Уикипедия kkwiki https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8B_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Таспа Арнайы Талқылау Қатысушы Қатысушы талқылауы Уикипедия Уикипедия талқылауы Сурет Сурет талқылауы МедиаУики МедиаУики талқылауы Үлгі Үлгі талқылауы Анықтама Анықтама талқылауы Санат Санат талқылауы Портал Портал талқылауы Жоба Жоба талқылауы TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Topic 0 5398 3062334 3058097 2022-08-19T12:16:55Z Malik Nursultan B 111493 Қалай болса солай жазылған, дұрыстаулар қажет ететін мақала. wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Моңғолия |Шынайы атауы = {{lang-mn|Монгол Улс}} |Атау септігі = |Елтаңба = State_emblem_of_Mongolia.svg |Байрақ = Flag of Mongolia.svg |Ұраны = |Әнұранның аты = Моңғолия ұлттық әнұраны |Аудио = Mongolian national anthem, performed by the United States Navy Band.ogg |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =49 |lat_sec =0 |lon_dir =E |lon_deg =104 |lon_min =0 |lon_sec = 0 |region = MN |CoordScale = 10000000 |Картада = Mongolia (orthographic projection).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |Үкімет түрі = [[Парламенттік республика]] |Құрылды = [[1206 жыл]] — [[Моңғол империясы]] |Тәуелсіздік күні = [[11 шілде]] [[1921 жыл]]ы [[Моңғолия (1911—1921)|Моңғолия мемлекеті ретінде]] |Тәуелсіздігін алды = [[Бэйян мемлекеті|Қытай Республикасы]] |Тілі = [[моңғол тілі]] |Мемлекеттік діні = зайырлы мемлекет |Астанасы = [[Ұланбатыр]] |Ірі қалалары = Ұланбатыр, [[Эрдэнэт]], [[Дархан (Моңғолия)|Дархан]] |Басшы қызметі = [[Моңғолия президенті|Президенті]]<br />[[Моңғолия премьер-министрі|Премьер-министрі]] |Басшылары = [[Ухнаа ұлы Хүрэлсүх]]<br />[[Лувсаннамсрай ұлы Оюун-Эрдэнэ ]] |Жер аумағы = 1 566 000 |Жер аумағы бойынша орны = 18-ші |Судың үлесі = 0,67 |Этнохороним = |Жұрты = 3 256 176<ref>http://www.nso.mn/</ref> |Халық саны бойынша орны = 134-ші |Сарап жылы = 2019 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 1,97 |Тығыздық бойынша орны = 238-ші |ЖІӨ = |ЖІӨ сараптаған жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = 47&nbsp;млрд.<ref name="IMFWEOMN">{{cite web |url=https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2019/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2024&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=77&pr1.y=5&c=948&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, January 2019 |publisher=[[International Monetary Fund]] |website=IMF.org |access-date=24 February 2019}}</ref> |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (АҚТ) орны = 115-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = 14,270<ref name="IMFWEOMN"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = 93-ші |ЖІӨ (номинал) = 13,7&nbsp;млрд.<ref name="IMFWEOMN"/> |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = 2019 |ЖІӨ (номинал) бойынша орны = 133-ші |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = 4,151<ref name="IMFWEOMN"/> |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = 116-шы |АДИ = {{құлдырау}} 0,741<ref name="UNDP2018">{{cite web|url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/2018_human_development_statistical_update.pdf |title= Human Development Report 2018 – "Human Development Indices and Indicators"|publisher=Human Development Report United Nations Development Programme|pages=22–25 |accessdate=14 September 2018}}</ref> |АДИ жылдық есебі = 2017 |АДИ бойынша орны = 92-ші |АДИ деңгейі = <span style="color:#090;">'''жоғары'''</span> |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[Тұғрық|Моңғол тұғрығы]] ([[ISO 4217|MNT, код 96]]) |Интернет үйшігі = [[.mn]] |ISO = |Телефон коды = |Уақыт белдеуі = [[UTC-7:00]], [[UTC-8:00]] |Түсініктемелер = }} '''Моңғолия''' ({{lang-mn|Монгол Улс}} – Моңғол елі, [[ескі моңғол жазбасы|ескі моңғолша]] [[Сурет:Monggol ulus.svg|25px]])) — [[Орталық Азия]]ның шығыс бөлігінде орналасқан, жиі Шығыс Азияға жатқызылатын тәуелсіз мемлекет. Солтүстігінде [[Ресей|Ресеймен]], оңтүстік, шығысы мен батысында [[Қытай|Қытаймен]] шектеседі. Моңғолия — [[Мұхитқа шыға алмайтын елдер|мұхитқа шыға алмайтын мемлекеттердің]] бірі. Жер көлемі 1 564 116 км²-ге жетеді. Жер көлемінің үлкендігі бойынша әлемде 17-ші орында. Астанасы — [[Ұланбатыр]] қаласы. Халық саны 3,330,000 адамға жеткен. Мемлекеттік тілі – [[моңғол тілі]], жазуы [[кириллица]]. Моңғол тілінде халықтың 95%-ы сөйлейді. [[Қазақтар]] елдің 4 пайыздан астамын құрайды. Орта мектепте кириллицадан басқа ескі моңғол жазуы оқытылады. Қазақтар көп тұратын [[Баян-Өлгей аймағы]]нда [[қазақ тілі]] оқытылады. == Тарихы == Моңғолия аймағында әртүрлі түркі тілдес тайпалар көшіп-қонып өмір сүрді. Ең бірінші – [[Ғұндар|хуннулар]] (ғұндар), өз мемлекетін құрып, Қытаймен (Син династиясы) соғыс бастады. Қытайдың қолбасшы маршалы Менг Тиан өз елін қорғау үшін [[Қытай қорғаны|Ұлы Қытай қорғанын]] тұрғызды. Хуннулардан кейін бұл жерде [[Түрік қағанаты|түркілер]] өз империясын құрды. 12-ғасырда Моңғол жерінде шағын хандықтар мен тайпа-ұлыстар болды. Қолбасшы Темучин [[Шыңғыс хан|(Шыңғыс хан]]) бүкіл ұлыстарды бір елге біріктіріп [[Моңғол империясы|Моңғол Империясын]] жариялады. [[1206]] ж. ол [[Шыңғыс хан]] (Ұлы хан) атын алып, көршілес елдерді жаулап ала бастайды. Оның Империясы бүкіл Азия мен жарты [[Еуропа]]ны қамтыды. [[Шыңғыс Хан]] өлгенде ол өз империясын балаларына бөліп берді. Шыңғыс ханның немересі Құбылай хан, империяның елордасын Бейжің қаласына көшірді. [[1368]] ж. Қытайдың Минг Династиясы төңкеріс жасап моңғолдарды өз жеріне қуып жібереді. Осыдан бастап Моңғолия қытайдың отары болды. [[Сурет:TariatLandscape.jpg|нобай|Далалық сахара]] [[1911]] ж. Цин Империясы құлады, сондықтан Моңғолия тәуелсіз мемлекет ретінде жарияланды. Бірақ Қытай қолбасшылары Моңғолияға өз әскерлерін кіргізіп, осы жердің екі аймаққа бөлінуі (Сыртқы Моңғолия және [[Ішкі Моңғолия]]). [[1917]] ж. [[Ресей империясының азамат соғысы]] басталды, көп «ақ әскерлер» Сібір және Қытай жеріне қашты. Бір сондай әскери қолбасшы, [[Барон Унгерн]] өз сарбаздарымен Сыртқы Моңғолияға кіріп, Урга (Өргөө) немесе Да-Хүрее қаласын (қазіргі [[Ұлан-Батыр]]) басып алды. Ресей қызыл армиясы Моңғолияның коммунистік қолбасшысы [[Сухэ-Батыр]]-ды қолдады, ол Унгернның әскерін жеңіп, 1921 жылы Сыртқы Моңғолияда [[Моңғолия Халық республикасы|Моңғолия Халық Республикасын]] жариялады. Ішкі Моңғолия аумағы қазіргі күннің өзінде де Қытайдың құрамында. Бүгінгі Моңғолия – [[парламенттік республика]]. Елдің парламенті – Мемлекеттік Ұлы Хурал деп аталады. == Географиясы == [[Сурет:Mongolia Landscape.jpg|thumbnail|left|Моңғолия табиғаты]] Моңғолияның оңтүстігі [[Гоби]] шөлі, солтүстігі және батысы суықтау боп келетін таулы өлкеде орналасқан. Моңғолияның орталық бөлігі жазық болып келеді. Ең биік шыңы Моңғол Алтай тау жүйесінің Таванбогд тауының [[Хүйтэн]] шыңы теңіз денгейінен 4,374 метр биік болып келеді. Моңғолия климаты – қатаң континенталды. Жазда ыстық болғанымен қыста суық болады. Қыста орташа температура -30&nbsp;°C болады. [[Ұлан-Батыр]] қаласы әлемдегі ең суық астана болып саналады. Таулы өлке көп болғандықтан жел көп соғады. Жылында орта есеппен 257 күндік тәулік болады. Жауын шашын мөлшері шығыс бөлігінде орташа есеппен 200-350 мм, оңтүстікте 100-200 мм. Оңтүстіктің ең шеткей өлкесі [[Гоби]] шөлінде кей жылдары жауын-шашын мүлде болмайды. == Табиғаты == === Табиғат белдеулері === Моңғолияның солтүстігінен оңтүстігіне қарай келесі меридиандық табиғат белдеулері кездеседі: орманды дала, дала, шөлейт, шөл. Орманды белдеуде таулы орманды және тайга белдеуі кездеседі. Табиғи белдеулері орналасуына байланысты Ханғай, Хэнтий, Алтай таулы, Дорнод далалық, Говь шөлдік деп төрт белдеуге бөлінеді. === Топырағы === Моңғолияда күрең, қара күрең, ашық күрең, қара топырақ, шөлдік қоңыр, батпақты, тұзды сияқты көптеген топырақ түрлері кездеседі. Бұлардың ішінен құнарлы топырақ олардың 5 %-ын құрайды. Жер көлемінің 0,76%-ы егін шаруашылығына ыңғайлы. Суармалы жер көлемі 840 км². === Суы === Моңғолияда ұзындығы 67000 км болатын 3811 өзен,бұлақ, ауданы -500 км³ болатын 3500-ге жуық көл, 7000-ға жуық көлшік, 540 км² ауданы бар 190-ға жуық мұздық, 250-ге жуық арасан бар. Жерасты суларының 139-ға жуық көзі бар. Моңғолияның ең ұзын өзені - Орқон. Ұзындығы - 1124 км, ауданы - 133000 км². Ең үлкен көлі - Увс көлі (3350 км²), ең терең көлі - Хөвсгөл көлі (262.4 м). == Экономикасы == Моңғолияның экономикасы негізінен ауылшаруашылығы және тау-кен өнеркәсібіне тәуелді. Табиғи байлық түрлері көп кездеседі. Мыс, молибден, қалайы, көмір, вольфрам, мырыш рудасы, темір рудасы және алтын өндеу ел экономикасында маңызды орын алады. Ауылдағы адамдардың негізгі кәсібі мал шаруашылығы болып келеді.Орта есеппен әрбір адамға 12 бас мал келеді. Егін шаруашылығында бидай, арпа, көкөніс және мал азығын егумен айналысады. 2008-жылғы есеп бойынша ІЖӨ-нің көлемі 9,48 млрд долларды құраған. Жан басына шаққандағы көрсеткіш 3200 доллар. Жұмыссыздар саны орта есеппен халық санының 2,8 % (2008). Негізгі экспорт өнімдері (2,5 млрд долл. 2008 ж) : Мыс, молибден, көмір, мырыш рудасы, темір рудасы, шикі мұнай, мал өнімдері, былғары, текстиль. Негізгі экспорттаушылары: ҚХР (76 %), Канада (9 %), Ресей (3 %). Импорт өнімдері: (3,6 млрд долл. 2008 ж): жанар-жағар май, машина техника, автомобиль, азық-түлік, құрылыс заттары, қант, өндірістік және күнделікті қолданыстағы тауарлар, шай т.б. Негізгі импортерлары: [[Ресей]] (35 %), [[ҚХР]] (29 %), [[Жапония]] (8 %). == Әскер == Қарулы күштегі адам саны 8,6 мың. Әскерге 18-25 жас аралығындағы жігіттер шақырылады. Әскер міндетін атқару уақыты 12 ай. Қарулы күштің резерві - 137 мың адам. Қарулы күштің бас штабының бастығы, генерал-лейтенант [[Цэрэндэжидийн Бямбажав]] (2009 ж бастап). 2002 жылдан бастап Моңғолия әскери күштері [[БҰҰ]] және басқадай халықаралық ұйымдармен бірге [[Сьерра-Леоне]], [[Ирак]], [[Эфиопия]], [[Эритрея]], [[Батыс Сахара]], [[Либери]], [[Чад]] ,[[Ауғанстан]] бейбітшілік миссияларына қатысуда. Бұл уақыт аралығында бұл миссияларға 3200-дей әскер қатысқан олардың 1800 [[БҰҰ]] мандаты бойынша 1400 халықаралық мандат бойынша өз міндеттерін атқаруда. [[Ауғанстан]]да Моңғол әскерлері [[Ауғанстан]] Ұлттық Қарулы Күшін құруда [[Солтүстік Атлантикалық Келісім Ұйымы|НАТО]] әскерлеріне бірге көмек көрсетуде. [[Ирак]]тағы бейбітшілік миссиясы кезінде моңғол әскерлері Польша әскерлерімен бірге [[Ирак]]тың оңтүстігінде [[Кэмп-Эхо]] базасының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. 2005- 2006 жылдарда Моңғолия әскерлері [[Косово]]дағы [[Бельгия]] әскери тобында қызмет атқарды. Танкілері: * 350 [[T-55]] {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] * 250 [[T-62]] {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] APC's * 400 [[BMP-1]] {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] * 300 [[BTR-60]] {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] Моңғолия-ның әскери-әуе күштерін армия басқарады {{Standard table|0}} ! style="text-align: left; background: #aacccc;"|Ұшақ ! style="text-align: left; background: #aacccc;"|Жасаушы ! style="text-align: left; background: #aacccc;"|Бейне ! style="text-align: left; background: #aacccc;"|Версия ! style="text-align: left; background: #aacccc;"|Мөлшер ! style="text-align: left; background: #aacccc;"| |----- | [[Antonov An-24]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || жүк тасымалдаушы ұшақ || An-24 || 4 || |----- | [[Antonov An-26]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || жүк тасымалдаушы ұшақ || An-26 || 3 || |----- | [[Antonov An-2]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || жүк тасымалдаушы ұшақ || An-2 || 10 || |----- | [[Harbin Y-12]] || {{flagicon|PRC}} [[Қытай]] || жүк тасымалдаушы ұшақ || Y-12 || 4 || |----- | [[Mikoyan-Gurevich MiG-21|MiG-21PFM/UM]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || жойғыш ұшақ || MiG-21PFM/UM || 8/2 || grounded |----- | [[Mil Mi-24|Mil Mi-24V]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || шабуылдаушы тікұшақ || Mi-24V || 4 || |----- | [[Mil Mi-8]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || соғыс тікұшағы || Mi-8 || 20 || Anti-tank |----- | [[Mil Mi-8]] || {{flagicon|USSR}} [[КСРО]] || жүк тасымалдаушы || Mi-8 || 12 || Transport only |} == Әкімшілік құрылысы == Моңғолия 21 аймаққа бөлінеді. [[Сурет:Mongolian Aimags, Mongolia.png|thumbnail|right|400px]] <table><tr><td> * [[Арханғай аймағы]] * [[Баян-Өлгей аймағы]] * [[Баян-Хонгор аймағы]] * [[Бұлғын аймағы]] * [[Говь Алтай аймағы]] * [[Говьсүмбэр аймағы]] * [[Дархан-Уул аймағы]] * [[Доронғовь аймағы]] * [[Дорнод аймағы]] * [[Дундғовь аймағы]] * [[Завхан аймағы]] </td><td> * [[Орхон аймағы]] * [[Өвөрханғай аймағы]] * [[Өмөнговь аймағы]] * [[Сүхбаатар аймағы]] * [[Сэлэңгэ аймағы]] * [[Төв аймағы]] * [[Увс аймағы]] * [[Ховда аймағы]] * [[Хөвсгөл аймағы]] * [[Хэнтий аймағы]] == Сыртқы сілтемелер == </td></tr></table> * [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=68&Itemid=119 Экспедиционная поездка в Северо-Западную Монголию, Томский государственный университет и Университет Ховд, сотрудничество. Видео.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110808021704/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=68&Itemid=119 |date=2011-08-08 }} * [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=145:2011-03-26-04-41-41&catid=43:2011-03-30-10-56-16&Itemid=88 Динамика природной среды Монгольского Алтая в голоцене. - Климат, лёд, вода, ландшафты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110718170813/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=145:2011-03-26-04-41-41&catid=43:2011-03-30-10-56-16&Itemid=88 |date=2011-07-18 }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Навигациялық блок |тақырып = Моңғолия |тақырып_стиль = background:{{түс|{{PAGENAME}}}}; |state = collapsed |Азия елдері |Орталық Азия |Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы }} [[Санат:Моңғолия|*]] {{stub}} sh9a74zsyzpss7kpnts64ohhgdwysho 0 6205 3062441 3056578 2022-08-20T09:15:57Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Мемлекет |Қазақша атауы = Науру Республикасы |Шынайы атауы = {{lang-na|Ripublik Naoero}}<br />{{lang-en|Republic of Nauru}} |Септік = Науру |Елтаңба = Coat of arms of Nauru.svg |Байрақ = Flag of Nauru.svg |Ұраны = God’s Will First<br />(Біріншіден Құдайдың еркі) |Әнұранның аты =Nauru Bwiema<br>(Науру, Отанымыз) |Аудио = |lat_dir = S |lat_deg = 0 |lat_min = 31 |lat_sec = 41 |lon_dir = E |lon_deg = 166 |lon_min = 56 |lon_sec = 13 |region = NR |CoordScale = 25000 |Картада = Nauru on the globe (Polynesia centered).svg |карта тақырыбы = |Картада2 = |Үкімет түрі = [[парламенттік республика]] |Құрылды = |Тәуелсіздік күні = [[31 қаңтар]] [[1968 жыл|1968]] ([[Ұлыбритания]]дан, [[Аустралия]]дан және [[Жаңа Зеландия]]дан) |Тәуелсіздігін алды = |Тілі = [[Ағылшын тілі|ағылшын]], [[Науру тілі|науру]] <!-- |Тілдері = --> |Мемлекеттік діні = |Астанасы = {{comment|жоқ|Үкіметі Ярен аймағында орналасқан}} |Ірі қалалары = <!-- |Ірі қаласы = --> [[Денигомоду]] |Басшы қызметі = [[Науру президенті|Президенті]] |Басшылары = [[Лайонел Энгимеа]] |Жер аумағы = 21,3 |Жер аумағы бойынша орны = 193 |Судың үлесі = 0,57 |Этнохороним = |Жұрты = {{өсім}} 10 084<ref name="census-2011">[http://www.spc.int/nmdi/nmdi_documents/2011_NAURU_CENSUS_REPORT.pdf Перепись населения NATIONAL REPORT ON POPULATION AND HOUSING (census 2011)]</ref> |Халық саны бойынша орны = 234 |Сарап жылы = 2011 |Санақ бойынша халық саны = |Санақ жылы = |Халық тығыздығы = 473,43 |Тығыздық бойынша орны = |ЖІӨ = 60 млн |ЖІӨ сараптаған жылы = 2005 |ЖІӨ бойынша орны = 191 |Жан басына шаққандағы ЖІӨ = 5 мың |Жан басына шаққандағы ЖІӨ бойынша орны = |ЖІӨ (АҚТ) = |ЖІӨ (АҚТ) сараптаған жылы = |ЖІӨ (АҚТ) орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (АҚТ) орны = |ЖІӨ (номинал) = |ЖІӨ (номинал) сараптаған жылы = |ЖІӨ (номинал)бойынша орны = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) = |Жан басына шаққандағы ЖІӨ (номинал) орны = |АДИ = |АДИ жылдық есебі = |АДИ бойынша орны = |АДИ деңгейі = |Әуе компаниясы = |Валютасы = [[аустралия доллары]] |Интернет үйшігі = [[.nr]] <!-- |Интернет үйшіктері = --> |ISO = |Телефон коды = 674 |Уақыт белдеуі = [[UTC+12:00]] <!-- |Уақыт белдеулері = --> |Түсініктемелер = <!-- |Тусыз және елтаңбасыз =* --> <!-- |Әнұрансыз =* --> }} '''Науру Республикасы''' ({{lang-na|Ripublik Naoero}}) — [[Тынық мұхиты]]ның батыс бөлігіндегі [[Науру (арал)|бір аттас маржан аралында]] орналасқан [[ергежейлі мемлекет]]. Аумағы — {{nobr|21,3 км²}}; халқы — 10 261 адам (2015<ref>[http://countrymeters.info/ru/nauru Население Науру 2016 | Численность населения Науру<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>). Тәуелсіздігі [[1968 жыл]]ы жарияланды. [[Науру (арал)|Науру]] аралы [[экватор]]дан оңтүстікке қарай {{nobr|42 км}} қашықтықта орналасқан. Ең жақын арал [[Банаба]] шығысқа қарай {{nobr|288 км}} қашақтықта орналасқан және [[Кирибати]] республикасына жатады. Науру Жердегі ең кішкентай тәуелсіз республика болып табылады, ең кішкентай аралдық мемлекет, [[Еуропа]] шегінен тысқары ең кішкентай мемлекет және ресми астанасы жоқ әлемдегі жалғыз мемлекет (елдің бейресми астанасы  — елдің парламенті және әуежайы орналасқан қала [[Ярен]] қаласы). Мемлекет [[Ұлттар достастығы|Ұлттар достастығына]] кіреді. [[1999 жыл]]дың [[14 қыркүйек|14 қыркүйегінде]] Науру Республикасы [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] құрамына кірді. Науру — [[Тынық мұхит қауымдастығының хатшылығы]] және [[Тынық мұхит аралдарының форумы]] ұйымдарының мүшесі. == Атауы == «Науру» сөзінің тегі нақты белгісіз. Қазіргі кездегідей, [[Науру (халық)|наурулықтар]] аралды бұрын «''Naoero''» деп атаған. 1909—1910 жылдары аралға келген неміс профессоры Пауль Хамбрух осы сөздің [[этимология]]сына келесі түсіндірмелер берген: оның пікірі бойынша «Naoero» сөзі «''a-nuau-a-a-ororo''» сөз тіркесінің қысқартылуы (қазіргі жазылуы «''A nuaw ea arourõ''») болып табылады және [[науру тілі]]нен «''мен теңіз жағасына бара жатырмын''» деп аударылады. Бірақ Науру аралында {{nobr|30 жылдан}} астам өмір сүрген және науру тілін еселеп оқыған неміс католик миссионері [[Алоиз Кайзер]] осы түсіндірмені құптаған жоқ, өйткені жергілікті диалект бойынша қозғалыс етістігімен қолданған «теңіз жағасы» сөздерінен кейін «''төмен''» деген аударманы беретін «''rodu''» сілтеу сөзі қолдануы керек еді. Наурулықтардың өздері «теңіз жағасы» сөзін аралдың ең терең және ойпаң жер деп түсінеді. Олар осы сөзді жерге де, теңізге де қолданады. Аралдың басқа да атаулары бар: 1888 жылға дейін ағылшын колонисттері Науруды «Жағымды арал» ({{lang-en|Pleasant Island}}) деп атаған. Немістер оған «''Nawodo''» немесе «''Onawero''» деген атаулар берген. Еуропалықтар елдің атауын дұрыс айтуы мақсатында «''Nauru''» сөзінің кейінгі жазылуы «''Naoero''» дегенге ауыстырылды. == Тарихы == Шамамен 3 мың жыл бұрын Науруды [[микронезиялықтар]] және [[Полинезия тұрғындары мен мұхиттықтар|полинезиялықтар]] мекендген. Нұсқалардың бірі бойынша, Науру аралына алғашқы болып [[Бисмарк топаралы]]нан қоныс аударушылар және [[меланезиялық]]тардың, микронезиялықтардың және полинезиялықтардың ыдырауына дейін [[праокеания халқы]]ның өкілдері келген.<ref>Беликов В. И. Происхождение и миграции полинезийцев (по лингвистическим данным). В сборнике статей: Пути развития Австралии и Океании: история, экономика, этнография. М.: Наука, 1981. С. 243—254.</ref> Дәстүрлі түрде арал тұрғындары өз шығу тегін шеше жағынан санаған. Еуропалықтардың келуіне дейін Науру аралының халқы 12 тайпадан тұрған. Еуропалықтар арасынан алғашқы болып Жаңа Зеландиядан Қытайға қарай бағыт ұстаған ағылшын капитаны [[Джон Фирн]] 1798 жылдың 8 қарашасында ашқан және аралға 90 жыл бойы жиі қолданылған «Жағымды» ({{lang-en|Pleasant Island}}) деген атау берді.<ref name="McDaniel">[http://www.ucpress.edu/books/pages/8453.html История Науру. 2000]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-en}}</ref><ref>[http://www.education.gov.nr/ Сайт Департамента образования Науру. 2007] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928095120/http://www.education.gov.nr/ |date=2007-09-28 }}{{ref-en}}</ref> Негізгі ауыл шаруашылық дақылдар ретінде [[кокос пальмасы]] және [[панданус]] өсірілген. Наурулықтар [[Кедертас|рифте]] [[каноэ]]мен және арнайы оқытыған құстармен ([[үлкен фрегат]]тар) балық аулаған. Сонымен қатар олар өзіне қосымша тамақтану көзі ретінде [[Буада (көл)|Буада]] көлінде [[ханос (балық)|ханос балығын]] ({{lang-la|Chanos chanos}}) [[Көндіктіру|көндіктіре]] алды. Балық аулаумен тек қана ерлер айналысқан. Астында көрсетілген хронологияға тек қана еуропалықтардың Науру аралын ашқаннан кейін тарихи оқиғалар енгізілген. <timeline> DateFormat = yyyy ImageSize = width:850 height:auto barincrement:50 PlotArea = left:15 right:15 bottom:43 top:43 Colors = id:canvas value:rgb(0.97,0.97,0.97) id:grid1 value:rgb(0.80,0.80,0.80) id:grid2 value:rgb(0.86,0.86,0.86) id:gris value:gray(0.7) id:noir value:black id:contacts value:drabgreen id:Allemagne value:rgb(0.8,0.30,0.30) id:Royaume-Uni value:rgb(0.86,0.56,0.56) id:Japon value:rgb(0.46,0.26,0.06) id:Independance value:rgb(0.65,0.65,0.90) Period = from:1798 till:2010 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy ScaleMajor = unit:year increment:20 start:1800 gridcolor:grid1 ScaleMinor = unit:year increment:5 start:1800 gridcolor:grid2 AlignBars = justify BackgroundColors = canvas:canvas bars:canvas BarData= bar:Allemagne barset:Royaume-Uni PlotData= width:30 fontsize:M textcolor:noir align:center # Epoques bar:Allemagne color:Allemagne from:start till:end color:gris # Arriere plan from:1798 till:1888 text:"Еуропалықтармен алғашқы қарым-қатынас" color:contacts from:1888 till:1914 text:"Неміс~колониясы" color:Allemagne from:1914 till:1942 text:"Австралиялық~басқару" color:Royaume-Uni from:1942 till:1945 text:"Жапон~басқыншылығы" color:Japon shift:(0,35) from:1945 till:1968 text:"Австралиялық~басқару" color:Royaume-Uni from:1968 till:end text:"Тәуелсіздік" color:Independance # Evennements #alignement > width:25 fontsize:S textcolor:black anchor:from align:left color:noir barset:Royaume-Uni from:1798 till:1798 text:"1798~Ағылшындық Джон Фирн Науру аралын ашты" shift:(2,0) color:contacts from:1830 till:1830 text:"1830~Аралға алғашқы еуропалықтар келді" shift:(2,0) color:contacts #alignement width:30 fontsize:S textcolor:black anchor:from align:right color:noir from:1878 till:1888 text:"1878-1888~Тайпалық соғыс" color:contacts from:1888 till:1888 text:"1888~Науруды Герман империясымен басып алуы" color:Allemagne from:1888 till:1920 text:"1888-1920~Аувейида~королінің~басқаруы" color:Allemagne from:1906 till:1906 text:"1906~Фосфориттерді өңдеудің басталуы" color:Allemagne from:1914 till:1914 text:"1914~Науруды австралиялықтармен басып алу" color:Royaume-Uni # Recommencer l’indentation en haut barset:break from:1923 till:1923 text:"1923~Науру келісіміне қол қойылды" color:Royaume-Uni align:left shift:(5,0) from:1943 till:1946 text:"1943-1946~Чуук аралына 1200 наурулықтың депортациясы" color:Japon align:left shift:(15,0) from:1947 till:1968 text:"1947-1968~Ұлыбританияның, Жаңа Зеландияның және Австралияның бақылауына алынған БҰҰ-ның қамқорлықтағы аумақ"color:Royaume-Uni align:left shift:(5,0) from:1970 till:1970 text:"1970~«Наурудың фосфат корпорациясы» негізделді" color:Independance from:1989 till:1989 text:"1989~Австралияға қарсы БҰҰ Халықаралық сотына қуыным" color:Independance from:1999 till:1999 text:"1999~Науру Республикасы БҰҰ-ның мүше елі ретінде кірді" color:Independance </timeline> == Физикалық-географиялық мінездеме == === Жалпы география === Науру аралы [[Тынық мұхит]]ының батыс бөлігінде, [[экватор]]дан шамамен {{nobr|42 км}} қашықтықта орналасқан.