-ақ әртүрлі шығыс ыдыстары жиналды. Авакян қайтыс болғаннан кейін оның әйелі коллекцияны [[Румынияның Ұлттық өнер мұражайы]]]на сыйға тартты. Бухарестте Карапет Авагян атындағы жас орындаушылардың ұлттық байқауы ( {{Lang-ro|Concursul naţional de interpretare 'Garabet Avachian'}} ) скрипкашылар, виолончельшілер, пианистер және гитаристер қатысуымен өтеді. == Сілтемелер == * [https://web.archive.org/web/20100713010348/http://www.mnar.arts.ro/web/Muzeul-Colectiilor-de-Arta/Colectia-prof.-Garabet-Avachian-5462 Prof. Garabet Avakian Collection] // Румынияның Ұлттық өнер мұражайының сайты [[Санат:1967 жылы қайтыс болғандар]] [[Санат:11 шілдеде қайтыс болғандар]] [[Санат:1908 жылы туғандар]] [[Санат:1 қарашада туғандар]] pinzw5kvoeb757fw81476evrj9s9iaw 3 686574 3062064 2022-08-18T15:57:02Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Yunga Palatino}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 21:57, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) oi2eqe9v8pdjy1cdu0fig5uhbml5524 0 686575 3062069 2022-08-18T16:13:59Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Баутерек |шынайы атауы = {{lang-ky|Боо-Терек}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту с... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Баутерек |шынайы атауы = {{lang-ky|Боо-Терек}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 34 |lat_sec = 24 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 49 |lon_sec = 21 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Баутерек ауылдық округі |кестедегі қауым = Баутерек ауылдық округі{{!}}Баутерек |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 5596<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Баутерек''' ({{lang-ky|Боо-Терек}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Баутерек ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы 5596 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] erzwq66mvlbxmajy0p8aghcpiahlyhe 0 686576 3062075 2022-08-18T16:20:50Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Баутерек ауылдық округі''' ({{lang-ky|Боо-Терек айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Баутерек]] ауылы кіреді. Орталығы ― Баутерек ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Р... wikitext text/x-wiki '''Баутерек ауылдық округі''' ({{lang-ky|Боо-Терек айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Баутерек]] ауылы кіреді. Орталығы ― Баутерек ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 5596 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] 3bvved4an2c5fr9mbstp8j8jacernyj 0 686577 3062077 2022-08-18T16:23:09Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Рияд Марез]] бетін [[Рияд Маһрез]] бетіне жылжытты: Дұрыстадым wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Рияд Маһрез]] 80zkogu3e8lc69oobwukxjqzwib3hwf 0 686578 3062081 2022-08-18T16:24:36Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Әжеп айуандар және олардың мекені]] бетін [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетіне жылжытты: Дұрыстадым wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] ha2zhazl2vol7xhm5wf3n1zjvo1id9h 0 686579 3062084 2022-08-18T16:29:25Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{мағына|Кеңарал}} {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Кеңарал |шынайы атауы = {{lang-ky|Кең-Арал}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипатт... wikitext text/x-wiki {{мағына|Кеңарал}} {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Кеңарал |шынайы атауы = {{lang-ky|Кең-Арал}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 35 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 06 |lon_sec = 51 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Кеңарал ауылдық округі |кестедегі қауым = Кеңарал ауылдық округі{{!}}Кеңарал |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 3024<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Кеңарал''' ({{lang-ky|Кең-Арал}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Кеңарал ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 3024 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] qe8u37mghwg6bg8pozdfygstdyaf1s9 4 686581 3062090 2022-08-18T16:33:57Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Уикипедия:Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетін [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] деген бағыттау үстіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] ha2zhazl2vol7xhm5wf3n1zjvo1id9h 0 686582 3062091 2022-08-18T16:34:42Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Кеңарал ауылдық округі''' ({{lang-ky|Кең-Арал айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Кеңарал]] ауылы кіреді. Орталығы ― Кеңарал ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Респу... wikitext text/x-wiki '''Кеңарал ауылдық округі''' ({{lang-ky|Кең-Арал айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Кеңарал]] ауылы кіреді. Орталығы ― Кеңарал ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 3024 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] czjbwnma0psgkf29alcvx2v81wu97lg 3062092 3062091 2022-08-18T16:35:13Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki '''Кеңарал ауылдық округі''' ({{lang-ky|Кең-Арал айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] ауылы кіреді. Орталығы ― Кеңарал ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 3024 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] gpmk5ygcj7g6196wzbilhdtu0s1qxr9 0 686583 3062101 2022-08-18T16:48:15Z Төрехан Мағжан 122292 Төрехан Мағжан [[Ғажайып аңдар және олардың мекені]] бетін [[Уикипедия талқылауы:Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] бетіне жылжытты: Дұрыстадым wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Уикипедия талқылауы:Фантастикалық мақұлықтар және олар мекендейтін аймақтар»]] a6sktkc34h19pzl3fit720u8f8uu4mm 0 686584 3062106 2022-08-18T16:57:44Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{мағына|Мыңбұлақ ауылдық округі}} '''Мыңбұлақ ауылдық округі''' ({{lang-ky|Миң-Булак айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы кіреді. Орталығы ―... wikitext text/x-wiki {{мағына|Мыңбұлақ ауылдық округі}} '''Мыңбұлақ ауылдық округі''' ({{lang-ky|Миң-Булак айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] ауылы кіреді. Орталығы ― Мыңбұлақ ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 2729 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] 8azkatbe3ui5c59u5dxn4f2uc3d7orq 3 686585 3062107 2022-08-18T16:58:41Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Breadmilk109}} -- [[Қатысушы:Мағыпар|Мағыпар]] ([[Қатысушы талқылауы:Мағыпар|талқылауы]]) 22:58, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) 55ccxyiipoh4xxdtuk8nqe2gcca3gwc 0 686586 3062109 2022-08-18T17:07:01Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Мыңбұлақ |шынайы атауы = {{lang-ky|Миң-Булак}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту с... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Мыңбұлақ |шынайы атауы = {{lang-ky|Миң-Булак}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 33 |lat_sec = 58 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 53 |lon_sec = 30 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Мыңбұлақ ауылдық округі |кестедегі қауым = Мыңбұлақ ауылдық округі{{!}}Мыңбұлақ |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2729<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Мыңбұлақ}} '''Мыңбұлақ''' ({{lang-ky|Миң-Булак}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Мыңбұлақ ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 2729 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 5l9esfyfsn5xifuv5xfua7a6jcwat2x 3062111 3062109 2022-08-18T17:07:55Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Мыңбұлақ |шынайы атауы = {{lang-ky|Миң-Булак}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 33 |lat_sec = 58 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 53 |lon_sec = 30 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Мыңбұлақ ауылдық округі |кестедегі қауым = Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы){{!}}Мыңбұлақ |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2729<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Мыңбұлақ}} '''Мыңбұлақ''' ({{lang-ky|Миң-Булак}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы)|Мыңбұлақ ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 2729 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 2wnoys3r3t8y2c3s49vvfdobgao6vq0 3 686587 3062112 2022-08-18T17:11:43Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Almazonly}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 23:11, 2022 ж. тамыздың 18 (+06) rltx10w3ao1sxyun771qtd43ypspns7 0 686588 3062113 2022-08-18T17:15:26Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Өзгеріс |шынайы атауы = {{lang-ky|Өзгөрүш}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипа... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Өзгеріс |шынайы атауы = {{lang-ky|Өзгөрүш}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 31 |lat_sec = 35 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 02 |lon_sec = 14 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Өзгеріс ауылдық округі |кестедегі қауым = Өзгеріс ауылдық округі{{!}}Өзгеріс |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 5009<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Өзгеріс (айрық)}} '''Өзгеріс''' ({{lang-ky|Өзгөрүш}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Өзгеріс ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 5009 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 7tcva2wo500tl3yoldvmahnvmtf9ikq 0 686589 3062114 2022-08-18T17:22:21Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: * [[Өзгеріс (Баткен облысы)|Өзгеріс]] — [[Баткен облысы]] [[Лейлек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Өзгеріс (Нарын облысы)|Өзгеріс]] — [[Нарын облысы]] [[Атбасы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Өзгеріс (Ош облысы)|Өзгеріс]] — [[Ош облысы]] [[Өзген ауданы]]ндағы ауыл. * Өзгеріс (Талас облысы)|Өзг... wikitext text/x-wiki * [[Өзгеріс (Баткен облысы)|Өзгеріс]] — [[Баткен облысы]] [[Лейлек ауданы]]ндағы ауыл. * [[Өзгеріс (Нарын облысы)|Өзгеріс]] — [[Нарын облысы]] [[Атбасы ауданы]]ндағы ауыл. * [[Өзгеріс (Ош облысы)|Өзгеріс]] — [[Ош облысы]] [[Өзген ауданы]]ндағы ауыл. * [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} iyuqe9yaz1j9tk90eum2nxdkhdnzosp 1 686590 3062129 2022-08-18T18:17:44Z СеніңШешең 121905 /* Термоядролық реакциялар -> Термоядролық реакция */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki == Термоядролық реакциялар -> Термоядролық реакция == Бет жылжытылсын, көпше түр артық деп есептеймін. - [[Қатысушы:СеніңШешең|СеніңШешең]] ([[Қатысушы талқылауы:СеніңШешең|талқылауы]]) 00:17, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) sfau2qret1e1lc8ajlrq87oyvjmcrd2 0 686591 3062131 2022-08-18T18:49:39Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Өзгеріс ауылдық округі''' ({{lang-ky|Өзгөрүш айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] ауылы кіреді. Орталығы ― Өзгеріс ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klass... wikitext text/x-wiki '''Өзгеріс ауылдық округі''' ({{lang-ky|Өзгөрүш айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] ауылы кіреді. Орталығы ― Өзгеріс ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 5009 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] leppk6bd80okt761vsazxh5s86ivpnn 0 686592 3062133 2022-08-18T18:53:49Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Шадықан ауылдық округі''' ({{lang-ky|Шадыкан айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]], [[Түйте]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Ынтымақ ауылы<ref>{{cite web|url=http:... wikitext text/x-wiki '''Шадықан ауылдық округі''' ({{lang-ky|Шадыкан айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]], [[Түйте]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Ынтымақ ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 3487 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] dqpjbaqqon37fjuly79rj7dr90xtcqn 0 686593 3062134 2022-08-18T18:58:47Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ынтымақ |шынайы атауы = {{lang-ky|Ынтымак}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипа... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ынтымақ |шынайы атауы = {{lang-ky|Ынтымак}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 28 |lat_sec = 30 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 06 |lon_sec = 04 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Шадықан ауылдық округі |кестедегі қауым = Шадықан ауылдық округі{{!}}Шадықан |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2454<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Ынтымақ''' ({{lang-ky|Ынтымак}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Шадықан ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 2454 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] a3pjc0oqd29acj1d3rt53llquwzpglm 3062135 3062134 2022-08-18T18:59:51Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ынтымақ |шынайы атауы = {{lang-ky|Ынтымак}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 28 |lat_sec = 30 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 06 |lon_sec = 04 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Шадықан ауылдық округі |кестедегі қауым = Шадықан ауылдық округі{{!}}Шадықан |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2454<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Ынтымақ}} '''Ынтымақ''' ({{lang-ky|Ынтымак}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Шадықан ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 2454 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] fapirzmn1cgqszstm2ucb129c6zwe22 0 686594 3062137 2022-08-18T19:04:27Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Түйте |шынайы атауы = {{lang-ky|Түйтө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Түйте |шынайы атауы = {{lang-ky|Түйтө}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 29 |lat_sec = 28 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 07 |lon_sec = 15 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Шадықан ауылдық округі |кестедегі қауым = Шадықан ауылдық округі{{!}} Шадықан |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1033<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Түйте''' ({{lang-ky|Түйтө}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Шадықан ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1033 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 4txjah4do457mnv72ts85xqw1gm64js 0 686595 3062142 2022-08-18T19:28:51Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Орас ауылдық округі''' ({{lang-ky|Орос айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]], [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылда... wikitext text/x-wiki '''Орас ауылдық округі''' ({{lang-ky|Орос айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]], [[Жонқорған]], [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Қырғызстан ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 4378 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] 7ugphx2g91wdgqjt3o4dsky340jular 0 686596 3062144 2022-08-18T19:34:41Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Жонқорған |шынайы атауы = {{lang-ky|Жон-Коргон}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |ел... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Жонқорған |шынайы атауы = {{lang-ky|Жон-Коргон}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 33 |lat_sec = 52 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 44 |lon_sec = 40 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Орас ауылдық округі |кестедегі қауым = Орас ауылдық округі{{!}}Орас |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 392<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Жонқорған''' ({{lang-ky|Жон-Коргон}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Орас ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 392 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 9xcox5fnnelp2yq3jygfd247yfh6teq 0 686597 3062145 2022-08-18T19:41:39Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қырғызстан |шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргызстан}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қырғызстан |шынайы атауы = {{lang-ky|Кыргызстан}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 33 |lat_sec = 13 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 47 |lon_sec = 35 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Орас ауылдық округі |кестедегі қауым = Орас ауылдық округі{{!