<ref name="UNO">[http://www.un.int/nauru/countryprofile.html Постоянная миссия Республики Науру в ООН] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130727070348/http://www.un.int/nauru/countryprofile.html |date=2013-07-27 }}{{ref-en}}</ref> Ең жақын арал [[Банаба]] (Ошен) шығысқа қарай 288 км қашақтықта орналасқан және [[Кирибати|Кирибати Республикасына]] тиесілі. [[Айрықша экономика аймағы|Айрықша жағалық экономика аймағы]]ның (АЭА) ауданы — {{nobr|308 480 км²}}<ref>[http://www.seaaroundus.org/eez/summaryInfo.aspx?EEZ=520 Исключительная экономическая зона Науру. 2006] {{ref-en}}</ref>, оның {{nobr|570 км²}} аумақтық суларға жатады. Науру аралы — [[Көтерілген атолл|көтерілген маржан атоллы]], [[жанартау]] конусының үстіне. Арал сопақ болып келеді, шығыс жағынан жағалау батыңқы — ол жерде [[Анибар (шығанақ)|Анибар шығанағы]] орналасқан. Арал аумағы — {{nobr|21,3 км²}}<ref name="UNO"/>, ұзындығы — {{nobr|6 км}}, ені — {{nobr|4 км}}. Жағалық сызықтың ұзындығы — шамамен {{nobr|18 км}}.<ref name="krugosvet">[http://www.krugosvet.ru/articles/85/1008594/1008594a1.htm Науру. Энциклопедия Кругосвет]</ref><ref>[http://archive.travel.ru/nauru/geo/ Географическое положение Науру. 2007]</ref> Ең жоғарғы нүктесі — {{nobr|65 метр}}<ref name="UNO"/> (басқа мәліметтер бойынша {{nobr|61—71 метр}}) — [[Айво (округ)|Айво]] және [[Буада (округ)|Буада]] округтерінің шегінде орналасқан. Жағалаудан шамамен {{nobr|1 км}} қашықтықта мұхит тереңдігі {{nobr|1000 метрден}} астам құрайды. Бұл жерде мұхиттың түбіне жететін құлама жардың орналасуымен байланысты. Арал бетінің ені {{nobr|100—300 метр}}ді құрайтын кысаң жағалық жазық болып келеді, Науруның орталығында биіктігі {{nobr|30 метрге}} дейін жететін әктасты үстіртпен қоршалған. Бұрын үстірт [[Фосфаттар|фосфориттер]]дің ([[науруит]]) қалың қабатымен жабылған еді. Болжаулы пікір бойынша бұл қабат теңіз құстардың дәреті болып табылады. Арал қысаң [[Маржан жарлауыты|маржан рифімен]] көмкерілген (ені шамамен {{nobr|120—300 метр}}<ref name="Assessment">[http://www.sprep.org/att/IRC/eCOPIES/BPoA+10/NAURU.pdf Республика Науру. National Assessment Report] {{ref-en}}</ref>). Рифте шағын қайықтарға аралдың маңына тікелей жақындауға мүмкіндік беретін {{nobr|16 канал}} қазылған, . === Геология === [[Сурет:Water table Nauru-kk.jpg|250px|thumb|Наурудың физикалық картасы]] Аралдың ішкі аймағында фосфориттік кен қазу жұмыстарынан қалған үлкен [[әктас]]ты тісшелер және пирамидалар орналасқан. Бұл құрылыстардың биіктігі кейбір жерлерде {{nobr|10 метден}} асады, ал [[карьер]]дің өзі көптеген [[шұңқыр]]лары мен [[ойпат]]тары бар үлкен лабиринт тәріздес. [[Тар табанды темір жол|Тар табанды]] [[темір жол]]ы аралдың кемежайына өнідірілген фосфориттердің жеткізілуін жеңілдету үшін арнайы құрылған. Әктасты үйінділер аймағында топырақ жамылғысы түгелдей болмағанның нәтижесінде, жаңбырлы су жердің бетінде қалмай, таулы жынысына толығымен сіңеді. [[География|Географтар]], [[Геоморфология|геоморфологтар]] және [[Геология|геологтар]] аралдың бедерін, топырағын және геологиялық құрылысын жете зерттеп, алынған деректер бойынша Наурудың геологиялық тарихын қалпына келтірді. === Климаты === Наурудағы [[климат]] — [[экваторлық климат|экваторлық]]-[[муссонды климаты|муссонды]], ыстық және [[ылғалдылық|ылғалды]]. Орташа [[температура]]сы шамамен {{nobr|+27,5 [[Цельсий градусы|°C]]}} құрайды. Күндіз температура {{nobr|+26 °C}} және {{nobr|+35 °C}} аралығында өзегереді, ал {{nobr|+22 °C}} және {{nobr|+28 °C}} түнгі уақытта.<ref name="Assessment"/> Күндізгі температура {{nobr|+38‑41 °C}} дейін жетуі мүмкін. Жылдық орташа [[Атмосфералық жауын-шашын|жауын-шашын]] мөлшері — {{nobr|2060 мм}}<ref name="UNO"/>. Кейде [[құрғақшылық]] жылдар болып тұрады, ал кейбір жылдары жауын-шашын мөлшері {{nobr|4500 мм}}-ге дейін жетеді. Осындай елеулі тербелістер [[Эль-Ниньо]] құбылысымен түсіндіріледі. Жаңбыр жауатын мезгіл қарашадан ақпанға дейін созылады.<ref name="UNO"/><ref>[http://archive.travel.ru/nauru/geo/climat/ Климат Науру. 2007] {{ref-en}}</ref> Наурыздан қазанға дейін солтүстік-шығыс бағытындағы желдер үстем болады. Жыл сайын аралда беттік ағымның тугелдей жоқ болғанымен шамамен {{nobr|30 млн м³}} су түседі. Науру үкіметін [[Ғаламдық жылыну|жаһандық жылыну]] мәселесі алаңдауда, [[мұхит|дүниежүзілік мұхит]] деңгейінің көтерілуі жағыдайында аралға су басу қаупі төніп тұр<ref name="UNO"/>. Сондықтан республика әлемдік қоғамдастықтық назарын аударуға тырысып жатыр, ең алдымен, [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] арқылы. {{Қаланың ауа райы | Ені = | Жағдайы = | Жер_ілік = Ярен қаласы | Дерекнама = [http://www.weatherbase.com/weather/weather.php3?s=542049&refer=&cityname=Yaren-District-Yaren-Nauru&units=metric] | Қаң_ор = | Қаң_ор_ж-ш = 280 | Ақп_ор = | Ақп_ор_ж-ш = 250 | Нау_ор = | Нау_ор_ж-ш = 190 | Сәу_ор = | Сәу_ор_ж-ш = 190 | Мам_ор = | Мам_ор_ж-ш = 120 | Мау_ор = | Мау_ор_ж-ш = 110 | Шіл_ор = | Шіл_ор_ж-ш = 150 | Там_ор = | Там_ор_ж-ш = 130 | Қыр_ор = | Қыр_ор_ж-ш = 120 | Қаз_ор = | Қаз_ор_ж-ш = 100 | Қар_ор = | Қар_ор_ж-ш = 120 | Жел_ор = | Жел_ор_ж-ш = 280 | Жыл_ор = | Жыл_ор_ж-ш = 2080 | Қаң_ор_мин = 25 | Қаң_ор_макс = 30 | Ақп_ор_мин = 25 | Ақп_ор_макс = 30 | Нау_ор_мин = 25 | Нау_ор_макс = 30 | Сәу_ор_мин = 25 | Сәу_ор_макс = 30 | Мам_ор_мин = 25 | Мам_ор_макс = 30 | Мау_ор_мин = 25 | Мау_ор_макс = 30 | Шіл_ор_мин = 25 | Шіл_ор_макс = 30 | Там_ор_мин = 25 | Там_ор_макс = 30 | Қыр_ор_мин = 25 | Қыр_ор_макс = 30 | Қаз_ор_мин = 25 | Қаз_ор_макс = 31 | Қар_ор_мин = 25 | Қар_ор_макс = 31 | Жел_ор_мин = 25 | Жел_ор_макс = 31 | Жыл_ор_мин = 25 | Жыл_ор_макс = 30 | Қаң_а_мин = 21 | Қаң_а_макс = 34 | Ақп_а_мин = 21 | Ақп_а_макс = 37 | Нау_а_мин = 21 | Нау_а_макс = 35 | Сәу_а_мин = 21 | Сәу_а_макс = 35 | Мам_а_мин = 20 | Мам_а_макс = 32 | Мау_а_мин = 21 | Мау_а_макс = 32 | Шіл_а_мин = 20 | Шіл_а_макс = 35 | Там_а_мин = 21 | Там_а_макс = 33 | Қыр_а_мин = 20 | Қыр_а_макс = 35 | Қаз_а_мин = 21 | Қаз_а_макс = 34 | Қар_а_мин = 21 | Қар_а_макс = 36 | Жел_а_мин = 21 | Жел_а_макс = 35 | Жыл_а_мин = 20 | Жыл_а_макс = 37 }} === Флора және фауна === [[Сурет:Nauru satellite.jpg|230px|thumb|2002 жылы жасалған Науру аралының жерсеріктестік кескіні]] Аралдың ауданы кішкентай болғанынан және оның континенталды құрлықтан және ірі топаралдардан оқшаулауы нәтижесінде Науруда жергілікті [[түтікті өсімдіктер]]дің 60 түрі ғана өседі, және оның ешбірі [[эндемик]] болып табылмайды. [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейінгі қатты ойран, [[кокос пальмасы]]ның дара дақылды таралуы және фосфориттерді өңдеу Науру аумағындағы өсімдік жабынының басым бөлігінде жойылуына себеп болды, бірақ қазіргі кезде оның 63 % аумағы бұрынғы қалпына келтірілді. Аралда жаппай [[Кокос пальмасы|кокос пальмалары]], [[панданус]]тер, [[фикус]]тер, [[дәмжапырақ]] және де басқа жапырақты өсімдіктер өседі. Сонымен қатар [[Бұта]]лы формациялардың әр түрлі типтері де кең таралған. Өсімдіктер мен ағаштар жағалық аймақта және Буада көлінің айласында аса қалың өседі.<ref name="UNO"/> Науруның ішкі аймағында [[бөрітарақ]], сонымен қатар [[шие]], [[Бадам (өсімдік)|бадам]] және [[манго]] ағаштары өседі. Аралдың ойпаң жерлері негізінде тырбақ өсімдіктерге бай, ал қыратты жерлерде ағашты өсімдіктер қалың өседі. Наурудың жануарлар дүниесі кедей. Барлық [[сүтқоректілер]] адаммен кіргізілді: [[кіші егеуқұйрық]]тар, мысықтар, иттер және шошқалар, сонымен қатар тауықтар. [[Бауырымен жорғалаушылар]] [[кесірткелер]]мен ұсынылған. [[Құстар|Орнитофауна]] байырақ — барлығы 6 түр ([[балшықшылар]], [[Қарқылдақ шағалалар|қарқылдақтар]], [[Дауылпазтәрізділер|дауылпаздар]], [[Фрегаттар (құстар)|фрегаттар]], [[Кептертәрізділер|кептер]]). Науруда бір ғана сайрағыш құстың түрі мекендейді — [[Науру айқабағы]], арал эндемигі. Аралда [[жәндіктер]] және басқа да [[омыртқасыздар]] көп. Арал айналасындағы суда түрлі [[акула]]лар, [[теңіз кірпілері]], [[жұмсақденелілер]], [[таңқы шаян]]дар және басқа улы теңіз жануарлары мекендейді.<ref name="krugosvet"/><ref>[http://archive.travel.ru/nauru/geo/nature/ Природа Науру. 2007]</ref> == Халқы == === Саны === [[Сурет:Scene at Arenibek.jpg|left|thumb|150px|Наурудағы ауыл (1896)]] [[2011 жыл]]дың санағы бойынша, Науру Республикасының халық саны {{nobr|10 084 адамды}} құрады, соның ішінде ерлер — 5105, ал әйелдер — {{nobr|4979 адам}}<ref name="census-2011" /> Халық тығыздығы — {{nobr|473,43 адам км²}}. Бұдан басқа, арал аумағында Австралияға заңсыз түрде кіруге тырысқан босқындар лагері бар. 2016 жылғы шілде айының соңына қарай лагерде 442 адам тұрған, соның ішінде 338 ер адам, 55 әйел адам және 49 бала; босқындардың басым бөлігі [[Ауғанстан]]нан, [[Иран]]нан және [[Ирак]]тан.{{sfn|Capodici|2016}} [[1968 жыл]]ы, тәуелсіздікті жариялаған кезде, халық саны {{nobr|3 мың адамды}} құрады. [[Сурет:Nauru Denigomodu-Nibok.jpg|thumb|250px|[[Денигомоду]] және [[Нибок]] округтеріндегі тұрғын ауданы]] Наурудағы туу көрсеткіші {{nobr|1000 тұрғынға 24,47}}, өлім — {{nobr|1000 тұрғынға 6,65}}, халық санының табиғи өсуі — 1,781 %.<ref name=CIA>{{cite web |author=Central Intelligence Agency |authorlink=Central Intelligence Agency |publisher=[[The World Factbook]] |title=Nauru |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nr.html |year=2011 |accessdate=12 February 2011}}</ref> Нәресте өлімі көрсеткіші 2007 жылы 1000 жаңа туғандарға 9,6 өлім. 2007 жылы {{nobr|15 жасқа}} жетпеген балалар үлесі 37,8 % ({{nobr|3813 адам}}) құрады, 15 жастан 60 жасқа дейінгі ересектер саны  — 59,3 % ({{nobr|5983 адам}}), 60 жастан жоғары — 2,9 % ({{nobr|287 адам}}).<ref name="census-2011" /> Ерлердің орташа өмір сүру көрсеткіші 2011 жылы {{nobr|65 жасты}} құрады, ал әйелдер — {{nobr|75 жас}}.<ref name="census-2011" /> Аралдың ресми астанасы және қалалары жоқ. Президенттің резиденциясы [[Мененг (округ)|Мененг]] округінде орналасқан, ал үкімет мекемелері және парламент — [[Ярен]] округінде. Арал тұрғындарының барлығы теңіз жағасының бойында немесе Буада көлінің айналасында тұрады. === Этникалық құрамы === Науру тұрғындарының шамамен 91 % ({{nobr|9031 адам}}) республиканың байырғы халқы  — [[Науру (халық)|наурулықтар]] болып табылады.<ref name="census-2011" /> Науру тұрғындарының жалпы санынан Тынық мұхитындағы аралдардан шыққандар (негізінде [[фиджилықтар]] және [[Кирибати (халық)|тунгарулықтар]]) 4 % құрайды, [[еуропалықтар]] — 1,6 % ({{nobr|161 адам}}),<ref name="census-2011" /> [[қытайлар]] — 1,5 % ({{nobr|151 адам}}). Тұрғындардың ішіндегі шет елдер азаматтарының үлесі жоғары. [[Науру тілі|Тілдің]] негізінде наурандықтарды [[Микронезиялықтар|микронезиялық]] халықтар тобына жатқызылады, бірақ бұл этностың қалыптасуына микронезиялықтар ғана емес, сонымен қатар [[Полинезия тұрғындары мен мұхиттықтар|полинезиялықтар]] және [[меланезиялық]]тар да қатысты. === Тілдер === Наурулықтар микронезия тілі — [[науру тілі]]нде сөйлейді. [[1968 жыл]]ға дейін Науру Республикасы Австралияның, Ұлыбританияның және Жаңа Зеландияның бірлескен меншігі болған, сондықтан [[ағылшын тілі]], науру тілімен қатар, мемлекеттік болып табылады. Науру жазуы [[Латын әліпбиі|латын алфавиті]]нің негізінде құрылып, {{nobr|17 әріптен}} тұрған. Кейін, басқа тілдердің елеулі ықпалынан, ең алдымен [[неміс тілі|неміс]], [[ток-писин]] және [[кирибати (тіл)|кирибати]], алфавит {{nobr|28 әріпке}} дейін кеңейді. Бұл микронезиялық тілінің зерттеуіне науру тілінде оқулық жазған католиктік миссионер [[Алоиз Кайзер]] зор үлес қосты, сонымен қатар [[Америка Құрама Штаттары|американдық]] ([[Германия]]да дүниеге келген) [[протестантизм|протестант]]тық [[Миссионерлiк|миссионер]]і [[Филипп Делапорт]] ({{lang-en|Philip Delaporte}}). === Діни құрамы === Бүгінгі таңда Науруда негізінде [[христиандық]]тар тұрады. Наурулықтардың көбісі (60,5 % — {{nobr|6098 адам}}) [[протестантизм|протестанттық шіркеулердің]] өкілдері болып табылады, соның ішінде 35,2 % ({{nobr|3552 адам}}) — [[Конгрегационализм|Науру конгрегационалисттік шіркеуі]]нің өкілдері. Бұл шіркеудің Мененг, Буада, Анабар және Нибок округтерінде өзінің кішкентай шіркеулері орналасқан, ал басты шіркеуі Айво округінде. [[Құдай Ассамблеялары|Құдай Ассамблеясы]]нан сенушілер — 12,8 % ({{nobr|1291 адам}}), Наурудың тәуелсіз шіркеуінен — 9,4 % ({{nobr|945 адам}}). Елде [[Адвентизм|адвентисттер]], [[Баптизм|баптисттер]] және [[Иегова куәгерлері]]нің шағын топтары бар.<ref name="census-2011" /> Науру тұрғындарының шамамен 32,5 % ({{nobr|3278 чел.}}) [[католицизм|католиктік шіркеудің]] өкілдері болып табылады,<ref name="census-2011" /> оның Ярен округінде өз шағын шіркеуі, сонымен қатар Ева округінде мектебі (Кайзер колледж) бар. Тұрғындардың шамамен 5 % [[буддизм]] және [[даосизм]] діндеріне мойынсұнады, 2 % — [[баһаи]]. Наурундақтардың шағын тобы [[Наурудағы дәстүрлі сенімдер|дәстүрлі сенімдерді]] ([[Эиджебонг]] (''Eijebong'') әйел құдайна және [[Буитани]] (''Buitani'') аралдың рухына табыну) ұстанады. Үкімет кейбір [[конфессия]]лардың қызметін шектейді, мысалы, [[Мормондар шіркеуі|Иса Мәсіхтің заманауи шіркеуі]] (мормондар) және [[Иегова куәгерлері]] (қолдаушылар негізінде Науру фосфат корпорациясында жұмыс істейтін шет елдердің азаматтары).<ref>[http://archive.travel.ru/nauru/people/religion/ Религия на Науру. 2007]</ref> [[1979 жыл]]ы Науруға [[Маршалл аралдары]]нан келген [[Иегова куәгерлері]]нің [[Миссионерлiк|миссионер]]і [[депортация|елге қайта жіберілді]]. [[1995 жыл]]ы шектеулердің бөлігі алынып тасталды. == Саясаты == === Мемлекеттік нышандар === {{main|Науру туы|Науру елтаңбасы|Науру әнұраны}} Науру Республикасының мемлекеттік [[байрақ|байрағы]], [[елтаңба]]сы, [[әнұран]]ы және [[конституция]]сы [[1968 жыл]]ы қабылданды және бекітілді. === Мемлекеттік құрылымы === [[Сурет:NRU-Билігі.jpg|thumb|350px|Наурудың саяси құрылымы]] Науру — тәуелсіз [[республика]].<ref>[http://www.paclii.org/nr/legis/num_act/con256.rtf Конституция Науру] {{ref-en}} Часть I</ref> [[1968 жыл]]дың [[29 қаңтар]]ында қабылданған [[конституция]]сы<ref name="Political">[http://www2.hawaii.edu/~ogden/piir/pacific/nauru.html Республика Науру] {{ref-en}} Из Мировой энциклопедии политических систем, 3-е издание, Нью-Йорк</ref> (толықтырулар [[1968 жыл]]дың [[17 мамыр]]ында енгізілді) бойынша Науру [[парламентаризм]]ның [[Вестминстер жүйесі]]ндегі [[республика|республикалық басқару формасы]] бар мемлекет,<ref name="Department">[http://www.dfat.gov.au/geo/nauru/nauru_brief.html Правительство Австралии. Департамент иностранных дел и торговли. Республика Науру: справка по стране — март 2007 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006070651/http://www.dfat.gov.au/geo/nauru/nauru_brief.html |date=2014-10-06 }} {{ref-en}}</ref> сонымен қатар президенттік басқару формасының кейбір ерекшеліктері де кездеседі.<ref name="Transparency">[http://www.transparency.org/content/download/1678/8473/file/nauru.pdf Международный доклад по вопросам коррупции. Науру 2004] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111017012221/http://www.transparency.org/content/download/1678/8473/file/nauru.pdf |date=2011-10-17 }} {{ref-en}} С. 7</ref> ==== Заң шығарушы билік ==== Заң шығарушы биліктің жоғары органы — 19 [[депутат]]тан тұратын бір палаталы [[парламент]].<ref>[http://www.paclii.org/nr/legis/num_act/con256.rtf Конституция Науру]{{ref-en}} Часть IV</ref> [[2013 жыл]]ға дейін депутаттар саны 18 адам болған. Парламент мүшелерінің сайлау реті Науру Конституциясымен анықталады. Жалпыұлттық сайлау; депутат ретінде тек қана {{nobr|20 жасқа}} жеткен Науру азаматы бола алады. Парламент депутаты қызметіне кірісер алдында ант беріледі. Парламент мүшелерінің өкілеттік мерзімі — {{nobr|3 жыл}}. Ел президентімен кеңесуінен кейін парламенттің спикермен таратылуы жағдайында өкілеттік мерзімнің өтуіне дейін тоқтатылуы мүмкін. Алғашқы отырыста парламент мүшелері парламент спикерін және оның орынбасарын таңайындайды, кейін өз құрамынан ел президентін сайлау процессіне кіріседі. ==== Атқарушы билік ==== {{Тағы қараңыз|Науру президенттерінің тізімі}} [[Сурет:NRU-Gadabu-DeRoburt-1968.jpg|300px|thumb|Наурудың алғашқы президенті (ортада)]] Науруның мемлекет және үкімет басшысы — [[президент]]. [[2013 жыл]]дың [[11 маусым]]ынан бастап эксперимент ретінде ел парламенті президенттің және [[Премьер-Министр|премьер-министр]]дің қызметін бөлу туралы шешім қабылдады.<ref>[http://russian.people.com.cn/31520/8281363.html Барон Вака избран новым президентом Науру<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> Президенттің және премьер-министрдің сайлау реті Науру Конституциясымен белгіленген. Президент ретінде парламент мүшесі ғана сайлана алады. Президент парламент сайлауынан кейін парламент отырысында сайланады. Президент орнына үміткер жай көпшіліктің басым дауысын жинағаннан кейін сайланған болып саналады. Президенттің өкілеттік мерзімі — {{nobr|3 жыл}} және бір адам бір уақытта ел президенті және парламент мүшесі ретінде бола алмайды. Президенттің өкілеттік мерзімінің өтуіне дейін өз еркімен орнынан түсуі жағдайында, денсаулықпен байланысты тұрақты жарамсыздық жағыдайнда өз міндеттерін атқармауы немесе қызметтен кетіру ([[импичмент]]) жағыдайында тоқтатылуы мүмкін. Президентті қызметтен кеттіру үшін парламент депутаттарының жартысынан кем емес дауыс беруі тиіс. Президент импичментінен кейін президент сайлауы басталады. Егер президенті қызметтен кеттіру шешіміне келген парламент мүшелері жеті күн ішінде жаңа президентті сайламаса, онда парламент автоматты түрде таратылады. ==== Сот билігі ==== [[Сурет:Nauru Government.jpg|thumb|500px|Наурудың үкімет (сол жақта) және парламент (оң жақта) ғимараты]] Наурудағы сот билігі толығымен тәуелсіз. Республикада [[ортақ құқық]] әрекет етуде — құқық көзі ретінде [[үлгілі сот ісі]] болып саналатын құқықтық жүйе. 1971 жылғы ортақ құқық және қабылданған заңдар Актісі ({{lang-en|Adopted Laws Act 1971}}) бойынша, науру дәстүрлері, тәжірибелері, және институттары Науруның құқықтық жүйесін құрайды.<ref name="Transparency"/> Наурудағы сот органдарының жүйесіне [[Жоғарғы сот]], [[Шағымдану|апелляциялық сот]], аймақтық сот және отбасы істері бойынша соттар кіреді. Республикадағы жер комитетінің ({{lang-en|Nauru Lands Committee Ordinance}}) жарлығы бойынша, елде жер дауларын және Науруның Жоғары сотына апелляцияларды беруге құқығы бар жер комитеті қызмет атқарады. Науру конституциясының 48 бабы бойынша жоғарғы судьядан және судьялар тобынан тұратын Жоғарғы сот негізделді. Жоғарғы судья, Жоғарғы соттың басқа да судьялары секілді Науру президентімен тағайындалады. Көптеген мәселелерде жоғарғы сот инстанциясы ретінде [[Австралияның Жоғарғы соты]] болып табылады.<ref name="Political"/> === Сыртқы саясаты және халықаралық қатынастар === Науру Республикасы [[1968 жыл]]ы тәуелсізлідкті алғаннан кейін [[Ұлттар достастығы]]на мүше болған кезіннен бастап арнайы жағдайға ие. [[1999 жыл]]дың мамырынан бастап [[2006 жыл]]дың қаңтарына дейін Науру бұл ұйымның толық құқықты мүшесі болған.<ref>[http://www.thecommonwealth.org/YearbookInternal/138882/constitution/ Сайт Содружества наций] {{ref-en}}</ref> [[1999 жыл]]дың [[14 қыркүйек|14 қырқүйегінен]] бастап ол [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]]ның 187-ші мүшесі болды. Сонымен қатар мемлекет [[Тынық мұхит аралдарының форумы]], [[Азия даму банкі]] (1991 жылдың қыркүйгінен бастап 52-ші мүшесі<ref name="Political"/>), [[Африка, Кариб бассейні және Тынық мұхит аймағының елдері]] және де басқа халықаралық ұйымдарының мүшесі болып табылады. Науру Республикасы көптеген әлем мемлекеттерімен [[Наурудың дипломатиялық өкілдіктері және консулдық мекемелері|дипломатиялық қатынастарды сақтайды]]. Оның басты серіктестері [[Аустралия|Австралия]], [[Ұлыбритания]], [[Үндістан]], [[Тайвань|Қытай Республикасы]], [[Корея Республикасы]], [[Жаңа Зеландия]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Тайланд|Таиланд]], [[Филиппиндер]] және [[Жапония]] болып табылады. === Наурудың әкімшілік бөлінісі === [[Сурет:Науру, әкімшілік бөлінісі - kk - colored.jpg|right|thumb|300px|Наурудың әкімшілік бөлінуі]] Науру Республикасының әкімшілік-аймақтық бөлінуі 14 ауданнан тұрады: {| class="prettytable sortable" |-class="hintergrundfarbe6" ! № || Округ || Бұрынғы<br />атауы || Аумағы,<br />км² || Халқы,<br />адам (2005) || Тығыздық,<br />адам/км² || Ауылдар<br />саны |- | align="right" | 1 || [[Айво (округ)|Айво]] || Айуэ || align="right" | 1,00 || align="right" | 1 092 || align="right" | 1092,00 || align="right" | 8 |- | align="right" | 2 || [[Анабар (округ)|Анабар]] || Анэбвор || align="right" | 1,43 || align="right" | 502 || align="right" | 351,05 || align="right" | 15 |- | align="right" | 3 || [[Анетан]] || Аньетань || align="right" | 1,00 || align="right" | 516 || align="right" | 516,00 || align="right" | 12 |- | align="right" | 4 || [[Анибар (округ)|Анибар]] || Энибоди || align="right" | 3,14 || align="right" | 160 || align="right" | 50,96 || align="right" | 17 |- | align="right" | 5 || [[Баити]] || Байди || align="right" | 1,23 || align="right" | 572 || align="right" | 465,04 || align="right" | 15 |- | align="right" | 6 || [[Боэ (округ)|Боэ]] || Бои || align="right" | 0,66 || align="right" | 795 || align="right" | 1204,55 || align="right" | 4 |- | align="right" | 7 || [[Буада (округ)|Буада]] || Арэнибок || align="right" | 2,66 || align="right" | 716 || align="right" | 269,17 || align="right" | 14 |- | align="right" | 8 || [[Денигомоду]] || Деникомоту || align="right" | 1,18 || align="right" | 2 827 || align="right" | 2395,76 || align="right" | 17 |- | align="right" | 9 || [[Ева (округ)|Ева]] || Эуа || align="right" | 1,17 || align="right" | 318 || align="right" | 271,79 || align="right" | 12 |- | align="right" | 10 || [[Июв]] || Июб || align="right" | 1,12 || align="right" | 303 || align="right" | 270,54 || align="right" | 13 |- | align="right" | 11 || [[Мененг (округ)|Мененг]] || Менень || align="right" | 2,88 || align="right" | 1 830 || align="right" | 635,42 || align="right" | 18 |- | align="right" | 12 || [[Нибок]] || Эннибек || align="right" | 1,36 || align="right" | 432 || align="right" | 317,65 || align="right" | 11 |- | align="right" | 13 || [[Уабо]] || Уэбои || align="right" | 0,97 || align="right" | 335 || align="right" | 345,36 || align="right" | 6 |- | align="right" | 14 || [[Ярен]] || Мокуа || align="right" | 1,50 || align="right" | 820 || align="right" | 546,67 || align="right" | 7 |-style="background: #CCC;" | class="sortbottom" | &nbsp; || '''Науру''' || Наоуро || align="right" | 21,30 || align="right" | 11 218 || align="right" | 526,67 || align="right" | 169 |} == Қазіргі жайы және экономика == === Жалпы сипаттама === [[Сурет:Nauru-phosphateship.jpg|thumb|250px|[[Конвейер|Тасымалдағыш]]тың көмегімен [[балкер]]ге фосфориттерді тиеу]] Жер қойнауы фосфориттерге бай болған Науру Республикасы [[1970 жылдар|1970]]‑[[1980-ші жылдар]] аралығында жан басына шаққандағы 13 мың [[АҚШ доллары|АҚШ долларды]] құраған<ref name="krugosvet"/> әлемдегі ең бай мемлекеттердің қатарында болған. 