}}Орас |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2265<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Қырғызстан (айрық)}} '''Қырғызстан''' ({{lang-ky|Кыргызстан}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Орас ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 2265 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 13cuuofqovw355cqaxgpnu40dj90xi8 0 686598 3062146 2022-08-18T19:46:51Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: * [[Қырғызстан]] '''Елді мекендер:''' * [[Қырғызстан (Ош облысы)|Қырғызстан]] — [[Ош облысы]] [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} wikitext text/x-wiki * [[Қырғызстан]] '''Елді мекендер:''' * [[Қырғызстан (Ош облысы)|Қырғызстан]] — [[Ош облысы]] [[Қарасу ауданы (Қырғызстан)|Қарасу ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} 6aajserpykx7fsl7oa85uhlbo21ndvw 0 686599 3062148 2022-08-18T19:51:58Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Первомайское |шынайы атауы = {{lang-ky|Биринчимай}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы =... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Первомайское |шынайы атауы = {{lang-ky|Биринчимай}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 32 |lat_sec = 52 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 45 |lon_sec = 17 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Орас ауылдық округі |кестедегі қауым = Орас ауылдық округі{{!}}Орас |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1721<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Первомайское}} '''Первомайское''' ({{lang-ky|Биринчимай}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Орас ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1721 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] bgmdh9hp2cj9n129ts7carg6jjijiat 3 686600 3062152 2022-08-18T20:17:39Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=AngryBiceps}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 02:17, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 3nyrvo3vwzkb6dlhlwuirxhv040rgi5 3 686601 3062155 2022-08-18T20:35:14Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Fightnerd}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 02:35, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 8jdh8kzd9w5ronva3oguqwklymqk29s 3 686602 3062157 2022-08-18T20:35:43Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Duncannah}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 02:35, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 0iphutj0vt4qnfw5l5meaeixgcnbyr8 10 686603 3062158 2022-08-18T20:36:36Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қырғызстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]] ауылдық округтері |мазмұны = {{nobr| [[Ақназаров ауылдық округі|Ақназаров]] •}} {{nobr| Ақтөбе ауы... wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қырғызстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]] ауылдық округтері |мазмұны = {{nobr| [[Ақназаров ауылдық округі|Ақназаров]] •}} {{nobr| [[Ақтөбе ауылдық округі (Талас облысы)|Ақтөбе]] •}} {{nobr| [[Бақайата ауылдық округі|Бақайата]] •}} {{nobr| [[Баутерек ауылдық округі|Баутерек]] •}} {{nobr| [[Кеңарал ауылдық округі|Кеңарал]] •}} {{nobr| [[Мыңбұлақ ауылдық округі (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] •}} {{nobr| [[Орас ауылдық округі|Орас]] •}} {{nobr| [[Өзгеріс ауылдық округі|Өзгеріс]] •}} {{nobr| [[Шадықан ауылдық округі|Шадықан]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудандар бойынша ауылдық округтер:Талас облысы]] </noinclude> i69x5nq9ekqrhx6c1u26n34qb6xti02 14 686604 3062159 2022-08-18T20:38:59Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан облыстары бойынша ауылдық округтер|Талас облысы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан облыстары бойынша ауылдық округтер|Талас облысы]] 9mdzlqcc7bnshrscnmumnjmqjvsmab8 14 686605 3062160 2022-08-18T20:42:42Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|Ауылдық округтер]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|Ауылдық округтер]] rnutak3u2i2lgjiks0bm32k07zk2jq8 0 686606 3062161 2022-08-18T20:43:36Z Arruah 35 «[[:en:Special:Redirect/revision/1095956659|Tartaric acid]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki   [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|issn=0567-7572|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4|doi=10.1007/s00897980257a}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы <nowiki><i id="mwTA">d</i></nowiki>-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|doi=10.1098/rspa.1923.0010|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|doi=10.1107/S0108270102006650|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|doi=10.1107/S0365110X67001070|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын [[Малеин қышқылы|малеин қышқылынан]] көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде [[Калий вольфрат|калий вольфратын]] пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо'' -тартар қышқылы === Декстро-тартар қышқылын суда 165° қыздырғанда ''рацем'' қышқылы мен ''мезо'' -тартар қышқылының қоспасы түзіледі.&nbsp;°C шамасында 2 күн. ''мезо'' -тартар қышқылын күміс гидроксиді арқылы дибромосукцин қышқылынан да дайындауға болады:<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо'' -тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол {{Convert|500|g}} -ден асады салмағы {{Convert|70|kg}} адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс (II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|work=[[American Animal Hospital Association]]|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} [[Санат:Pages with unreviewed translations]] 9vsalkzzmxh82wjjrym3otk7ejuedtb 3062162 3062161 2022-08-18T20:45:22Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki   [[Category:Articles containing unverified chemical infoboxes]] <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|issn=0567-7572|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4|doi=10.1007/s00897980257a}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы <nowiki><i id="mwTA">d</i></nowiki>-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|doi=10.1098/rspa.1923.0010|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|doi=10.1107/S0108270102006650|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|doi=10.1107/S0365110X67001070|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын [[Малеин қышқылы|малеин қышқылынан]] көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде [[Калий вольфрат|калий вольфратын]] пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо'' -тартар қышқылы === Декстро-тартар қышқылын суда 165° қыздырғанда ''рацем'' қышқылы мен ''мезо'' -тартар қышқылының қоспасы түзіледі.&nbsp;°C шамасында 2 күн. ''мезо'' -тартар қышқылын күміс гидроксиді арқылы дибромосукцин қышқылынан да дайындауға болады:<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо'' -тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол {{Convert|500|g}} -ден асады салмағы {{Convert|70|kg}} адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс (II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|work=[[American Animal Hospital Association]]|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} l61vbpjhd5of3b72xxab4e0tv2pp1dj 3062164 3062162 2022-08-18T20:46:37Z Arruah 35 «[[Санат:Articles containing unverified chemical infoboxes|Articles containing unverified chemical infoboxes]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Articles with short description]] [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|issn=0567-7572|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4|doi=10.1007/s00897980257a}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы <nowiki><i id="mwTA">d</i></nowiki>-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|doi=10.1098/rspa.1923.0010|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|doi=10.1107/S0108270102006650|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|doi=10.1107/S0365110X67001070|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын [[Малеин қышқылы|малеин қышқылынан]] көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде [[Калий вольфрат|калий вольфратын]] пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо'' -тартар қышқылы === Декстро-тартар қышқылын суда 165° қыздырғанда ''рацем'' қышқылы мен ''мезо'' -тартар қышқылының қоспасы түзіледі.&nbsp;°C шамасында 2 күн. ''мезо'' -тартар қышқылын күміс гидроксиді арқылы дибромосукцин қышқылынан да дайындауға болады:<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо'' -тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол {{Convert|500|g}} -ден асады салмағы {{Convert|70|kg}} адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс (II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|work=[[American Animal Hospital Association]]|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} [[Санат:Pages with unreviewed translations]] db7edu28gr2why3lcb5feetfu1pewiw 3062165 3062164 2022-08-18T20:46:48Z Arruah 35 «[[Санат:Articles with short description|Articles with short description]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> [[Category:Short description is different from Wikidata]] '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|issn=0567-7572|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4|doi=10.1007/s00897980257a}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы <nowiki><i id="mwTA">d</i></nowiki>-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|doi=10.1098/rspa.1923.0010|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|doi=10.1107/S0108270102006650|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|doi=10.1107/S0365110X67001070|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын [[Малеин қышқылы|малеин қышқылынан]] көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде [[Калий вольфрат|калий вольфратын]] пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо'' -тартар қышқылы === Декстро-тартар қышқылын суда 165° қыздырғанда ''рацем'' қышқылы мен ''мезо'' -тартар қышқылының қоспасы түзіледі.&nbsp;°C шамасында 2 күн. ''мезо'' -тартар қышқылын күміс гидроксиді арқылы дибромосукцин қышқылынан да дайындауға болады:<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо'' -тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол {{Convert|500|g}} -ден асады салмағы {{Convert|70|kg}} адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс (II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|work=[[American Animal Hospital Association]]|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} [[Санат:Pages with unreviewed translations]] 3aa4jmueev73zgbu2zo739mfob7lses 3062166 3062165 2022-08-18T20:47:03Z Arruah 35 «[[Санат:Short description is different from Wikidata|Short description is different from Wikidata]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|issn=0567-7572|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4|doi=10.1007/s00897980257a}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы <nowiki><i id="mwTA">d</i></nowiki>-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|doi=10.1098/rspa.1923.0010|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|doi=10.1107/S0108270102006650|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|doi=10.1107/S0365110X67001070|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын [[Малеин қышқылы|малеин қышқылынан]] көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде [[Калий вольфрат|калий вольфратын]] пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо'' -тартар қышқылы === Декстро-тартар қышқылын суда 165° қыздырғанда ''рацем'' қышқылы мен ''мезо'' -тартар қышқылының қоспасы түзіледі.&nbsp;°C шамасында 2 күн. ''мезо'' -тартар қышқылын күміс гидроксиді арқылы дибромосукцин қышқылынан да дайындауға болады:<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо'' -тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол {{Convert|500|g}} -ден асады салмағы {{Convert|70|kg}} адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс (II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|work=[[American Animal Hospital Association]]|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} [[Санат:Pages with unreviewed translations]] qz7k43d6x3s4j8ci9brt8g4pkcpggi1 3062167 3062166 2022-08-18T20:47:13Z Arruah 35 «[[Санат:Pages with unreviewed translations|Pages with unreviewed translations]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|issn=0567-7572|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4|doi=10.1007/s00897980257a}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы <nowiki><i id="mwTA">d</i></nowiki>-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|doi=10.1098/rspa.1923.0010|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|doi=10.1107/S0108270102006650|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|doi=10.1107/S0365110X67001070|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын [[Малеин қышқылы|малеин қышқылынан]] көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде [[Калий вольфрат|калий вольфратын]] пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо'' -тартар қышқылы === Декстро-тартар қышқылын суда 165° қыздырғанда ''рацем'' қышқылы мен ''мезо'' -тартар қышқылының қоспасы түзіледі.&nbsp;°C шамасында 2 күн. ''мезо'' -тартар қышқылын күміс гидроксиді арқылы дибромосукцин қышқылынан да дайындауға болады:<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо'' -тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол {{Convert|500|g}} -ден асады салмағы {{Convert|70|kg}} адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс (II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|work=[[American Animal Hospital Association]]|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} ji4agoykblbe0dqkamp3pwpnn5eh35q 3062172 3062167 2022-08-18T21:00:23Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы "mwTAd-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын малеин қышқылынан көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде калий вольфратын пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо''-тартар қышқылы === Рацемиялық қышқыл мен мезотартар қышқылының қоспасы декстротартар қышқылы суда шамамен 2 күн бойы 165 °C температурада қызған кезде пайда болады.<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо''-тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|isbn=0471238961}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол 500 граммден асады салмағы 70 килограмм адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс(II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} 9h74m32i4osv38tpbbz2ra79ivtt3bi 3062173 3062172 2022-08-18T21:01:33Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы "mwTAd-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын малеин қышқылынан көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде калий вольфратын пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо''-тартар қышқылы === Рацемиялық қышқыл мен мезотартар қышқылының қоспасы декстротартар қышқылы суда шамамен 2 күн бойы 165 °C температурада қызған кезде пайда болады.<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо''-тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты ), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол 500 граммден асады салмағы 70 килограмм адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс(II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} 7nd6llmargu7etpshutvq34iomg6r4g 3062175 3062173 2022-08-18T21:04:33Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы "mwTAd-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын малеин қышқылынан көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде калий вольфратын пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо''-тартар қышқылы === Рацемиялық қышқыл мен мезотартар қышқылының қоспасы декстротартар қышқылы суда шамамен 2 күн бойы 165 °C температурада қызған кезде пайда болады.<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо''-тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол 500 граммден асады салмағы 70 килограмм адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс(II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|year=2000|pages=1–19|doi=10.1002/0471238961.0825041802120109.a01}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFBlairDeFraties2000">Blair, G. T.; DeFraties, J. J. (2000). "Hydroxy Dicarboxylic Acids". ''Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology''. pp.&nbsp;1–19. [[Doi (идентификатор)|doi]]:[[doi:10.1002/0471238961.0825041802120109.a01|10.1002/0471238961.0825041802120109.a01]]. [[ISBN]]&nbsp;[[Special:BookSources/0471238961|<bdi>0471238961</bdi>]].