1986 жылы [[Жалпы Ұлттық Өнім|ЖҰӨ]] жан басына шаққандағы 20 мың АҚШ долларды құрады. Сол кезде арал экономикасы көбінесе жұмыс күшінің шеттен кіруінен тәуелді болды, негізінде, көршілес аралды мемлекеттерден — [[Кирибати]] және [[Тувалу]].<ref name="krugosvet"/> Сол уақытта фосфориттер экспортының бағасы импорт бағасынан төрт есе асты, негізгі сырттық сауда серіктестері Австралия, Жаңа Зеландия, Жапония және Ұлыбритания болған<ref name="krugosvet"/>. Жақын арада валюттық түсімдердің жалғыз көзінің жабылуын болжаған үкімет, экспорттық түсімінің елеулі бөлігін шет елдердегі қозғалмайтын мүлікке және арнайы жинақтаушы қорларға салды.<ref name="krugosvet"/> Бірақ, пайдалы қазбалар қорларының түгелге жуығы таусылған кезде, мемлекет ел болашағын жеткіліксіз ойластырғаны туралы белгілі болды.<ref>[http://www.novayagazeta.ru/data/2010/145/18.html Науру. Островок любви к России]. // Новая Газета, № 145 от 24 желтоқсан 2010 г.</ref> Фосфориттерді өңдеу Науруның жер бедеріне және аралдың орталық аймағындағы үстірттің өсімдік жабынына жойқын әсер етті. 1989 жылға қарай елдің 75 % аумағында белсенді кен шығару жұмыстары жүргізілді және орманның 90 % жойылды (өсімдік жабындының {{nobr|200 [[гектар]]ы ғана сақталды}}). Жердің [[Жерді қайта құнарландыру|рекультивация]] жұмыстары жүргізілген жоқ, сондықтан XX-шы ғасырдың соңына қарай құрғақ жердің 80 % «ай пейзажына» ұқсайтын тақыршаққа айналды.<ref>[http://horizon.documentation.ird.fr/exl-doc/pleins_textes/pleins_textes_5/b_fdi_30-30/31776.pdf Южнотихоокеанская региональная программа по изучению окружающей среды. Воздействие фосфоритных разработок на экосистему тихоокеанских островов. — Новая Каледония, Нумеа: Южнотихоокеанская комиссия, 1989] {{ref-en}}</ref> 1989 жылы Науру Республикасы [[БҰҰ-ның халықаралық соты]]на Австралияның аралды басқарған кездегі әрекеттері туралы қуыным берді — әсіресе фосфориттерді игерудің нәтижесінде ауыр [[экология]]лық зардаптары туралы. Австралия өтемақыны төлеуге міндетті болды. Кен орындарының таусылуы саяси тұрақсыздыққа себеп болды, [[1989 жыл]]дан [[2003 жыл]]ға дейін елде үкімет 17 рет ауысты. 1990-шы жылдары Науру аралы [[офшор]]лық аймаққа айналды. Аралда бірнеше жүздеген [[офшорлық банк|банктер]] тіркелді. [[Ақшаны жылыстатуға қарсы күрестің қаржы шараларын әзірлеу тобы|ФАТФ]] (Криминалды капиталдардың ізін жасыруға қарсы күрес бойынша үкіметаралық комиссия) қысуымен және [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] жағынан санкциялар салу қаупі пайда болғаннан кейін, 2001 жылы Науру Республикасы шектеуді, ал 2003 жылы — офшорлық банктердің әрекеттерін тыйым салуға және ақшаның ағылуына қарсы шараларды қолдануға мәжбүр болды.<ref name="roche-duffay03">[http://www.roche-duffay.ru/archive/index_03_03_w1_n1.htm#n3 Науру закроет офшорные банки. 2003]</ref><ref>[http://www.roche-duffay.ru/archive/index_04_03_w2_n1.htm#n7 США планирует санкции против Науру. 2003] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231452/http://www.roche-duffay.ru/archive/index_04_03_w2_n1.htm#n7 |date=2007-09-26 }}</ref><ref>[http://www.roche-duffay.ru/news/58014706.shtml Науру ликвидирует офшорные банки. 2003] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060511124743/http://www.roche-duffay.ru/news/58014706.shtml |date=2006-05-11 }}</ref><ref>[http://www.roche-duffay.ru/archive/index_03_02_w2_n1.htm FATF принимает жёсткие меры к Науру. 2002] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231427/http://www.roche-duffay.ru/archive/index_03_02_w2_n1.htm |date=2007-09-26 }}</ref><ref>[http://www.roche-duffay.ru/archive/index_12_02_w4_n1.htm#n3 США вводят санкции против Украины и Науру. 2002] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231442/http://www.roche-duffay.ru/archive/index_12_02_w4_n1.htm#n3 |date=2007-09-26 }}</ref> Науру Республикасы шетел азаматтарына паспорттарды сатуымен айналысқан («инвесторлар паспорттары»), бірақ соңғы жылдары осындай тәжірибеден бас тартты.<ref name="roche-duffay03"/><ref name="money">[http://archive.travel.ru/nauru/money/ Деньги на Науру. 2007]</ref> 2003 жылдың басында Науруда қатты саяси дағдарыс орын алды. Президент орнына бірден екі үміткер болды: [[Рене Харрис]] және [[Бернард Довийого]]. Қақтығыстар кезінде президенттік резиденция жанып кетті және телефон байланысы ажыратылды. Сыртқы дүниемен байланыс бірнеше апта ішінде тек қана портқа жерсеріктестік телефоны бар кеме кірген кезде ғана жүзеге асырылды.<ref>[http://www.roche-duffay.ru/archive/index_01_03_w3_n1.htm#n6 Политический кризис на Науру. 2003] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926231528/http://www.roche-duffay.ru/archive/index_01_03_w3_n1.htm#n6 |date=2007-09-26 }}</ref> Соңғы жылдары елге келетін кірістің басым бөлігі австралиялық көмек болып табылады. Австралияға жетуді көздейтін босқындарға өз аумағында уақытша баспана беруді Австралия Науруға демеушілік етеді, бұл демеушілік елдің маңызды табыс көзі. === Ауыл шаруашылығы === Аралдың жағалаудағы белдеуде, негізінде, жергілікті нарыққа жеткізілетін [[банан]]дар, [[ананас]]тар, [[папайя]], [[манго]], [[астық ағашы]], [[Кокос пальмасы|кокос пальмалары]] өсіріліп жатыр. === Байланыс === Алғашқы пошта маркалары Науруда 1916 жылы шығарылды. Наурудағы жалғыз радиостансасы үкіметке ие және негізінде «''Австралия радиосы''» және ''[[Би-Би-Си]]'' бағдарламаларын хабар таратады. Сонымен қатар аралда үкіметтік «''Nauru TV''» телевидениесі бар. Науруда тұрақты баспа [[Бұқаралық ақпарат құралдары|БАҚ]]-тары жоқ. Кейде «''Nauru Bulletin''» (ағылшын және науру тілдерінде) және «''The Visionary''» («Наоэро Амо» оппозициялық партиясының меншігіндегі газета) газеттері шығарылады. Екі аптада бір рет «''Central Star News''» және «''Nauru Chronicle''» газеттері жарық көреді.<ref>[http://www.warc.com/LandingPages/Data/NewspaperTrends/PDF/Namibia.pdf World Association of Newspapers. 2004] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071013082247/http://www.warc.com/LandingPages/Data/NewspaperTrends/PDF/Namibia.pdf |date=2007-10-13 }} {{ref-en}}</ref> === Туризм === [[Сурет:Nauru House.jpg|thumb|200px|[[Мельбурн]]дағы [[Науру-Хауз]] (ортада). Бұрын бұл ғимарат Наурудың фосфаттық компаниясына ие болған, бірақ 2004 жылы қаржы борыштарын төлеу үшін сатылды]] Аралдағы фосфориттерді өңдеуден кейін қоршаған ортаның ластануы кесірінен туризм шектелуде. Елден кететін барлық жолаушылардан әуежайда тікелей төленетін 25 Австралия доллары көлемінде әуежай алымы алынады. Алымдардан {{nobr|12 жасқа}} жетпеген балалар, экипаж мүшелері, транзиттық жолаушылар және қолында Науру Республикасы Әділет министрлігінің арнайы жазбаша рұқсат хаты бар адамдар ғана босатылған.<ref>[http://archive.travel.ru/nauru/formalities/ Формальности и правила въезда в Науру. 2004]</ref> === Ақша жүйесі және қаржы === XXI ғасырдың басынша Науру үкіметі қаржы саласында көптеген мәселелерге тап болды, ең алдымен, фосфориттер экспортының төмендеуінен. Нәтижесінде, 2002 жылы мемлекет кейбір кредиторлардың алдында қарыздарын уақытылы төлей алмады. Үкімет Науру Банкінің ресурстарына сене отырып, банк арқасында бюджет тапшылығынның проблемаларын шешуді және [[роялти]]ді төлеуге тырысуда. Наурудың ақша бірлігі [[Австралия доллары]] болып табылады. Аралдағы инфляции деңгейі айтарлықтай жоғары — 2001 жылы 4 % (негізгі себеп: әлемдік нарықтағы мұнай бағасының және оны тасымалдауға жұмсалатын шығындарының жоғарлауы) құрады<ref name="Finance">[http://www.un.int/nauru/nauru.pdf ООН. Социально-экономические показатели Науру] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071212012203/http://www.un.int/nauru/nauru.pdf |date=2007-12-12 }}{{ref-en}}</ref>. 2000 жылы бюджет тапшылығы 10 млн австралиялық долл. құрады немесе елдің шамамен 18 % [[Жалпы ішкі өнім|ЖІӨ]].<ref name="Finance"/> [[Мемлекеттік борыш]] жоғарлады — 2000 жылы ол 280 млн австралиялық долл. құрады.<ref name="Finance"/> Науруда сатудан салық алынбайды, бірақ бірқатар тауарларға салық өндіру ережелері мерзімді өзгеріп тұратын баж салықтары салынады. Темекі өнімдеріне және алкогольге салық салынбайды.<ref name="money"/> Дүкендердің жұмыс кестесі: дүйсенбіден жұмаға дейін — сағат 09:00 - 17:00-ге дейін, сенбі күндері — сағат 09:00 - 13:00-ге дейін, бірақ көптеген жеке меншікті дүкендер өз кестелері бойынша жұмыс істейді.<ref>[http://archive.travel.ru/nauru/money/shopping/ Шоппинг в Науру. 2004]</ref> == Мәдениет == Науру аралының ерте мәдениеті туралы деректер өте аз: Батыстың қатты ықпалынан көптеген салт-дәстірлері жергілікті тұрғындарымен ұмытылды. Көне наурулықтарда жазуы болмағандықтан, елдің мәдени байлығын зерттеуді бастаған ғалымдар қиындықтарға тап болды. === Науру аралындағы отаршылдыққа дейінгі тұрғындарының әлеуметтік ұйымы === [[Сурет:Auweyida-Eigamoiya-nauruansubjects.jpg|thumb|250px|Наурулықтар (1890)]] Наурулықтардың ерте мәдениеті аралды мекендеген 12 тайпаның мәдениетінде негізденді. Науруда ортақ көсем болған жоқ, және әр тайпаның тарихы бөлек. дәстүрл бойынша тайпалар руларға бөлініп, және рулардағы әрбір адам белгілі бір таптарға қатысты болған: ''темонибе'' ({{lang-na|Temonibe}}), ''эмо'' ({{lang-na|Emo}}), ''амененгаме'' ({{lang-na|Amenengame}}) және ''энгаме'' ({{lang-na|Engame}}). Екі ауқатсыз тап ''итсио'' ({{lang-na|Itsio}}) және ''итиора'' ({{lang-na|Itiora}}) деген атауларға ие болған. Адамның қай тапқа жататындығын анықтау үшін басты фактор — анасының шығу тегі болған. Артықшылықты жағдайға темонибе табының адамдары ие болған. Олар балық аулаумен айналысқан және теңіздегі жеке телімдерін иеленді. Сол кезде қоныстардың басым бөлігі теңіз жағасында орналасқан, бірақ кейбіреулер Буада көлінің жаныңда тұрған. Арал тұрғындары екі-үш үйден тұратын шағын «қоныстарда» өмір сүрген. Олардың көбісі кейін ауылдарға біріккен. Науруда барлығы 14 облысқа біріккен 168 ауыл болған. Қазіргі кезде олар аралдың 14 облысын құрайтын әкімшілік округтері болып табылады. Наурудағы әрбір отбасыға телім тиесілі болған, кейбіреулері — Буада көлінің жағасындағы балық тоғандарына ие болған. === Спорт === [[Сурет:Linkbelt1999-Finalspiel.jpg|thumb|250px|«Линкбелт Овал» стадионында өткен австралиялық футболдан 1999 жылғы матч]] Наурудағы ұлттық спорт түрі [[Австралия футболы]] болып табылады. Өзінің [[Науру Ұлттық футбол құрамасы|футболдан ұлттық құрама командасы]] бар, бірақ елдегі кәсіби спортшылардың және үлкен стадиондардың жоқ болғанына байланысты [[ФИФА]]-мен және [[Океания Футбол Конфедерациясы|Океанияның футбол конфедерациясы]]мен танылған жоқ. Ойыншылар формасының түсі — көк түсті, көлденең сары жолағы бар. Ұлттық құраманың басқа ел командасымен алғашқы ойыны 1994 жылдың 2 қазанында өтті. Сол ойында науру командасы [[Соломон аралдары Ұлттық футбол құрамасы|Соломон аралдары]]ның құрамасын 2:1 есебімен жеңді. Науру құрамасы үшін бұл үлкен жеңіс болған, өйткені Соломон аралдары жеңіске жететін басты үміткер ретінде саналған (олар сол жылғыы Меланезия Кубогының жеңімпаздары). Аралда бірнеше спорттық алаңдар және стадиондар бар: «[[Линкбелт Овал]]» (Айво округінде орналасқан, бірақ ол едәуір ескерген және халықаралық стандарттарға сай емес), [[Мененг (стадион)|Мененг стадионы]] (2006 жылы құрылған және 3500 көрерменді сыйдыра алады) және [[Дениг (стадион)|Дениг стадионы]]. Сонымен қатар [[ауыр атлетика]], [[софтбол]], [[баскетбол]] және [[теннис]] секілді спорт түрлері кең тараған. Ел үкіметі көбінесе ауыр атлетикаға назар аударады: дәл осы спорт түрінен Науру үлкен жетістіктерге қол жеткізді. 1990 жылғы Ынтымақтастық ойындары кезінде ауыр атлетші [[Маркус Стивен]]нің таңғаларлық жеңісінен кейін Науруда Науру ұлттық Олимпиада комитеті құрылды. 1992 жылы Маркус Барселонада өткен Олимпиада ойындарында алғашқы науру спортшысы болған. Ресми түрде Олимпиада қозғалысына Науру 1996 жылы қабылданды. Науруның алғашқы ресми атлеттері Маркус Стивен, [[Джерард Гарабван]] және [[Куинси Детенамо]] болған. Науруның ең табысты теннисистері [[Дэвид Детудамо]] және [[Ангелита Детудамо]] болып табылады. === Мерекелер === {| align="center" class="standard" |+ ! Дата ! Атауы ! Ағылшынша атауы |----- | [[1 қаңтар]] | [[Жаңа жыл]] | New Year’s Day |----- | [[31 қаңтар]] | Тәуелсіздік күні | Independence Day |----- | өзгереді | [[Ұлы жұма|Жарқын жұма]] | Good Friday |----- | өзгереді | [[Жарқын дүйсенбі]] | Easter Monday |----- | өзгереді | [[Жарқын сейсенбі]] | Easter Tuesday |----- | [[17 мамыр]] | Конституция күні | Constitution Day |----- | [[25 қыркүйек]] | Жастар күні | National Youth Day |----- | [[26 қазан]] | [[Ангам күні]] | Angam Day |----- | [[25 желтоқсан]] | [[Рождество]] | Christmas Day |----- | [[26 желтоқсан]] | [[Сыйлықтар күні]] | Boxing Day |+ |} == Әлеуметтік сала == === Денсаулық сақтау === Халықты сумен қамтамасыз етудің жағыдайын жақсарту және тұрақты санитарлық-профилактикалық іс-шараларды өткізуді негізгі мақсат ретінде көздейтін денсаулық сақтау мәселелерін тиімді шешу бойынша мемлекеттік бағдарламаның нәтижесінде, соңғы жылдары аралда жұқпалы ауруларының таралуын болдырмауына қол жеткізді. Осыған қарамастан, [[жұқпалы емес аурулар]], [[Қант диабеті|диабет]], [[гипертония]], [[Жүрек аурулары|жүрек-қан тамыр аурулары]] және [[қатерлі ісік]], сонымен қатар [[респираторлық аурулар]], адамдар өлімінің негізгі себебі болып тұр.<ref name="WHO">[http://www.wpro.who.int/NR/rdonlyres/915F6463-5E88-45AF-980E-BC550B08A5E6/0/Nauru.pdf Науру. Доклад Всемирной организации здравоохранения]{{ref-en}}</ref> Науру халқы [[семіздік]]тен қатты азап шегіп жатыр.<ref>[http://www5.imperial.ac.uk/medicine/metabolic_risks/bmi/ Mean age-standardized body mass index (BMI), kg/m2 Males aged 20 and over, 2008]</ref> БҰҰ мәліметтері бойынша, Науру семіздікпен ауыратын адамадар саны бойынша әлемде бірініші орында.<ref>{{cite web|url=http://podrobnosti.ua/health/2013/07/13/917188.html|title=Каждый пятый украинец страдает ожирением — ООН|quote=Первое место в рейтинге заняло островное государство Науру – там этим недугом страдают более 70% жителей.|publisher=Украинская правда|accessdate=2013-07-27|archiveurl=http://www.webcitation.org/6IWjvRrVH|archivedate=2013-07-31}}</ref>. [[2003 жыл]]ы ересек адамдар арасындағы диабет тарауының көрсеткіші (30,2 %) әлемдегі ең жоғары деңгейде болған. Наурудағы семіздіктің негізгі себебін арзан мол калориялы азықпен, бірінші кезекте ет консервілерімен байланыстырады.<ref>[http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1578329/Spam-at-heart-of-South-Pacific-obesity-crisis.html Spam at heart of South Pacific obesity crisis — Telegraph]</ref> Науру денсаулық сақтау саласындағы ең басты мәселе кадрлардың жетіспеушілігі болып табылады, сондықтан ел үкіметі осы салаға мүмкін болғанша көбірек мамандарды тартуға талпынып отыр. Аралдағы медициналық қызмет көрсетуі тегін. [[1999 жыл]]дың шілдесінде Науру жалпы ауруханасы ({{lang-en|Nauru General Hospital}}) және Ұлттық фосфат корпарациясының ауруханасы ({{lang-en|National Phosphate Corporation Hospital}}) бес дәрігер қызмет ететін Науру Республикасының ауруханасына ({{lang-en|Republic of Nauru Hospital}}) біріктірілді. Ауыр сырқаттармен ауыратын науқастарды емделуге негізінде Австралияға жібереді. 1995—1996 жылдары аралығында денсаулық сақтау саласына жұмсалған шығын 8,9 млн австралиялық долларды, немесе елдегі барлық бюджеттің 8,9 %-ын құрады<ref name="WHO"/>. Кәсіби дәрігерлердің басым бөлігі [[Экспатриация|экспатриант]]тар болып табылады.<ref name="WHO"/> === Білім беру === Наурудағы білім беру 6 жастан 15 жасқа (1—10 сыныптар) дейін міндетті болып табылады. Сонымен қатар білім беру системсына ерте жастағы балаларға арналған 2 саты: мектепке дейінгі ({{lang-en|Pre-school}}) және даярлық ({{lang-en|Preparatory School}}) сатылары кіреді. Бастауыш білім беру 6 жастан 11 жасқа дейінгі балаларға оқудың алғашқы {{nobr|6 жыл}} бойы беріледі. Окудың алғашқы екі жылы Ярен округінің ({{lang-en|Yaren Primary School}}) бастауыш мектебінде беріледі, үшінші және төртінші — Айво округінің бастауыш мектебінде ({{lang-en|Aiwo Primary School}}), ал бесінші жылдан бастап — Науру колледжінде ({{lang-en|Nauru College}}). Бастауыш мектепті бітіргеннен кейін экзамендер тапсырылып, бастауыш мектепті бітіргені туралы Сертификат ({{lang-en|Nauru Primary Certificate}}) беріледі. Келесі саты — [[орта мектеп]] (7—10 сыныптар міндетті түрде және 11—12 сыныптар ерікті білім алу). 10 сыныптан кейін орта білім Сертификатын ({{lang-en|Nauru Junior Certificate}}) алу үшін экзамендер тапсырылады. Оқушы білім алуды жалғастырған жағыдайда 12 сыныптан кейін толық орта білім Сертификатына ({{lang-en|Pacific Senior School Certificate}}) ие болу үшін экзаменнен өтеді. Жоғары білімді арал тұрғындары шекарадан тыс елдерде алады, негізінде Австралияда. Сонымен қатар Науруда [[Оңтүстік Тынық мұхит университеті]]нің ({{lang-en|University of the South Pacific}}) бөлімшесі орналасқан, онда сырттай оқу курстары өткізіледі. Наурудағы білім беру тегін. == Дереккөздер == {{дереккөздер|2}} {{Ұлттар достастығы}} [[Санат:Науру]] [[Санат:Аралда орналасқан елдер]] [[Санат:Ағылшын тілді елдер мен аумақтар]] [[Санат:Унитарлы елдер]] bdxb29tmfocwg6iskz29lefu549vteh 0 7259 3062332 3051405 2022-08-19T12:01:48Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы |өз атауы = Кеңес одағы / КСРО / КСР одағы |статусы = [[Федерация|Одақтық мемлекет]] |әнұраны = [[Интернационал (әнұран)|Интернационал]] <small>(1922—1944)</small><br/>[[Сурет:Internationale-ru.ogg|100px|noicon|center]]<br /> [[КСРО Мемлекеттік әнұраны]] <small>(1944—1991)</small><br/>[[Сурет:Ussrgymn.ogg|100px|noicon|center]] |байрақ = Flag of the Soviet Union.svg |байрақ_сипаттамасы = [[КСРО байрағы|Байрағы]] |елтаңбасы = State Emblem of the Soviet Union.svg |елтаңба_сипаттамасы = [[КСРО елтаңбасы|Елтаңбасы]] |карта = Union of Soviet Socialist Republics (orthographic projection).svg |size = 200 px |сипаттамасы = 1945 жылғы КСРО картасы |type_before = Негізін салушы мемлекеттер |p1 = Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы |flag_p1 = Flag RSFSR 1918.svg |p2 = Украин Кеңестік Социалистік Республикасы |flag_p2 = Flag_of_the_Ukrainian_SSR_(1919-1929).svg |p3 = Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы |flag_p3 = Flag of the Byelorussian SSR (1919).svg |p4 = Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы |flag_p4 = Flag of Transcaucasian SFSR.svg |құрылуы = 30 желтоқсан 1922 |ыдырауы = 26&nbsp;желтоқсан 1991 |type_after = КСРО-ның ыдырауынан кейінгі мемлекеттер |s1 = Армения |flag_s1 = Flag of Armenia.svg |s2 = Әзірбайжан |flag_s2 = Flag of Azerbaijan.svg |s3 = Беларусь |flag_s3 = Flag of Belarus (1991—1995).svg |s4 = Грузия |flag_s4 = Flag of Georgia (1990—2004).svg |s5=Қазақстан |flag_s5=Flag of Kazakhstan.svg |s6=Қырғызстан |flag_s6=Flag of Kyrgyzstan.svg |s7=Латвия |flag_s7=Flag of Latvia.svg |s8=Литва |flag_s8=Flag of Lithuania (1988–2004).svg |s9=Молдова |flag_s9=Flag of Moldova.svg |s10=Ресей |flag_s10=Flag of Russia 1991—1993.svg |s11=Тәжікстан |flag_s11=Flag of Tajik SSR.svg |s12=Түрікменстан |flag_s12=Flag of Turkmen SSR.svg |s13=Өзбекстан |flag_s13=Flag of Uzbekistan.svg |s14=Украина |flag_s14=Flag of Ukraine.svg |s15=Эстония |flag_s15=Flag of Estonia.svg |ұраны = ''[[Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!]]'' |астана = [[Мәскеу]] |қалалары = [[Алматы]], [[Баку]], [[Горький]], [[Днепропетровск]], [[Донецк]], [[Ереван]], [[Қазан]], [[Киев]], [[Самара|Куйбышев]], [[Санкт-Петербург|Ленинград]], [[Минск]], [[Мәскеу]], [[Новосибирск]], [[Одесса]], [[Омбы]], [[Пермь]], [[Ростов-на-Дону]], [[Екатеринбург|Свердловск]], [[Ташкент]], [[Тбилиси]], [[Уфа]], [[Харьков]], [[Челябі]]<ref>[http://www.buran.ru/htm/soviet.htm Кеңес одағы]</ref> |тілі = [[Орыс тілі|орысша]] ([[де-факто]])<ref>[[де-юре]] 1990 жылға дейін КСРО-да ресми тіл болмады. Орыс тілі ісқағаздардағы негізгі тіл болды. «КСРО халқының тілі туралы» заңы.</ref> |валютасы = [[рубль]] |қосымша_параметр = Уақыт белдеулері |параметр_мазмұны = +2…+12 |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |аумағы = 22 402 200 км² (1991) |халқы = 293 047 571 адам (1989) |басқару_формасы = [[Бірпартиялық жүйе|Бірпартиялық]] [[Социалистік мемлекет|социалистік]] [[федерация]] (1922–1924)<br>[[Тоталитаризм|Тоталитарлы диктатурадағы]] [[Ленинизм|Ленинистік]] бірпартиялық социалистік федерация (1924–1927)<br>[[Сталинизм|Сталинистік]] тоталитарлы диктатурадағы [[Марксизм-ленинизм|Марксист-Ленинистік]] бірпартиялық социалистік федерация (1927–1953)<br>Марксист-Ленинистік бірпартиялық [[Парламенттік республика|парламенттік]] социалистік федерация (1953–1990)<br>[[Аралас республика|Аралас]] федерация (1990–1991) |династиясы = |басқарушылар_титулы = [[КСРО басшыларының тізімі|Басшысы]] |басқарушы1 = [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленин]] |басқарушы_жылы1 = 1922—1924 |басқарушылар_титулы2 = <!