</cite></ref> Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} 7ve5rg6kh67pu0q1x1f2t7ymxdd4d1z 3062177 3062175 2022-08-18T21:12:58Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki   <div class="shortdescription nomobile noexcerpt noprint searchaux" style="display:none">Chemical compound</div> '''Тартар қышқылы''' - табиғи түрде көптеген жемістерде, әсіресе [[Жүзім|жүзімде]], сонымен қатар [[Банан|банандарда]], [[Тамаринд|тамариндерде]] және [[Цитрус|цитруста]] кездесетін ақ, кристалды [[Органикалық қышқылдар|органикалық қышқыл]] . <ref name=":0">{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|last4=Sustelo|first4=V.|last5=Nunes|first5=C.|last6=Fernandes|first6=M.M.|last7=Marreiros|first7=A.|year=2012|title=Organic acids concentration in citrus juice from conventional versus organic farming|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|url=https://www.actahort.org/books/933/933_78.htm}}</ref> Оның [[Тұздар (химия)|тұзы]], калий битартраты, әдетте татар кремі ретінде белгілі, ашыту процесінде табиғи түрде дамиды. Ол әдетте [[Ас содасы|натрий бикарбонатымен]] араласады және тағам дайындауда қопсытқыш ретінде пайдаланылатын пісіру ұнтағы ретінде сатылады. Қышқылдың өзі тағамға E334 [[Антиоксиданттар|антиоксиданты]] ретінде және оның ерекше қышқыл дәмін беру үшін қосылады. Табиғи жағдайда кездесетін шарап қышқылы [[Органикалық химия|органикалық]] химиялық синтезде пайдалы шикізат болып табылады. Тартар қышқылы - альфа-гидрокси-[[Карбон қышқылдары|карбон қышқылы]], қышқылдық сипаттамалары бойынша [[Қышқыл|дипротикалық]] және альдарлық және [[Сукцин қышқылы|янтарь қышқылының]] дигидроксил туындысы. == Тарих == Тартар қышқылы ғасырлар бойы шарапшыларға белгілі болды. Алайда экстракцияға арналған химиялық процесті 1769 жылы [[Швеция|швед]] химигі [[Карл Вильгельм Шееле]] әзірледі.<ref>Retzius, Anders Jahan (1770) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=605 "Försök med vinsten och dess syra"] (Experiments with cream of tartar and its acid), ''Kungliga Vetenskapsakademiens Handlingar'' (Proceedings of the Royal Academy of Sciences), '''31''' : 207–213. [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015039452886;view=1up;seq=607 From p. 209:] ''"§. 6. Dessa försök omtalte jag för Hr. Carl Wilhelm Scheele (en snabb och lårgirug Pharmaciæ Studiosus) … "'' (§. 6. I mention these experiments on behalf of Mr. Carl Wilhelm Scheele (a quick and studious student of pharmacology) … )</ref> Химиялық хирализмді ашуда шарап қышқылы маңызды рөл атқарды. Бұл қасиетін шарап қышқылы алғаш рет 1832 жылы Жан Батист Био байқаған, ол оның поляризацияланған жарықты айналдыру қабілетін байқаған.<ref>Biot (1835) [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f149.image "Mémoire sur la polarization circulaire et sur ses applications à la chimie organique"] (Memoir on circular polarization and on its applications to organic chemistry), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''13''' : 39–175. That tartaric acid (''acide tartarique cristallisé'') rotates plane-polarized light is shown in [http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k32283/f285.image Table G following p. 168.] (Note: This article was read to the French Royal Academy of Sciences on 1832 November 5.)</ref> <ref>Biot (1838) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015077785536;view=1up;seq=145 "Pour discerner les mélanges et les combinaisons chimiques définies ou non définies, qui agissent sur la lumière polarisée; suivies d'applications aux combinaisons de l'acide tartarique avec l'eau, l'alcool et l'esprit de bois"] (In order to discern mixtures and chemical combinations, defined or undefined, which act on polarized light; followed by applications to combinations of tartaric acid with water, alcohol [i.e., ethanol], and spirit of wood [i.e., methanol]), ''Mémoires de l'Académie des sciences de l'Institut'', 2nd series, '''15''' : 93–279.</ref> [[Луи Пастер]] бұл зерттеуді 1847 жылы хиральды деп тапқан натрий аммоний тартратының кристалдарының пішіндерін зерттеу арқылы жалғастырды. Әртүрлі пішіндегі кристалдарды қолмен сұрыптау арқылы Пастер бірінші болып левотартар қышқылының таза үлгісін шығарды.<ref>L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" (Memoir on the relationship which can exist between crystalline form and chemical composition, and on the cause of rotary polarization)," ''Comptes rendus de l'Académie des sciences'' (Paris), '''26''' : 535–538.</ref> <ref>L. Pasteur (1848) [https://books.google.com/books?id=gJ45AAAAcAAJ&pg=PA442 "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire"] (On the relations that can exist between crystalline form, and chemical composition, and the sense of rotary polarization), ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''24''' : 442–459.</ref> <ref>Pasteur, Louis (1850) [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=66 "Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique"] [Investigations into the specific properties of the two acids that compose racemic acid], ''Annales de Chimie et de Physique'', 3rd series, '''28''' (3) : 56–99. See also [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hx3dy7;view=1up;seq=519 Plate II.] (See also the report of the commission that was appointed to verify Pasteur's findings, pp. 99–117.) [in French]</ref> <ref>{{Cite journal|authors=George B. Kauffman and Robin D. Myers|year=1998|url=http://192.129.24.144/licensed_materials/00897/papers/0003006/36kau897.pdf|title=Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation|journal=The Chemical Educator|volume=3|issue=6|pages=1–4}}</ref> <ref name="Flack">{{Cite journal|authors=Flack, H.D.|year=2009|url=http://crystal.flack.ch/sh5092.pdf|title=Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work|journal=Acta Crystallographica A|volume=65|issue=5|pages=371–389|doi=10.1107/S0108767309024088}}</ref> == Стереохимия == [[Сурет:TartrateCrystal.svg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/24/TartrateCrystal.svg/220px-TartrateCrystal.svg.png|солға|нобай| Татар қышқылының кристалдары оптикалық микроскоппен көргендей тартылған]] Қышқылдың табиғи түрі - '''декстро-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' немесе '''<small>L</small>-(+)-тартарикалық&nbsp;қышқыл''' (ескірген атауы "mwTAd-тартар қышқылы). Табиғи түрде қол жетімді болғандықтан, ол өзінің энантиомеріне және мезоизомеріне қарағанда арзанырақ. ''Декстро'' және ''лево'' префикстері архаикалық терминдер.<ref>{{Cite web|url=https://cosmolearning.org/video-lectures/stereochemical-nomenclature-racemization-and-resolution-6674/|title=Lecture 28: Stereochemical Nomenclature; Racemization and Resolution &#124; CosmoLearning Chemistry|work=CosmoLearning}}</ref> Қазіргі оқулықтарда табиғи түрге (2''R'', 3''R'')-шалба қышқылы '''('''<small>L</small>'''-(+)-тартар қышқылы)''', ал оның энантиомеріне (2''S'',3''S'')-тартар қышқылы '''('''D '''-(-)-''' деп жатады. '''шарап қышқылы)'''. ''Мезодиастереомер'' (2''R'', 3''S'' ) - шарап қышқылы немесе (2''S'',3''R'') - шарап қышқылы деп аталады. * Декстро және лево моноклинді сфеноидты кристалдар<ref>{{Cite journal|last1=W, T, Astbury|title=The Crystalline Structure and Properties of Tartaric Acid|journal=Proc. Royal Soc. A|date=Feb 1923|volume=102|issue=718|pages=506–528|bibcode=1923RSPSA.102..506A|url=https://royalsocietypublishing.org/doi/pdf/10.1098/rspa.1923.0010}}, based on P. Groth’s “Chemische Krystallographie".</ref> және орторомбты кристалдар түзеді. * Расемикалық шарап қышқылы моноклиникалық<ref name="CRC49">CRC Handbook of Chemistry and Physics, 49th edition.</ref> және [[Триклиндік сингония|триклиникалық]] кристалдар түзеді (кеңістік тобы P{{Overline|1}}).<ref>{{Cite web|date=2008|author=Samantha Callear and Michael Hursthouse|title=D-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/1519959.html|work=Crystallography Open Database}}</ref> <ref>{{Cite journal|last1=Paul Luner|title=(+-)-Tartaric acid|journal=Acta Crystallographica Section C|date=Jul 2002|volume=58|issue=6|pages=o333–o335|url=https://www.researchgate.net/publication/11324000}}, {{Cite web|title=(±)-Tartaric acid|url=http://www.crystallography.net/cod/2012731.html|work=Crystallography Open Database|year=2002}}</ref> * Сусыз мезотартар қышқылы екі сусыз полиморфты құрайды: триклиндік және орторомбты. * Моногидратталған мезотартар қышқылы сулы ерітіндіден кристалдану орын алатын температураға байланысты моноклиникалық және триклиндік полиморфиз ретінде кристалданады.<ref>{{Cite journal|last1=G. A. Bootsma and J. C. Schoone|title=Crystal Structures of Meso Tartaric Acid|journal=Acta Crystallogr.|date=1967|volume=22|issue=4|pages=522–532|url=https://scripts.iucr.org/cgi-bin/paper?a05502}}</ref> Фелинг ерітіндісіндегі шарап қышқылы мыс(II) иондарымен байланысып, ерімейтін гидроксид тұздарының түзілуіне жол бермейді. {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="2" |<small>DL</small> -тартар қышқылы (расем қышқылы ) <small>(1:1 қатынасында болғанда)</small> ! rowspan="2" | мезотартар қышқылы |- ! декстротартар қышқылы<br /><small>(<small>L</small>-(+)-тартар қышқылы)</small> ! левотартар қышқылы<br /><small>(<small>D</small>-(−)-тартар қышқылы)</small> |- | width="150" |[[Сурет:L-tartaric_acid.png]] | width="150" |[[Сурет:D-tartaric_acid.png]] | width="270" |[[Сурет:Meso-Weinsäure_Spiegel.svg|150x150 нүкте]] |} {{Clear}} {| class="wikitable" |+Татар қышқылының формалары ! Жалпы есім ! Тартар қышқылы ! Левотартар қышқылы ! Декстротартар қышқылы ! Мезотартар қышқылы ! Рацем қышқылы |- align="center" | Синонимдер | | style="vertical-align:top" | (2''S'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(''S'', ''S'')-тартар қышқылы<br /> (−)-тартар қышқылы<br />''l'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />левотартар қышқылы <small>D</small> - шарап қышқылы<small>D</small> - триар қышқылы («табиғи емес изомер»)<ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/439655|title=d-Tartaric acid|work=[[PubChem]]}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''R'')-тартар қышқылы<br />(''R'', ''R'')-тартар қышқылы<br />(+)-тартар қышқылы<br />''d'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br /><small>L</small> - шарап қышқылы<br /><small>L</small> - триар қышқылы<br />(«табиғи изомер») <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid|title=L-(+)-Tartaric acid|work=[[PubChem]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150516011103/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/L-tartaric_acid#section=Top|archivedate=May 16, 2015}}</ref> | style="vertical-align:top" | (2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />''мезо'' -тартар қышқылы<br />эритра қышқылы | style="vertical-align:top" | ''rac''-(2''R'', 3''S'')-тартар қышқылы<br />(2''RS'', 3''SR'')-тартар қышқылы<br />(±)-тартар қышқылы<br /><small>DL</small> - шарап қышқылы<br />''dl'' -тартар қышқылы <small>''(ескірген)''</small><br />паратартар қышқылы<br />увин қышқылы |- align="center" | PubChem | CID 875 | PubChem CID 439655 | PubChem CID 444305 | PubChem CID 78956 | CID 5851 |- align="center" | EINECS нөмірі | | 205-695-6 |201-766-0 |205-696-1 |205-105-7 |- align="center" |CAS нөмірі | 526-83-0 | 147-71-7 | 87-69-4 | 147-73-9 | 133-37-9 |} == Өндіріс == === <small>L</small>-(+)-Татар қышқылы === Татар қышқылының <small>L</small>-(+)-шайыр қышқылы изомері өнеркәсіпте ең көп мөлшерде өндіріледі. Ол ашытудың қатты жанама өнімі болып табылатын лизден алынады. Бұрынғы жанама өнімдер негізінен калий битарратынан (KHC₄H₄O₆) тұрады. Бұл калий тұзы [[Езілген әк|кальций гидроксиді]] «әк сүтімен» (Ca(OH)₂) өңдеу кезінде кальций тартратына (CaC₄H₄O₆) айналады: : <chem>KH(C4H4O6) + Ca(OH)2 -> Ca(C4H4O6) + KOH + H2O</chem> Іс жүзінде кальций хлоридін қосқанда кальций тартратының жоғары шығымдылығы алынады. Содан кейін кальций тартраты тұзды сулы күкірт қышқылымен өңдеу арқылы шарап қышқылына айналады: : <chem>Ca(C4H4O6) + H2SO4 -> H2(C4H4O6) + CaSO4</chem> === Расемикалық шарап қышқылы === Рацемикалық шарап қышқылын малеин қышқылынан көп сатылы реакцияда дайындауға болады. Бірінші қадамда малеин қышқылы катализатор ретінде калий вольфратын пайдаланып [[Сутек пероксиді|сутегі асқын тотығымен]] эпоксидантылады. : HO₂CC₂H₂CO₂H + H₂O₂ → OC₂H₂(CO₂H)₂ Келесі қадамда эпоксид гидролизденеді. : OC₂H₂(CO₂H)₂ + H₂O → (HOCH)₂(CO₂H)₂ === ''мезо''-тартар қышқылы === Рацемиялық қышқыл мен мезотартар қышқылының қоспасы декстротартар қышқылы суда шамамен 2 күн бойы 165 °C температурада қызған кезде пайда болады.<ref name="Aug">Augustus Price West. Experimental Organic Chemistry. World Book Company: New York, 1920, 232-237.</ref> : HO₂CCHBrCHBrCO₂H + 2AgOH → HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + 2AgBr ''мезо''-тартар қышқылын қалдық рацем қышқылынан кристалдану арқылы бөлуге болады, рацемат аз ериді. == Реактивтілік == L-(+)-тартар қышқылы, бірнеше реакцияларға қатыса алады. Төмендегі реакция схемасында көрсетілгендей, дигидроксималеин қышқылы L-(+)-тартар қышқылын темір тұзының қатысуымен сутегі асқын тотығымен өңдеген кезде түзіледі. : HO₂CCH(OH)CH(OH)CO₂H + H₂O₂ → HO₂CC(OH)C(OH)CO₂H + 2H₂O Содан кейін дигидроксималеин қышқылын азот қышқылымен тартрон қышқылына дейін тотықтыруға болады.<ref name="Blair">{{Cite encyclopedia|last1=Blair|first1=G. T.|last2=DeFraties|first2=J. J.|title=Hydroxy Dicarboxylic Acids|encyclopedia=Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology|year=2000|pages=1–19}}</ref> == Туындылар == [[Сурет:Brechweinstein.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Brechweinstein.jpg/220px-Brechweinstein.jpg|нобай| Татар құсу]] [[Сурет:CommercialTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/6f/CommercialTartaric.jpg/220px-CommercialTartaric.jpg|нобай| Коммерциялық түрде өндірілген шарап қышқылы]] Татар қышқылының маңызды туындыларына оның тұздары, татар кілегейі (калий битарраты), Рошель тұзы (калий натрий тартраты, жұмсақ іш жүргізгіш) және татар эметикасы (калийдің сурьмасы) жатады.<ref>{{Cite journal|doi=10.1021/ic50125a033|title=Crystal structure of l-tris(1,10-phenathroline)iron(II) bis(antimony(III) d-tartrate) octahydrate|year=1973|last1=Zalkin|first1=Allan|last2=Templeton|first2=David H.|last3=Ueki|first3=Tatzuo|journal=Inorganic Chemistry|volume=12|issue=7|pages=1641–1646}}</ref> <ref name="McCallum">{{Cite journal|year=1982|last1=Haq|first1=I|last2=Khan|first2=C|title=Hazards of a traditional eye-cosmetic--SURMA|volume=32|issue=1|pages=7–8|journal=The Journal of the Pakistan Medical Association}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=President's address. Observations upon antimony|year=1977|volume=70|issue=11|last1=McCallum|first1=RI|pages=756–63|journal=Proceedings of the Royal Society of Medicine|doi=10.1177/003591577707001103}}</ref> Диизопропил тартрат асимметриялық синтезде [[Катализ|кокатализатор]] ретінде қолданылады. Татар қышқылы - [[Алма қышқылы|алма қышқылының]] өндірісін тежеу арқылы жұмыс істейтін бұлшықет [[Уыттар|токсині]] және жоғары дозада паралич пен өлімге әкеледі. Орташа өлім дозасы (LD₅₀) адам үшін шамамен 7,5 грамм/кг құрайды, 5,3&nbsp;қояндар үшін грамм/кг, ал 4,4&nbsp;тышқандар үшін грамм/кг. Бұл көрсеткішті ескерсек, ол 500 граммден асады салмағы 70 килограмм адамды өлтіру, сондықтан оны көптеген тағамдарға, әсіресе қышқыл дәмі бар тәттілерге қауіпсіз түрде қосуға болады. Азық-түлік қоспасы ретінде шарап қышқылы [[Антиоксиданттар|антиоксидант]] ретінде пайдаланылады E саны '''E334'''; Тартраттарантиоксиданттар немесе [[Эмульсия|эмульгаторлар]] ретінде қызмет ететін басқа қоспалар. Суға татар кремін қосқанда, суспензия пайда болады, ол мыс [[Мәнет|монеталарын]] өте жақсы тазартуға қызмет етеді, өйткені тартрат ерітіндісі монета бетіндегі мыс(II) оксидінің қабатын еріте алады. Алынған мыс(II)-тартрат кешені суда оңай ериді. == Шараптағы шарап қышқылы == [[Сурет:HomemadeTartaric.jpg|link=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2c/HomemadeTartaric.jpg/220px-HomemadeTartaric.jpg|нобай| Тазартылмаған калий битартраты ол бөлінген жүзім шырынын түсіне алады.]] Тартар қышқылы шарап ішетіндерге «шарап алмаздарының», кейде бөтелкенің тығынында немесе түбінде өздігінен пайда болатын шағын калий битартраты кристалдарының көзі ретінде бірден танылуы мүмкін. Бұл «тартраттар» кейде шыны сынған деп қателескеніне қарамастан зиянсыз және көптеген шараптарда салқын тұрақтандыру арқылы алдын алады (бұл шараптың профилін өзгерте алатындықтан әрқашан артықшылық бермейді). Қартаю бөшкелерінің ішкі жағында қалған тартраттар бір уақытта калий битарратының негізгі өнеркәсіптік көзі болды. Тартар қышқылы химиялық маңызды рөл атқарады, ашытудың рН деңгейін көптеген жағымсыз бұзылатын бактериялар өмір сүре алмайтын деңгейге дейін төмендетеді және ашытудан кейін консервант ретінде әрекет етеді. Ауыз қуысында шараптың ащылығын қамтамасыз етеді, бірақ [[Лимон қышқылы|лимон]] және [[Алма қышқылы|алма қышқылдары]] да рөл атқарады. == Цитрустағы шарап қышқылы == Зерттеу нәтижелері цитрус жемістерінде органикалық егіншілікте өндірілген жемістерде кәдімгі ауыл шаруашылығында өндірілген жемістерге қарағанда шарап қышқылының жоғарырақ болатынын көрсетті.