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады--> |басқарушы2 = [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] |басқарушы_жылы2 = 1924—1953 |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = [[Георгий Максимилианович Маленков|Георгий Маленков]] |басқарушы_жылы3 = 1953 |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = [[Никита Сергеевич Хрущёв|Никита Хрущёв]] |басқарушы_жылы4 = 1953—1964 |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = [[Леонид Ильич Брежнев|Леонид Брежнев]] |басқарушы_жылы5 = 1964—1982 |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = [[Юрий Владимирович Андропов|Юрий Андропов]] |басқарушы_жылы6 = 1982—1984 |басқарушы7 = [[Константин Устинович Черненко|Константин Черненко]] |басқарушы_жылы7 =1984—1985 |басқарушы8 = [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачёв]] |басқарушы_жылы8 = 1985—1991 |діні = [[зайырлы мемлекет]] (де-юре)<br>[[атеизм]] (де-факто) |Кезең1 = [[Қазан төңкерісі]] |Уақыт1 = |Жыл1 = 7 қараша 1917 |Кезең2 = Бірінші конституциясы |Уақыт2 = |Жыл2 = 31 қаңтар 1924 |Кезең3 =Екінші конституциясы |Уақыт3 = |Жыл3 =5 желтоқсан 1936 |Кезең4 =[[Ұлы Отан соғысы]] |Уақыт4 = |Жыл4 =1941–1945 |Кезең5 =Де-Сталинизация заманы |Уақыт5 = |Жыл5 =25 ақпан 1956 |Кезең6 =Соңғы конституциясы |Уақыт6 = |Жыл6 =9 қазан 1977 |Кезең7 =[[Тамыз бүлігі]] |Уақыт7 = |Жыл7 =19–22 тамыз 1991 |Кезең8 =[[Беловеж келісімі]] |Уақыт8 = |Жыл8 =8 желтоқсан 1991 |Кезең9 =[[Алматы декларациясы]] |Уақыт9 = |Жыл9 =21 желтоқсан 1991 |Кезең10 =КСРО ыдырауы |Уақыт10 = |Жыл10 =26 желтоқсан 1991 |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = <references/> }} {{Wikify}} '''Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы''' ('''Кеңес Одағы''', '''КСРО'''; {{lang-ru|Союз Советских Социалистических республик, СССР, Советский Союз}}) — [[Еуропа]]да және [[Азия]]да [[1922 жыл]]дан [[1991 жыл]]ға дейiн болған мемлекет. КСРО — [[КСРО әкімшілік бөлінісі|15 республикалардан құрылған]] ірі [[федерация]] болған, адамзаттың қазіргі тарихындағы ең ықпалды мемлекеттерінің бірі еді. 1917 жылғы Конституцияға сәйкес, КСРО бiртұтас одақ, көп ұлтты және социалистiк мемлекет болып жарияланды. [[Ауғанстан]]мен, [[Мажарстан]]мен, [[Иран]]мен, [[Қытай]]мен, (1948 жылдың 9 қыркүйегiнен) [[Солтүстік Корея]]мен, [[Моңғолия]]мен, [[Норвегия]]мен, [[Польша]]мен, [[Румыния]]мен, [[Түркия]]мен, [[Финляндия]]мен, [[Чехословакия]]мен және тек қана теңiздегi [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ-пен]], [[Швеция]]мен және [[Жапония]]мен КСРО-ның [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]тан кейiн жаяу шекарасы болды. КСРО [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей КФСР]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]], [[Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы|Белорус КСР]] және [[Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы|Күнгей Кавказ СФКР]] бiрiгуі жолымен 1922 жылдың 30 желтоқсанында құрылды. Конституциясы бойынша егемендi мемлекет болып табылған (әртүрлi жылдарда 4-пен 16-мен аралығындағы) одақтас республикалардан тұрды; әрбiр одақтас республиканың одақтан еркiн бөлiнiп шығу мүмкіндігі сақталынды. Одақтас республика шет мемлекеттермен қатынасқа шығып, келiсiм-шарттарымен тұжырымдап , дипломаттық және консулдық өкiлдермен ауысып, халықаралық ұйымдардың қызметiне қатысуға құқығы болды. КСРО-мен қатар [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]]ның 50 ел-негiздеушiлерiнiң арасында Белорус КСР және Украин КСР қатар дауыс құқығына ие болды. [[Екiншi дүниежүзілік соғыс]]ынан кейiн [[АҚШ]]-тан кейінгі екінші жоғарғы держава болды. Кеңес одағы социализмнің дүниежүзілік жүйесiнде үстем болды, сонымен бiрге [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|Біріккен Ұлттар Ұйымының қауiпсiздiк кеңесінің]] тұрақты мүшесі болды. КСРО-ның ыдырауы орталық одақтық өкiмет және одақтас республикалардың жоғарғы кеңестері, президенттері орындарына жаңа сайланған өкiмет өкiлдерінiң арасындағы өткiр қарсы тұрумен бейнелендi. Республикалық жоғарғы кеңестер 1989—1990 жылдары барлығы бірдей мемлекеттiк егемендiк туралы декларацияларын қабылдап, кейбiреулері - тәуелсiздiк декларациясын жариялады. КСРО-ның 15 республикасының 9-ында 1991 жылдың 17 наурызында азаматтардың үштен екiсi жаңартылған одақтың сақталуын шешу мақсатында Бүкiлодақтық референдум жүргiзiлдi. Бірақ орталық өкiметке ахуалды тұрақтандырудың сәтi түспедi. Сәтi түспеген мемлекеттiк төңкерістің нәтижесінде Балтық жағалауы республикаларының тәуелсiздiгiнiң ресми мойындауы болды. Украина тәуелсiздiгi жарияланған Бүкiл Украиналық референдумнан кейiн КСРО-ны сақтау мүмкiн емес болды. Беларусь, Украина және Ресей Федерациясы 1991 жылдың 8 желтоқсан күні қол қойған [[ТМД|Тәуелсiз мемлекеттердiң достастығын]] құру туралы келiсiмде мәлiмдеген. КСРО ресми түрде 1991 жылдың 26 желтоқсанында өмір сүруін тоқтатты. КСРО-ның барлық халықаралық-құқықтары, халықаралық қатынастары мен шет елдердегі мүліктері мен ақша капиталына [[Ресей|Ресей Федерациясы]] мұрагер ретінде мойындалып, [[Біріккен Ұлттар Ұйымының Қауіпсіздік Кеңесі|БҰҰ қауiпсiздiк кеңесiнің]] тұрақты мүшесі ретіндегі оның орнына ие болды. == Этимологиясы == [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақстанның Кеңес Одағындағы жылдарында]] қазақ тілінде "''совет''" русизмі қолданылған еді және мемлекеттің толық атауы "'''Советтік Социалистік Республикалар Одағы'''" еді. 1992 жылдан бастап бұл сөз "''Кеңестік''" деп аударылуын бастады, және мемлекет "'''Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы'''" деп аталатын болды. "Совет" — орыс тіліндегі "Кеңес" сөзінің аудармасы. Оны тағы "ассамблея", "жиналыс" деп те аударуға болады. Бастапқыда КСРО атауы [[Владимир Ильич Ленин|Владимир Ленинмен]] басқаша болып жоспарланған еді. Ол "Еуропа мен Азияның Кеңестік Республикалар Одағы" атын ұсынған еді,<ref>Джордж Легетт, https://archive.org/details/chekaleninspolit0000legg 1981. Оксфорд: Оксфорд Университетінің прессасы. ISBN коды 978-0-19-822552-2</ref> бірақ кейінірек [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталинмен]] бірге бұл ұсыныстың жарық көрмегені шешілді. Сонымен одақты "Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы" деп атауды шешті, республикалардың тілдерінің барлығында да "кеңес" сөзі "совет" деп ауыстырылды (Алайда [[Украин тілі|украин тілінде]] ол "Рада" болуын тоқтатпады). == Тарихы == 1918 жылы қаңтарда өткен Жұмысшы, солдат және шаруа кеңестерінің (бұдан әрі кеңестер деп аталады) біріккен съезінде “Еңбекші және қаналған халықтардың декларациясы” жарияланды. Езілген ұлттарға өз республикаларын құруға мүмкіндік берілді. 1918 жылы 4 – 10 шілдедегі Кеңестердің 5-Бүкілресей съезінде [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасының]] (РКФСР) тұңғыш конституциясы қабылданды. 1919 жылының наурызында мемл. билік басындағы Ресей [[Коммунистік партия|Коммунистік]] (большевиктер) партиясының РК(б)П жаңа бағдарламасы қабылданып, елде социализм орнату жолдары белгіленді. Бағдарламаға сәйкес ішкі және сыртқы контрреволюциямен күресу үшін 1919 жылы маусымда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей]], [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украина]], [[Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы|Белоруссиядағы]] кеңестер билігін (қ. [[Кеңес үкіметі]]) жақтайтын мемл. органдардың әскери, саяси, шаруашылық одағы қалыптасты. 1918 жылының 30 сәуірінде [[Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы]], 1920 жылы 26 сәуірде [[Хорезм Халық Кеңес Республикасы]], 1920 жылы 8 қазанда [[Бұхара Халық Кеңес Республикасы]], 1920 жылы 4 қазанда [[Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Қазақ АКСР-і) құрылды. [[Жұмысшы-шаруа қызыл әскері|Қызыл армияның]] [[Кавказ]]ға жорығы нәтижесінде ондағы ұлттық үкіметтер құлатылып, [[Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы]] (28.04.1920), [[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы]] (29.11.1920), [[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы]] (25.02.1921) жарияланды. 1922 ж. 12 наурызда осы үш республика бір федеративтік одаққа [[Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы|Күнгей Кавказ Социалистік Федеративтік Кеңестік Республикасы]] болып бірікті. Ресей мен [[Жапония]] арасында болуы ықтимал әскери қақтығыстың алдын алу және ақ гвардияшыларды, [[интервенция]]ны жоюға жағдай туғызу мақсатында 6.4.1920 ж. жарияланған [[Қиыр Шығыс республикасы|Қиыр Шығыс Республикасы]], алға қойылған мақсат орындалған соң, 15.11.1922 ж. ВЦИК декретімен барша жері РКФСР-ге оның құрамдас бөлігі ретінде қосылды. 1922 жылдың ортасына таман бұрынғы [[Ресей империясы|Ресей империясының]] барлық жерінде дерлік кеңестер билігі орнады. Мемл. құрылымды одан әрі жетілдіру үшін, билік басындағы коммунистер (большевиктер) партиясының жетекшісі [[Владимир Ильич Ленин]]нің жоспары бойынша, кеңестік республикалардың одағын құру керек болды. Жаңа одаққа кіретін республикалар тәуелсіз және тең құқылы болып саналды. РКФСР, УКСР, БКСР, ККСФКР Кеңестерінің кезекті съездері одаққа бірігуді жақтап дауыс берді. Осыны негізге ала отырып, 1922 жылы 30 желтоқсанда шақырылған аталған төрт республика кеңестері өкілдерінің 1-съезі '''Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын''' құру жөнінде Декларация қабылдады. Декларацияда КСРО-ға кіру теңқұқылық пен еріктілік негізінде жүзеге асырылады және Одақтан өз еркімен шығу құқы сақталады, әрі басқа да жаңадан құрылған республикалар одаққа өз еркімен кіре алады деп көрсетілді. Съезд КСРО-ны құру жөніндегі келісімшартты бекітті. Одақтың жоғарғы органын – КСРО Орталық Атқару Комитетін сайлады. ОАК-нің тең төрағалары болып [[Михаил Иванович Калинин|Михаил Калинин]], [[Григорий Иванович Петровский|Григорий Петровский]], [[Нариман Наджафұлы Нариманов|Нариман Нариманов]], [[Александр Григорьевич Червяков|Александр Червяков]] сайланды. ОАК-нің 2-сессиясында Кеңес Одағының үкіметі – Владимир Ленин бастаған [[КСРО халық комиссарлар кеңесі|КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі]] құрылды. 1924 жылы 31 қаңтарда 2-Кеңестер съезі КСРО-ның алғашқы Конституциясын бекітті. 20 ғ-дың 20-жылдарының бас кезінен бастап, әсіресе, Ленин қайтыс болғаннан кейін, Кеңес Одағында билік үшін талас-тартыс басталды. Бұл күресте [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]] жеңіске жетті де, елде өзінің [[Авторитаризм|авторитарлық]] жеке билігін орната бастады. 1925 жылы [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Өзбек КСР-і) және [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Түрікмен КСР-і) құрылды. 20 ғасырдың 20-жылдарының ортасынан бастап Кеңес Одағы жаңа экономикалық саясаттан бас тартып, елді күшпен [[Индустриализация|индустриализациялау]] және ауыл шаруашылығын күшпен ұжымдастыру саясатын жүргізді. Коммунистік партия мемлекеттік билікті толық қолына алды. Елде қатты орталықтандырылған әрі [[Милитаризм|милитаризацияланған]] [[Тоталитаризм|тоталитарлық]] режим орнады. Бұл жүйе елді жедел түрде [[Модернизация|модернизациялауға]] және басқа мемлекеттердегі [[Төңкеріс (қоғам)|революциялық қозғалыстарды]] қолдауға қызмет етті. Ауыл шаруашылығында шаруаларды зорлықпен ұжымдастыру және ұсақ меншік иелерін ([[Кулактар қауымы|кулактарды]], орта шаруаларды, ауыл байларын, т.б.) тәркілеу халықты жаппай [[Ашаршылық|ашаршылыққа]] ұшыратты. Оған қоса зорлықпен отырықшыландырылған украин ([[Холодомор]]) және қазақ шаруалары ([[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|қазақ ашаршылығы]]) айрықша қатты шығынға ұшырады. Бұл халықтың жаппай наразылығын туғызып, жер-жерде шаруалар көтерілістері басталды. Бірақ оларды үкімет әскерлері күшпен басып тастады. 1929 жылы КСРО халық шаруашылығын дамытудың 1-ші бесжылдық жоспары жасалды. 1934 жылы алғашқы бесжылдық жоспарды мезгілінен бұрын орындау қорытындылары қаралып, 2-бесжылдық жоспар жасалды. Екі бесжылдық нәтижесінде өнеркәсіп өндірісінің көлемі бойынша КСРО [[Еуропа]]да 1-орынға, әлемде ([[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]]-тан кейін) екінші орынға шықты. 1934 жылдың соңында КСРО бойынша жаппай саяси қуғын-сүргін басталды. Көптеген партия, мемлекет, қоғам, әскери, мәдениет қайраткерлері атылып кетті, миллиондаған тұтқындарды тегін жұмыс істету үшін еңбек лагерлері құрылды (қ. [[ГУЛАГ]]). 1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО-ның екінші Конституциясы қабылданып, бұрынғы ЗКФСР-дан бөлінген Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы (Әзірбайжан КСР-і), Армения Кеңестік Социалистік Республикасы (Армения КСР-і), [[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузия Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Грузия КСР-і), РКФСР-ден бөлінген [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Қазақ КСР-і), Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы (Қырғыз КСР-і) құрылып, Кеңес Одағындағы одақтас республикалар саны көбейді. 20 ғ-дың 30-жылдарының аяқ кезінде елдің сыртқы саясатында үлкен өзгерістер болды. 1939 жылы [[Молотов-Риббентроп пакты|кеңес-герман келісімшарты]] жасалынып, ол бойынша КСРО құрамына Батыс Украина мен Батыс Белоруссия, 1940 жылы [[Балтық теңізі]] жағалауы елдері, [[Бессарабия]], Солтүстік Буковина зорлықпен қосылды. Осының негізінде 1940 жылы [[Молдован Кеңестік Социалистік Республикасы|Молдовия Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Молдован КСР-і), [[Латвия Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Латвия КСР-і), [[Литва Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Литва КСР-і), [[Эстон Кеңестік Социалистік Республикасы]] (Эстон КСР-і) құрылып, Кеңес Одағы құрайтын одақтас республикалар саны 15-ке жетті. 1941 жылы жазда КСРО [[Екінші дүниежүзілік соғыс]]<nowiki/>қа [[Екінші Дүниежүзілік соғыстағы КСРО|қатысты]] (қ. [[Ұлы Отан соғысы]]). Соғыс кезінде тұтас халықтар ([[Малқарлар|балкарлар]], [[шешендер]], [[қалмақтар]], [[қырым татарлары]], [[қарашайлар]], месхет түріктері, [[немістер]], т.б.) Қазақстанға, Орта Азияға, Сібірге жер аударылды. Соғыс аяқталғаннан кейін КСРО-ға Оңтүстік [[Сахалин]], [[Курил аралдары]], Петсамо (Печенга) ауданы, Клайпеда, [[Калининград|Көнигсберг]] (Калининград), т.б. территориялар қосылды. Соғыстан кейінгі жылдары саяси қуғын-сүргін қайтадан басталды ([[Космополитизм|космополиттермен]] күрес, “Ленинград ісі”, “дәрігерлер ісі”, т.б.). Соғыс кезіндегі бұрынғы одақтастармен ([[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]], [[Ұлыбритания]], [[Франция]]) арада бәсеке күшейіп, [[Қырғи қабақ соғысы|“қырғи-қабақ соғыс”]] ахуалы қалыптаса бастады. Әлемде екі жүйе (социалистік елдер мен капиталистік елдер) пайда болып, жанталаса қарулану күшейіп кетті. 1949 жылы Семей полигонында КСРО-да тұңғыш [[Ядролық қару|атом қаруы]] сыналды. 1953 жылы көктемде [[Иосиф Виссарионович Сталин|Сталин]] өліп, үкімет билігі үшін тартыс қайта басталды. Үкімет басына келген [[Никита Сергеевич Хрущёв|Никита Хрущёв]] партияның 20-съезінде (1956) Сталиннің жеке басына табынудың зардаптары жөнінде баяндама жасады. Саяси қуғын-сүргін құрбандары ақтала бастады. Қудалауға ұшыраған халықтардың [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР]] құрамындағы автономиялық құрылымдары қалпына келтірілді. Кеңес Одағы құрамында жоғарыда аталған 15 одақтас республикалардан өзге 20 автономиялық республика, 8 автономиялық облыс, 10 ұлттық округ болды. [[Өнеркәсіп]] пен [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылығын]] дамытуға үлкен көңіл бөлінді. Қазақстан мен Батыс Сібірде тың және тыңайған жерді игеру қолға алынды. 1954 жылы алғашқы атом электрстанциясы салынды, 1957 жылы [[Спутник-1|Жердің жасанды серігі]] ұшырылды, 1961 жылы [[Юрий Алексеевич Гагарин|адам тұңғыш рет ғарышқа ұшырылды]]. Бірақ бұл жұмыстардың барлығы тоталитарлық жүйе тәртібімен жүргізілгендіктен, ішкі қайшылықтары көп болды. [[Орыстандыру]] саясатының күшеюіне қарсылық ретінде ұлт республикаларында наразылықтар бой көрсетті. 1964 жылы [[Никита Сергеевич Хрущёв|Хрущёв]] орнынан түсіріліп, билікке [[Леонид Ильич Брежнев|Леонид Брежнев]] келді. Жаңа үкімет басшысы жүргізген реформалар ақырына дейін жеткізілмей, сәтсіздікке ұшырады. Экономика [[Экстенсивті Даму Жолы|экстенсивті]] жолмен дамыды, елді милитаризациялау әрі қарай жалғасты. Көрші [[Социалистік мемлекет|социалистік елдерде]] реформа жасау әрекеттері – [[Мажар Халық Республикасы|Мажарстан]] (1956) мен [[Чехословакия|Чехословакияға]] (1968) қарулы әскер кіргізу арқылы басып тасталды. 1979 жылы [[Ауған соғысы (1979—1989)|Ауғанстанға Кеңес Одағы әскерлері кіргізілді.]] Жанталаса қарулану одан әрі шегіне жетті. 1977 жылы қабылданған КСРО-ның үшінші Конституциясы елдің қоғамдық-саяси өміріне, әлеуметтік-шаруашылық тұрғыда дамуына серпін бере алмады. 1980 жылдың бас кезінде Кеңес Одағы экономикалық тоқырауға ұшырады. 1985 жылы билікке [[Михаил Сергеевич Горбачёв|Михаил Горбачев]] келуімен бірге елде саяси-экономикалық реформалар басталды. Кеңес жүйесін реформалауға тырысу КСРО-ны дағдарысты жағдайға алып келді. Халықтың саяси белсенділігі бірден көтеріліп, ұлттық партиялар мен қозғалыстар пайда болды. Қазақстанда (қ. [[Желтоқсан көтерілісі]]), [[Балтық теңізі]] жағалауы елдерінде, Кавказ республикаларында халықтың жаппай бас көтерулері болып өтті. Экономика тұралап қалды, шахтерлердің, кеншілердің, мұғалімдер мен студенттердің, дәрігерлердің үкіметтің саясатына қарсы ереуілдері басталды. Кертартпа күштердің 1991 жылы тамызда мемл. төңкеріс жасау әрекеттері сәтсіздікке ұшырады. Кеңес Одағының бұдан әрі өмір сүруі мүмкін болмай қалды. 1991 жылы желтоқсанда [[Минск]] қаласында КСРО-ның бастапқы құрылтайшылары болған одақтас республикалар Беларусь, Ресей, Украина басшылары өздерінің КСРО-ны тарататындықтарын жариялады (қ. [[Беловеж келісімі]]). Сөйтіп, КСРО өзінің өмір сүруін тоқтатты. 1991 жылы 21 желтоқсанда бұрынғы КСРО республикалары Армения, Әзірбайжан, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстан, Өзбекстан, Украина [[Алматы]] қаласында өздерінің [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|Тәуелсіз мемлекеттер Достастығын]] құратындықтары жөніндегі декларацияға қол қойды.<ref>Қазақ энциклопедиясы</ref> == Географиясы == КСРО әлемдегі жер ауданы ең үлкен мемлекет еді. Оның жалпы аймағы 22,402,200 шаршы километр, бұл статус оның ізбасар мемлекеті Ресейге мұра болып берілді.<ref>https://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/61607/</ref> КСРО ауданы әлемнің жерінің жетіден бірін алып, Орталық Еуропадағы Калининградтан Беринг бұғазына дейін созылған. Шығыстан батысқа КСРО шамамен 10,000 километр, және солтүстіктен оңтүстікке қарай 7,200 километрден көп созылатын. Бес климаттық зона: [[тундра]], [[тайга]], [[Дала зонасы|дала]], [[шөл]] мен таулар. КСРО ең биік нүктесі — биіктігі 7,495 метр, [[Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы|Тәжік КСР]] жерінде орналасқан Коммунизм шыңы (қазіргі [[Исмоил Сомони шыңы]]). КСРО жерінде тағы әлемнің ең үлкен көлі, [[Каспий теңізі]] деп болған. == Әкімшілік бөлінісі == {{Mainarticle|КСРО әкімшілік бөлінісі}} Аты айтып тұрғандай, КСРО бірнеше [[Кеңестік республика|кеңестік республикалардың]] одағы еді. Қазіргі терминдермен сипаттасақ, Кеңес Одағы — [[федерация]]. Осы республикалардың кейбіреулері [[Унитарлы мемлекет|унитарлы]] болса (мысалы, [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]] және [[Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы|Белорус КСР]]), басқалары федерациялы ([[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей КФСР]] және [[Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы|Күнгей Кавказ СФКР]]) еді. Аталғанның төртеуі де 1922 жылы желтоқсанда КСРО-ны құру туралы шартқа қол қойған негізін қалаушы республикалар. 1924 жылы Орталық Азиядағы Ресейдің [[Түркістан Кеңестік Федеративтік Республикасы|Түркістан КФР]]-нің бір бөлігінен [[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР]] мен [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түркімен КСР]] және Кеңес Одағының екі тәуелділігі, [[Хорезм Халық Кеңес Республикасы|Хорезм ХКР]] және [[Бұхара Халық Кеңес Республикасы|Бұхара ХКР]] республикалары құрылды. 1929 жылы Тәжікстан Өзбекстан КСР-ынан бөлініп шықты. 1936 жылғы конституция бойынша [[Күнгей Кавказ Социалистік Федерациялық Кеңес Республикасы|Күнгей Кавказ СФКР]] таратылды, соның нәтижесінде оның құрамындағы [[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армения]], [[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузия]] және [[Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзірбайжан]] республикалары одақтық республика қатарына қосылды, ал [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақстан]] мен [[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғызстан]] Ресей КФСР-дан бөлініп, сол статусқа ие болды. 1940 жылы тамызда [[Бессарабия]] және [[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]]-нің бөліктерінен [[Молдован Кеңестік Социалистік Республикасы|Молдавия]] құрылды. Одаққа [[Эстон Кеңестік Социалистік Республикасы|Эстония]], [[Латвия Кеңестік Социалистік Республикасы|Латвия]] және [[Литва Кеңестік Социалистік Республикасы|Литва]] да қабылданды, оны халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындамады және заңсыз [[аннексия]] деп есептеді. [[Карель-Фин Кеңестік Социалистік Республикасы|Карелия]] 1940 жылы наурызда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресейден]] одақтық республика ретінде бөлініп, 1956 жылы қайта сіңірілді. 1956 жылдың шілдесі мен 1991 жылдың қыркүйегі аралығында 15 одақтық республика болды (төмендегі картаны қараңыз). {| class="wikitable" ! colspan="2" |Республика !1956-1991 жылдардағы КСРО картасы |- align="center" |1 |[[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей КФСР]] | rowspan="15" |[[Сурет:Republics_of_the_USSR.svg|600x600 нүкте]] |- align="center" |2 |[[Украин Кеңестік Социалистік Республикасы|Украин КСР]] |- align="center" |3 |[[Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы|Белорус КСР]] |- align="center" |4 |[[Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы|Өзбек КСР]] |- align="center" |5 |[[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]] |- align="center" |6 |[[Грузин Кеңестік Социалистік Республикасы|Грузин КСР]] |- align="center" |7 |[[Әзірбайжан Кеңестік Социалистік Республикасы|Әзірбайжан КСР]] |- align="center" |8 |[[Литва Кеңестік Социалистік Республикасы|Литва КСР]] |- align="center" |9 |[[Молдован Кеңестік Социалистік Республикасы|Молдован КСР]] |- align="center" |10 |[[Латвия Кеңестік Социалистік Республикасы|Латвия КСР]] |- align="center" |11 |[[Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы|Қырғыз КСР]] |- align="center" |12 |[[Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы|Тәжік КСР]] |- align="center" |13 |[[Армян Кеңестік Социалистік Республикасы|Армян КСР]] |- align="center" |14 |[[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікмен КСР]] |- align="center" |15 |[[Эстон Кеңестік Социалистік Республикасы|Эстон КСР]] |- |} == Саясаты == КСРО саясатында үш басты иерархия мүшелері болды: заң шығарушы биліктің өкілі [[КСРО Жоғарғы Кеңесі|Жоғарғы Кеңес]], үкіметтің өкілі [[КСРО Министрлер Кеңесі|Министрлер Кеңесі]] және елдің бір ғана заңды партиясы, [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]]. === Билік иерархиясы === Де-юре, [[Кеңес Одағы Коммунистік Партиясы|КОКП]] басшылығында КОКП съездінде сайланатын [[КОКП орталық комитеті|Орталық Комитет]] болған. Орталық Комитет [[КОКП ОК саяси бюросы|Саяси бюроны]] (1952-1966 жылдары Президиум деп аталған), [[КОКП ОК хатшылығы|Хатшылықты]] және де-факто ең маңызды адам, [[КОКП ОК Бас Хатшысы|Бас Хатшыны]] сайлайды. Көбінесе КСРО үкіметін тек Саяси бюро немесе тек бір адам, [[КОКП ОК Бас Хатшысы]] басқаратын. === Үкіметі === {{Mainarticle|КСРО үкіметі}} == Халқы == [[Сурет:Map_of_the_ethnic_groups_living_in_the_Soviet_Union.jpg|солға|нобай|274x274 нүкте|КСРО этнографиялық картасы, 1970]] === Ұлттары === Кеңес Одағы 100-ден астам ерекше этникалық топтардан тұратын алуан түрлі ұлттары бар ел болды. Ел халқының жалпы саны 1991 жылы 293 миллионға жетті. 1990 жылғы есеп бойынша халықтың басым бөлігін [[орыстар]] (50,78%), одан кейін [[украиндар]] (15,45%) және [[өзбектер]] (5,84%) құрады. Жалпы 1989 жылы елдің этникалық демографиясы бойынша 69,8% шығыс славяндар, 17,5% [[түркілер]], 1,6% [[армяндар]], 1,6% [[балтылар]], 1,5% [[финдер]], 1,5% [[тәжіктер]], 1,4% [[грузиндер]], 1,2% [[молдовандар]] және 4,1% басқа әртүрлі этникалық топтардың өкілдері болды.<ref>http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php</ref> КСРО-ның барлық азаматтарының өздерінің этникалық тиістілігі болды. Адамның ұлтын он алты жасында баланың ата-анасы таңдайды. Ата-анасы келіспесе, балаға әкесінің ұлты автоматты түрде тағайындалады. Ішінара кеңестік саясаттың кесірінен кішігірім азшылық этникалық топтардың кейбірі үлкен көршілердің бөлігі болып қате қосыла берді. КСРО көпұлтты мемлекет болғанымен, орыс емес ұлттар [[Дискриминация|дискриминацияға]] түсе алатын. Осыған қарамастан, КСРОның орыс емес басшылары да болған, мысалы ұлты грузин [[Иосиф Виссарионович Сталин|Иосиф Сталин]], ұлты украин [[Николай Викторович Подгорный|Николай Подгорный]], ұлты беларус [[Андрей Андреевич Громыко|Андрей Громыко]] және ұлты еврей [[Григорий Евсеевич Зиновьев|Григорий Зиновьев]]. === Дін === Коммунизм идеясы дінді сынағандықтан, КСРО-да барлық дін опрессияға түсті. Кеңес Одағының Конституциясы бойынша "дінді ұстануға рұқсат берілген"імен, елде дін жою жүргізілді және мемлекеттің де-факто дінін атеизм деп те атауға болады. [[Никита Сергеевич Хрущёв|Никита Хрущёв]]<nowiki/>тың тұсында мемлекет басшылығы 1958–1964 жылдары [[шіркеу]]лермен қақтығысты, бұл кезеңде білім беру бағдарламасында [[атеизм]]ге баса назар аударылды және көптеген мемлекеттік басылымдар атеистік көзқарастарды насихаттады. Бұл кезеңде шіркеулер саны 1959-1965 жылдар аралығында 20 мыңнан 10 мыңға, ал [[синагога]]лар саны 500-ден 97-ге дейін қысқарды. Жұмыс істейтін [[мешіт]]тердің саны да қысқарды, он жыл ішінде 1500-ден 500-ге дейін төмендеді. Діни мекемелер Кеңес үкіметінің бақылауында болды, бірақ [[Леонид Ильич Брежнев|Брежнев]] дәуірінде шіркеулер, синагогалар, храмдар мен мешіттерге көбірек еркіндік берілді. Православие шіркеуі мен үкімет арасындағы ресми қарым-қатынас қайтадан жылығаны сонша, Брежнев үкіметі православиелік патриарх Алексий I-ні Еңбек [[Қызыл Ту ордені]]мен екі рет марапаттады. 1982 жылы Кеңес өкіметі жүргізген сауалнамада Кеңес халқының 20%-ы «белсенді дінге сенушілер» болған. == Тізімдер == {{USSRpremier}} {{Leaders of CPSU}} {{Кеңестік республикалар}} == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:КСРО]] [[Санат:Тарихи мемлекеттер]] [[Санат:1922 пайда болғандар]] [[Санат:1991 жылы жоқ болғандар]] 7gga5lk829987bgdc4edh4yxxdhbstn 0 9956 3062355 2803488 2022-08-19T14:55:30Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Сығанақ |сурет = Sighnaq.jpg |өлшемі = 200px |Сурет атауы = Қазақстан пошта маркасындағы суреті |Мәртебесі = |Мемлекет = [[Хорезмшах мемлекеті]],<br>[[Алтын Орда]],<br>[[Өзбек хандығы]],<br>[[Қазақ хандығы]] |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Қызылорда облысы]] |Қалануы = V—VIII ғғ. |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = Сунақ, Сунақата |Халық саны = |Қиралды = XVIII ғ. |Қиралу себебі = [[Жоңғар шапқыншылығы]] |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 44|lat_min = 09|lat_sec = 24 |lon_dir = E |lon_deg = 66|lon_min = 57|lon_sec = 40 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Сығанақ''', Сунақ – [[Орта ғасырлар|ортағасырлық]] [[қала]] орны. Қазіргі [[Қызылорда облысы]] Жаңақорған ауданындағы Сунақата ауылынан солтүстік-шығысқа қарай 2 шақырым жерде орналасқан. Қазақстанның республикалық маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштерінің қатарында. [[Ұлы Жібек жолы]]ның бойындағы маңызды сауда және қолөнер орталығы. 1469-1511 және 1521-1599 жылдары [[Қазақ хандығы]]ның астанасы, ал оған дейін қыпшақ мемлекеті мен Ақ Орданың бас қаласы ретінде белгілі. ==Тарихы== ===Моңғол шапқыншылығына дейін=== Қала туралы алғашқы дерек X ғасырдағы [[Парсы тілі|парсы]] шығармасы ''“Худуд әл-Әламда”'' кездеседі. Ертедегі Сығанақ [[Қыпшақ Хандығы|қыпшақ]] мемлекетінің [[сауда]] және саяси орталығы болған. Сығанаққа көшпелі елдер мал, ет, тері, жүн, т.б. әкеліп, өздеріне қажетті заттарын алған. Сол кездегі тарихшылар Сығанақты ''“Қыпшақ даласының гаваны”'' деп атаған. [[Шыңғыс хан]] шапқыншылығынан бұрын Сығанақ Хорезмшах Текештің қол астында болған. ===Моңғол шапқыншылығынан кейін=== 1219 жылы Сығанақты жетікүндік қоршаудан кейін [[Жошы хан|Жошы]] әскері басып алып, қарсылық көрсеткендерді қырғынға ұшыратты. Осы кезден бастап қала [[Жошы Ұлысы|Жошы ұлысының]] ([[Алтын Орда]]) құрамында болды. XIII ғасырдың 2-ші жартысында қала қайта жандана бастады. Жошы ұрпақтары кезінде Сығанақ [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданың]] орталығы болып, онда [[теңге]] соғылған (1328 жылы теңге сарайы пайда болды). Сығанақтың дамуына Алтын Орданың билеушісі Орыс (Ұрыс) хан үлкен үлес қосты. Оның тұсында қалада жаңа медреселер, мешіттер және т.б. қоғамдық ғимараттар салына бастады.<ref>[http://www.kazakh.ru/news/articles/?a=728 Қыпшақтардың тұңғыш астанасы]</ref> XIV ғасырдың ортасынан бастап қала Ақ Орданың астанасына айналды. 1379 жылы қайта біріккен Алтын Орданың ханы Тоқтамыс [[Әмір Темір]]дің көмегімен Сығанақты басып алып, өз атынан теңге соқтыра бастады. 1383 жылы қаланың теңге сарайында Әмір Темір өз ақшасын шығарды. 1384-1395 жылдары Сығанақ алтынордалықтар мен Әмір Темірдің арасындағы тартыстың орталығына айналды. XV ғасырдың басында қаланы Әмір Темірдің немересі [[Ұлықбек]] бағындырды. Алайда 1423 жылы Барақ ханның әскері Сығанақты басып алып, Темір әулетінің өкілдерін қаладан қуып шығарды. 1446-1468 жылдары қала Әбілхайыр мемлекетінің құрамында болды.<ref>История, экономика и культура средневековых тюрко-татарских государств Западной Сибири. — Курган, 2017. — 33 с.</ref> Рузбиханның пікірінше, Әбілхайыр хан Сығанақта жерленген. Бүгінгі күнге дейін сақталмаған Көк-Кесене ханның қабірі саналады.<ref>Фазлаллах ибн Рузбихан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара (Записки бухарского гостя). — М.: Восточная литература, 1976. — С. 117—118.</ref> ===Қазақ хандығының астанасы ретінде=== XV ғасырдың 80-жылдары қаланы [[қазақ]] ханы [[Бұрындық хан|Бұрындық]] биледі, ал оның маңайы қазақ [[тайпа]]ларының қысқы [[қоныс]]тарына айналды. Осы кезден бастап Сығанақ пен оның төңірегі біржола [[Қазақ хандығы]]на қарады және негізгі саяси, экономикалық орталықтардың бірі саналды. XV – XVIII ғасырларда қала бұрынғысынша сауда және [[қолөнер]] орталығы болды. 1598 жылы қаланың төңірегінде мекендеген қарақалпақтар туралы алғашқы деректер кездеседі.<ref>П. П. Иванов. Новые данные о каракалпаках // Советское востоковедение : журнал. — 1945. — № 3. — С. 60.</ref> ===Құлдырауы=== [[Ұлы Жібек жолы]]ның дағдарысы мен көршілес өзбек, жоңғар билеушілерінің шабуылдары Сығанақтың өз маңыздылығын жоғалтуына алып келді. Қаланың орталық бөлігі XVII ғасырдан бастап зират ретінде қолданылған.<ref>[https://silkadv.com/ru/node/268 Сығанақ қалашығы]</ref> XVII–XVIII ғасырларда бірнеше рет [[жоңғар шапқыншылығы]]на ұшырады. Осы шапқыншылықтар және басқа да әртүрлі себептерден қала бірте-бірте өзінің өмір сүруін тоқтатты (XIX ғасырға қарай). XIX ғасырдағы қоқандықтардың көне қаланың айналасындағы қаланған Сунақата бекінісі орыс-қоқан соғысы кезінде қиратылды.<ref>Айгуль Утепова [https://newtimes.kz/obshchestvo/81557-issledovateli-sdelali-sensatsionnoe-otkrytie-v-kyzylordinskoj-oblasti Исследователи сделали сенсационное открытие в Кызылординской области]</ref> ==Архитектурасы== Қаланың қазіргі орны 10 га жерді алып жатқан үлкен бес бұрышты төбе. Жан-жағында көптеген [[үйінді]]лер, ертеде су жүргізілген құрылыс іздері сақталған. Шахристан аумағындағы 15 мұнарадан тұратын қабырғаның ауданы 10 га құрайды. Бесбұрышты шахристанның солтүстігіндегі ұзындығы 250 м, батысындағы - 360 м, оңтүстігіндегі - 250 м, оңтүстік-шығысындағы - 450 м, солтүстік-шығысындағы - 350 м. Оның оңтүстік-батысында ауданы 7,2 га құрайтын цитадель орналасқан. Шығыс қабырғаға қарай цитадельге қосымша кіре-беріс орны бар. Археологиялық қазба барысында табылған заттарға қарағанда Сығанақ VI – XVIII ғасырларда өмір сүрген. ==Зерттеу жұмыстары== 1801 жылғы “Сібірдің сызба кітабында” да [[Қазақстан]]ның [[Сырдария]] алабындағы қалалардың бірі деп көрсетілген. <ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> Қаланы 1867 ж. [[Лерх Петр Иванович|П.И. Лерх]], 1906 – 07 ж. И.А. Кастанье, 1947 ж. [[Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы]] (жетекші [[Бернштам Александр Натанович|А.Н. Бернштам]]) зерттеген. 2004 жылдан бастап "Мәдени мұра" атты мемлекеттік программаның аясында көне қаланы зерттеу жұмыстары жүргізілуде. 2006 жылға қарай XV-XVI ғасырдың қабаты ашылып, қызыл кірпіштен салынған төрткамералы кесене мен XIV-XV ғасыр мешітінің іргетасы табылды. 2009-2011 жылдары жүргізілген қазба жұмыстары кезінде қыш ыдыстардың 57 үлгісі табылды. Табылған үлгілер Қызылорда облысының тарих және өлкетану мұражайына табысталды. Қазба жұмыстарын жалғастыру мақсатымен қосымша 4 млн қаржы бөлінді. ==Дереккөздер== <references/> {{Қызылорда облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] [[Санат:Жібек жолының бойындағы қалалар]] [[Санат:Қазақ елінің астаналары]] [[Санат:Жаңақорған ауданы]] [[Санат:Қазақ хандығының астаналары]] nk8zrcsbiqwtfd8yu224d0lfg5vnibo 0 10823 3062348 3028478 2022-08-19T14:35:40Z Zemant 8274 /* Бөлшектенуі */ wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Жошы Ұлысы |өз атауы = Ұлық Ұлыс |статусы = Ортағасырлық [[мемлекет]] |әнұраны = |байрақ = Golden_Horde_flag_1339.svg |байрақ_сипаттамасы = Ұлық Ұлыстың байрағы |елтаңбасы = |елтаңба_сипаттамасы = |карта = GoldenHorde1300.png |size = 250px |сипаттамасы = <!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--> |p1 = |flag_p1 = |image_p1 = |p2 = |flag_p2 = |image_p2 = |p3 = |flag_p3 = |image_p3 = |p4 = |flag_p4 = |image_p4 = |құрылуы = 1242 |ыдырауы = 1502 |type_after = |s1 = Ақ Орда (мемлекет) |flag_s1 = Flag_of_the_Kazakh_Khanate.svg |image_s1 = |s2 = Ноғай ордасы |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = Сібір хандығы |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = Қазан хандығы |flag_s4 = Flag of the Kazan Khanate.svg |image_s4 = |s5 = Қырым хандығы |flag_s5 = Gerae-tamga.png |s6 = Астрахан хандығы |ұраны = |астана = [[Сарай-Бату]] <br />[[Сарай-Берке]] <br /> |қалалары = [[Сарай-Бату]], [[Қазан]], [[Астрахан]] және т.б. |тілі = алғашқы кезен: [[қыпшақ тілі]], [[моңғол тілі]], соңғы уақыт: ескі[[татар тілі]] |валютасы = |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = шм. 6 млн км² |халқы = [[Түркілер]], түркіленген моңғолдар және т.б. |басқару_формасы = |династиясы = |басқарушылар_титулы = Негізін салған хан |басқарушы1 = [[Батый хан]] |басқарушы_жылы1 = [[1227]] — [[1255]] |басқарушылар_титулы2 = Соңғы ханы |басқарушы2 = [[Шейх Ахмед]] |басқарушы_жылы2 = [[1502]] |басқарушылар_титулы3 = |басқарушы3 = |басқарушы_жылы3 = |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 = |басқарушы_жылы4 = |басқарушылар_титулы5 = |басқарушы5 = |басқарушы_жылы5 = |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 = |басқарушы_жылы6 = |діні = Көк Тәңір, [[Ислам]] |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 = |Уақыт1 = |Жыл1 = |Кезең2 = |Уақыт2 = |Жыл2 = |Кезең3 = |Уақыт3 = |Жыл3 = |Кезең4 = |Уақыт4 = |Жыл4 = |Кезең5 = |Уақыт5 = |Жыл5 = |Кезең6 = |Уақыт6 = |Жыл6 = |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }} '''Алтын Орда'''<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref> — Басында [[Моңғолдар|моңғол]]<ref>[[George Vernadsky|G. Vernadsky]], M. Karpovich: ''"The Mongols and Russia"'', [[Yale University|Yale University Press]], 1953</ref><ref name="Columbia">"[http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html Empire of the Golden Horde] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090505214433/http://www.bartleby.com/65/go/GoldenHE.html |date=2009-05-05 }}", [[The Columbia Encyclopedia]], Sixth Edition, 2001-05.</ref><ref name="May">T. May, "[http://www.accd.edu/sac/history/keller/Mongols/states3.html Khanate of the Golden Horde]", North Georgia College and State University.</ref> — кейінірек [[Түркі тілдері|түркіленген]]<ref name="Britannica1">"[http://www.britannica.com/eb/article-9037242/Golden-Horde Golden Horde]", in [[Encyclopaedia Britannica]], 2007. Дәйексөз: "''сонымен бірге '''Қыпшақ хандығы''' деп аталған, Жошы ұлысының орысша атауы, 13-ші ғасырдың ортасынан 14-ші ғасырдың соңына дейін шарықтау шыңынан өткен, Моңғол империясының батыс бөлігі. Алтын Орданың халқы түркілер мен моңғолдардан тұрған, ақсүйектердің арасында жалпы алғанда моңғолдар көбірек болған. Дәл осы себепті Алтын Орда хандығының санатына қазақ халқын қосуға болады."</ref> — [[1240 жыл|1240]] жылдары Русь кінәздіктері жауланып алынғаннан кейін [[Моңғол империясы]]ның батыс бөлігінде орнаған [[хандық]]; ол қазіргі [[Ресей]], [[Украина]], [[Молдова]], [[Қазақстан]] және [[Кавказ]]дың жерінде орналасқан. Шарықтау дәуірінде Алтын Орда [[Шығыс Еуропа]]ның Орал тауларынан Днепр өзенінің оң жақ жағалауына дейінгі жерлерді алып, [[Сібір]]ге терең бойлап еніп жатты. Оңтүстігінде Орданың жері [[Қара теңіз]]бен, [[Кавказ таулары]]мен және [[Моңғолдар|моңғол]] Хулагу мемлекетінің қол астындағы Персиямен шектесіп жатты.<ref name="Britannica1" /> [[File:Batu.png|thumb|right|200px|[[Бату хан]], ортағасырлық қытай суреті]] ==Атауы== Моңғолия тарихы Алтын деген атау төрт шартараптың түсінен келген деген жорамал бар: солтүстіктің түсі — қара, шығыстың түсі — көк, оңтүстіктің түсі — қызыл, батыстың түсі — ақ, ал сары (немесе алтын) түс — орталықтың түсі. Басқа бір болжам бойынша, Алтын Орда атауы орыс тіліндегі ''Золотая Орда,'' яғни [[Бату хан]]ның Еділ өзенінің жағасында өзінің болашақ астанасының орнын белгілеу үшін алтын түсті үйлерден тіккізген салтанатты қаласының атынан шыққан, Моңғол тілінде «Алтын Орда» деген сөз тіркесі Алтын түсті орданы, немесе патша сарайын білдіреді. Моңғолдың билеуші руы да өздерін «алтын әулет» деп атаған, ''«Алтын Орда»'' атауы да осыдан келіп шыққан болуы мүмкін. Бұл мемлекетті Алтын Орда деп атайтын бізге келіп жеткен ең алғашқы құжаттар 17-ші ғасырға жатады (Алтын Орда күйрегеннен көп кейін). Одан ертерек құжаттарда ол мемлекет [[Жошы ұлысы]] деп аталды. Кейбір ғалымдар оның басқа атауын, [[Қыпшақ хандығы]] деген атауды қолданғанды дұрыс көреді, себебі ортағасырлық құжаттарда қыпшақ сөзі осы мемлекетке қатысты жиі аталған. == Әуелгі тарихы == {{main|Алтын Орда тарихы}} Қайтыс боларының алдында [[Шыңғыс хан]] өз иелігіндегі жерлерді төрт ұлына бөліп берді. [[Жошы хан|Жошының]] үлкен ұлдары [[Бату хан|Бату]] мен [[Орда Ежен|Орда-Еженнің]] еншісіне моңғол иеліктерінің қиыр батысында жатқан оңтүстік [[Ресей]] мен [[Қазақстан]]ның жерлері тиді. Бату [[Көк Орда|Алтын Орда]]ны, Орда-Ежен [[Ақ Орда (мемлекет)|Ақ Орданы]] билей бастады.<ref>Edward L. Keenan, [[Encyclopedia Americana]] article</ref><ref>B.D. Grekov and A.Y. Yakubovski "''The Golden Horde and its Downfall''"</ref> <nowiki/>[[Сурет:suzdal-invasion2.jpg|thumb|left|Моңғол әскерлерінің Суздаль қаласын қолға түсіруі. Ортағасырлық орыс жылнамасындағы сурет.]] [[1235 жыл|1235]] жылы Бату (тұңғыштық жолымен) қолбасшы [[Сүбедей]] баһадурдың көмегімен батысқа қарай жаңа жорық бастап, алдымен [[башқұрттар]]ды, сосын [[1236 жыл|1236]] жылы [[Еділ Бұлғариясы]]н жаулап алады. [[1237 жыл|1237]] жылы ол [[Украина]]ның оңтүстік даласын жаулап, ондағы [[құмандар]]ды батысқа қарай ығыстырды. Содан ол солтүстікке қарай бұрылып, Руське басып кірді де үш жыл бойы орыс княздықтарын жаулаумен болды, сол кезде [[Күйік]] пен [[Қадан]] оңтүстікке қарай жылжыды. [[File:Керамика Золотой Орды ГИМ.JPG|thumb|right|200px|Алтын Орда ескерткіштері(керамика)]] Құмандардың батысқа қашып, Мажарстан королінің жерін паналап отырғанын желеу етіп, Бату [[Шайбан]], [[Байдар|Орда-Ежен, Байдар]] және [[Мөңке]] сияқты Шыңғыс әулеті мен өз бауырларымен бірге батысқа жорық жасады. [[Легница шайқасы|Легница]] және [[Мухи шайқасы|Мухи]] маңында неміс-поляк рыцарьларынан жиналған әскермен шайқасып, оларды талқандады. Бірақ сол [[1241 жыл|1241]] жылы [[Үгедей хан]] қайтыс болып, Бату енді ғана қоршап-қамай бастаған [[Вена]]ны тастап, елге қайтып кетті. Моңғол әскерінің ең батыстағы жаулап алуы осы болды. [[1242 жыл|1242]] жылы [[Мажарстан]] арқылы қайтып (жолшыбай Пешт қаласын жаулап), [[Болгария]]ны бағындырды.<ref>Denis Sinor, "[http://www.deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm The Mongols in the West] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090901020511/http://deremilitari.org/resources/articles/sinor1.htm |date=2009-09-01 }}", Journal of Asian History v.33 n.1 (1999).</ref> Бату астанасын ежелгі [[Хазар қағанаты]]ның астанасының орнында орналасқан, [[Еділ]]дің төменгі ағысындағы [[Сарайшық|Сарай-Жүк]] қаласында орнатты. Содан сәл бұрын Бату мен Орданың бауыры [[Шайбан]] Орал тауларының шығысында [[Обь]] пен [[Ертіс|Ертістің]] бойында өз еншісіне ұлыс алып, сонда кетіп қалған болатын. == Алтын Орданың шарықтау дәуірі == [[Сурет:Mongol_Empire_map_2.gif|thumb|400px|]] === Ішкі құрылымы === === Одақтастары мен бағыныштылары === == Жошы Ұлысының (Алтын Орданың) хандары == * [[Жошы хан]] (ок. 1182— 1227), [[Шыңғыс хан]]ның баласы, Жошы Ұлысының ханы (ок. 1224— 1227) * [[Бату хан]] (ок. 1208 — ок. 1255), [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1227 — ок. 1255) *[[Сартақ хан|Сартақ]], [[Бату хан|Бату ханның]] баласы, Алтын Орда ханы (1255/1256) * [[Ұлағжы]], [[Сартақ хан|Сартақтың]] баласы, Алтын Орда ханы (1256 — 1257) *[[Берке хан|Берке]], [[Жошы хан]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1257 — 1266) * [[Мөңгу-Темір]], [[Тұған]]ның баласы, Алтын Орда ханы (1266 — 1282) * [[Тұда Мөңгү-хан]], Алтын Орда ханы (1282—1287) * [[Тұла Бұға-хан]], Алтын Орда ханы (1287—1291) * [[Тоқта-хан]], Алтын Орда ханы (1291—1312) * [[Өзбек-хан]], Алтын Орда ханы (1312—1342) * [[Тыныбек-хан]], Алтын Орда ханы (1342) * [[Жанібек I(Жошы Ұлысының ханы)|Жанибек I]], Алтын Орда ханы (1342—1357) * [[Бердібек хан]], Алтын Орда ханы (1357—1359) * [[Кұлпа]], Алтын Орда ханы (1359—1360) * [[Наурызбек]], Алтын Орда ханы (1360—1361) * [[Хузра(Қыдыр)-хан]], Алтын Орда ханы (1361), (1360—1362) * [[Темір Қожа-хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Орда-Мәлік]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Келдібек хан]], Алтын Орда ханы (1361) * [[Базаршы хан]], Алтын Орда ханн (1361) * [[Мұрад (Жошы Ұлысының ханы)|Мұрад хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363) * [[Қаир-Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1363) * [[Абдуллах (Жошы Ұлысының ханы)|Абдуллах-хан]], Жошы Ұлысының ханы ([[1363]]—[[1364]]), ([[1367]]—[[1369]]) * [[Болат I(Жошы Ұлысының ханы)|Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1364—1365) * [[Әзіз шейх (Жошы Ұлысының ханы)|Әзіз шейх]], Жошы Ұлысының ханы (1365—1367) * [[Жанібек II(Жошы Ұлысының ханы)|Жанибек II]], Жошы Ұлысының ханы (1367) * [[Хасан (Жошы Ұлысының ханы)|Хасан хан]], Жошы Ұлысының ханы (1369—1370) * [[Бұлақ (Жошы Ұлысының ханы)|Бұлақ хан]], Жошы Ұлысының ханы (1370—1372) * [[Орыс (Жошы Ұлысының ханы)|Орыс хан]], Жошы Ұлысының ханы (1372—1375) * [[Черкеш (Жошы Ұлысының ханы)|Черкеш хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375) * [[Қағанбек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1375) * [[Тоқтамыш]], Жошы Ұлысының ханы (1375—1377), (1379—1395) * [[Арабшах хан]], Жошы Ұлысының ханы (1377—1379) * [[Темір Құтлық хан]], Жошы Ұлысының ханы (1395—1399) * [[Шәдибек хан]], Жошы Ұлысының ханы (1399—1407) * [[Болат II(Жошы Ұлысының ханы)|Болат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1409—1411) * [[Темір (Жошы Ұлысының ханы)|Темір хан]], Жошы Ұлысының ханы (1411—1412) * [[Жалал ад-Дин (Жошы Ұлысының ханы)|Жалал ад-Дин]], Жошы Ұлысының ханы (1412—1413) * [[Керимберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1413) * [[Кепек]], Жошы Ұлысының ханы (1413) * [[Шокре]], Жошы Ұлысының ханы (1413—1416) * [[Жапарберды]], Жошы Ұлысының ханы (1416) * [[Дербес хан]], Жошы Ұлысының ханы (1416—1419) * [[Кадырберды хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419) * [[Кажы-Мұхаммед]], Жошы Ұлысының ханы (1419) * [[Ұлы Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1419—1421), (1424—1428), (1428—1432) * [[Дәулатберді хан]], Жошы Ұлысының ханы (1421—1422) * [[Құдайдат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1422), (1423—1424) * [[Барақ-хан]], Жошы Ұлысының ханы (1422—1423) * [[Кіші Мұхаммед хан]], Жошы Ұлысының ханы (1428), (1432—1459) * [[Махмұд (Жошы Ұлысының ханы)|Махмұд хан]], Жошы Ұлысының ханы (1459—1465) * [[Ахмат (Жошы Ұлысының ханы)|Ахмат хан]], Жошы Ұлысының ханы (1465—1481) == Саяси дамуы == [[Сурет:Taidula.jpg|thumb|250px|Митрополит Алексийдің Жәнібектің әйелін соқырлықтан сауықтыруы.]] == Бөлшектенуі == [[Сурет:Tokhtamysh.jpg|thumb|300px|left|Тоқтамыстың 1382 жылғы Ресейге жорығы.]] [[Сурет:Golden Horde 1389.svg|right|400px|thumb|Алтын Орданың 1389 жылы шамасындағы иеліктері. Қоңыр түсті сызықтар қазіргі саяси шекараларды білдіреді. Тәуелді мемлекет — Мәскеу княздығы ақшыл-сарғыш түске боялған.]] Ордаға жойқын соққыны [[Тоқтамыс хан|Тоқтамыстың]] әскерін талқандап, астанасын қиратып, Қырым сауда қалаларын тонап, ең шебер қолөнершілерін өзінің астанасы [[Самарқан|Самарқандқа]] айдап әкеткен [[Әмір Темір]] берді. 