<ref>{{Cite journal|last1=Duarte|first1=A.M.|last2=Caixeirinho|first2=D.|last3=Miguel|first3=M.G.|journal=Acta Horticulturae|issue=933|pages=601–606|doi=10.17660/actahortic.2012.933.78|title=Organic Acids Concentration in Citrus Juice from Conventional Versus Organic Farming}}</ref> == Қолданбалар == Тартар қышқылы және оның туындылары фармацевтика саласында кең көлемде қолданылады. Мысалы, лимон қышқылымен бірге көпіршікті тұздар өндірісінде ауызша дәрілердің дәмін жақсарту үшін қолданылған. Татар эметикасы деп аталатын қышқылдың калий антимонил туындысы аз мөлшерде жөтел сиропына қақырық түсіретін дәрі ретінде қосылады. Тартар қышқылының өнеркәсіптік қолдану үшін бірнеше қосымшалары бар. Қышқылдың кальций және магний сияқты металл иондарын хелатизациялауы байқалды. Сондықтан қышқыл ауылшаруашылық және металл өнеркәсібінде топырақ [[Тыңайтқыштар|тыңайтқышындағы]] микроэлементтерді комплексті ету және сәйкесінше алюминий, мыс, темір және осы металдардың қорытпаларынан тұратын металл беттерін тазалау үшін хелаттандырушы агент ретінде қызмет етті. == Иттердегі уыттылық == Татар қышқылы адамдар мен зертханалық жануарларға жақсы төзімді болғанымен, 2021 жылдың сәуір айында ''JAVMA'' редакторына жіберілген хатта жүзімдегі шарап қышқылы иттердегі жүзім мен мейіздің уыттылығының себебі болуы мүмкін деген болжам жасалды.<ref>{{Cite web|url=https://www.aaha.org/publications/newstat/articles/2021-04/what-causes-grape-toxicity-in-dogs-playdough-might-have-led-to-a-breakthrough/|title=What causes grape toxicity in dogs? Playdough might have led to a breakthrough|first=Tony|author=McReynolds|date=April 1, 2021}}</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер|30em}} 27pie2sxm449v7tk5ivyi7c608fkyzc 14 686607 3062163 2022-08-18T20:46:00Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Үлгілер санаты}} [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан|География]] [[Санат:Навигациялық үлгілер:Елдер бойынша география|Қырғызстан]] wikitext text/x-wiki {{Үлгілер санаты}} [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан|География]] [[Санат:Навигациялық үлгілер:Елдер бойынша география|Қырғызстан]] j21683p82z0ajyjb4h0bd6e51qnd3hw 14 686608 3062168 2022-08-18T20:48:42Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Үлгілер:Қырғызстан| ]] [[Санат:Навигациялық үлгілер:География|Қырғызстан]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Үлгілер:Қырғызстан| ]] [[Санат:Навигациялық үлгілер:География|Қырғызстан]] slvhss20zbofggmtu4n7g4f21p5gbom 14 686609 3062169 2022-08-18T20:49:47Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Елдер бойынша үлгілер|Қырғызстан]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Елдер бойынша үлгілер|Қырғызстан]] 1rjdbh4nbnfp1gc8mx9up7h21yrdb8l 3 686610 3062171 2022-08-18T20:58:54Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=SPoore (WMF)}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 02:58, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 8cylqjx5xinc9baxcspmsoy73p8crx1 0 686611 3062181 2022-08-18T21:16:38Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Чолпон-Ата]] бетін [[Шолпаната]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Шолпаната]] 2q5ngnye92gov318jldr0ntftwdm7e2 3 686612 3062188 2022-08-18T22:56:43Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=BaşkomutanZUKOV}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 04:56, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 25jszyeq0ny0t2z7p1q5wpc1p4fjgxs 3 686613 3062191 2022-08-19T02:41:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Cubesun}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 08:41, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) iktnp9yrk8lhx8yggqh317hwqb7ia6m 0 686614 3062197 2022-08-19T04:53:18Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} ayjwjrv2v3ulfho810aup0baxnddaet 3062198 3062197 2022-08-19T04:54:57Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> == Тілі == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} fya583lkab1avq79t6xvovz8n1s2ph0 3062199 3062198 2022-08-19T04:58:51Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> == Тілі == [[Качар тілі]] тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} er3s7qxl5o654pw1kkixcm05elx1unx 3062200 3062199 2022-08-19T05:01:00Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 9r0sais7ga6okaumdgshb1mzm74fkpm 3062201 3062200 2022-08-19T05:02:56Z Мағыпар 100137 /* Діні */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} rkjpmvr26wtfo5ctvua3dw1mgovc0lj 3062202 3062201 2022-08-19T05:04:52Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 26dbybdaj66ara0z7zd4u68k2z10m09 3062203 3062202 2022-08-19T05:34:43Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} te0cqrrktvnkuadeo7yp3o91x0l66z1 3062204 3062203 2022-08-19T05:37:54Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 27cahu2z27hvphizxllru3c8ved11g1 3062205 3062204 2022-08-19T05:38:18Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Үндістан этникалық топтары|Үндістан этникалық топтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] 54pwtflj32h4atgiu6tm92ko3z43ixk 3062206 3062205 2022-08-19T05:48:31Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] mw6pdkvkknn2jhgb6xp1hqfanugyvxa 3062207 3062206 2022-08-19T05:49:31Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] 3oopejd32j3c8n942wy23hdq6hhvwdg 3062209 3062207 2022-08-19T05:59:56Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған бамбук пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] 38ivkh82wwepu9usfc4qoonrpr96ebh 3062210 3062209 2022-08-19T06:05:06Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] db56khd8y8xwhn3thnvjzynr8bcsr32 3062212 3062210 2022-08-19T06:05:28Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] frmmcd264zglx18irp0o9tcqlv0j18z 3062213 3062212 2022-08-19T06:06:27Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качарлар |төл атауы = боро, димаса |сурет = |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] jny7lph03x2zyq1b7fzf00oytxmaa4l 3062218 3062213 2022-08-19T06:09:55Z Мағыпар 100137 үлгі, сурет қою wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качарлар |төл атауы = боро, димаса |сурет = Bodo-Kachari 2.jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] puauldlh6ymggc8z9cbtrnawkp285zd 3062219 3062218 2022-08-19T06:11:08Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качарлар |төл атауы = боро, димаса |сурет = Bodo-Kachari 2.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1 млн. (1992) |аймақ = {{IND}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] 17faf4wl67cukh1f5plcsuh9zxub0mo 3062220 3062219 2022-08-19T06:11:56Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качарлар |төл атауы = боро, димаса |сурет = Bodo-Kachari 2.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1 млн. (1992) |аймақ = {{IND}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[бодо тілі]] |діні = [[индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] nq26104s9urj3pfhmxmlrir77e7ziia 3062221 3062220 2022-08-19T06:13:42Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качарлар |төл атауы = боро, димаса |сурет = Bodo-Kachari 2.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 1 млн. (1992) |аймақ = {{IND}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[бодо тілі]] |діні = [[индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качарлар ''' (өз атауы; ''боро'', ''димаса'') — Үндістанның солтүстік-шығысындағы халық (Ассам штаты).<ref>Советская историческая энциклопедия http://rudictionary.com/enc_sie/Kachari-4363.html</ref> Качарлар таулы качарлар (димас) және жазық качарлары (бара, бара-қылыш) болып бөлінеді.<ref>Значение слова качари https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> Жалпы саны 1 миллион адам (1992).<ref>Большой энциклопедический словарь. 2012 https://slovar.cc/enc/bolshoy/2090551.html</ref> == Тілі == Тілі [[Бодо тілі|бодо]].<ref>Современная энциклопедия - качари http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/kachari</ref> Качар тілі тибет-бирма тілдерінің бодо тобына жатады.<ref>Значение слова "Качари" https://mnogoslovs.ru/%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B0%D1%80%D0%B8</ref> == Діні == Качар діні – [[индуизм]], ежелгі анимистік нанымдар қалдықтары да сақталған.<ref>Советская историческая энциклопедия https://gufo.me/dict/history_encyclopedia/%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%90%D0%A0%D0%98</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – бұқаларды пайдалана отырып, суармалы егіншілік, сонымен қатар қолмен атқарылатын егіншілік ([[күріш]], [[тары]], [[мақта]]), көбі шай [[плантация]]ларында жұмыс істейді. Қолөнер (тоқыма, ағаш өңдеу) нашар дамыған.<ref name="Reference1">народы мира / Качари http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHR</ref> == Өмір салты == Качари қоғамдастығы әсіресе бодо жазықтарында ыдырау кезеңінде, отбасылық жер иелігі басым. Отбасы шағын, туыстық қатынас [[патрилинейлік]]. Ауылдары шағын, сызықты орналасқан, төбелері шөп пен жапырақтардан жабылған [[бамбук]] пен қамыстан жасалған тұрғын үйлерде тұрады. Шаруашылық құрылыстары ішкі ауланың айналасында салынған. Әйелдердің дәстүрлі киімі – тігілмеген [[белдемше]] (тізеге дейін немесе одан төмен), кеудеге жабылатын мата бөлігі, ерлер үшін – дхоти және жамылғы шапан немесе көйлек, [[сәлде]]. Ассам және бенгал киімдері таралуда. Тағамдары – [[көкөністер]] мен шөптердің дәмдеуіштері қосылған пісірілген [[күріш]], [[ет]] (деликатес – шошқа еті), кептірілген балық. Сусындар – шай және күріш сырасы (зу).<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] kw833pz2r5dsv1yol9hpa5noqognitr 3 686615 3062211 2022-08-19T06:05:13Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Chuang16899}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 12:05, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) tjqbbcsg13y5o4dimm6ezfgbdbw2tdi 3 686616 3062223 2022-08-19T06:22:00Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Talgat D}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 12:22, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) q8nqaom3f8q5f229dxqbpjga22662wb 0 686617 3062224 2022-08-19T06:23:53Z Мағыпар 100137 Жаңа бетте: '''Качиндер''' — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} 5r8zucncsioraylt0i7robm3bhnxzcw 3062225 3062224 2022-08-19T06:28:32Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Мьянма халықтары|Мьянма халықтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] f57ozlmo2km4fhwz8j1m5bj17l1i4gx 3062226 3062225 2022-08-19T06:28:51Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Қытай этникалық топтары|Қытай этникалық топтары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 1n6d50r6y8sobfg6f131ne1bolgh9kg 3062230 3062226 2022-08-19T06:31:47Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] pp7tdysqkq7y0ut7l307gsi7a0pqr1b 3062232 3062230 2022-08-19T06:36:38Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] dgtuq3j60cwl9rp2c67t58vnvlajqrj 3062235 3062232 2022-08-19T06:42:53Z Мағыпар 100137 дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] l0h83qld6xrtenefim7e1ext0spek4c 3062237 3062235 2022-08-19T06:48:03Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] q4suihvsz7sjle2um25q2rke5pc6uyi 3062239 3062237 2022-08-19T06:48:51Z Мағыпар 100137 /* Тілі */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] sag3oai3sv2jffm93skvvtyk9yynhp4 3062242 3062239 2022-08-19T06:53:06Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 32nzgazl931mmniz2xyes89iftn2hec 3062243 3062242 2022-08-19T06:53:44Z Мағыпар 100137 /* Діні */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 7ife79f8ko16tndjckbe42xpy17plvy 3062246 3062243 2022-08-19T07:04:41Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары 8-9 ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда 13-17 ғасырларда пайда болды. 17-19 ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 3agnh2f5yw0hsu9h8om75g41wum4pfm 3062247 3062246 2022-08-19T07:05:22Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары 8-9 ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда 13-17 ғасырларда пайда болды. 17-19 ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] dd7bmwmwgxpb8k7f0ulab3w4252kkoz 3062251 3062247 2022-08-19T07:19:14Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] myi7ti6bqfx8r21wfuvouzls6nwbp38 3062254 3062251 2022-08-19T07:23:46Z Мағыпар 100137 /* Кәсібі */ толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 7psth7ygg2ucdts6dpnl3xutjf7ie1l 3062256 3062254 2022-08-19T07:32:36Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] sj87z6lujikqd14ea3vmv4xfp6sdnvk 3062260 3062256 2022-08-19T07:42:30Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] omds55vzoes102cu3mw60ms7rh0pwch 3062273 3062260 2022-08-19T08:00:04Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта күрте, қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, белбеу мен сәлде. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті белдемше және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдеріне міндетті керек-жарақ - бетелге, темекіге арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 3uzo5a697ka339b39slpzriul83xd8f 3062274 3062273 2022-08-19T08:02:36Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ толықтыру wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта күрте, қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, белбеу мен сәлде. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті белдемше және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдеріне міндетті керек-жарақ - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі. Әдетте аяқ киім киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] fde5o47yklo2ztvihcy97u1nwp9cgpa 14 686618 3062227 2022-08-19T06:29:16Z Мағыпар 100137 санат қою wikitext text/x-wiki Санат:Мьянма халықтары hyzciv90jmubljd78x1koxg6psukfw0 0 686619 3062228 2022-08-19T06:29:38Z Ташметов шахрух 117802 «[[:ru:Special:Redirect/revision/122851593|Азобилирубин]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki {{Химиялық зат|химиялық_формуласы=C22 H24 N4 O4 S|мольдік_массасы=440,52|аты=Азобилирубин}} [[Категория:Химические вещества без указания плотности]] '''Азобилирубин''' – Ван Ден-Берг реакциясы кезінде диазоттенген сульфанил қышқылы мен билирубиннің конденсациялануы нәтижесінде алынған қызыл-күлгін зат (қандағы конъюгацияланған билирубиннің мөлшерін анықтау) . [[Сарғаю синдромы|Сары аурумен]] ауыратын науқастардағы билирубиннің мөлшерін метанол қатысында азолирубиннің түзілуі арқылы анықтауға болады <ref>{{Мақала|DOI=10.1042/bj0400081|pmid=16747977}}</ref> . Химиялық формуласы C ₂₂ H ₂₄ N ₄ O ₄ S <ref>{{Cite web|url=https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/101603715#section=Top|title=Azobilirubin|author=Pubchem|publisher=pubchem.ncbi.nlm.nih.gov|lang=en|accessdate=2018-11-08|archivedate=2018-11-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20181108144452/https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/101603715#section=Top|deadlink=no}}</ref> . == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Тетрапирролдар]] 6sltiontmlpm1c1gyc8795avwknv7cw 3 686620 3062229 2022-08-19T06:30:04Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Gogamd}} -- [[Қатысушы:Batyrbek.kz|Batyrbek]] ([[Қатысушы талқылауы:Batyrbek.kz|талқылауы]]) 12:30, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 41vaosjrspfz61u3g3xeurzgms3env9 0 686621 3062233 2022-08-19T06:37:50Z Ташметов шахрух 117802 «[[:ru:Special:Redirect/revision/122866592|Акривия]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki '''Акривия''' (гр {{Lang-el|ἀκρίβεια}}- «дәл мағына, қатаң дәлдік, тиянақтылық») - [[Христиандық|христиандықта]], нақты мағынасы, дәлдігі, қатаңдығы, заңның әрпіне сәйкестік; шіркеу мәселелерін қатаң сенімділік позициясынан шешу принципі. Акривия догманың өзгермейтіндігін, сенімнің ішкі ережесін білдіреді . Акривиа принципіне сүйене отырып, догматикалық сипаттағы мәселелер шешілуі керек. Яғни, [[Догматизм|догмалық]] мәселелерде абсолютті қатаңдықты басшылыққа алу қажет. [[Эпикур|Каноника]] мен шіркеу тәжірибесінің мәселелерін акривиа тұрғысынан да, экономика тұрғысынан да, яғни сыртқы жағдайларды ескере отырып шешуге болады. Егер үнемділік практикалық пайдалылық принципі болса, онда acrivia - бұл шіркеу шаруашылығына сәйкес шешілетін практикалық шіркеу өмірі мен пасторлық қызмет саласында рұқсат етілген кез келген белгісіздік пен белгісіздікті болдырмайтын абсолюттілік, қатаң сенімділік принципі. Бұдан акривиа - бұл мәселелерді шешуге принциптік көзқарас, ал экономика - бұл «принципсіз», тар утилитарлық көзқарас деп қорытынды жасауға болмайды, өйткені екеуі де ең жоғарғы шіркеу принциптеріне негізделген. Жазбаның өзінде мынаны ажырату керек: норма қайда және жеке кеңес қайда. Acrivia қайда, ал экономика қайда. Қажетті және түсінікті норма және оны қолдану қайда және нормадан пасторлық негізделген ауытқу қайда - оны жұмсарту немесе қатайту бағытында. == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} == Әдебиет == * Акривия // А — Анкетирование [Электронный ресурс]. — 2005. — С. 348. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 1). — <nowiki>ISBN 5-85270-329-X</nowiki>. 0h57uq6s33ldd6fiitfxzhnc3axmde6 3062234 3062233 2022-08-19T06:42:34Z Ташметов шахрух 117802 Дереккөз қостым wikitext text/x-wiki '''Акривия''' (гр {{Lang-el|ἀκρίβεια}}- «дәл мағына, қатаң дәлдік, тиянақтылық») - [[Христиандық|христиандықта]], нақты мағынасы, дәлдігі, қатаңдығы, заңның әрпіне сәйкестік; шіркеу мәселелерін қатаң сенімділік позициясынан шешу принципі. Акривия догманың өзгермейтіндігін, сенімнің ішкі ережесін білдіреді . Акривиа принципіне сүйене отырып, догматикалық сипаттағы мәселелер шешілуі керек. Яғни, [[Догматизм|догмалық]] мәселелерде абсолютті қатаңдықты басшылыққа алу қажет. [[Эпикур|Каноника]] мен шіркеу тәжірибесінің мәселелерін акривиа тұрғысынан да, экономика тұрғысынан да, яғни сыртқы жағдайларды ескере отырып шешуге болады. Егер үнемділік практикалық пайдалылық принципі болса, онда acrivia - бұл шіркеу шаруашылығына сәйкес шешілетін практикалық шіркеу өмірі мен пасторлық қызмет саласында рұқсат етілген кез келген белгісіздік пен белгісіздікті болдырмайтын абсолюттілік, қатаң сенімділік принципі. Бұдан акривиа - бұл мәселелерді шешуге принциптік көзқарас, ал экономика - бұл «принципсіз», тар утилитарлық көзқарас деп қорытынды жасауға болмайды, өйткені екеуі де ең жоғарғы шіркеу принциптеріне негізделген. {{quote|Жазбаның өзінде мынаны ажырату керек: норма қайда және жеке кеңес қайда. Acrivia қайда, ал экономика қайда. Қажетті және түсінікті норма және оны қолдану қайда және нормадан пасторлық негізделген ауытқу қайда - оны жұмсарту немесе қатайту бағытында. <ref>[[Кураев, Андрей Вячеславович|Андрей Кураев]]. [http://azbyka.ru/religii/konfessii/protestantam-o-pravoslavii.shtml] {{Wayback|url=http://azbyka.ru/religii/konfessii/protestantam-o-pravoslavii.shtml |date=20150611105703 }}.</ref>.}} == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} == Әдебиет == * Акривия // А — Анкетирование [Электронный ресурс]. — 2005. — С. 348. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 1). — <nowiki>ISBN 5-85270-329-X</nowiki>. bv5am993xfnhr2tvi3paiug4boen1y8 0 686622 3062241 2022-08-19T06:50:51Z Ташметов шахрух 117802 «[[:ru:Special:Redirect/revision/102485315|Анкерок]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki '''Анкерок''' ( {{Lang-nl|anker}} ) - темір бөшке құтқару қайықтардың жеткізіліміне кіреді және 25 литр сыйымдылығы бар тұщы су қорларын сақтауға қызмет етеді. Бастапқыда бұл бір, екі, үш шелек шарап сыйымдылығы бар шараптарды тасымалдауға арналған тегістелген бөшке болды <ref name="Викитека СМТ">[[Станюкович, Константин Михайлович|Станюкович К. М.]] [https://ru.wikisource.org/wiki/Словарь%20морских%20терминов,%20встречающихся%20в%20рассказах%20(Станюкович) Словарь морских терминов, встречающихся в рассказах].</ref> . Қазіргі уақытта металл немесе пластиктен жасалған. == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Теңіз терминдері]] bq3kqj2872ou2nks5f785u5ayxifor1 3062244 3062241 2022-08-19T06:53:51Z Ташметов шахрух 117802 wikitext text/x-wiki '''Анкерок''' ( {{Lang-nl|anker}} ) - темір [[бөшке]] құтқару [[қайық]]тардың жеткізіліміне кіреді және 25 литр сыйымдылығы бар [[тұщы су]] [[қор]]ларын сақтауға қызмет етеді. Бастапқыда бұл бір, екі, үш [[шелек]] [[шарап]] сыйымдылығы бар шараптарды тасымалдауға арналған тегістелген бөшке болды <ref name="Викитека СМТ">[[Станюкович, Константин Михайлович|Станюкович К. М.]] [https://ru.wikisource.org/wiki/Словарь%20морских%20терминов,%20встречающихся%20в%20рассказах%20(Станюкович) Словарь морских терминов, встречающихся в рассказах].</ref> . Қазіргі уақытта металл немесе пластиктен жасалған. == Ескертпелер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Теңіз терминдері]] 7b8944qpl7n4e6jka2z1vre6sf3dt8z 0 686623 3062250 2022-08-19T07:14:35Z Arruah 35 «[[:ru:Special:Redirect/revision/123622051|Диметиламиноэтанол]]» бетінен аударылып түзілді wikitext text/x-wiki {{Изомеры|заголовок=|картинка=|картинок в ряд=|картинка3D=|3D в ряд=|картинка малая=|малых в ряд=|наименование=|краткое имя=|традиционные названия=|сокращения=DMAE|хим. формула=|рац. формула=C{{sub|4}}H{{sub|11}}NO|состояние=|молярная концентрация=|молярная масса=89,14|плотность=|предел прочности=|твёрдость=|поверхностное натяжение=|динамическая вязкость=|кинематическая вязкость=|скорость звука=|энергия ионизации=|проводимость=|уд. электр. сопротивление=|коэфф. электр. сопротив.=|темп. плавления=|температура размягчения=|темп. стеклования=|темп. сублимации=|темп. кипения=|фазовые переходы=|темп. разложения=|темп. вспышки=|темп. воспламенения=|темп. самовоспламенения=|пределы взрываемости=|тройная точка=|критическая точка=|критическая темп.=|критическое давление=|критическая плотность=|теплоёмкость=|теплоёмкость2=|теплопроводность=|энтальпия образования=|энтальпия плавления=|энтальпия кипения=|энтальпия растворения=|энтальпия сублимации=|удельная теплота парообразования=|удельная теплота плавления=|тепловое расширение=|интервал трансформации=|давление пара=|константа В. дер В.=|конст. диссоц. кислоты=|растворимость=|растворимость1=|вещество1=|растворимость2=|вещество2=|растворимость3=|вещество3=|растворимость4=|вещество4=|вращение=|изоэлектрическая точка=|от. диэлектр. прониц.=|диапазон прозрачности=|показатель преломления=|угол Брюстера=|гибридизация=|координационная геометрия=|кристаллическая структура=|дипольный момент=|CAS=|PubChem=|ChemSpiderID=|EINECS=|RTECS=|ChEBI=|ООН=|SMILES=|InChI=|ПДК=|ЛД50=|токсичность=|R-фразы=|S-фразы=|H-фразы=|P-фразы=|сигнальное слово=|СГС=|NFPA 704=}} '''2-(Диметиламино)этанол''' (диметиламиноэтанол, диметилэтаноламин, DMAE, DMEA, деанол, деанол) – органикалық қосылыс, үшінші реттік [[Аминдер|амин]], [[Алкогольдер|спирт]] . == Құрылымы және химиялық қасиеттері == Диметиламинэтанол молекуласында үшінші [[амин тобы]] және біріншілік спирт тобы бар. Бұл [[Функционалды топ|функционалдық топтар]] оның төмен молекулалық салмағымен біріктіріліп, суда ерігіштігін арттырады және туындыларды: [[күрделі эфирлер]] мен [[Тұздар (химия)|тұздарды]] алуға мүмкіндік береді. == Физикалық қасиеттер == Бөлме температурасындағы диметиламиноэтанол ақ тұтқыр сұйықтық{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} . == Биохимиялық рөлі == WebMD сайтына сәйкес<ref>{{Cite web|url=https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-524/deanol|title=DEANOL: Overview, Uses, Side Effects, Precautions, Interactions, Dosing and Reviews|lang=en|work=WebMD|accessdate=2022-01-14|archivedate=2022-01-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220114175606/https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-524/deanol|deadlink=no}}</ref>, диметиламинэтанол [[Ацетилхолин|ацетилхолиннің]] түзілуіне әкелетін бірқатар реакцияларға қатысады. Диметиламиноэтанол [[холин]] синтезі үшін өте маңызды. Ол бауырда холиннің прекурсоры ретінде қызмет етеді. Миға DMAE [[Фосфолипидтер|фосфолипидтерге]] фосфатидилдиметиламиноэтанол (PDME) ретінде қосылады, оны ''N''-метилдену арқылы фосфатидилхолинге айналдыруға болады. == Түбіртек == Диметиламиноэтанол диметиламинді этоксилдеу арқылы алынады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} . == Қолдану == Диметиламиноэтанол химиялық синтезде шикізат ретінде қолданылады{{Sfn|Ashford|2011}} . Диметиламиноэтанол [[Ауыз суды тазарту|суды тазартуда]], фармацевтика өнеркәсібінде жұқа химиялық аралық өнімдер ретінде және әртүрлі шайырлар мен жабындарға қоспа ретінде қолданылады. DMAE-ны [[Биологиялық белсенді қоспалар|тағамдық қоспалар]] ретінде және әртүрлі холинергиялық функцияларға әсер ететін ықтимал препарат ретінде пайдалануға қызығушылық артып келеді. 2-диметиламиноэтанол битартраты тағамдық қоспа ретінде сатылады{{Sfn|Haneke|2002}}. Бұл 37% DMAE{{Sfn|Aldrich-39000|2019}} бар ақ ұнтақ. DMAE көп мөлшерде суды өңдеуде, бояу өнеркәсібінде және [[Полиуретан|полиуретандар]] мен эпоксидті шайырлар үшін қатайтқыш ретінде қолданылады. Ол сондай-ақ [[Бояғыштар|бояғыштардың]], [[Дәрі-дәрмек|фармацевтикалық препараттардың]], [[Эмульсия|эмульгаторлардың]], тоқыма қосалқыларының химиялық синтезінде, [[Автомобиль косметикасы|бояуға]] қоспа ретінде қолданылады. Диметиламиноэтанол жасартатын әсері бар және тері түсін жақсартады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} деп мәлімдеген [[Косметика|косметикада]] қолданылады. Косметикалық процедураларда қолданған кезде DMAE-нің тері жасушаларына зиянды әсерін көрсететін зерттеулер бар; ал көрнекі жасару әсері оның зақымдануынан терінің қалыңдауы есебінен қол жеткізіледі{{Sfn|Эстетика тела}} . DMAE кәдімгі [[Еріткіштер|еріткіштерге]] балама қажет жерде қолдануға болатын бөлме температурасындағы тұздардың, иондық сұйықтықтардың (оның ацетаты мен октанаты сияқты) ауқымын құрайды. Диметиламиноэтанол ноотропты ретінде қабылданады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}}. DMAE және [[Тартар қышқылы|шарап қышқылынан]] алынған 2-диметиламиноэтанол-биттаррат [[Биологиялық белсенді қоспалар|тағамдық қоспа]] ретінде сатылады{{Sfn|Haneke|2002}}. == Сондай-ақ қараңыз == * [[Холин]] * [[этаноламин|Этаноламин]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Әдебиет == * Safety data Sheet : according to Regulation (EC) No. 1907/2006 : Generic EU MSDS, No country specific data, No EOL data : [англ.] : PDF. — Version 6.2. — Sigma−Aldrich, 2019. — 15 April. — 7 p. — Aldrich−39000. * Haneke, K. Dimethylethanolamine (DMAE) [108-01-0 and Selected Salts and Esters. Review of Toxicological Literature (Update)] : DMAE Aceglutamate [3342-61-8], DMAE p-Acetamidobenzoate [281131-6] and [3635-74-3], DMAE Bitartrate [5988-51-2], DMAE Dihydrogen Phosphate [6909-62-2], DMAE Hydrochloride [2698-25-1], DMAE Orotate [1446-06-6], DMAE Succinate [10549-59-4], Centrophenoxine [3685-84-5], Centrophenoxine Orotate [27166-15-0], Meclofenoxate [51-68-3] : [Toxicological Summary for Dimethylethanolamine and Selected Salts and Esters] : [англ.] : [арх. 25 января 2017] : PDF / Prepared for Scott Masten, Ph. D.. — National Institute of Environmental Health Sciences, 2002. — November. — [2],xii,[3],114 p. * Frauenkron, M. Ethanolamines and Propanolamines // Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry : [англ.] / M. Frauenkron, J.-P. Melder, G. Ruider … [<templatestyles src="Шаблон:Comment/styles.css" />et al.]. — Weinheim : Wiley-VCH, 2001. — <nowiki>ISBN 978-3527306732</nowiki>. — doi:10.1002/14356007.a10_001. * Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals : [англ.]. — 3rd ed. — 2011. — P. 3294. — <nowiki>ISBN 978-0-9522674-3-0</nowiki>. * Littel, R. J. Dissociation constants of some alkanolamines at 293, 303, 318, and 333 K : [англ.] / R. J. Littel, M. Bos, G. J. Knoop // Journal of Chemical and Engineering Data. — 1990. — Vol. 35, no. 3. — P. 276–277. — doi:10.1021/je00061a014. == Сілтемелер == * {{Cite web|url=http://clevermind.ru/dmae-dmae/|title=DMAE (ДМАЭ)|author=|work=CleverMind.ru|date=2018-02-09|accessdate=2019-04-15}} * {{Cite web|url=https://zen.yandex.ru/media/estetikatela24/vsia-pravda-o-vrede-i-polze-dmae-5a7d8c1e9d5cb3d0078161e2|title=Вся правда о вреде и пользе ДМАЕ|author=|work=Эстетика тела|date=2018-02-09|publisher=Яндекс.Дзен|accessdate=2019-04-15|ref=Эстетика тела}} qmjiswvau319thbk9h0fwm9n9xjmwmk 3062252 3062250 2022-08-19T07:20:20Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki {{Изомерлер|заголовок=|картинка=|картинок в ряд=|картинка3D=|3D в ряд=|картинка малая=|малых в ряд=|наименование=|краткое имя=|традиционные названия=|сокращения=DMAE|хим. формула=|рац. формула=C{{sub|4}}H{{sub|11}}NO|состояние=|молярная концентрация=|молярная масса=89,14|плотность=|предел прочности=|твёрдость=|поверхностное натяжение=|динамическая вязкость=|кинематическая вязкость=|скорость звука=|энергия ионизации=|проводимость=|уд. электр. сопротивление=|коэфф. электр. сопротив.=|темп. плавления=|температура размягчения=|темп. стеклования=|темп. сублимации=|темп. кипения=|фазовые переходы=|темп. разложения=|темп. вспышки=|темп. воспламенения=|темп. самовоспламенения=|пределы взрываемости=|тройная точка=|критическая точка=|критическая темп.=|критическое давление=|критическая плотность=|теплоёмкость=|теплоёмкость2=|теплопроводность=|энтальпия образования=|энтальпия плавления=|энтальпия кипения=|энтальпия растворения=|энтальпия сублимации=|удельная теплота парообразования=|удельная теплота плавления=|тепловое расширение=|интервал трансформации=|давление пара=|константа В. дер В.=|конст. диссоц. кислоты=|растворимость=|растворимость1=|вещество1=|растворимость2=|вещество2=|растворимость3=|вещество3=|растворимость4=|вещество4=|вращение=|изоэлектрическая точка=|от. диэлектр. прониц.=|диапазон прозрачности=|показатель преломления=|угол Брюстера=|гибридизация=|координационная геометрия=|кристаллическая структура=|дипольный момент=|CAS=|PubChem=|ChemSpiderID=|EINECS=|RTECS=|ChEBI=|ООН=|SMILES=|InChI=|ПДК=|ЛД50=|токсичность=|R-фразы=|S-фразы=|H-фразы=|P-фразы=|сигнальное слово=|СГС=|NFPA 704=}} '''2-(Диметиламино)этанол''' (диметиламиноэтанол, диметилэтаноламин, DMAE, DMEA, деанол, деанол) – органикалық қосылыс, үшінші реттік [[Аминдер|амин]], [[Алкогольдер|спирт]] . == Құрылымы және химиялық қасиеттері == Диметиламинэтанол молекуласында үшінші [[амин тобы]] және біріншілік спирт тобы бар. Бұл [[Функционалды топ|функционалдық топтар]] оның төмен молекулалық салмағымен біріктіріліп, суда ерігіштігін арттырады және туындыларды: [[күрделі эфирлер]] мен [[Тұздар (химия)|тұздарды]] алуға мүмкіндік береді. == Физикалық қасиеттер == Бөлме температурасындағы диметиламиноэтанол ақ тұтқыр сұйықтық{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} . == Биохимиялық рөлі == WebMD сайтына сәйкес<ref>{{Cite web|url=https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-524/deanol|title=DEANOL: Overview, Uses, Side Effects, Precautions, Interactions, Dosing and Reviews|lang=en|work=WebMD|accessdate=2022-01-14|archivedate=2022-01-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220114175606/https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-524/deanol|deadlink=no}}</ref>, диметиламинэтанол [[Ацетилхолин|ацетилхолиннің]] түзілуіне әкелетін бірқатар реакцияларға қатысады. Диметиламиноэтанол [[холин]] синтезі үшін өте маңызды. Ол бауырда холиннің прекурсоры ретінде қызмет етеді. Миға DMAE [[Фосфолипидтер|фосфолипидтерге]] фосфатидилдиметиламиноэтанол (PDME) ретінде қосылады, оны ''N''-метилдену арқылы фосфатидилхолинге айналдыруға болады. == Түбіртек == Диметиламиноэтанол диметиламинді этоксилдеу арқылы алынады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} . == Қолдану == Диметиламиноэтанол химиялық синтезде шикізат ретінде қолданылады{{Sfn|Ashford|2011}} . Диметиламиноэтанол [[Ауыз суды тазарту|суды тазартуда]], фармацевтика өнеркәсібінде жұқа химиялық аралық өнімдер ретінде және әртүрлі шайырлар мен жабындарға қоспа ретінде қолданылады. DMAE-ны [[Биологиялық белсенді қоспалар|тағамдық қоспалар]] ретінде және әртүрлі холинергиялық функцияларға әсер ететін ықтимал препарат ретінде пайдалануға қызығушылық артып келеді. 2-диметиламиноэтанол битартраты тағамдық қоспа ретінде сатылады{{Sfn|Haneke|2002}}. Бұл 37% DMAE{{Sfn|Aldrich-39000|2019}} бар ақ ұнтақ. DMAE көп мөлшерде суды өңдеуде, бояу өнеркәсібінде және [[Полиуретан|полиуретандар]] мен эпоксидті шайырлар үшін қатайтқыш ретінде қолданылады. Ол сондай-ақ [[Бояғыштар|бояғыштардың]], [[Дәрі-дәрмек|фармацевтикалық препараттардың]], [[Эмульсия|эмульгаторлардың]], тоқыма қосалқыларының химиялық синтезінде, [[Автомобиль косметикасы|бояуға]] қоспа ретінде қолданылады. Диметиламиноэтанол жасартатын әсері бар және тері түсін жақсартады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} деп мәлімдеген [[Косметика|косметикада]] қолданылады. Косметикалық процедураларда қолданған кезде DMAE-нің тері жасушаларына зиянды әсерін көрсететін зерттеулер бар; ал көрнекі жасару әсері оның зақымдануынан терінің қалыңдауы есебінен қол жеткізіледі{{Sfn|Эстетика тела}} . DMAE кәдімгі [[Еріткіштер|еріткіштерге]] балама қажет жерде қолдануға болатын бөлме температурасындағы тұздардың, иондық сұйықтықтардың (оның ацетаты мен октанаты сияқты) ауқымын құрайды. Диметиламиноэтанол ноотропты ретінде қабылданады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}}. DMAE және [[Тартар қышқылы|шарап қышқылынан]] алынған 2-диметиламиноэтанол-биттаррат [[Биологиялық белсенді қоспалар|тағамдық қоспа]] ретінде сатылады{{Sfn|Haneke|2002}}. == Сондай-ақ қараңыз == * [[Холин]] * [[этаноламин|Этаноламин]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Әдебиет == * Safety data Sheet : according to Regulation (EC) No. 1907/2006 : Generic EU MSDS, No country specific data, No EOL data : [англ.] : PDF. — Version 6.2. — Sigma−Aldrich, 2019. — 15 April. — 7 p. — Aldrich−39000. * Haneke, K. Dimethylethanolamine (DMAE) [108-01-0 and Selected Salts and Esters. Review of Toxicological Literature (Update)] : DMAE Aceglutamate [3342-61-8], DMAE p-Acetamidobenzoate [281131-6] and [3635-74-3], DMAE Bitartrate [5988-51-2], DMAE Dihydrogen Phosphate [6909-62-2], DMAE Hydrochloride [2698-25-1], DMAE Orotate [1446-06-6], DMAE Succinate [10549-59-4], Centrophenoxine [3685-84-5], Centrophenoxine Orotate [27166-15-0], Meclofenoxate [51-68-3] : [Toxicological Summary for Dimethylethanolamine and Selected Salts and Esters] : [англ.] : [арх. 25 января 2017] : PDF / Prepared for Scott Masten, Ph. D.. — National Institute of Environmental Health Sciences, 2002. — November. — [2],xii,[3],114 p. * Frauenkron, M. Ethanolamines and Propanolamines // Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry : [англ.] / M. Frauenkron, J.