15-ші ғасырдың алғашқы бөлігінде Литуанияның патшасы [[Витаутас]]тың әскерлерін [[Ворскла өзеніндегі шайқас]]та талқандаған [[Едіге]] билікті қолға түсіріп, [[Ноғай ордасы]]н құрды. [[1440 жыл|1440]]-шы жылдары Ордада тағы бір азамат соғысы бұрқ ете түсті. Енді ол бірнеше [[хандық]]тарға бөлшектеніп кетті: [[Қасым хандығы]], [[Қазан хандығы]], [[Астрахан хандығы]], [[Қазақ хандығы]], [[Әбілхайыр Ордасы|Өзбек хандығы]] және [[Қырым хандығы]] әрқайсысы өз алдына билік құра бастады. Бұл хандықтардың ешқайсысы да [[Мәскеу княздігі|Мәскеу кінəздігімен]] күш сынаса алмады; ақыры [[1480 жыл|1480]] жылы «Угра өзенінде болған тұрудан» кейін Мәскеу бағынудан мүлдем шықты. Мәскеу княздығы түбінде сол хандықтардың әрқайсысын ([[1550 жыл|1550]] жылдары Қазан мен Астарханнан бастап) басып алды. Ғасырдың соңына қарай [[Сібір хандығы]] Ресейдің құрамына кіріп, оның хандарының ұрпақтары орыстың патшасының қызметіне кірді. [[Қырым хандығы]] [[1475 жыл|1475]] жылы [[Османлы мемлекеті|Османлы империясына]] бағынышты мемлекетке айналып, [[1502 жыл|1502]] жылға қарай Ордадан қалғанды өздеріне бағындырып болды. 16-шы ғасырда және 17-ші ғасырдың басында [[Қырым татарлары]] оңтүстік Ресей, Украина және тіпті Польшаны жиі-жиі шауып отырды, бірақ Ресейді жеңуге немесе Мәскеуді басып алуға күштері жетпеді. Османлылардың көмегінің арқасында [[Қырым хандығы]] жалғаса беріп, тек [[1783 жыл|1783]] жылғы [[8 сәуір|сәуірдің 8]]-інде ғана [[Екатерина II|ІІ-ші Екатеринаны]] оны тарқатып, жерін қосып алды. Алтын Орда мемлекетінің ең ұзаққа созылған мұрагер мемлекеттерінің бірі осы еді. == Тағы қараңыз == * [[Оба індеті]] * [[Орыс-казактар]] * [[Құмандар]] * [[Моңғол империясындағы күнделікті өмір]] * [[Еуразиялықтар]] *[[Ислам Еуропада|Еуропадағы Ислам]] * [[Алтын Орданың хандарының тізімі]] * [[Мұсылман дүниесіндегі соғыстардың тізімі]] * [[Моңғолдардың Русь жорығы]] * [[Көшпенділер]] * [[Моңғол жорықтары]] * [[Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы соғыс]] == Еренсілтемелер == * [http://www.horde.ru Алтын Ордада соғылған ақша] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160110065711/http://horde.ru/ |date=2016-01-10 }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Mongol Empire}} {{Шыңғыс хан империясы}} [[Санат:Саясат]] [[Санат:Алтын Орда]] [[Санат:Татар мемлекеттері]] [[Санат:Моңғолия тарихы]] [[Санат:Моңғол империясы]] [[Санат:Түркі мемлекеттері]] [[Санат:Ресей тарихы]] [[Санат:Көшпенділер]] [[Санат:Негізі 1240-шы жылдары қаланған мемлекеттер]] {{Stub}} 4qxnkwah980tqb08euhe9unzrtumq56 0 12422 3062339 3061907 2022-08-19T13:11:20Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік бөлінісі */ wikitext text/x-wiki {{coor title dm|42|30|N|72|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Талас облысы |Шынайы атауы = Талас облусу |Елтаңба = Coat of arms of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Ту = Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Елтаңбаның ені = 100px |Тудың ені = 150px |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Талас (қала)|Талас]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 22.06.1944 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Койсун Кұрманалиева |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 216 100 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 19 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, немістер, күрдтер, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 11 400 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanTalas.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-T |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = T |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Талас облысы''' ({{lang-ky|Талас облусу}})&nbsp;— [[Қырғызстан]]ның кішкентай облыстарының бірі, [[Қырғызстан]]ның солтүстік — батыс бөлігінде орналасқан. Талас алқабында және Қырғыз Алатауының бөктерінде орын алады. Солтүстік және батыс жағынан [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]менен, оңтүстікте [[Жалалабат облысы]]мен, шығыста [[Шу облысы]]мен шектеседі. Кеңес үкіметінің кезінде Талас облысы [[Шу облысы]]ның құрамына кірген. 1997 жылы облыс болып құрылды. Орталығы&nbsp;— [[Талас (қала)|Талас]] қаласы. Жер көлемі&nbsp;— 11,4 мың км². Халық саны&nbsp;— 208,5 мың адам Халық тығыздығы&nbsp;— 19 адам/км² Әкімшілік бөлінісі&nbsp;— 1 қала, 1 қала типтес кент, 35 ауылдық округ, 90 ауыл. 1997 жылы негізденген. == Әкімшілік бөлінісі == Облыс 4 ауданға бөлінеді: * [[Бақайата ауданы]] — [[Бақайата]] ауылы * [[Қарабура ауданы]] — [[Қызыладыр (Қырғызстан)|Қызыладыр]] ауылы * [[Манас ауданы]] — [[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] ауылы * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] — [[Көкой (Талас облысы)|Көкой]] ауылы == Ұлт құрамы (1999 жыл) == * [[Қырғыздар]] — 175 мың&nbsp;(88,4 %) * [[Орыстар]] — 8 мың&nbsp;(4,0 %) * [[Күрдтер]] — 5 мың&nbsp;(2,5 %) * [[Қазақтар]] — 3 мың&nbsp;(1,5 %) * [[Украиндар]] — 1 мың&nbsp;(0,5 %) {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы]] 5z9hr6511nf9h82kg7m7cq3x3ez4vg5 3062344 3062339 2022-08-19T13:43:53Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{coor title dm|42|30|N|72|30|E}} {{Әкімшілік бірлік |Түс1 = {{Түс|Қырғызстан}} |Қазақша атауы = Талас облысы |Шынайы атауы = Талас облусу |Елтаңба = Coat of arms of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Ту = Flag of Talas Province Kyrgyzstan.svg |Елтаңбаның ені = 100px |Тудың ені = 150px |Елтаңбаның аты = |Тудың аты = |Ел = [[Қырғызстан]] |lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |region = |type = |деңгей = |CoordScale = |Әнұраны = |Статусы = облыс |Кіреді = |Енеді = |Астанасы = [[Талас (қала)|Талас]] |Ірі қаласы = |Ірі қалалары = |Құрылды = 22.06.1944 |Таратылған уақыты = |Басшысы = Койсун Кұрманалиева |Басшының түрі = Губернатор |Басшысы2 = |Басшының түрі2 = |ЖІӨ = |ЖІӨ жылы = |ЖІӨ бойынша орны = |Жан басына шаққанда ЖІӨ орны = |Тілі = |Тілдері = [[қырғыз тілі]], [[орыс тілі]] |Тұрғыны = 216 100 |Санақ жылы = 2005 |Пайызы = |Халық саны бойынша орны = |Тығыздығы = 19 |Тығыздығы бойынша орны = |Ұлттық құрамы = қырғыздар, орыстар, немістер, күрдтер, қазақтар |Конфессионалдық құрамы = |Жер аумағы = 11 400 |Жер аумағының пайызы = |Жер аумағы бойынша орны = |Максималды биіктігі = |Орташа биіктігі = |Минималды биіктігі = |Ендік = |Бойлық = |Карта = KyrgyzstanTalas.png |Карта ені = 250 |Әкімшілік бірліктің картасы = |Әкімшілік бірлік картасының ені = |Уақыт белдеуі = +6 |Аббревиатура = |ISO = KG-T |FIPS = |Телефон коды = |Пошта индекстері = |Интернет-үйшігі = |Автомобиль коды = T |Сайты = |Commons санаты = |Түсініктемелер = }} '''Талас облысы''' ({{lang-ky|Талас облусу}})&nbsp;— [[Қырғызстан]]ның кішкентай облыстарының бірі, [[Қырғызстан]]ның солтүстік — батыс бөлігінде орналасқан. Талас алқабында және Қырғыз Алатауының бөктерінде орын алады. Солтүстік және батыс жағынан [[Қазақстан]]ның [[Жамбыл облысы]]менен, оңтүстікте [[Жалалабат облысы]]мен, шығыста [[Шу облысы]]мен шектеседі. Кеңес үкіметінің кезінде Талас облысы [[Шу облысы]]ның құрамына кірген. 1997 жылы облыс болып құрылды. Орталығы&nbsp;— [[Талас (қала)|Талас]] қаласы. Жер көлемі&nbsp;— 11,4 мың км². Халық саны&nbsp;— 208,5 мың адам Халық тығыздығы&nbsp;— 19 адам/км² Әкімшілік бөлінісі&nbsp;— 1 қала, 35 ауылдық округ, 91 ауыл. == Әкімшілік бөлінісі == Облыс 4 ауданға бөлінеді: * [[Бақайата ауданы]] — [[Бақайата]] ауылы * [[Қарабура ауданы]] — [[Қызыладыр (Қырғызстан)|Қызыладыр]] ауылы * [[Манас ауданы]] — [[Покровка (Қырғызстан)|Покровка]] ауылы * [[Талас ауданы (Қырғызстан)|Талас ауданы]] — [[Көкой (Талас облысы)|Көкой]] ауылы == Ұлт құрамы (1999 жыл) == * [[Қырғыздар]] — 175 мың&nbsp;(88,4 %) * [[Орыстар]] — 8 мың&nbsp;(4,0 %) * [[Күрдтер]] — 5 мың&nbsp;(2,5 %) * [[Қазақтар]] — 3 мың&nbsp;(1,5 %) * [[Украиндар]] — 1 мың&nbsp;(0,5 %) {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Талас облысы]] 4230zvd03pmi390fl95hozpjp9dtle1 0 26114 3062370 2976265 2022-08-19T16:27:54Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Баласағұн''' - [[Қарахан мемлекеті]]нің астаналарының бірі болған ортағасырлық [[қала]] атауы. Жазба деректерде 10 ғасырдан бастап белгілі. {{Көне қалашық |Атауы = Баласағұн |сурет = Balasagun_ruins.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = [[Қарахан мемлекеті]], [[Қарақытай мемлекеті]] |Қазіргі жері = {{KGZ}}, [[Шу облысы]], [[Тоқмақ]] қаласының маңы |Қалануы = X ғасыр |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = XIV ғасыр |Қиралу себебі = оба эпидемиясы |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 42|lat_min = 44|lat_sec = 48 |lon_dir = E |lon_deg = 75|lon_min = 15|lon_sec = 00 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} әл-Мақдисидің мәлімдеуінше, ол «игілікке [[бай]], үлкен қала» болған. Ал [[Махмұт Қашқари]] Баласағұнның [[Күз-Ұлыс]] немесе [[Күз-Орда]] деген басқа аттары болғанын хабарлайды. Зерттеушілердің пікірінше: 1) Баласағұн алғашқыда (8 ғасыр) түрікше [[Беклік]] (Бекелік – бекініс), соғдыша Семекне деп аталған. Баласағұн тұрғындары түркі және соғды тілінде сөйлеген. Қала [[1210]] жылы [[Мұхаммед Хорезмшаһты]] жеңген қарақытайлықтардың қол астына қарайды. [[1218]] жылы [[Шыңғыс хан]] әскерлеріне қарсылықсыз беріліп, Ғабалық («Жақсы қала») деп аталады. Шығыстанушылар: В.В.Бартольд, А.Н.Бернштам, М.Тынышбаев Баласағұнның дәл орнын анықтауға күш салды. Соңғы кезде Баласағұн орны туралы ғылымда бірнеше пікір қалыптасты. 2) [[Мұхаммед Хайдар]] Дулатидің кітабында (16 ғасырдың 1-жартысы) Джу елінде күмбезі мен мұнарасы ғана қалған, қираған қала орны бар, оны жергілікті халық «Борана» деп атайды делінген. Автор осы жерде құдай жолын қуған имам Мұхаммед Фатих Баласағұнидің қабірі бар екендігі жайлы да хабарлайды. Бұл дерек Баласағұнның орны осы Борана емес пе деген ой тудырады. Борана–Шу өңіріндегі ең үлкен ескерткіштердің бірі. [[Тоқмақ]] қаласынан оңтүстікке қарай 15 км жерде. Оны [[1978]]–[[1983]] жылы В.Д.Горячева зерттеген. Қала айналасы төртбұрышты қорғаныс дуалмен қоршалған. Солтүстік және батыс қабырғаларының ұзындығы 570 м, оңтүстік жағы 600 м, ал шығыс жағы 500 м. 3) [[1974]] жылдан [[ҚазМУ]] археологтары (жетекшісі У.Шәлекенов) зерттеп жатқан Шу өңіріндегі Ақтөбе деп аталатын көне қала Баласағұнның орны деген пікір де қалыптасты. Ұсынылып отырған осы қалалардың қайсысы да 5–13 ғасырларда дамыған өркениет орталығы болған. ==Баласағұн қаласы қайда болған?== Кейiнгi жылдары iске асып жатқан «Мәдени мұра» бағдарламасы егемендi елiмiздiң әлеуметтiк-мәдени өмiрiне үлкен жаңалықтар алып келдi. Солардың бiрi белгiлi [[тарих]]шы, [[Археология|археолог]] және [[Этнология|этнолог]] ғалым [[Шәлекенов Уахит Хамзаұлы]]ның монографиялық еңбегiнiң жарық көруi. Профессор У.Шәлекенов өзiнiң монографиясында тарихи деректерге, атап айтқанда, 30 жыл бойы жинақталған құнды археологиялық жәдiгерлерге сүйенiп, ортағасырлық тарихи қала–Баласағұнның тұрған жерiн анықтап, оның ортағасырлардағы түркi мемлекеттерiнiң әлеуметтiк-саяси, экономикалық және мәдени орталығы болғанын дәлелдеп берген. Монографияның алғы сөзiн жазған тарих ғылымдарының докторы, профессор, академик Оразақ Смағұловтың пайымдауынша, У.Шәлекенов өзiнiң еңбегiнде Түркеш (Сарыүйсiн), Қарлұқ, Қарахан және Қарақытай (Қарақидан) сияқты ортағасырдағы түркi мемлекеттерiнiң бас астанасы болған, Ұлы Жiбек жолының солтүстiк тармағында орналасқан Баласағұн қаласының тарихы жан-жақты қарастырылған. У.Шәлекеновтың монографиясы 8 тараудан, тұрады. Кiтаптың бiрiншi тарауы Баласағұн қаласының тарихи әдебиеттерде сәулеленуiне арналған. Монографияда [[1938]]-[[1939]] жылдары ленинградтық ғалым [[Л.Н.Бернштам]] Қырғызстандағы Тоқмақ қаласының оңтүстiк батысында 8 км. қашықтықта орналасқан ортағасырлық Ақбешiм қаласының орнында кiшiгiрiм қазба жұмыстарын жүргiзiп, қолға түскен азғантай деректерге сүйенiп Ақбешiмдi Баласағұн деп жариялап жiбергенiн үлкен өкiнiшпен жазады. «[[Шығыстанушылардың ғасырлар бойы, – деп қорытындылайды [[У.Х.Шәлекенов]], – таба алмай жүрген Баласағұнды таптым деп, А.Н.Бернштам да тарихта «сенсация» жасаған]]». (58 б.) Ғылымда, әсiресе археологияда «сенсациядан» қашық болу туралы қағиданы [[Уахит Хамзаұлы]] кезiнде академик Әлкей Марғұланнан естiп, оны ғылыми жұмыста басшылыққа алғаны белгiлi. Оған дәлел ретiнде У.Шәлекенов ғұлама жинаған деректер бойынша өзiнiң ғылыми тұжырымын жазып, текшелеп, қағаз папкаларына салып қоя беретiнiн байқайды екен. «Сiз осы субъектердi күнбе-күн тынымсыз жазып, оларды бастырмайсыз ба?» – дегенiмде, Әлкей Марғұлан көп кiдiрмей-ақ: «[[Менiң мақсатым]], жинаған деректердi ғылыми негiзде жазып қалдыру. Қолжазбамды кейiн шығарып аласыздар ғой», – дегенi есiмнен кетпейдi» – деп жазады (30 бет). 1974 жылы Жамбыл облысының [[Шу ауданы]]ндағы Ақтөбе қонысын У.Х.Шәлекенов бастаған топ бастап арнайы қазған кезде күтпеген жерден келiп, ескерткiшпен жан-жақты танысып, оның тарихи Баласағұн болуын алғаш болжап айтқан да Әлкей Марғұлан екен. Сол жылы Қазақ мемлекеттiк университетiнде археология және этнология кафедрасының археолог мамандары студенттермен бiрлесiп қазба жұмысын ортағасырлық Ақтөбеде (Баласағұн) өткiзедi. Оны тарих факультетiнiң студенттерiнiң археологиялық базасына айналдыру үшiн ең алдымен ескерткiштiң жанынан университет жүз орындық тұрақты жатақхана салады. Әр жылы көптеген тарихшылар сол жерде тәжiрибеден 30 жылдан астам өтiп келе жатқаны көп нәрсенi аңғартады. Профессор У.Шәлекенов археологиялық зерттеу жұмысына қамқоршы болған азаматтар мен мамандардың да есiмiн атайды. Солардың iшiнде университет ректоры болған белгiлi ғалым Өмiрбек Жолдасбековке үлкен ризашылығын бiлдiредi. Әсiресе есiмi халқымызға белгiлi, Қазақстан Халық жазушысы, Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты [[Шерхан Мұртаза]]ның XX ғасырдың 80 жылдары [[Ақтөбе|Актөбе]] ескерткiшiне арнайы келiп, ондағы жүрiп жатқан археологиялық зерттеудiң қаншалықты маңызды екенiн айтып оған қолдау қажеттiгiн жазып, өз пiкiрiн бiлдiргенi ғалымдар мен мамандарға ой салатыны анық. Сонымен Ақтөбедегi (Баласағұндағы) 30 жылдан астам археологиялық зерттеу жұмыстары нәтижесiнде цитадельде, шахристанда және рабадта бай деректерге қол жеткiзiлген. Табылған деректерге негiзделе отырып жазылған мақалалар мен кiтаптардың хронологиясы барынша сарапталған. Нәтижесiнде, бұрынғы Ақтөбенiң тарихи Баласағұн екенi ғылыми негiзiнде дәлелденген. Ал У.Шәлекеновтың «V-ХIII ғасырдағы Баласағұн қаласы» монографиясы бұған дейiн жазылған ғылыми еңбектерден ерекшелiктерi бар. Профессор У.Х.Шәлекенов өзiнiң монографиясында Баласағұн қаласының негiзiн салуда [[Алты Алаштың]] перзенттерi қатысқаны туралы деректер келтiрген, олардың iшiнде ежелден отырықшы өмiр сүрген оғыз тайпалары болғанын ерекше айтады. Әсiресе «алты алаш» сөзiнiң семантикасы туралы пiкiр айтылғанмен, оның ғылыми анықтамасы жеткiлiктi зерттелмегенiн ескередi. Монографияда «[[алты алаш]]» ұғымы Бiлге қаған, Күлтегiн және Тоныкөктердiң басқарып тұрған кезiнде пайда болғандығы туралы болжам жасайды. Монографияда Бiлге қаған мәтiнiнде бар «[[Алты тақ иегерлерi]]», немесе алты кiшi хандықтың ордасының атаулары зерттелiнедi. Ал [[М.Қашқари]] кiшi ордаларды «[[алачу]]» (alacu) деп атау ғасырлар бойы халық арасында қалыптасып, XI ғасырдың басында хатқа түсiрiлгенi ескерiледi. Тарихи деректер бойынша түркiлер қағанат орталығын Орда деп атаса, хандардың орталығын «алачу» деп атаған екен. «Олай болса, – деп қорытындылайды У.Х.Шәлекенов, – байырғы түркiлерiнiң осы алты тайпасы кейiн «алты алаш» атанып, күнi бүгiнге дейiн халық жадында сақталып қалған. Бұл атау Еуразия кұрылығындағы ұлы дала көшпелiлерiнiң ұранына айналған, бүкiл бүтiн оғыз, қыпшақ, қарлұқ, басмыл, он-оқ түркештердiң кейiнгi ұрпағы – қазақ халқының ұранына айналған». (71 б.) Оғыздар қалаларының тарихын жеке қарау арқылы да автор көптеген жаңалықтарға жол ашып берген. Ұзақ жылдар бойына тарих ғылымында үстемдiк еткен түркiлер туралы айтылған евроцентристердiң пiкiрлерiнiң жалған екенiн жазба және археологиялық зерттеулердiң материалдарын кеңiнен пайдалану арқылы әшкерелейдi: «Түркiлер ежелден шетiнен көшпелi болмаған, - деп жазады автор. – Олардың отырықшы мәдениетiнiң орталықтары болған үлкендi-кiшiлi қалалары, тұрақты мекендерi өздерi ерте заманнан бастап, Тұран өлкесiнде салғандағы аты аңызға айналған, тегi түркi Афрасиабпен байланысты екендiгi тарихи деректерде кең көлемде суреттелген. Афрасиаб туралы иран, араб, түркi тiлдес әдебиеттерде көп жазылған...» (75 б). Баласағұнның iрi мәдени орталық болғаны туралы және онда көптеген ғұламалардың өсiп шыққан ұясының бiрi туралы монографияда мағлұматтар берiледi. Олардың iшiнен Абу-Абдаллах Мухаммед Ибн-Мұса әл-Баласағұн ерекше аталады. Деректер бойынша ол Ат-Түрiк деген есiммен белгiлi. Ол ең әуелi Бағдатта оқыған, одан кейiн Шамға (Сирияға), Дамаскiге барып қызмет атқарған. Профессор У.Х.Шәлекенов бұрын белгiлi деректерге сүйене отырып, Афрасиабтық барлық түркiлердiң құрметiне бөленген көсемi болғанын дәлелдейдi. Оның кезiнде салынған қалалар: [[Ниса]], [[Мерв]], [[Термез]], [[Самарқанд]] ([[Афрасиаб]]), [[Бұхара]], [[Соғда]], [[Мар]], [[Пайкент]], [[Ферғана]], [[Ахсикент]], [[Ходжент]], [[Өзкент]], [[Ош]], [[Ташкент]], [[Түркiстан]], [[Янкент]], [[Қият]], [[Үргенiш]], [[Испиджаб]] (Сайрам),[[Манкент]], [[Құмкент (көне қала)|Құмкент]], [[Саудакент (көне қала)|Саудакент]], [[Бабата]], [[Тараз]], [[Құлан]], [[Мерке]], Баласағұн, [[Аспара]], [[Қарақастек]], [[Алматы]], [[Қойлық]], [[Жаркент]], [[Қашқар]] және т.б. Бұл қалалардың басым көпшiлiгi Қазақстан жерiне салынған және оларды салған оғыздар. «Тарихта дәлелденген мәселенiң бiрi, оғыздар осы күнгi түркмен, азербайжан, Осман түрiктерiнiң этногенезiне белгiлi үлесiн қосқан тайпа. Олар ертедегi ортағасырда Орталық Азияны мекендеген. Кейiн әртүрлi тарихтың тәлкегiмен оғыздардың бiр бөлiгi батысқа қарай жылжып, жаңа қоныстарға ие болған. Солай болса, олар ертеде отырықшы мәдениетiнiң орталықтарына айналған қалалар салған, әсiресе Ұлы Жiбек жолдарында» (80 б). Монографияның VII тарауында автор Орталық Азия түркiлерiнiң құл иеленушiлiк дәуiрiн зерттейдi. Еуропалық тарихнамалардағы «Түркiлер құл иеленушiлiк қоғамды бастарынан өткермей, алғашқы қауымдық қоғамнан бiрден феодализмге өткен» деген тұжырымдаманы батыл сынға алады. Бұл жерде ғалым барлық өмiрiн түркiлердiң тарихын зерттеуге арнаған Л.Н.Гумилевтың тұжырымдарын қолдайды. Монографияда б.з.б II – б.з. V ғ.ғ. ертедегi сақтардың ұрпақтары қаңлы, Ферғана, Тохаристан құл иеленушiлiк мемлекеттерiнiң болғаны туралы деректердi келтiредi. Әсiресе III-VII ғасырларда қаңлы тайпасының әлем түркiлерiнiң арасында құл иеленушiлiктiң таралуы жан-жақты сарапталған. Мәселен, Амудария мен Сырдария алқаптарында кең көлемде үлкен су жүйелерi құлдардың күшiменен салынғаны туралы деректер келтiрiлген. [[Профессор]] [[У.Х.Шәлекеновтың]] бұл ғылыми зерттеуi ұлттық тарихымызға жаңа көзқарас қалыптастыруда қосқан үлесiнiң мол екенiн айтумыз керек Монографияның соңғы тарауында Ұлы Жiбек жолының тарихы да Баласағұн қаласымен тiкелей байланысты екенi жазылған. Және Баласағұн қаласы кешендi зерттелу үшiн оны «Мәдени мұра» бағдарламасына енгiзу туралы ұсыныс жасайды. Баласағұн АлматыТараз тас жолындағы үлкен туристiк орын болатынына автор өзiнiң сенiмiн бiлдiредi. Жалпы монографияда қазақ халқының ұлттық тарихын жазу туралы түйiн жасалыпты. Осыған орай автор бiрнеше ұсыныстар келтiрген, әсiресе тарих мемлекет тiлiнде жазылып, ол «Қазақ халқының тарихы» деп аталынуы керек деген. Ол үшiн жаратылыстану және гуманитарлық ғылым салаларындағы халқымыздың тарихын жаза алатын, ұлттық менталитетi бар мамандардың басын қосып еңбек ету арқылы шешетiн күрделi мәселе екенiн ескертедi. Өйткенi, ғылымның барлық саласының гуманизациялау кезiнде өздерiне ғана тән-тарихының болуы және олардың даму тарихының жиынтығы қазақ халқының азаматтық тарихына енуi керектiгi қазiргi кезеңнiң талабы болып отыр. Сонымен, профессор У.Х.Шәлекеновтың аса құнды монографиялық еңбегiнiң жарық көруi қазақ халқының ұлттық тарихына қосқан үлкен үлесi деп қабылданып, ғалымдар қауымының, қалың оқырмандардың назарында болуына және тиiстi бағасын алатынына сенiм бiлдiргенiмiз орынды болар.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;</ref> ==Әдебиеттану== *Б а й п а к о в К. М., О древних городах Суяб и Баласагун, «Вестник АН Каз.ССР», 1976, №1; *Г о р я ч е в а В. Д., Средневековые городские центры и архитектурные ансамбли Киргизии, Фрунзе, 1982; *Ш ә л е к е н о в У. Х., Құм басқан қала, А., 1992. == Сыртқы сілтемелер == * http://ardaktylar.kz/persons/balasan-zhsp-has-hazhyb/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120601053403/http://ardaktylar.kz/persons/balasan-zhsp-has-hazhyb/ |date=2012-06-01 }} * http://www.adebiet.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=6664&Itemid=35{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=35&id=1165 * http://mukhanov.ucoz.kz/publ/shu_irini_tarikhy/9-1-0-723 ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] {{stub}} c8tfetl1oeac7puhloxtjkf6e0b53d3 0 29881 3062386 2720065 2022-08-19T17:20:22Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Құмкент |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Түркістан облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = Камукент, Кинчат |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 45|lat_sec = 37 |lon_dir = E |lon_deg = 69|lon_min = 36|lon_sec = 17 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Құмкент'''– ортағасырлық қала орны. [[Түркістан облысы]] [[Созақ ауданы]]ның орталығы [[Шолаққорған]]нан 37 км жерде орналасқан. [[1946]] ж. [[Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы]] (жетекшісі [[Марғұлан Әлкей Хақанұлы|Ә.Х. Марғұлан]]), 1947 ж. Оңтүстік Қазақстан археология экспедициясы (жетекшісі [[Бернштам Александр Натанович|А.Н. Бернштам]]) зерттеген. Марғұланның пікірінше, Құмкент араб деректерінде кездесетін Камукент қаласының орны.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> Ол 13–14 ғасырларда Таластан [[Сайрам]]ға қарай созылған керуен жолы бойындағы ірі сауда орталығы болған. Құмкент айнала қорғаныс дуалмен қоршалған. Базары дуалдың сырт жағына орналасқан. Қазіргі уақытта қаланың қираған орны төбеге айналған. Биіктігі 20 м, солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 450 м. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 300 м. Жоғарғы бетіндегі алаңның аумағы 200х160 м. Солтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс қабырғаларын жағалай салынған дуалдың орташа биіктігі 0,5 м. Алаңның оңтүстік шетінде тік бұрышты, ауданы 28х30 м, биіктігі 0,5–11 м болатын қамал орны бар. Қалашықтың сыртқы жағында 3 м жерден қаланы қоршаған биіктігі 1,5–2 м дуалдың орны сақталған. Оның сыртынан қазылған ордың ені 10–20 м. 20 ғасырдың 50-жылдары жүргізілген қазба кезінде түрлі ғимараттар орны ашылып, археологиялық материалдар: ыдыстар, мөр-сақина, ұршықтың бастары, т.