-P. Melder, G. Ruider … [<templatestyles src="Шаблон:Comment/styles.css" />et al.]. — Weinheim : Wiley-VCH, 2001. — <nowiki>ISBN 978-3527306732</nowiki>. — doi:10.1002/14356007.a10_001. * Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals : [англ.]. — 3rd ed. — 2011. — P. 3294. — <nowiki>ISBN 978-0-9522674-3-0</nowiki>. * Littel, R. J. Dissociation constants of some alkanolamines at 293, 303, 318, and 333 K : [англ.] / R. J. Littel, M. Bos, G. J. Knoop // Journal of Chemical and Engineering Data. — 1990. — Vol. 35, no. 3. — P. 276–277. — doi:10.1021/je00061a014. == Сілтемелер == * {{Cite web|url=http://clevermind.ru/dmae-dmae/|title=DMAE (ДМАЭ)|author=|work=CleverMind.ru|date=2018-02-09|accessdate=2019-04-15}} * {{Cite web|url=https://zen.yandex.ru/media/estetikatela24/vsia-pravda-o-vrede-i-polze-dmae-5a7d8c1e9d5cb3d0078161e2|title=Вся правда о вреде и пользе ДМАЕ|author=|work=Эстетика тела|date=2018-02-09|publisher=Яндекс.Дзен|accessdate=2019-04-15|ref=Эстетика тела}} nrjnosa3y5qcpz9orybsfatwhgd14gy 3062268 3062252 2022-08-19T07:49:42Z Arruah 35 wikitext text/x-wiki '''2-(Диметиламино)этанол''' (диметиламиноэтанол, диметилэтаноламин, DMAE, DMEA, деанол, деанол) – органикалық қосылыс, үшінші реттік [[Аминдер|амин]], [[Алкогольдер|спирт]] . == Құрылымы және химиялық қасиеттері == Диметиламинэтанол молекуласында үшінші [[амин тобы]] және біріншілік спирт тобы бар. Бұл [[Функционалды топ|функционалдық топтар]] оның төмен молекулалық салмағымен біріктіріліп, суда ерігіштігін арттырады және туындыларды: [[күрделі эфирлер]] мен [[Тұздар (химия)|тұздарды]] алуға мүмкіндік береді. == Физикалық қасиеттер == Бөлме температурасындағы диметиламиноэтанол ақ тұтқыр сұйықтық{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} . == Биохимиялық рөлі == WebMD сайтына сәйкес<ref>{{Cite web|url=https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-524/deanol|title=DEANOL: Overview, Uses, Side Effects, Precautions, Interactions, Dosing and Reviews|lang=en|work=WebMD|accessdate=2022-01-14|archivedate=2022-01-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220114175606/https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-524/deanol|deadlink=no}}</ref>, диметиламинэтанол [[Ацетилхолин|ацетилхолиннің]] түзілуіне әкелетін бірқатар реакцияларға қатысады. Диметиламиноэтанол [[холин]] синтезі үшін өте маңызды. Ол бауырда холиннің прекурсоры ретінде қызмет етеді. Миға DMAE [[Фосфолипидтер|фосфолипидтерге]] фосфатидилдиметиламиноэтанол (PDME) ретінде қосылады, оны ''N''-метилдену арқылы фосфатидилхолинге айналдыруға болады. == Түбіртек == Диметиламиноэтанол диметиламинді этоксилдеу арқылы алынады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} . == Қолдану == Диметиламиноэтанол химиялық синтезде шикізат ретінде қолданылады{{Sfn|Ashford|2011}} . Диметиламиноэтанол [[Ауыз суды тазарту|суды тазартуда]], фармацевтика өнеркәсібінде жұқа химиялық аралық өнімдер ретінде және әртүрлі шайырлар мен жабындарға қоспа ретінде қолданылады. DMAE-ны [[Биологиялық белсенді қоспалар|тағамдық қоспалар]] ретінде және әртүрлі холинергиялық функцияларға әсер ететін ықтимал препарат ретінде пайдалануға қызығушылық артып келеді. 2-диметиламиноэтанол битартраты тағамдық қоспа ретінде сатылады{{Sfn|Haneke|2002}}. Бұл 37% DMAE{{Sfn|Aldrich-39000|2019}} бар ақ ұнтақ. DMAE көп мөлшерде суды өңдеуде, бояу өнеркәсібінде және [[Полиуретан|полиуретандар]] мен эпоксидті шайырлар үшін қатайтқыш ретінде қолданылады. Ол сондай-ақ [[Бояғыштар|бояғыштардың]], [[Дәрі-дәрмек|фармацевтикалық препараттардың]], [[Эмульсия|эмульгаторлардың]], тоқыма қосалқыларының химиялық синтезінде, [[Автомобиль косметикасы|бояуға]] қоспа ретінде қолданылады. Диметиламиноэтанол жасартатын әсері бар және тері түсін жақсартады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}} деп мәлімдеген [[Косметика|косметикада]] қолданылады. Косметикалық процедураларда қолданған кезде DMAE-нің тері жасушаларына зиянды әсерін көрсететін зерттеулер бар; ал көрнекі жасару әсері оның зақымдануынан терінің қалыңдауы есебінен қол жеткізіледі{{Sfn|Эстетика тела}} . DMAE кәдімгі [[Еріткіштер|еріткіштерге]] балама қажет жерде қолдануға болатын бөлме температурасындағы тұздардың, иондық сұйықтықтардың (оның ацетаты мен октанаты сияқты) ауқымын құрайды. Диметиламиноэтанол ноотропты ретінде қабылданады{{Sfn|Frauenkron et al.|2001}}. DMAE және [[Тартар қышқылы|шарап қышқылынан]] алынған 2-диметиламиноэтанол-биттаррат [[Биологиялық белсенді қоспалар|тағамдық қоспа]] ретінде сатылады{{Sfn|Haneke|2002}}. == Сондай-ақ қараңыз == * [[Холин]] * [[этаноламин|Этаноламин]] == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Әдебиет == * Safety data Sheet : according to Regulation (EC) No. 1907/2006 : Generic EU MSDS, No country specific data, No EOL data : [англ.] : PDF. — Version 6.2. — Sigma−Aldrich, 2019. — 15 April. — 7 p. — Aldrich−39000. * Haneke, K. Dimethylethanolamine (DMAE) [108-01-0 and Selected Salts and Esters. Review of Toxicological Literature (Update)] : DMAE Aceglutamate [3342-61-8], DMAE p-Acetamidobenzoate [281131-6] and [3635-74-3], DMAE Bitartrate [5988-51-2], DMAE Dihydrogen Phosphate [6909-62-2], DMAE Hydrochloride [2698-25-1], DMAE Orotate [1446-06-6], DMAE Succinate [10549-59-4], Centrophenoxine [3685-84-5], Centrophenoxine Orotate [27166-15-0], Meclofenoxate [51-68-3] : [Toxicological Summary for Dimethylethanolamine and Selected Salts and Esters] : [англ.] : [арх. 25 января 2017] : PDF / Prepared for Scott Masten, Ph. D.. — National Institute of Environmental Health Sciences, 2002. — November. — [2],xii,[3],114 p. * Frauenkron, M. Ethanolamines and Propanolamines // Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry : [англ.] / M. Frauenkron, J.-P. Melder, G. Ruider … [<templatestyles src="Шаблон:Comment/styles.css" />et al.]. — Weinheim : Wiley-VCH, 2001. — <nowiki>ISBN 978-3527306732</nowiki>. — doi:10.1002/14356007.a10_001. * Ashford's Dictionary of Industrial Chemicals : [англ.]. — 3rd ed. — 2011. — P. 3294. — <nowiki>ISBN 978-0-9522674-3-0</nowiki>. * Littel, R. J. Dissociation constants of some alkanolamines at 293, 303, 318, and 333 K : [англ.] / R. J. Littel, M. Bos, G. J. Knoop // Journal of Chemical and Engineering Data. — 1990. — Vol. 35, no. 3. — P. 276–277. — doi:10.1021/je00061a014. == Сілтемелер == * {{Cite web|url=http://clevermind.ru/dmae-dmae/|title=DMAE (ДМАЭ)|author=|work=CleverMind.ru|date=2018-02-09|accessdate=2019-04-15}} * {{Cite web|url=https://zen.yandex.ru/media/estetikatela24/vsia-pravda-o-vrede-i-polze-dmae-5a7d8c1e9d5cb3d0078161e2|title=Вся правда о вреде и пользе ДМАЕ|author=|work=Эстетика тела|date=2018-02-09|publisher=Яндекс.Дзен|accessdate=2019-04-15|ref=Эстетика тела}} 9lpkq5ge6km7jgl4sjf0yjdsv3q73u1 10 686624 3062253 2022-08-19T07:22:19Z Arruah 35 Жаңа бетте: <includeonly>{| class="infobox" data-name="Изомерлер" <!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title='''<big>{{карточка/название|{{{заголовок|}}}}}</big>'''|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136|title-background=#cfe3ff|border-color=transparent|mandatory-title=1 ||{{{картинка|}}}|property:p117;columns:{{#if:{{{картинок в ряд|}}}|{{{картинок в ряд|}}}|{{#if:{{{краткое им... wikitext text/x-wiki <includeonly>{| class="infobox" data-name="Изомерлер" <!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title='''<big>{{карточка/название|{{{заголовок|}}}}}</big>'''|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136|title-background=#cfe3ff|border-color=transparent|mandatory-title=1 ||{{{картинка|}}}|property:p117;columns:{{#if:{{{картинок в ряд|}}}|{{{картинок в ряд|}}}|{{#if:{{{краткое имя|}}}|2|1}}}} ||{{{картинка3D|}}}|columns:{{#if:{{{3D в ряд|}}}|{{{3D в ряд|}}}|{{#if:{{{краткое имя|}}}|2|1}}}} ||{{{картинка малая|}}}|columns:{{#if:{{{малых в ряд|}}}|{{{малых в ряд|}}}|{{#if:{{{краткое имя|}}}|4|2}}}} }}<!-- --> {{#invoke:Isomer|IsomerButtons|title=Изомеры|{{{краткое имя|}}}}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Общие|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136|nocat={{{nocat|}}} |[[Номенклатура ИЮПАК|Систематическое наименование]]|{{{наименование|}}}|word-wrap |Сокращения|{{{сокращения|}}}| |Традиционные названия|{{{традиционные названия|}}}| |[[Химическая формула|Хим. формула]]|{{{хим. формула|}}}|property:p274;category:Химические вещества без указания химической формулы |[[Химическая формула|Рац. формула]]|{{{рац. формула|}}}|}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Физические свойства|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136|nocat={{{nocat|}}} |[[Агрегатное состояние|Состояние]]|{{{состояние|}}}| |[[Молярная масса]]|{{{молярная масса|}}}|unit:г/[[Моль (единица измерения)|моль]]\0\0;category:Химические вещества без указания молярной массы |[[Молярная концентрация]] c_M|{{{молярная концентрация|}}}|unit:моль/л |[[Плотность]]|{{{плотность|}}}|unit:г/см³\-6\3;category:Химические вещества без указания плотности |[[Предел прочности]]|{{{предел прочности|}}}|unit:Н/мм² |[[Твёрдость]]|{{{твёрдость|}}}| |[[Поверхностное натяжение]]|{{{поверхностное натяжение|}}}|unit:Н/м |[[Динамическая вязкость]]|{{{динамическая вязкость|}}}|unit:Па·с |[[Кинематическая вязкость]]<br /><small>(при 20 [[Градус Цельсия|℃]])</small>|{{{кинематическая вязкость|}}}|unit:см²/с\0\0 |[[Энергия ионизации]]|{{{энергия ионизации|}}}|unit:Дж/моль\\\3 |[[Удельная проводимость]]|{{{проводимость|}}}|unit:[[Сименс (единица измерения)|См]]/[[метр|м]] |[[Удельное электрическое сопротивление]]|{{{уд. электр. сопротивление|}}}|unit:Ом·м |[[Температурный коэффициент электрического сопротивления]]|{{{коэфф. электр. сопротив.|}}}|unit:[[Кельвин|К]]⁻¹\0\0 |[[Скорость звука]] в веществе|{{{скорость звука|}}}|unit:м/с}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Термические свойства|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136 |[[Температура плавления|Т. плав.]]|{{{темп. плавления|}}}|unit:℃ |[[Температура кипения|Т. кип.]]|{{{темп. кипения|}}}|unit:℃ |{{comment|Т. субл.|Температура сублимации}}|{{{темп. сублимации|}}}|unit:℃ |{{comment|Т. разл.|Тепмература разложения}}|{{{темп. разложения|}}}|unit:℃ |Фазовые переходы|{{{фазовые переходы|}}}| |[[Температура вспышки|Т. всп.]]|{{{темп. вспышки|}}}|unit:℃ |[[Температура воспламенения|Т. воспл.]]|{{{темп. воспламенения|}}}|unit:℃ |[[Температура самовоспламенения|Т. свспл.]]|{{{темп. самовоспламенения|}}}|unit:℃ |[[Пределы взрываемости|Пр. взрыв.]]|{{{пределы взрываемости|}}}|unit:% |{{comment|Т. разм.|Температура размягчения}}|{{{температура размягчения|}}}|unit:℃ |[[Температура стеклования|Т. стекл.]]|{{{темп. стеклования|}}}|unit:℃ |[[Тройная точка]]|{{{тройная точка|}}}| |[[Критическая точка (термодинамика)|Кр. точка]]|{{{критическая точка|}}}| |[[Критическая температура фазового перехода|Кр. темп.]]|{{{критическая темп.|}}}|unit:℃ |[[Критическое давление|Кр. давл.]]|{{{критическое давление|}}}|unit:Па\0 |[[Критическая плотность|Кр. плотн.]]|{{{критическая плотность|}}}|unit:см³/моль |[[Молярная теплоёмкость|Мол. теплоёмк.]]|{{{теплоёмкость|}}}|unit:Дж/(моль·К) |[[Удельная теплоёмкость|Уд. теплоёмк.]]|{{{теплоёмкость2|}}}|unit:Дж/(кг·К) |[[Тепловой эффект химической реакции#Стандартная энтальпия образования (стандартная теплота образования)|Энтальпия образования]]|{{{энтальпия образования|}}}|unit:Дж/моль\\\3 |[[Энтальпия плавления]]|{{{энтальпия плавления|}}}|unit:Дж/моль\\\3 |[[Энтальпия кипения]]|{{{энтальпия кипения|}}}|Дж/моль\\\3 |[[Энтальпия растворения]]|{{{энтальпия растворения|}}}|unit:Дж/моль\\\3 |[[Энтальпия сублимации]]|{{{энтальпия сублимации|}}}|unit:Дж/моль\\\3 |[[Удельная теплота испарения]]|{{{удельная теплота парообразования|}}}|unit:Дж/кг |[[Удельная теплота плавления]]|{{{удельная теплота плавления|}}}|Дж/кг |[[Коэффициент теплового расширения|Коэфф. тепл. расширения]]|{{{тепловое расширение|}}}| |[[Теплопроводность]]|{{{теплопроводность|}}}|unit:Вт/(м·K) |[[Интервал трансформации]]|{{{интервал трансформации|}}}|unit:℃ |[[Давление]] пара|{{{давление пара|}}}|unit:Па\0 |{{comment|Конст. Ван дер Ваальса|Константа Ван дер Ваальса для уравнения состояния}}|{{{константа В. дер В.|}}}|}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Химические свойства|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136 |[[Константа диссоциации кислоты|pK_a]]|{{{конст. диссоц. кислоты|}}}|property:p1117 |[[Растворимость]] в воде|{{{растворимость|}}}|unit:г/100 мл\-6\3 |[[Растворимость]] в {{{вещество1}}}|{{{растворимость1|}}}|unit:г/100 мл\-6\3 |[[Растворимость]] в {{{вещество2}}}|{{{растворимость2|}}}|unit:г/100 мл\-6\3 |[[Растворимость]] в {{{вещество3}}}|{{{растворимость3|}}}|unit:г/100 мл\-6\3 |[[Растворимость]] в {{{вещество4}}}|{{{растворимость4|}}}|unit:г/100 мл\-6\3 |[[Удельное вращение|Вращение [α]_D]]|{{{вращение|}}}|unit:° |[[Изоэлектрическая точка]]|{{{изоэлектрическая точка|}}}| |[[Относительная диэлектрическая проницаемость|От. диэлектр. прониц.]]|{{{отн. диэлектр. прониц.|}}}|}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Оптические свойства|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136 |Диапазон [[Прозрачность среды|прозрачности]]|{{{диапазон прозрачности|}}}|unit:нм\0\0 |[[Показатель преломления]]|{{{показатель преломления|}}}|property:p1109 |[[Угол Брюстера]]|{{{угол Брюстера|}}}|unit:°}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Структура|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136 |[[Гибридизация (химия)|Гибридизация]]|{{{гибридизация|}}}| |[[Координационная геометрия]]|{{{координационная геометрия|}}}| |[[Кристаллическая структура]]|{{{кристаллическая структура|}}}|property:p556 |[[Электрический дипольный момент|Дипольный момент]]|{{{дипольный момент|}}}|unit:[[Дебай|Д]]}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Классификация|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136 |[[Регистрационный номер CAS|Номер CAS]]|{{{CAS|}}}|property:p231;link:http://www.chemnet.com/cas/supplier.cgi?exact{{=}}dict&terms{{=}} |[[PubChem]]|{{{PubChem|}}}|property:p662;link:http://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/summary/summary.cgi?cid{{=}} |[[ChemSpider]]|{{{ChemSpiderID|}}}|property:p661;link:http://www.chemspider.com/ |Номер EINECS|{{{EINECS|}}}|property:p232 |[[RTECS]]|{{{RTECS|}}}|property:p657 |ChEBI|{{{ChEBI|}}}|property:p683 |[[DrugBank]]||property:p715;templates:DrugBank |[[Номер ООН]]|{{{ООН|}}}|property:p695 |{{abbr|Е-номер|Код пищевой добавки в странах Европейского союза|Пищевые добавки}}||property:p628}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=[[SMILES]]|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136|collapsed=1 ||{{{SMILES|}}}|property:p233;word-wrap}} {{#invoke:Isomer|Section|title=[[InChI]]|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136|collapsed=1 ||{{{InChI|}}}|property:p234;word-wrap}}<!-- --> {{#invoke:Isomer|Section|title=Безопасность|shortnames={{{краткое имя|}}}|full-width=236|half-width=136 |[[ПДК]]|{{{ПДК|}}}| |[[ЛД50|ЛД₅₀]]|{{{ЛД50|}}}|unit:г/кг\-6\0\-3 |[[Токсичность]]|{{{токсичность|}}}| |[[R-фразы]]|{{{R-фразы|}}}| |[[S-фразы]]|{{{S-фразы|}}}| |[[H-фразы]]|{{{H-фразы|}}}|property:p728;multivalue-separator:-\, ;extension:GHS |[[P-фразы]]|{{{P-фразы|}}}|property:p940;multivalue-separator:-\, ;extension:GHS |[[Согласованная на глобальном уровне система классификации и маркировки химических веществ#Сигнальные слова|Сигнальное слово]]|{{{сигнальное слово|}}}|property:p1033 |[[Пиктограммы опасности|Пиктограммы СГС]]|{{{СГС|}}}| |[[NFPA 704]]|{{{NFPA 704|}}}|property:p993\p994\p995\p877;extension:NFPA704}}<!-- --> |colspan="2" align="center" cellspacing="3" style="background:#dcebff;margin-bottom:3px"|Приводятся данные для [[Стандартные условия#Стандартные условия в физике и химии|стандартных условий (25 ℃, 100 кПа)]], если не указано иное. |}{{#ifeq:{{str find|{{{краткое имя|}}}|\}}|-1|[[Категория:Статьи, использующие шаблон Изомеры для одного изомера]]}}</includeonly><noinclude> {{doc}}<!-- Пожалуйста, добавляйте категории и интервики на страницу документации! --> </noinclude> 4poqztmp0xhrryayoje2uo2lhut7bip 0 686625 3062255 2022-08-19T07:30:51Z Arruah 35 Жаңа бетте: <syntaxhighlight lang="lua"> local I={} -- Формирует содержимое ячейки для шаблона Изомеры local IsDigit IsDigit=function(char) return mw.ustring.find('0123456789⁰¹²³⁴⁵⁶⁷⁸⁹',char,1,true) end local IsExclus IsExclus=function(char) return mw.ustring.find('%°℃K',char,1,true) end local physval physval=function(text,physunit) local s=mw.text.trim(text); local lastchar=mw.ustring.sub(s,-1); if (IsDigit(last... wikitext text/x-wiki <syntaxhighlight lang="lua"> local I={} -- Формирует содержимое ячейки для шаблона Изомеры local IsDigit IsDigit=function(char) return mw.ustring.find('0123456789⁰¹²³⁴⁵⁶⁷⁸⁹',char,1,true) end local IsExclus IsExclus=function(char) return mw.ustring.find('%°℃K',char,1,true) end local physval physval=function(text,physunit) local s=mw.text.trim(text); local lastchar=mw.ustring.sub(s,-1); if (IsDigit(lastchar)) then local prefs={ [-24]='и', [-21]='з', [-18]='а', [-15]='ф', [-12]='п', [-9]='н', [-6]='мк', [-3]='м', [0]='', [3]='к', [6]='М', [9]='Г', [12]='Т', [15]='П', [18]='Э', [21]='З', [24]='И' } local p=mw.text.split(physunit,'\\',true); -- например: г\-6\3\0 local punit=p[1]; -- граммы (г) local pmin=tonumber(p[2]) or -24; -- допустимые приставки и множители: от мк (10⁻⁶) local pmax=tonumber(p[3]) or 24; -- до к (10³) local pval=tonumber(p[4]) or 0; -- текущее значение: граммы (10⁰) local v=mw.text.split(s,'[—…]',false); -- если диапазон значений local vmin=v[1]; local vmax=v[2]; local firstchar=mw.ustring.sub(vmin,1,1); -- знаки <, > и т. д. перед числом, но не минус if ((firstchar~='-') and (firstchar~='−') and not IsDigit(firstchar)) then vmin=mw.ustring.sub(vmin,2); else firstchar=nil; end local lang=mw.language.new('ru'); vmin=lang:parseFormattedNumber(vmin); vmax=lang:parseFormattedNumber(vmax); if ((vmin) and (not v[2] or vmax)) then -- распознаны оба числа диапазона или единственное local pow, p; if (not IsExclus(mw.ustring.sub(punit,1,1))) then if (vmax and ((math.abs(math.floor(math.log10(math.abs(vmax)))) % 3) < (math.abs(math.floor(math.log10(math.abs(vmin)))) % 3))) then p=math.log10(math.abs(vmax)); -- напр.: 120—1400 Ед → 0,12—1,4 кЕд else p=math.log10(math.abs(vmin)); if ((p<0) and (p>=-1)) then p=0; -- напр.: 120 мЕд → 0,12 Ед end; end; pow=math.floor(p / 3) * 3 +pval; pow=math.max(pow,pmin); pow=math.min(pow,pmax); else pow=0 -- к указанным ед. приставки не применяем end vmin=vmin/(10^(pow-pval)); s=firstchar or ''; -- начало форматирования if (firstchar and (vmin<0)) then s=s..'&nbsp;'; end s=s..lang:formatNum(vmin); if (vmax) then vmax=vmax/(10^(pow-pval)); if (vmin<0) then s=s..'…'; else s=s..'—'; end if (vmax<0) then s=s..'&nbsp;'; else if (vmin<0) then s=s..'+'; end end s=s..lang:formatNum(vmax); end punit=prefs[pow]..punit; else punit=prefs[pval]..punit; -- похоже на число, но не обработано end if (punit~='°') then s=s..'&nbsp;'; end s=s..punit; end return s end local formatimg formatimg=function(text,width) local s=text; if (mw.ustring.sub(text,1,1)~='[') then local o=mw.title.new(text,'Media'); if (o) and (o.exists) then s='[[File:'..text..'|'..tostring(width)..'px]]'; end end return s end local splitPrefValSuff splitPrefValSuff=function(text) local p,s; local pref=''; local val; local suff=''; p=mw.ustring.find(text,':'); s=mw.ustring.find(text,'(',p or 2,true); if (p) then pref=mw.ustring.sub(text,1,p)..'&nbsp;'; p=p+1; end if (s) then suff=' '..mw.ustring.sub(text,s,-1); s=s-1; end val=mw.ustring.sub(text,p or 1,s); return pref,val,suff end local extGHS extGHS=function(text) local s=''; local v={}; local firstchar=mw.ustring.sub(text,1,1); if ((firstchar=='P') or (firstchar=='H')) then local f=mw.getCurrentFrame(); local pos=1; local delimiter; repeat -- разделитель может быть любой, но + используется внутри фразы pos=mw.ustring.find(text,firstchar,pos+1,true); if (pos) then delimiter=mw.ustring.sub(text,pos-1,pos-1); end until ((not pos) or (delimiter~='+')) if (pos) then v=mw.text.split(text,delimiter,true); else v={text}; end for i=1,#v do if (firstchar=='P') then s=s..f:expandTemplate{title='P-фраза',args={v[i]}}; else s=s..f:expandTemplate{title='H-фраза',args={v[i]}}; end if (i<#v) then s=s..', '; end end else s=text; end return s end local extNFPA extNFPA=function(text) local s=''; local v={}; local f=mw.getCurrentFrame(); if (mw.ustring.find(text,',',1,true)) then v=mw.text.split(text,',',true); else -- викиданные без разд. дабы не вывод. пустое поле) v[1]=mw.ustring.sub(text,1,1); v[2]=mw.ustring.sub(text,2,2); v[3]=mw.ustring.sub(text,3,3); v[4]=mw.ustring.sub(text,4,-1); end s=f:expandTemplate{title='NFPA 704',args={['опасность для здоровья'] = v[1], ['огнеопасность'] = v[2], ['реакционоспособность'] = v[3], ['прочее'] = v[4]}} return s end local extICD10 extICD10=function(text) local s=''; if (mw.ustring.find(text,']]',1,true)) then s=text; -- есть викификация, не трогаем else local v=mw.text.split(text,',',true); local str,sA,sB; local f=mw.getCurrentFrame(); for i=1,#v do str=mw.text.trim(v[i]); sA=mw.ustring.sub(str,1,1); sB=mw.ustring.sub(str,2,-1); s=s..f:expandTemplate{title='ICD10',args={sA,sB}}; if (i<#v) then s=s..', '; end end end return s end local capitalise capitalise=function(text) local pos=(mw.ustring.find(text,'|') or 0) + 1; -- если викифицированно local s=mw.ustring.sub(text,1,pos-1)..mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(text,pos,pos))..mw.ustring.sub(text,pos+1,-1); return s end local processvalue processvalue=function(text,opt) local s; if (opt.ext=='GHS') then --extensions text=extGHS(text); elseif (opt.ext=='NFPA704') then text=extNFPA(text); elseif (opt.ext=='ICD10') then text=extICD10(text); end if (opt.physunit) then s=physval(text,opt.physunit); elseif (opt.link) then s=[[<span class="reflink plainlinks">[]]..opt.link..text..' '..text..[[]</span>]]; elseif (opt.columns) then s=formatimg(text,opt.imgwidth); elseif (opt.temps) then local f=mw.getCurrentFrame(); s=f:expandTemplate{title=opt.temps,args={text}}; else s=text; end return s end local getmultivalues getmultivalues=function(text,opt) local multivalues={}; local prefvalsuff={}; local strsepin='; '; if (opt.mvsep) then -- разделители множественных значений (на входе и на выходе) local sep=mw.text.split(opt.mvsep,'\\',true) strsepin=sep[1]; end local pref,val,suff; local hasHtml = mw.ustring.find(text,'<%a.->'); -- ((mw.ustring.sub(text,1,1)=='<') and (mw.ustring.sub(text,2,2)~=' ') and (not IsDigit(mw.ustring.sub(text,2,2)))) if (hasHtml or (#strsepin==0)) then if (hasHtml) then opt.ext=nil; --на входе html, ничего не трогаем end prefvalsuff={ pref='', val=text, suff='' } table.insert(multivalues,prefvalsuff); else local v=mw.text.split(text,strsepin,true); -- значения можно разделять '; ' for i=1,#v do if (opt.columns) then pref,val,suff='',v[i],''; --имя файла, не трогаем else pref,val,suff=splitPrefValSuff(v[i]); -- с собственными пояснениями end val=mw.text.trim(val); prefvalsuff={ pref=pref, val=val, suff=suff } table.insert(multivalues,prefvalsuff); end end return multivalues end local processmultivalues processmultivalues=function(values,opt) local s=''; local strsepout=[[<br />]]; if (opt.mvsep) then -- разделители множественных значений (на входе и на выходе) local sep=mw.text.split(opt.mvsep,'\\',true) if (sep[2]) then strsepout=sep[2]; end end if (opt.capitalise) then values[1].val=capitalise(values[1].val); end for i=1, #values do s=s..values[i].pref..processvalue(values[i].val,opt)..values[i].suff; if (i<#values) then s=s..strsepout; end end return s end local getlocalisomers getlocalisomers=function(shortnamelist,textlist,opt) local isomers={}; local shortnames, text; if ((#shortnamelist>0) and (mw.ustring.find(textlist,'\\'))) then shortnames=mw.text.split(shortnamelist,'\\'); text=mw.text.split(textlist,'\\'); n=#shortnames; else shortnames={}; text={textlist}; n=1; end for i=1,n do if (text[i]) and (#text[i]~=0) then local isomer={ shortname = shortnames[i], values = getmultivalues(text[i],opt) } table.insert(isomers,isomer); end end return isomers end local getproperty getproperty=function(property,firstonly) local propertyvalues={}; local entity=mw.wikibase.getEntityObject(); if (entity and entity.claims and entity.claims[string.upper(property)]) then local rank = 'normal' for i, statement in pairs( entity.claims[string.upper(property)] ) do if (statement.rank == 'preferred') then rank = 'preferred' break end end for i, statement in pairs( entity.claims[string.upper(property)] ) do if (statement.rank == rank) then if (statement.mainsnak.snaktype == 'value') then local val; if (statement.mainsnak.datavalue.type == 'wikibase-entityid') then local id = 'Q'..statement.mainsnak.datavalue.value['numeric-id']; local link = mw.wikibase.sitelink(id) local label = mw.wikibase.label(id); if link then if label then val='[['..link..'|'..label..']]'; else val='[['..link..']]'; end else if label then val=label; else val='[[d:'..id..'|'..id..']]'; end end elseif statement.mainsnak.datavalue.type == 'quantity' then val=statement.mainsnak.datavalue.value['amount']; else val=statement.mainsnak.datavalue.value; end table.insert(propertyvalues,val); if (firstonly) then break; end end end end end return propertyvalues end local getwikidataisomers getwikidataisomers=function(shortnamelist,textlist,opt) local isomers={}; local multivalues={}; local prefvalsuff={}; local val={}; if (mw.ustring.find(opt.property,'\\')) then local s=''; --several prop. in one cell (NFPA 704) local properties=mw.text.split(opt.property,'\\'); for i=1, #properties do s = s..(getproperty(properties[i],true)[1] or ''); end if (#s>0) then val={s}; end else val = getproperty(opt.property,false); end for i=1, #val do prefvalsuff={ pref='', val=val[i], suff='' } table.insert(multivalues,prefvalsuff); end if (#multivalues > 0) then local isomer={ shortname = nil, values = multivalues } table.insert(isomers,isomer); end return isomers end local processisomers processisomers=function(row) local s=''; local str, str2, colwidth; if (row.options.columns) then colwidth=math.floor(row.options.width/row.options.columns); else colwidth=row.options.width; end if ((not row.options.imgwidth) or (row.options.imgwidth > colwidth)) then row.options.imgwidth=colwidth; end if (row.options.width and row.isomers[1].shortname) then row.options.imgwidth=row.options.imgwidth-20; end for i=1,#row.isomers do -- if (text[i]) and (#text[i]~=0) then if ((row.isomers[i].shortname) or row.options.width) then -- оборачиваем рез-т в div и (или) подписываем кратким названием str='<div'; if (row.isomers[i].shortname) then str=str..[[ class="mw-collapsible" id="mw-customcollapsible-isomer]]..tostring(i)..[=["]=]; end if (row.options.width) then str=str..[[ style="width:]]..tostring(colwidth)..[=[px; word-wrap:break-word;]=]; if (row.options.columns) then str=str..' display:inline-block; vertical-align:top'; end str=str..[["]]; --end style end str=str..'>'; --end div if (row.isomers[i].shortname) then if (row.options.columns) then str=str..[[<span style="vertical-align:top; letter-spacing:normal;">]]; end str=str..[[''']]..row.isomers[i].shortname..[=[''':&nbsp;]=]; if (row.options.columns) then str=str..[[</span>]]; end end str2=[[</div>]]; else str=''; str2=''; end s=s..str..processmultivalues(row.isomers[i].values,row.options)..str2; -- end end if (row.options.columns) then s=string.format([[<div style="width:%ipx; text-align:center; letter-spacing:-5px; margin: 0 auto">%s</div>]],row.options.width,s); end return s end --[=[function I.Isomers(frame) local shortnamelist=frame.args[1]; local textlist=frame.args[2]; local opt={}; opt.physunit=frame.args['unit']; opt.link=frame.args['link']; opt.width=tonumber(frame.args['width']); opt.columns=tonumber(frame.args['columns']); return isomers(shortnamelist,textlist,opt) end]=] local getrow getrow=function(shortnames,desc,value,opt) local row; local isomers={}; if (opt.property) then isomers=getwikidataisomers(shortnames,value,opt); end if (#isomers == 0) then opt.property = nil; --данные получены не из викиданных isomers=getlocalisomers(shortnames,value,opt); end if (#isomers > 0) then row={ isomers = isomers, description = desc, options = opt } end return row end -- Формирует строку - список изомеров function I.IsomerButtons(frame) local titlebg=frame.args['title-background'] or '#dcebff'; local bordercolor=frame.args['border-color'] or 'transparent'; local darkcolor=frame.args['dark-color'] or 'transparent'; local lightcolor=frame.args['light-color'] or 'transparent'; local title=frame.args['title']; local shortnamelist=frame.args[1]; local s=''; local bgcolor; if (#shortnamelist>0) then if ((title) and (#title>0)) then s=s..string.format([[!colspan="2" align="center" cellspacing="3" style="border:1px solid %s;background:%s;margin-bottom:3px"|%s]],bordercolor,titlebg,title); s=s..'\n|-\n|colspan="2" style="padding:0"|\n'; end; local shortname=mw.text.split(shortnamelist,'\\'); local n=#shortname; local width=math.floor(100 / n + 0.5); s=s..[[{| style="border: 0px; border-collapse:collapse; text-align:center; width:100%"]]..'\n'; for i=1,n do if ((i % 2) ==0) then bgcolor=darkcolor; else bgcolor=lightcolor; end s=s..string.format([[|bgcolor="%s" width="%i%%"|<div class="mw-customtoggle-isomer%i">%s</div>]],bgcolor,width,i,shortname[i])..'\n'; end s=s..'|}'; if ((title) and (#title>0)) then s=s..'\n|-\n'; end end return s end -- Формирует секцию: заголовок и поля local hash hash=function(text) local h={0,0,0,0,0,0} local s='' for i = 1, mw.ustring.len(text) do h[(i % 6) + 1]=h[(i % 6) + 1]+mw.ustring.codepoint(text,i); end for i = 1, 6 do s=s..mw.ustring.char((h[i] % 26)+mw.ustring.codepoint('a',1)); end return s end local splitfirst splitfirst=function(s,pattern,plain) local s1,s2; local i=mw.ustring.find(s,pattern,1,plain); if (i) then s1=mw.ustring.sub(s,1,i-1); s2=mw.ustring.sub(s,i+1,-1); else s1=s; s2=''; end return s1,s2 end function I.Section(frame) local fullwidth=tonumber(frame.args['full-width']) or 225; local halfwidth=tonumber(frame.args['half-width']) or math.floor(fullwidth * 0.6); local titlebg=frame.args['title-background'] or '#dcebff'; local bordercolor=frame.args['border-color'] or 'transparent'; local descbg=frame.args['desc-background'] or 'transparent'; local databg=frame.args['data-background'] or 'transparent'; local shortnames=frame.args['shortnames'] or ''; local title=frame.args['title']; local mand=frame.args['mandatory-title']; local widecol=tonumber(frame.args['wide-column']) or 0; local strcolspan1=''; local strcolspan2=''; local strcolspan3='colspan="2"'; if (widecol > 0) then strcolspan3='colspan="3"'; if (widecol == 1) then strcolspan1='colspan="2"'; else strcolspan2='colspan="2"'; end end local strcollapsed=''; if (frame.args['collapsed']) then strcollapsed='mw-collapsed'; end local nocat=frame.args['nocat']; local rows={}; local s=''; local r=2; local strid=''; local desc,value,options; local physunit,link,width,columns,ext; local w,optname,optval; r=1; while (frame.args[r]) do desc=mw.text.trim(frame.args[r]); value=mw.text.trim(frame.args[r+1] or ''); options=mw.text.trim(frame.args[r+2]); r=r+3; if (#desc>0) then w=halfwidth; else w=fullwidth; end opt={}; if (options) then for j,u in ipairs(mw.text.split(options,';',true)) do optname,optval=splitfirst(u,'[:=]',false); optname=mw.ustring.lower(mw.text.trim(optname)); optval=optval or ''; optval=mw.ustring.gsub(optval,'&sem&',';') if (optname=='unit') then opt.physunit=optval; elseif (optname=='link') then opt.link=optval; elseif (optname=='capitalise') then opt.capitalise=true; elseif (optname=='word-wrap') then opt.width=w; elseif (optname=='columns') then opt.columns=optval; opt.width=w; elseif (optname=='image-width') then opt.imgwidth=tonumber(optval); opt.width=w; elseif (optname=='extension') then opt.ext=optval; elseif (optname=='templates') then opt.temps=optval; elseif (optname=='multivalue-separator') then opt.mvsep=optval; elseif (optname=='category') then if ((#value==0) and not nocat) then local o=mw.title.getCurrentTitle(); if (o.namespace==0) then s=s..string.format('[[Category:%s]]\n',optval); end end elseif (optname=='property') then opt.property=optval; end end end table.insert(rows,getrow(shortnames,desc,value,opt)); end if ((title) and (#title>0)) then if ((#rows>0) or mand) then local h=hash(title); strid=string.format([[id="mw-customcollapsible-%s" class="mw-collapsible %s"]],h,strcollapsed) s=string.format([[!%s align="center" cellspacing="3" style="border:1px solid %s;background:%s;margin-bottom:3px"|<div class="mw-customtoggle-%s">%s</div>]],strcolspan3,bordercolor,titlebg,h,title)..'\n'; end end for i=1, #rows do if (#rows[i].isomers > 0) then s=s..string.format('|-%s\n',strid); if ((rows[i].description) and (#rows[i].description>0)) then s=s..string.format([[|%s bgcolor="%s"|%s||%s bgcolor="%s"|]],strcolspan1,descbg,rows[i].description,strcolspan2,databg); else s=s..string.format([[|%s bgcolor="%s"|]],strcolspan3,databg); end s=s..processisomers(rows[i])..'\n'; end end s=s..'|-\n'; return s end return I </syntaxhighlight> 3asc6ws36p35t08gogmmdg47bk704kh 3062267 3062255 2022-08-19T07:48:59Z Arruah 35 Беттің барлық мағлұматын аластады wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 3 686626 3062259 2022-08-19T07:41:37Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Мейіржан Ерсаинов}} -- [[Қатысушы:Нұрлан Рахымжанов|Нұрлан Рахымжанов]] ([[Қатысушы талқылауы:Нұрлан Рахымжанов|талқылауы]]) 13:41, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 3x1eg31ecyc2heqf4ez3uc5nr4e7ggy 3 686627 3062261 2022-08-19T07:44:06Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Laziz Baxtiyorov}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 13:44, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) h4vwigrspayb7nq5crisecjrmzlou2l 14 686628 3062271 2022-08-19T07:51:42Z Салиха 17167 Жаңа бетте: [[Санат:Қазақстан гидрографиясы]] [[Санат:Ұлытау облысы географиясы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Қазақстан гидрографиясы]] [[Санат:Ұлытау облысы географиясы]] 2nf7hh3nno3kofvn4899s4tbmzhf5pj 3 686629 3062272 2022-08-19T07:58:15Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Nmrx}} -- [[Қатысушы:Sibom|Sibom]] ([[Қатысушы талқылауы:Sibom|талқылауы]]) 13:58, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 15sc375fo266nu6jxvibjpjwbf28nz6 3 686630 3062275 2022-08-19T08:05:14Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Bichivee}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 14:05, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) 3ze9m0v212wgiw0zlv6ctfimmuhpdj0 3 686631 3062281 2022-08-19T08:20:12Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Dugtipo}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 14:20, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) kwlyculre8ygb2vytus503c4yduwwjg 3 686632 3062282 2022-08-19T08:30:46Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mansci}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 14:30, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) qv8l2n7mxizcdpgy171r8eqs9lhx46k 0 686633 3062287 2022-08-19T08:39:33Z Білгіш Шежіреші 68287 Білгіш Шежіреші [[Тоқтоғұл]] бетін [[Тоқтағұл]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Тоқтағұл]] no681llwnhe5fmfo24o118g6vpdtubi 3 686634 3062292 2022-08-19T08:45:14Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Marta987654Marta}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 14:45, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) fap1bdexw37aor5txsvxalfa2k7bk5p 1 686635 3062293 2022-08-19T08:45:32Z Marta987654Marta 122551 /* Омоним */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki == Омоним == Óte jaqsy materıal, Vıkıpedıaǵa rahmet. [https://polski.by/omonim_v_polskom/ PolskiPapa]-daǵy tilaralyq omonımder týraly tolyǵyraq tanysýǵa bolady [[Қатысушы:Marta987654Marta|Marta987654Marta]] ([[Қатысушы талқылауы:Marta987654Marta|талқылауы]]) 14:45, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) aitrwzyl0nph9xo9k7z1ie8qs7m919g 3062316 3062293 2022-08-19T10:05:14Z A09 122553 crosswiki spam, please delete wikitext text/x-wiki phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1 0 686636 3062294 2022-08-19T08:56:56Z DariaUrinbasarova21nis 117340 Жаңа бетте: Мүсіндік (пластикалық) анатомия – жануарлар мен адам денесінің қалыпты күйдегі, тыныштық пен қозғалыстағы сыртқы пішіндері мен құрылысын, тері рефлексінің өзгеруін, дене мүшелерінің анатомиясын зерттейтін [[анатомия]] саласы. Пластикалық анатомия дене мүше... wikitext text/x-wiki Мүсіндік (пластикалық) анатомия – жануарлар мен адам денесінің қалыпты күйдегі, тыныштық пен қозғалыстағы сыртқы пішіндері мен құрылысын, тері рефлексінің өзгеруін, дене мүшелерінің анатомиясын зерттейтін [[анатомия]] саласы. Пластикалық анатомия дене мүшелерінің анатомиясының негізгі белгілерін сыртқы пішіндердің табиғаты бойынша дененің анатомиялық ерекшеліктерін көрсету заңдылықтарымен біріктіреді. Бұл анатомия түрі сүйектер мен олардың буындарының анатомиясын қамтиды ( буындар ), бұлшықеттер, тері туралы жалпы мәліметтер, сондай-ақ демалыс жағдайындағы барлық бөліктердің пластмассаларын, қозғалысын, дене пропорцияларын, жас және жыныс ерекшеліктерін зерттеу, олардың жасы мен жынысына байланысты ерекшеліктерін, әртүрлі эмоционалдық күйдегі мимикасын, ым-ишарасын және сол сияқтыларды зерттейді. Мүсіндік анатомияның негізін қалаған италиян ғалымы [[Леонардо да Винчи]]. ==Кеңінен қолданылуы== Пластикалық анатомия бейнелеу өнерінде ( сурет салу, сызу, мүсін) кеңінен қолданылады. ==Пластикалық анатомия құрайтын мүшелер== Пластикалық анатомия дененің сыртқы формаларын құрайтын мүшелерді: [[қаңқа]]ны, [[буын]]дарды, [[бұлшықет]]терді, бет бөлшектерін, негізгі қозғалыстар мен пропорцияларды, тепе-теңдік пен ауырлық центрін, [[анатомия]]лық негізде фигураларды бейнелеу әдістерін зерттейді, яғни, қаңқа және массив бұлшықеттеріне негізделген фигураны құрастыру және анатомиялық құрылым бөлшектерін талдау және пайдалану негізінде бөлшектерді өңдеу. [[Санат:анатомия]] <ref>Адамның табиғаттағы орны, кітап, 1-бөлім</ref> 2bg409n72vft11wh8hrw13cix24df99 3 686637 3062297 2022-08-19T09:20:57Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=BoukalJan}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 15:20, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) qf7ku0ix72xxwh0g6k4qbvgr29tmalt 0 686638 3062298 2022-08-19T09:23:43Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Ақназаров ауылдық округі''' ({{lang-ky|Акназаров айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]], [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], Мәдениет (Талас... wikitext text/x-wiki '''Ақназаров ауылдық округі''' ({{lang-ky|Акназаров айыл аймагы}}) ― [[Қырғызстан]]ның [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]], [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]], [[Мәдениет (Талас облысы)|Мәдениет]], [[Тасқұдық (Қырғызстан)|Тасқұдық]], [[Ұрмарал]] ауылдары кіреді. Орталығы ― Қызылоктябрь ауылы<ref>{{cite web|url=http://www.stat.kg/kg/klassifikatory/|title=Кыргыз Республикасынын администрациялык-аймактык жана аймактык бирдиктердин объектилерин белгилөө тутумунун мамлекеттик классификатору|website=Кыргыз Республикасынын Улуттук статистика комитети}}</ref>. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылдық округте 6058 адам тұрған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Бақайата ауданы ауылдық округтері]] mz2hqrgybaobfy71uscyzwcmlq574sm 0 686639 3062299 2022-08-19T09:29:21Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ұрмарал |шынайы атауы = {{lang-ky|Урмарал}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңб... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Ұрмарал |шынайы атауы = {{lang-ky|Урмарал}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 28 |lat_sec = 27 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 58 |lon_sec = 47 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 460<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Ұрмарал''' ({{lang-ky|Урмарал}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақназаров ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 460 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] q5bjjkf6ctja2ysp7vkjd4b2l3oaloy 0 686640 3062300 2022-08-19T09:32:33Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Тасқұдық |шынайы атауы = {{lang-ky|Таш-Кудук}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елта... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Тасқұдық |шынайы атауы = {{lang-ky|Таш-Кудук}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 28 |lat_sec = 51 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 02 |lon_sec = 18 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1182<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} '''Тасқұдық''' ({{lang-ky|Таш-Кудук}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақназаров ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1182 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 4hpvngophvpmk2ck0i7z3noarob250c 3062306 3062300 2022-08-19T09:47:01Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Тасқұдық |шынайы атауы = {{lang-ky|Таш-Кудук}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 28 |lat_sec = 51 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 02 |lon_sec = 18 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1182<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Тасқұдық}} '''Тасқұдық''' ({{lang-ky|Таш-Кудук}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақназаров ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1182 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 35idw3vh5q8c1i55buul6wnqmj2sly8 0 686641 3062302 2022-08-19T09:38:53Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Мәдениет |шынайы атауы = {{lang-ky|Маданият}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елта... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Мәдениет |шынайы атауы = {{lang-ky|Маданият}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 27 |lat_sec = 36 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 58 |lon_sec = 50 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1394<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Мәдениет}} '''Мәдениет''' ({{lang-ky|Маданият}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақназаров ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1394 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 2jsnc3vpmpxjfdr9itdjjrgyaa9mawz 3062304 3062302 2022-08-19T09:46:04Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Мәдениет |шынайы атауы = {{lang-ky|Маданият}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 27 |lat_sec = 36 |lon_dir = E|lon_deg = 71 |lon_min = 58 |lon_sec = 50 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 1394<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Мәдениет (айрық)}} '''Мәдениет''' ({{lang-ky|Маданият}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақназаров ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 1394 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] 0u526w3j19c3nj7uz6s5v6u7tdm74ig 0 686642 3062309 2022-08-19T09:51:41Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Көктас |шынайы атауы = {{lang-ky|Көк-Таш}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Көктас |шынайы атауы = {{lang-ky|Көк-Таш}} |сурет = |жағдайы = |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 26 |lat_sec = 42 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 02 |lon_sec = 25 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 657<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Көктас}} '''Көктас''' ({{lang-ky|Көк-Таш}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]], [[Ақназаров ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 657 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] m3bjveairxx2ohm32crc9qbwrv4apg7 0 686643 3062315 2022-08-19T10:04:37Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылоктябрь |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Октябрь}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы... wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = Ауыл |қазақша атауы = Қызылоктябрь |шынайы атауы = {{lang-ky|Кызыл-Октябрь}} |сурет = |жағдайы = ауылдық округ орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir = N|lat_deg = 42 |lat_min = 28 |lat_sec = 05 |lon_dir = E|lon_deg = 72 |lon_min = 02 |lon_sec = 09 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = Талас облысы{{!}}Талас |аудан түрі = Аудан |ауданы = Бақайата ауданы |кестедегі аудан = Бақайата ауданы{{!}}Бақайата |қауым түрі = Ауылдық округ |қауым = Ақназаров ауылдық округі |кестедегі қауым = Ақназаров ауылдық округі{{!}}Ақназаров |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = |басшысы = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 2365<ref name="Этно2009.Талас"/> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = }} {{мағына|Қызылоктябрь (айрық)}} '''Қызылоктябрь''' ({{lang-ky|Кызыл-Октябрь}}) — [[Қырғызстан|Қырғызстанның]] [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл, [[Ақназаров ауылдық округі]] орталығы. == Халқы == [[2009 жыл]]ы ауылда 2365 адам тұрған.<ref name="Этно2009.Талас">{{Cite web |title=Перепись населения Киргизии 2009. Таласская область |url=http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |access-date=2014-01-12 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html |dead-url=yes |accessdate=2014-01-12 |archivedate=2016-03-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304124926/http://zakon.znate.ru/pdfview/index-13949.html }}</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Бақайата ауданы елді мекендері}} [[Санат:Бақайата ауданы елді мекендері]] pgmo993cjbtel0qwe3yk7prq0e59v9g 3 686644 3062317 2022-08-19T10:05:34Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=A09}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 16:05, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) tsl938y6704wjy53ka1oru0adtk0udh 0 686645 3062318 2022-08-19T10:13:58Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: '''Қырғызстан:''' * [[Қызылоктябрь (Жалалабат облысы)|Қызылоктябрь]] — [[Жалалабат облысы]] [[Базарқорған ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызылоктябрь (Науқат ауданы)|Қызылоктябрь]] — [[Ош облысы]] [[Науқат ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызылоктябрь (Өзген ауданы)|Қызылоктябрь]] — Ош о... wikitext text/x-wiki '''Қырғызстан:''' * [[Қызылоктябрь (Жалалабат облысы)|Қызылоктябрь]] — [[Жалалабат облысы]] [[Базарқорған ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызылоктябрь (Науқат ауданы)|Қызылоктябрь]] — [[Ош облысы]] [[Науқат ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызылоктябрь (Өзген ауданы)|Қызылоктябрь]] — [[Ош облысы]] [[Өзген ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] — [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызылоктябрь (Шу облысы)|Қызылоктябрь]] — [[Шу облысы]] [[Кемин ауданы]]ндағы ауыл. '''Ресей:''' * [[Қызыл-Октябрь]] — [[Башқұртстан]]ның [[Бураев ауданы]]ндағы ауыл. * [[Қызыл Октябрь]] — [[Башқұртстан]]ның [[Ишимбай ауданы]]ндағы ауыл. {{айрық}} kyova1qzddoy60c6d0dcz85yb2otalb 10 686646 3062320 2022-08-19T10:27:10Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қырғызстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]] елді мекендері |мазмұны = {{nobr| [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] •}} {{nobr| [[Бақайата]] •}} {{nobr| Ба... wikitext text/x-wiki {{Навигациялық жол |state = <includeonly>{{{state|collapsed}}}</includeonly> |navbar = plain |түс = {{түс|Қырғызстан}} |сурет = |сурет2 = |жасыру = |тақырыбы = [[Талас облысы]] [[Бақайата ауданы]] елді мекендері |мазмұны = {{nobr| [[Ақтөбе (Талас облысы)|Ақтөбе]] •}} {{nobr| [[Бақайата]] •}} {{nobr| [[Баутерек]] •}} {{nobr| [[Жонқорған]] •}} {{nobr| [[Кеңарал (Қырғызстан)|Кеңарал]] •}} {{nobr| [[Көктас (Талас облысы)|Көктас]] •}} {{nobr| [[Қызылоктябрь (Талас облысы)|Қызылоктябрь]] •}} {{nobr| [[Қызылсай (Қырғызстан)|Қызылсай]] •}} {{nobr| [[Қызылшаруа (Талас облысы)|Қызылшаруа]] •}} {{nobr| [[Қырғызстан (Талас облысы)|Қырғызстан]] •}} {{nobr| [[Мәдениет (Талас облысы)|Мәдениет]] •}} {{nobr| [[Мыңбұлақ (Талас облысы)|Мыңбұлақ]] •}} {{nobr| [[Наматбек]] •}} {{nobr| [[Өзгеріс (Талас облысы)|Өзгеріс]] •}} {{nobr| [[Первомайское (Талас облысы)|Первомайское]] •}} {{nobr| [[Тасқұдық (Қырғызстан)|Тасқұдық]] •}} {{nobr| [[Түйте]] •}} {{nobr| [[Ұрмарал]] •}} {{nobr| [[Ынтымақ (Талас облысы)|Ынтымақ]] }} }} <noinclude> [[Санат:Навигациялық үлгілер:Аудан бойынша елді мекендер:Талас облысы|Бақайата ауданы]] </noinclude> b0nfcr5e7dai6lw82uom0h0d8c0sse2 14 686647 3062321 2022-08-19T10:28:10Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан облыстары бойынша елді мекендер|Талас облысы]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан облыстары бойынша елді мекендер|Талас облысы]] p39xcgjzdhjpiot4mkxudu8jwomurdx 14 686648 3062322 2022-08-19T10:28:53Z Білгіш Шежіреші 68287 Жаңа бетте: [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|ЕМ]] wikitext text/x-wiki [[Санат:Навигациялық үлгілер:Қырғызстан географиясы|ЕМ]] qvcfw9ejl4e4n5ovar68p6ohrs7s5mf