б. заттар табылды. Табылған ескерткіштерге қарағанда қаланы адамдар 10–15 ғ-ларда мекендеген.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> Деректерге қарағанда шығыстан Талас өзені, Қаратаудан Бүркітті мен Шабақты өзендері құйған кезде тасыған су Мойынқұмның күнгей бетімен, Шу өзенімен қапталдаса ағып осынау "[[Ақжайқын]]", "Жабыкөл", "[[Телікөл]]ге" құйған екен. Өзеннің арнасы күні бүгінге дейін сақталған. Құмкенттің айналасы "Мыңкөл" аталып, олардың негізгілері Ақжар, Үйреккөл, Қаракөл, Теспе, Домалақкөл, Бүйреккөл, Егізкөл, Қоржынкөл деп аталған. Ну қамыс өскен көлдердің арасына орналасқан Құмкент шаһарының ертеректе "Көкарал" аталуы да осыдан болса керек.<ref>Сүлеймен Тәбірізұлы, "Созақ өңірі". 134-бет. - Алматы, "Дәуір" баспасы. ISBN 9965-749-84-1.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Stub: Қазақ мәдениеті}} {{Қазақстанның көне қалалары}} [[Санат:Созақ ауданы]] ndtl4g6lm418wmfb2blusellhv3fsal 0 30773 3062371 2323745 2022-08-19T16:31:08Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Өзкент''', Өгізкент – ортағасырлық қала. {{Көне қалашық |Атауы = Өзкент |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Қызылорда облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 44|lat_sec = 09 |lon_dir = E |lon_deg = 67|lon_min = 04|lon_sec = 57 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} [[Қызылорда облысы]] [[Жаңақорған ауданы]] [[Ақжол (Қызылорда облысы)|Ақжол]] ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 10 км жерде. Ортағасырлық араб деректерінде [[Сырдария]]ның сол жағалауындағы сауда орталықтарының бірі болған қала ретінде жазылған. Қалашықты алғаш [[1900]] жылы [[Каллаур Василий Андреевич|В.А. Каллаур]], [[1969]] – [[1970]] жылдары Отырар археологиялық экспедиция (жетекші [[Ақышев Кемел|К.Ақышев]]), [[2004]] жылы [[Халықаралық қазақ-түрік университеті]]нің Тұран археологияылық экспедиция (жетекші [[Елеуов Мадияр|М.Елеуов]]) зерттеген. Қаланың жобасы көпбұрышты, мықты қорғаныс қабырғасымен қоршалған. Сол қабырғалардың бойында 15 күзет мұнара орындары сақталған. Қалашықтың өлшемі солтүстіктен оңтүстікке қарай 250 – 300 м. Қорғаныс қабырғасының сыртынан айналдыра қазылған ордың тереңдігі 2 м, ені 10 м шамасында. Қалаға кіретін қақпаның орны шығыс шетінде орналасқан, оның ені 8 – 10 м. Зерттеу барысында табылған заттар қаланың 8 – 12 ғасырларда өмір сүргендігін көрсетеді.<ref>"Қазақ Энциклопедиясы"</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] [[Санат:Жаңақорған ауданы]] {{stub}} 4voejlsrk64i8l596bnhom8fgwf0pcs 0 32089 3062359 2803475 2022-08-19T15:39:40Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Шірік-Рабат |сурет = Chirik two.JPG |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = Республикалық маңызы бар ескерткіш |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Қызылорда облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 44|lat_min = 05|lat_sec = 15 |lon_dir = E |lon_deg = 62|lon_min = 54|lon_sec = 48 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }}[[Сурет:ӀЛірік-Рабад. 1-қазбаның жалпы көрінісі.jpg|thumb]] '''Шірік-Рабат''' – көне қаланың орны. Шамамен б.з.б. 4–2 ғасырлар және б.з. 10–13 ғасырлар аралығында өмір сүрген. [[Қызылорда облысы]] Қармақшы ауданы Көмекбаев ауылынан (Жаңақала кеңшары) оңтүстік-батысқа қарай 100 км жерде, [[Жаңадария (ескі арна)|Жаңадария]] арнасының сол жақ жағалауындағы ең биік төбенің үстіне орналасқан. *1946 жылы Хорезм археологиялық және этнографиялық экспедиция (жетекшісі [[Сергей Павлович Толстов|С.П.Толстов]]) тауып, *1948–49 жылдары қайта зерттеген. *1957–58 жылдары қазба жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде екі жерлеу құрылысы, үлкен қоршау, көне қорған түбіндегі тұрғын үйдің бір бөлігі, қорғаныс қамалы мен мұнарасы және кейінгі ортағасырлық кезеңдегі [[Цитадель]]дің шағын бөлігі зерттелді. *2004 жылдан мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасына сай Шірік-Рабат археологиялық экспедиция (жетекшісі [[Ж.Құрманқұлов]]) зерттеуді жалғастыруда. Төбенің аумағы 850×600 м, сопақша. Етегі екі қатар дуалмен және ені 30–40 м, тереңдігі 3–4 м ормен қоршалған. Қорғанға кірер қақпалар оңтстік мен батыс жағында. Қала бірнеше рет қайта тұрғызылған. Ең көне кезеңде (б.з.б. 4–3 ғасырлар) төбенің биік жеріне сол жерді мекен еткен [[патша]]лар жерленген 6 оба мен сыртын топырақтан үйген қорған салынған. Оңтүстік жағында жаугершілік кезде паналайтын және обаларды қорғаушылар тұрған бекініс-үйлер болған. Сәл кейінірек б.з.б. 3–2 ғасырларда қам кірпіштен өрілген үлкен сағана және бірнеше мазарлар мен жер асты катакомбалары салынған. Бірақ б.з.б. 2 ғ-да Жаңадария суының тартылуына байланысты қала өз тіршілігін тоқтатқан. Тек б.з. 9–13 ғасырлар аралығында өзен суы толысып, қайта жанданды. Қазба жұмыстары кезінде табылған жерлеу құрылыстары өте ерте заманда тоналған. Қазылған бірінші обаның биіктігі 3,5 м, диаметрі 60 м-ге жуық, ортасындағы диаметрі 30 м-ге жуық үлкен шұңқыры бар. Обаның ортасынан аумағы 7,5×7,5 м, тереңдігі 2,5 м қабір шұңқыры мен оңтүстік жағынан оған кіретін ұзын дәліз (ұзындығы 15 м) табылды. Қабір ішінен жалпақ темір [[семсер]], үш қырлы ұңғылы қола [[жебе]] ұшы, жарты цилиндр тәрізді [[алтын]] бұйым табылды. Бұл заттар обаның көне екендігін, яғни б.з.б. 5–4 ғасырларда салынғанын көрсетеді. Сырт жағынан дәліздің басталар тұсынан орта ғасырларда жерленген 10 адамның [[қабір]]і аршылды. Олар қосымша затсыз көмілген. Сонымен қатар екінші кезеңге жататын үш түрлі жерлеу құрылысы зерттелді. Ең үлкені – қаланың шығыс бөлігі [[қам кірпіш]]тен салынған. Сақталған диаметрі 38,5, биіктігі 8,4 м. Оның іші бір-біріне өтетін дәліздері бар төрт бөлмеге бөлінген. Олардың аумағы бірдей 6×6 м, ұзындығы 10 м, ені 1,7 м. Бөлменің іргелерінен бірқатар алтын әшекей бұйымдар табылды. Олардың ішіндегі бірнеше үш қырлы қола және темір жебе ұштары, темір пышақ, тотығып кеткен қанжарлар мазардың шамамен б.з.б. 4 ғасырдың аяғы немесе б.з.б. 4–3 ғасырлар аралығында салынғанын көрсетеді. Бұл жерде табылған аса бір құнды бұйым ауыр қаруланған жауынгер ([[катафрактарий]]) сауытының бір бөлігі. Осы темір пластиналар арқылы сақ-апасиак жауынгерінің сауытын жаңғыртуға мүмкіндік туды. Зерттелген екінші [[мазар]] кішірек шаршы (19,5×19 м) бейнелі, сыртқы қабырғасының қалыңд. 5–5,5 м, қам кірпіштен соғылған. Табылған темір садақ ұшы мен керамика сынықтары бұл мазардың шамамен б.з.б. 3–2 ғ-ларда салынғанын көрсетеді. Жерлеу құрылыстарының үшінші түрі қаланың нақ ортасындағы үлкен [[оба]]лар арасындағы ашық алаңнан табылды. Жер үстінде диаметрі 18–20 м, тереңдігі 0,5 м-ге жететін таяз шұңқырлар байқалып, соның екеуі зерттелді. Біріншісінде тереңдігі 5 м-ге жуық төртбұрышты қабір шұңқырының шығыс және батыс жағынан катакомбаға ұқсас жерлеу камералары салынып, аузын қам кірпіштермен өріп бекіткен. Ішінен үш адамның сүйегі табылды. Оның бірі белінде белбеуі, оған ілінген ұзын темір семсері мен пышағы бар ер адам, одан әрі іргеге қарай бір әйел және ер адам бірінің үстіне бірі қойылыпты. Бәрі де қымбат бұйымдармен әшекейленіп жерленген. Сондай-ақ оба ішінен тас, алтын моншақтар, жапсырмалар, т.б. табылды. Олардың ең құндысы – жауынгердің бас жағына қойылған керамика ыдыстың бүйіріндегі бес таңбадан тұратын жазу мен шебердің өзіндік белгісі. Бұл жазу [[Сыр]] бойынан табылған б.з.б. 4–2 ғ-лардағы ең көне жазу үлгілерінің бірі. Әлі оқылмаған. Дегенмен, көне соғды және [[Есік обасы]]нан табылған жазуларға ұқсас. Қалған қабірлер түгел тоналған, қабірдегі адам сүйектері мен заттар шашылып қалған. Шірік-Рабат қазбалары [[Тұран ойпаты]]н б.з.б. 1-мыңжылдықта мекендеген сақ, массагет тайпаларының мәдениеті мен шаруашылығының Оңтүстік [[Хорезм]], одан арғы [[Ахемен әулеті]] билеген парсы елдерімен тығыз байланыста өрбіп, аса жоғары деңгейде дамығанын көрсетеді. Қазіргі кезде көп бөлмелі үйдің 300 м2 алаңы аршылған. Қазылған жерден төрт бөлме шықты. Олардан әр түрлі деңгейде хумдар, көзелер, құтылар, сырты мен іші шыны бояумен сырланған ыдыс сынықтары, [[ошақ]], [[тандыр]] және [[ташнау]] табылды. Бұл заттардың жасалу мерзімі шамамен 9–12 ғасырлар.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Қызылорда облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] g6h2mocpkn9ndimetb93mupz1u34hmu 0 32140 3062378 2395255 2022-08-19T16:44:34Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Янгикент |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Қызылорда облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = Жанкент |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 45|lat_min = 36|lat_sec = 45 |lon_dir = E |lon_deg = 61|lon_min = 55|lon_sec = 17 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Янгикент''' – орта ғасырдағы [[қала]]. [[Қызылорда облысы]] [[Қазалы]]ның оңтүстік - батысында 22 км жерде. [[Араб жазбалары]]нда [[ал-Карьятал-Хадиса]] делінсе, [[парсы]]лар оны [[Дих-и Нау]] атаған. 9–11 ғасыларда Янгикент [[Оғыз мемлекеті]]нің астанасы болған. 14 ғасырдың теңгелеріне қарағанда, Янгикент [[Шаһркент]] деп аталды. <ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том</ref><ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref> [[File:KorkytAta Memorial Karmakshi 07.jpg|thumb|right|250px|Йангикенттің орнынан табылған ыдыс-аяқтар. [[:commons:Category:Korkyt Ata Memorial|Қорқыт Ата мемориялы]].]] ==Сілтемелер== * [[Қызылорда]] * [[Араб жазбалары]] == Дереккөздер == <references/> {{wikify}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] {{stub}} 2ie7j542fnjyaa1724umwxz80grwj31 3062384 3062378 2022-08-19T17:09:22Z Ерден Карсыбеков 3744 «[[Жанкент (көне қала орны)]]» дегенге [[Уикипедия:Айдатқыштар|бағыттады]] wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Жанкент (көне қала орны)]] if9wdy25f1gtxs11gadv265mkpjoipl 0 32525 3062437 2933200 2022-08-20T08:43:21Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Жамансор |сурет = [[Сурет:Жамансор.jpg|200px|]] |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 47 |lat_min =47 |lat_sec = 12 |lon_deg = 53 |lon_min = 47 |lon_sec =24 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Қызылқоға ауданы |кестедегі аудан = Қызылқоға ауданы{{!}}Қызылқоға |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Мұқыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 2006<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002472 Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық бірліктеріне өзгерістер енгізу туралы]</ref> |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 443 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Жамансор''' — [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]], [[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл, темір жол бекеті. == Географиялық орны == Аудан орталығы – [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылынан оңтүстікке қарай 120 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 449 адам (240 ер адам және 209 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 443 адамды (218 ер адам және 225 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Транспорты == Елді мекен арқылы [[Атырау]]-[[Қандыағаш]] темір жолы өтеді. {| class="wikitable" |- ! Жамансор ауылы !! Жамансор ауылы |- | [[Сурет:Жамансор ауылы.jpg|орта|250px|]] || [[Сурет:Жамансор. Темір жол маңайы.jpg |орта|250px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылқоға ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қызылқоға ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] ncj3qi7sp6rknm1ezoc228rfxupw9g1 0 43652 3062380 2651009 2022-08-19T16:46:58Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Шауғар |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Түркістан облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 43|lat_min = 14|lat_sec = 28 |lon_dir = E |lon_deg = 68|lon_min = 17|lon_sec = 34 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} [[File:Yasavi city.svg|thumb| alt=A.| ''[[Шавгар қаласының картасы]]''.]] '''Шавгар''' – [[Қазақстан]]да ерте орта ғасырларда болған қала атауы. 10 ғасырдағы араб географтарының деректерінде, ол [[Отырар]] аймағындағы [[Кедер]] қаласынан бір күндік жерде, «Шавгар – бекіністі қала, базар маңында мешіті бар» деп сипатталады. Сол кездің жазбаларында Батыс Шавгармен қатар, Шығыс Шавгар деген қаланың болғандығы айтылады. Шығыс Шавгар [[Ұлы Жібек жолы]] бойындағы [[Тараз]]дан оңтүстік-батысқа қарай 25 км жерге орналасқан, түрік әкімдерінің тұрағы болған. Самани мемлекетінің билеушісі Наср І бен Ахмад (914 – 943) Шығыс Шавгарға жорық жасаған.<ref>[[Қазақ Энциклопедиясы]], 9 том 18 бөлім</ref> == Дереккөздер== <references/> {{stub}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] ob05qayxmr700i865elrh6yfzdgbhrh 0 48788 3062404 2934491 2022-08-19T22:55:24Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Байшонас |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min = 14|lat_sec = 29 |lon_deg =52|lon_min = 56|lon_sec =28 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы |ауданы = Мақат |кестедегі аудан = Мақат ауданы |мекен түрі = ауылдық округ |мекені = Байшонас ауылдық округі |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1925 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 1827 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Байшонас''' — [[Атырау облысы]]ның [[Мақат ауданы]] құрамында болған ауыл (бұрынырақ - кент), [[Байшонас ауылдық округі]]нің орталығы болды. == Орналасуы == [[Атырау]] қаласынан шығысқа қарай 100 км, [[аудан]] орталығы — [[Мақат]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 80 км жерде, шөлді белдемде орналасты<ref name="source1"></ref>. == Тарихы == === Құрылуы және дамуы === Іргесі 1925 жылы мұнай кенін игеруге байланысты қаланған. Орта мектеп, аурухана, наубайхана болды. Тұрғындары аудан және облыс орталықтарымен автомобиль жолы арқылы қатынасқан<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;</ref>. === Таратылуы === Ауыл 2008 жылға дейін кент статусында болған<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002529 Мақат ауданының кейбір кенттерін село санатына жатқызу туралы]</ref>. Кейін Солтүстік Каспий аймағында ірі кен орнының ашылуына байланысты ауыл таратылып, 2013-14 жылдары [[Атырау]] қаласына және [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет ауылына]] көшірілді<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13T0002713 Атырау облысы Мақат ауданының Ескене және Байшонас елді мекендерін тарату туралы]</ref>. == Халқы == 1997 жыл тұрғындар саны 1,8 мың адам болған<ref name="source1"></ref>. Ал 2009 жылғы санақ бойынша ауылда 1827 адам мекендеді<ref>[stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref>. == Өндірісі == Байшонас мұнай өнеркәсібін ұлт меншігіне айналдырғаннан кейін кеңес заманында қатарға қосылған Ембінің алғашқы мұнай кәсіпшілігі болатын. 1938-44 жылдары кәсіпшілік жан-жақты және жедел дамыды; қуаты 600 а.к-лік дизелді электр станциясы, жоғарғы вольтті Байшонас—Ескене электр желісі, Ескене—Байшонас тартабанды темір жолдары т.б. салынды. Соғыс жылдары мұнай өнімінің 20%-ын Байшонас берді, бұған тез қимылдайтын жекеленген ырғалғыштарды қолдана отырып, бірнеше горизонттарды бірден игеруге мүмкіндік беретін сұйықты тездетіп aлу әдісін кеңінен қолдану арқылы қол жет-і. Соғыстан соңғы жылдарда ұңғымаларды, оларға таяу кеңістіктерді қышқылдармен өңдеу (қанықтыру), қопарғыш затпен жару, қойнауқатты [[су|сумен жарғыштау]] т.б. әдістер кеңінен қолданылды. Қазіргі уақытта Байшонас, Қарсақ және Ботахан сияқты пайдаланудағы кенорындар жұмыс істейтін мұнайшылардың тұрағы болды.<ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мақат ауданының таратылған елді мекендері]] [[Санат:2013 жылы таратылған елді мекендер]] s414jevjfh2yiho503uh1l7rb0ci229 0 54743 3062454 3052217 2022-08-20T10:18:30Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Ақжайық ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Махамбет ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 1179 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Ақтұрлан Ертұрлыұлы Ерманов |Әкімдіктің мекенжайы = Ақжайық ауылы, Өтемісұлы көшесі, №33 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Ақжайық ауылдық округі}} '''Ақжайық ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ақжайық (Махамбет ауданы)|Ақжайық]], ''Құмшығанақ'' (2008 жылы Ақжайық ауылының құрамына енгізілді)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002507 Махамбет ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> ауылдары кіреді. Орталығы – Ақжайық ауылы<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref>. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1179 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Махамбет ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Махамбет ауданы ауылдық округтері]] c79c82z72rydyt01lpcjy50rynnd6lz 0 54923 3062448 3059806 2022-08-20T10:02:18Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Көктоғай ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Индер ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Көктоғай (Атырау облысы)|Көктоғай]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 2418 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Мәмбетқали Жолдасқалиұлы Құсайынов |Әкімдіктің мекенжайы = Көктоғай ауылы, Сейфуллин көшесі, №17 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} '''Көктоғай ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамындағы жалғыз елді мекен әрі әкімшілік орталығы — [[Көктоғай (Атырау облысы)|Көктоғай]] ауылы<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref>. Ауылдық округтің құрамына кірген ''Мұқанәлі'' ауылы 2008 жылдан бастап Көктоғай ауылының құрамына енгізілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002505 Индер ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2418 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Әкімдері == * Әзен Өтеу 1994-2011 * Мәмбетқали Құсайынов 2011- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Индер ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Индер ауданы ауылдық округтері]] 9loz9d8cw3z480dvxptxt4sevqjixdq 0 54938 3062442 3052660 2022-08-20T09:18:42Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Есбол ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Индер ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Есбол (Индер ауданы)|Есбол]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 5127 |Санақ жылы = [[2022 жыл|2022]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Абзал Меңдіқұлұлы Рамазанов |Әкімдіктің мекенжайы = Есбол ауылы, Жабаев көшесі, №22 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Есбол ауылдық округі}} '''Есбол ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 2007 жылға дейін ''Кулагино ауылдық округі'' деп аталған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002483 Индер ауданының кейбір әкімшілік-аумақтық бірліктерін қайта атау туралы]</ref> Округ аумағы - 200 472 га. Тұрғын үй саны - 967. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Есбол (Индер ауданы)|Есбол]], [[Ынтымақ (Атырау облысы)|Ынтымақ]] ауылдары кіреді. Орталығы – Есбол ауылы<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref>. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4808 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> [[2022 жыл|2022 жылғы]] ақпарат бойынша округтегі халық саны 5127 адамды құрайды. Оның ішінде қазақтар - 5044, орыстар - 60, татарлар - 4, басқалары - 19.<ref>[https://www.facebook.com/photo/?fbid=1750501108623040&set=pcb.1750501128623038 Есбол ауылдық округі туралы ақпарат]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Индер ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Индер ауданы ауылдық округтері]] t8viu9fdp5ps84tluxqdc7ysvbs10mp 3062443 3062442 2022-08-20T09:20:54Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Есбол ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Индер ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Есбол (Индер ауданы)|Есбол]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 5127 |Санақ жылы = [[2022 жыл|2022]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Абзал Меңдіқұлұлы Рамазанов |Әкімдіктің мекенжайы = Есбол ауылы, Жабаев көшесі, №22 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Есбол ауылдық округі}} '''Есбол ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 2007 жылға дейін ''Кулагино ауылдық округі'' деп аталған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002483 Индер ауданының кейбір әкімшілік-аумақтық бірліктерін қайта атау туралы]</ref> Округ аумағы - 200 472 га. Тұрғын үй саны - 967. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Есбол (Индер ауданы)|Есбол]], [[Ынтымақ (Атырау облысы)|Ынтымақ]], ''Елеусін'' (2008 жылдан бастап Есбол ауылының құрамына енгізілген)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002505 Индер ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> ауылдары кіреді. Орталығы – Есбол ауылы<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref>. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4808 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> [[2022 жыл|2022 жылғы]] ақпарат бойынша округтегі халық саны 5127 адамды құрайды. Оның ішінде қазақтар - 5044, орыстар - 60, татарлар - 4, басқалары - 19.<ref>[https://www.facebook.com/photo/?fbid=1750501108623040&set=pcb.1750501128623038 Есбол ауылдық округі туралы ақпарат]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Индер ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Индер ауданы ауылдық округтері]] q0arnbs9vmpd1rg7sx28jn75lir4kag 0 54957 3062464 2932064 2022-08-20T10:52:19Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Қосшағыл ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Жылыой ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Қосшағыл]] |Енеді = 3 ауыл |Тұрғыны = 4287 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = |Телефон коды = |Пошта индексі = }} '''Қосшағыл ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Жылыой ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Қосшағыл]], [[Қарағай (Атырау облысы)|Қарағай]], [[Тұрғызба (Қосшағыл ауылдық округі)|''Тұрғызба'']], ''Кеңарал'' (2007 жылы таратылған<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002477 Жылыой ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгеріс енгізу туралы]</ref>) ауылдары кіреді. Орталығы – Қосшағыл ауылы<ref>"Қазақ энциклопедиясы", X том</ref>. == Сипаттамасы == Округ батысында [[Жем ауылдық округі]]мен, оңтүстігінде Теңіз кен орнымен, солтүстігінде [[Ақтөбе облысы]]мен шектеседі. Аудан орталығынан 18, облыс орталығынан 242 шақырым жерде орналасқан. Жер бетінің биіктігі теңізге қарай көлбеулене кеми түседі. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 4287 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == 1930-35 жылдары мұнай барлаушылардың, кейін мұнай алаңын игерушілердің келуіне байланысты Қосшағыл поселкесі пайда болды. Әуелі «Поселок І-ой пятилетки» деп аталып, кейіннен Қосшағыл атағы берілді. 1938 жылы бұрынғы Қаңбақты (Жилая Коса) поселкесі Қосшағылға көшіп 1953 жылға дейін аудан орталығы болды.<ref>Жылыой жылнамасы,Энциклопедиялық жинақ, «Өлке» баспасы, 2008 ISBN 9965-742-49-9</ref> == Шаруа қожалығы мен кәсіпкерлік == 40 шаруа қожалығы мен бірнеше жанұялық жеке шаруашылықтар, 19 жеке кәсіпкер жұмыс жасайды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Жылыой ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Жылыой ауданы ауылдық округтері]] ik5y0lmjv5eyg2kak5fa249dublqnwx 0 54991 3062449 3052199 2022-08-20T10:04:15Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Өрлік ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Индер ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Өрлік]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 2741 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Серік Ғабдығапарұлы Сисатов |Әкімдіктің мекенжайы = Өрлік ауылы, Үсенов көшесі, №16 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} '''Өрлік ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Әкімшілік орталығы әрі жалғыз елді мекені – [[Өрлік]] ауылы<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>. Ауылдық округ құрамына кірген ''Жиек'', ''Жұлдыз'' ауылдары 2008 жылдан бастап Өрлік ауылының құрамына енгізілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002505 Индер ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 2741 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Индер ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Индер ауданы ауылдық округтері]] hdyv3op2gxumrk2jn0yfmby6rbkmc9u 0 56314 3062422 3047005 2022-08-20T05:22:51Z Мағыпар 100137 нақтылау wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады *Жалпы саны 4 млн. адам ([[1997]]). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады. *94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. *19 ғасырдың 2-жартысында ұлт болып қалыптасты, *Кашмири тілінде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. *Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. *Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады <ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз == Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} === Сыртқы сілтемелер === * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] l3ccljtw4lcqor8gvcg3o7wanhwk5au 3062423 3062422 2022-08-20T05:25:23Z Мағыпар 100137 нақтылау wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == Кашмири тілінде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. *Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. *Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады == Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз == Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} === Сыртқы сілтемелер === * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] ls0z8cmmu7bns7du0j1avax67pwazci 3062426 3062423 2022-08-20T05:36:31Z Мағыпар 100137 нақтылау wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == Кашмири тілінде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз == Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} === Сыртқы сілтемелер === * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] 19ckuj1dcvldayse3h7kw3q0den2jmu 3062451 3062426 2022-08-20T10:08:25Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз == Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> === Сыртқы сілтемелер === * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] i0ahxah1dvb0vi4ufepgznexeq8qi3b 3062458 3062451 2022-08-20T10:32:10Z Мағыпар 100137 толықтыру wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> === Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз === Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Өмір салты == Кашмирліктердің дәстүрлі баспанасы екі, кейде үш қабатты тастан, кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлер. Бірінші қабаты мал мен ыдыс-аяқ, екіншісі тұрғын үй. Төбесі биік, плитадан, сабаннан, [[жабынқыш]]тан жасалған. Дәстүрлі киімдері - жамылғы шапан "бурка" (мұсылман әйелдерде), ұзын көйлек, шапан (пхирен) және шалбар (ер адамдарда-пижама, әйелдерде — шалварлар); ер адамдар бас киім киеді (үнділер — дөңгелек бас киімдер), әйелдер көбінесе басын дөңгелек бас киімдермен, орамалмен немесе сары жиекпен жабады. Киім - капюшон-"бурка" (мұсылман әйелдері үшін), ұзын көйлек, тербелетін халат (фирен) және шалбар (ерлер үшін - пижама, әйелдер үшін - шалбар). Ерлердің бас киімі - (үнділер дөңгелек қалпақ киеді), әйелдер бастарын дөңгелек қалпақпен, орамалмен немесе саридің жиегімен жабады. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] hq7wuni3bi0tv0d4no1icqhitybb2zb 3062459 3062458 2022-08-20T10:33:35Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ дереккөз wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> === Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз === Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Өмір салты == Кашмирліктердің дәстүрлі баспанасы екі, кейде үш қабатты тастан, кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлер. Бірінші қабаты мал мен ыдыс-аяқ, екіншісі тұрғын үй. Төбесі биік, плитадан, сабаннан, [[жабынқыш]]тан жасалған. Дәстүрлі киімдері - жамылғы шапан "бурка" (мұсылман әйелдерде), ұзын көйлек, шапан (пхирен) және шалбар (ер адамдарда-пижама, әйелдерде — шалварлар); ер адамдар бас киім киеді (үнділер — дөңгелек бас киімдер), әйелдер көбінесе басын дөңгелек бас киімдермен, орамалмен немесе сары жиекпен жабады.<ref>народы мира / Кашмирцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KSHM</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] 4sutuirnml46sxrdfjxkoaa73en1dp5 3062461 3062459 2022-08-20T10:37:29Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> [[Сурет:Ethnic Kashmiri girls in traditional pheran.jpg |нобай|оңға|200px|Дәстүрлі киімдегі кашмир балалары]] Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> === Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз === Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Өмір салты == Кашмирліктердің дәстүрлі баспанасы екі, кейде үш қабатты тастан, кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлер. Бірінші қабаты мал мен ыдыс-аяқ, екіншісі тұрғын үй. Төбесі биік, плитадан, сабаннан, [[жабынқыш]]тан жасалған. Дәстүрлі киімдері - жамылғы шапан "бурка" (мұсылман әйелдерде), ұзын көйлек, шапан (пхирен) және шалбар (ер адамдарда-пижама, әйелдерде — шалварлар); ер адамдар бас киім киеді (үнділер — дөңгелек бас киімдер), әйелдер көбінесе басын дөңгелек бас киімдермен, орамалмен немесе сары жиекпен жабады.<ref>народы мира / Кашмирцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KSHM</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] nk3bhfqig3ei4xjeb520mf5yq6oz0u2 3062465 3062461 2022-08-20T10:59:29Z Мағыпар 100137 /* Тарихы */ сурет қою wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> [[Сурет:Ethnic Kashmiri girls in traditional pheran.jpg |нобай|оңға|200px|Дәстүрлі киімдегі кашмир балалары]] Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> === Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз === Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} [[Сурет:Kashmiri man with his grand son.jpg |нобай|оңға|200px|Кашмирлік қарт немересімен]] Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Өмір салты == Кашмирліктердің дәстүрлі баспанасы екі, кейде үш қабатты тастан, кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлер. Бірінші қабаты мал мен ыдыс-аяқ, екіншісі тұрғын үй. Төбесі биік, плитадан, сабаннан, [[жабынқыш]]тан жасалған. Дәстүрлі киімдері - жамылғы шапан "бурка" (мұсылман әйелдерде), ұзын көйлек, шапан (пхирен) және шалбар (ер адамдарда-пижама, әйелдерде — шалварлар); ер адамдар бас киім киеді (үнділер — дөңгелек бас киімдер), әйелдер көбінесе басын дөңгелек бас киімдермен, орамалмен немесе сары жиекпен жабады.<ref>народы мира / Кашмирцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KSHM</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] 9c7p37nhdacpj3igjmex8dfw45tp4vg 3062466 3062465 2022-08-20T11:35:21Z Мағыпар 100137 сурет қою wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> [[Сурет:Ethnic Kashmiri girls in traditional pheran.jpg |нобай|оңға|200px|Дәстүрлі киімдегі кашмир балалары]] Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> === Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз === Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} [[Сурет:Fishermen of Kashmir.jpg|нобай|оңға|200px|Кашмир балықшылары]] Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> == Кәсібі == [[Сурет:Kashmiri man with his grand son.jpg |нобай|оңға|200px|Кашмирлік қарт немересімен]] Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Өмір салты == Кашмирліктердің дәстүрлі баспанасы екі, кейде үш қабатты тастан, кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлер. Бірінші қабаты мал мен ыдыс-аяқ, екіншісі тұрғын үй. Төбесі биік, плитадан, сабаннан, [[жабынқыш]]тан жасалған. Дәстүрлі киімдері - жамылғы шапан "бурка" (мұсылман әйелдерде), ұзын көйлек, шапан (пхирен) және шалбар (ер адамдарда-пижама, әйелдерде — шалварлар); ер адамдар бас киім киеді (үнділер — дөңгелек бас киімдер), әйелдер көбінесе басын дөңгелек бас киімдермен, орамалмен немесе сары жиекпен жабады.<ref>народы мира / Кашмирцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KSHM</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Халықтар]] [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] 9w35g2ohoeyn0545hxdpvi1fs3pu98n 3062467 3062466 2022-08-20T11:35:40Z Мағыпар 100137 «[[Санат:Халықтар|Халықтар]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Халық |атауы = Кашмирліктер |сурет = [[File:Kashmiri people early 1900.jpg|300px]] |сурет тақырыбы = Кашмир тұрғындары |саны = 4 611 000 (1997) |аймақ1 = [[Үндістан]] |саны1 = 5 557 698 (2001) |түсініктемелер1 = |аймақ2 = [[Пәкістан]] |саны2 = 105 000 (1993) |түсініктемелер2 = |аймақ3 = [[Ұлыбритания]] |саны3 = 115 000 |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = кашмири |діні = [[Ислам]], [[Индуизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Кашмирліктер'''(кашм. कश्मीरी / کشمیری) — [[Үндістан]]дағы халық, Джамму және Кашмир штатының негізгі халқы.<ref>Кашмирцы https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D1%8B</ref> Кашмирлер Қытайда Ақсай-Чин үстіртінде де тұрады. Жалпы саны 4 млн. адам (1997). Еуропа нәсілдің солтстік үндістандық тобына жатады.<ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том</ref> == Тілі == [[Кашмири тілі]]нде сөйлейді. Қала тұрғындарының арасында хинди, урду, панджави тілдері де кең тараған. Кашмири тілінде фольклор мен жазба әдебиеті дамыған. Балаларын урду, ағылшын тілдерінде көбірек оқытады. === Тілдік/терминдік ұқсастықтары === [[Кашмир]]лік атаулардың көне [[еврей]] сөздеріне ұқсайтыны да осы теорияны қуаттайды. Кашмир атауы жергілікті тілде «Кашир» делінеді, бұл еврейдің (ивритше: כשיר‎) «Кашир» сөзінен шыққан, «Шам (Сирия) секілді» деген мағынаны білдіреді.<ref name=ahmad/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=h-LE5FIUgdYC |page=204 |plainurl=yes }} |title=The Hindu Civilisation: A Miracle of History|first= Shashi |last=Bhushan Sahai |publisher= Gyan Publishing House|year=2010|isbn= 8121210410}}</ref> Жоғалған он ру мекен еткен Кашмир алқабы, жергілікті тілде «Бағ-е-Сулейман» (Сүлейменнің бағы) деп айтылады. [[Кашмир]] мен көне [[Израиль]] арасындағы байланыс, «Мұсының қабірі», «Сүлейменнің тағы» деген кашмирлік атаулармен де қуатталады. Сондай-ақ Кашмирлік аңыз бойынша, еврей халқының 40 жыл жер кезушілігі Таяу Шығыстан Кашмирге дейінгі жерлерді қамтыған, және де Кашмир жері нағыз Киелі мекен болып есептеледі.<ref name=child/> [[Сурет:Ethnic Kashmiri girls in traditional pheran.jpg |нобай|оңға|200px|Дәстүрлі киімдегі кашмир балалары]] Шамамен 350-ден астам Кашмирдің жер-су атаулары көне Шам жерлерінің атауларына ұқсайды. Мысалға: ''Бетпур'' (ивритше «Бет Пеор»)<ref name=yoga>{{cite book |url={{Google books |id=rpamu1q0vxEC |page=92 |plainurl=yes }} |title=Yoga and the Portal |first=Swami |last=Harinanda|publisher= Jai Dee Marketing |isbn= 0978142950}}</ref><br /> ''Наво'' тауы (ивритше «Небу» тауы)<ref name=yoga/><br /> ''Фасги'' тауы (ивритше «Писгах» тауы)<ref name=ency>{{cite book |url={{Google books |id=UDUOAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Encyclopedia Judaica: Ja–Kas |first1=Fred |last1=Skolnick |first2=Michael |last2=Berenbaum |authorlink2=Michael Berenbaum |publisher=Macmillan Reference USA |year=2007|edition=2nd |isbn=0028659392|page=822}}</ref><ref name=herzl>{{cite journal |url={{Google books |id=d34MAQAAMAAJ |plainurl=yes }} |title=Midstream |journal=Midstream |volume=40|page=20|publisher=Theodor Herzl Foundation|year=1994 |accessdate=28 қазан 2012}}</ref><br /> ''Мамре'' (ивритше «Мамре»)<ref name=ency/><ref name=herzl/><br /> ''Амариа'' (ивритше «Амариа»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Бирсу'' (ивритше «Бирша»){{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}}<br /> ''Харвон'' (ивритше «Харан») және т.с.с.{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} [[Кашмир]] мен [[Израиль]] арасындағы байланыс тілдік ұқсастықта жақсы көрініс тапқан. Кашмирлік тіл [[Үндістан]]ның басқа [[санскрит]]тік тілдерінен қатты өзгешеледі. Кашмир привинциясының тілі [[иврит]] тілінің ықпалымен дамығаны жайында ғалым Әбдул Ахад Азад былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмир тілі көне еврей тілінен бастау алады. Аңыз бойынша, ерте замандарда бұл жерлерге жебірей рулары қоныс тепкен, келе-келе олардың тілдері қазіргі кашмир тіліне айналған. Иврит тілінде кашмир тілімен анық байланысы бар көптеген сөздерді кездестіруге болады».<ref>Abdul Ahad Azad, Kashmiri Zaban Aur Shairi, том 1, стр. 10 (Jammu and Kashmir Cultural Aсademy)</ref> }} == Діні == 94%-ы ислам дінін ұстанады. Қалғандары – индуистер. == Тарихы == XVI-XVIII ғасырларда [[Иран]], [[Ауғанстан]] және Орта Азия мұсылман билеушілерінің жаулап алу соғыстары кезінде кашмирлер [[ислам]]ға бет бұрды, негізінен ассимиляцияланды. 1947 жылы [[Джамму]] және [[Кашмир]] штаты құрылып, кашмирліктердің ұлттық бірігу процестері күшейді.<ref>КАШМИРЦЫ http://www.endia.ru/kashmirtsy.php</ref> === Кашмирліктердің Исраилдің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз === Кашмирліктердің [[Исраил]]дің жоғалған руларынан шыққаны жайындағы аңыз бойынша, солтүстік [[Үндістан]] мен [[Пәкістан]]ды мекен еткен кашмир халқы [[Исраил]]дің жоғалған он руының тікелей ұрпақтары делінеді. Бұл жайында алғаш, 11-ші ғасырдың әйгілі парсылық мұсылман ғұламасы [[Әбу Райхан Әл-Бируни]] сөз еткен. Оның айтуы бойынша, бұрындары кашмирліктер өз жеріне [[еврей]]лерден басқа ешкімді кіргізбеген екен.<ref name=virtual>{{cite web |url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html |title=Kashmir |year=2012 |accessdate=28 қазан 2012 |work=Jewish Virtual Library}}</ref> 17-ші ғасырда өмір сүрген француз дәрігері Франсуа Бернье мен сэр Френсис Юнгасбэнд 1800-ші жылдары сол өлкені зерттеген. Олар кашмирліктер мен еврейлердің ерекше физиономиялық ұқсастықтарын жазған<ref name=virtual/><ref>{{cite book |url={{Google books |id=DGO0qkqA2X0C |page=37 |plainurl=yes }} |title=Kashmir, The Untold Story |first= Humra |last=Quraishi|publisher=Penguin Books India |year=2004 |isbn=0143030876|page=37}}</ref>, әсіресе «түр әлпеттері, қырлы танау және бас формаларының ұқсастығы» жайында.<ref name=solve>{{cite book |url={{Google books |id=ChbvL5i0O7YC |page=107 |plainurl=yes }} |title=Solving Kashmir |first= Mohan C. |last=Bhandari |year=2006 |publisher=Lancer Publishers |isbn= 8170621259 |page=107}}</ref><ref name=child>{{cite book |url={{Google books |id=rjpISIxkOmEC |page=271 |plainurl=yes }} |title=Lost Cities of China, Central Asia and India|first=David Hatcher |last=Childress |authorlink=David Hatcher Childress|publisher=Adventures Unlimited Press|year=1991 |edition=3rd |isbn=0932813070|page=271}}</ref><ref>{{cite book |url={{Google books |id=1eMfzTBcXcYC |page=16 |plainurl=yes }} |page=16 |title=Culture and Political History of Kashmir |volume=1 |first=P. N. K |last=Bamzai |year=M.D. Publications Pvt. Ltd.|year=1994|isbn=818588031X}}</ref> Егер бір халықтың түр пішіндері басқа халыққа ұқсайтыны көрсеткіш болып саналса, онда еврейлік түр пішіні бар кашмирліктерді<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"],youtube.com</ref>, күмәнсіз, [[еврей]] халқынан шыққан деп есептеуге болады деген Бернье.<ref>Jesus in India, Islam International Publications Ltd, р147</ref> Ал А.К. Джонстонның Жағрафиялық Сөздігінің 250-ші бетінде, «Кашмир» делінген тарауда былай жазылған: {{Quotation| «Жергілікті адамдардың бойлары ұзын, дене бітімі шымыр, түрлері ер мінезді; әйелдері жақсы үйлейкен, көрікті; қыр танаулы, олардың сырт келбеттері еврейлерге ұқсайды».<ref>Dictionary of Geography. Descriptive, Physical. Statistical. And Historical. Forming a Complete General Gazetteer of the World. By Alex. Keith Johnston, F.R.S.E., F.R.G.S., F.G.S.. Second Edition, thoroughly revised and corrected (Longman, Brown, Green, and Longmans, London {1855} MDCCLV). Page 250 (Under word 'Cashmere')</ref>}} [[Сурет:Fishermen of Kashmir.jpg|нобай|оңға|200px|Кашмир балықшылары]] Хөлгер Кёрстен атты саяхатшы ғалым былай деп жазады: {{Quotation| «Кашмирдің тұрғындары Үндістанның басқа тұрғындарынан қатты ерекшеледі. Олардың сыртқы пішіндер, түр әлпеттері, тұрмыс салты, мінезқұлықтары, моральдық ұстанымдары, киімдері, тілдері, қылықтары, әдеттері, дәстүрлері – бұның барлығы олардың израилдіктерден шыққаның растайды».{{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} }} Х. Кёрстен өз еңбегінде кашмирліктердің көптеген жер-су атаулары, басқа да тұрмыстық терминдері еврей тілінен шыққанына дәлелдер келтіреді. Тағы бір қызық дерек бойынша: "''Кашмир тұрғындарының басым көпшілігі пісірілген балықты жақсы көреді, олар оны «фари» деп атайды екен, кезінде Мысыр елінен шыққан оқиғаның естелігі ретінде. «Мысырдағы тегін балықты айтсаңшы! Қияр мен қарбыз, жуа, пияз әрі сарымсақ дегендерді айтсаңшы!» (Руларды санау, 11:5)''" {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} Кашмирдегі ескі зираттардың көпшілігі яһудилік дәстүрге сай шығыстан батысқа бағытталған, ал мұсылмандық дәстүр бойынша зираттар міндетті түрде солтүстіктен оңтүстікке бағытталады. [[Кашмир]]дің Харвон, Райпур, Саид Бладур Сахиб, Кукар Нағхе, Ауантипур секілді жерлерде осындай зираттар көптеп кездеседі. {{sfn|"Иисус жил в Индии", Десят затерянных племен Израиля. стр. 88-90, Изд.: Эннеагон Пресс Москва 2007}} 1899 жылы [[Ахмадия Мұсылман Жамағаты]]ның негізін құрған [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің жасаған мәлімдемесі бойынша, [[Иса пайғамбар]] айқыштағы өлімнен аман қалып, [[Исраил]] халқының жоғалған руларын іздеп, оларға ізгі хабарын жеткізу үшін Кашмирге барған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/wp-content/uploads/sites/8/2015/05/Iisus-Hristos-byl-spasyon-ot-gibeli-na-kreste.pdf Иисус Христос был спасён от гибели на кресте.] Исламская Международная Публикация 2008</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=KbSv5ac9LXE "Иисус в Кашмире"], Films Division шығарған деректі фильм, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=n5lkZmxRbk0 "Вознесся ли Иисус на небеса? (фильм Би-би-си)"], ВВС шығарған деректі фильм, youtube.com</ref> Ғұләм Ахмедтің айтуы бойынша, Иса пайғамбар [[Кашмир]]де өмір сүрген, үйленіп балалы болған, және 120 жасында өмірден өтіп, [[Розабал кесенесі|Сринигарда жерленген]].<ref name=child/><ref name=ahmad>{{cite book |url={{Google books |id=6qo9AAAAIAAJ |page=134 |plainurl=yes }} |title=Invitation to Ahmadiyyat: Being a Statement of Beliefs, a Rationale of Claims, and an Invitation, on Behalf of the Ahmadiyya Movement for the Propagation and Rejuvenation of Islam |first=Bashīruddīn Maḥmūd |last=Aḥmad |publisher=Routledge|year=1980|isbn=0710001193|pages=134–135}}</ref><ref>{{cite book|url={{Google books |id=H6R0CSdZCH0C |page=384 |plainurl=yes }} |title=A Companion to Under the Volcano |first1=Chris |last1=Ackerley|first2=Lawrence Jon |last2=Clipper|pages=385–386|publisher=UBC Press |year=1984 |isbn=0774801999}}</ref> == Кәсібі == [[Сурет:Kashmiri man with his grand son.jpg |нобай|оңға|200px|Кашмирлік қарт немересімен]] Негізгі кәсіптері – көп салалы ауыл шарушылығы. [[Күріш]], [[жүгері]], бидай, көкөніс пен жеміс-жидек егеді. Бал арасын, жібек құртын өсіреді. Таулы жерде тұратындар мал шарушылығымен (қой, ешкі) айналысады. Жүннен орамал, кілем тоқу, ағаштан өрнек ою, түрлі бұйымдар жасау, темір ұсталығы, зергерлік өнері дамыған. Жерсіз және жері аз шаруалар ірі жер иелерінен жерді жалға алып күнелтеді. Кейде сырт өлкелерге барып жалданып еңбек етеді. == Өмір салты == Кашмирліктердің дәстүрлі баспанасы екі, кейде үш қабатты тастан, кірпіштен немесе ағаштан жасалған үйлер. Бірінші қабаты мал мен ыдыс-аяқ, екіншісі тұрғын үй. Төбесі биік, плитадан, сабаннан, [[жабынқыш]]тан жасалған. Дәстүрлі киімдері - жамылғы шапан "бурка" (мұсылман әйелдерде), ұзын көйлек, шапан (пхирен) және шалбар (ер адамдарда-пижама, әйелдерде — шалварлар); ер адамдар бас киім киеді (үнділер — дөңгелек бас киімдер), әйелдер көбінесе басын дөңгелек бас киімдермен, орамалмен немесе сары жиекпен жабады.<ref>народы мира / Кашмирцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=KSHM</ref> == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.e-reading.club/chapter.php/146071/6/Hassnaiin_-_V_poiskah_istoricheskogo_Iisusa.html "Племя Израилево в Кашмире"] (Кашмирдегі израильдік рулар) * [http://cyclowiki.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D0%BE_%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%85%D0%BE%D0%B6%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%BA%D0%B0%D1%88%D0%BC%D0%B8%D1%80%D1%86%D0%B5%D0%B2 "Теория о еврейском происхождении кашмирцев"] (Кашмирліктердің жебірейлерден шыққаны жайындағы теория) * [https://www.youtube.com/watch?v=PqDrFk49Vkc Видео: "Народы Кашмира потомки пропавших Колен Израиля"] (Видео: Кашмирдің халықтары жоғалған Исраил руларының ұрпақтары) * [http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0011_0_10803.html "Kashmir". Jewish Virtual Library"] ("Кашмир". Еврейлік виртуалды кітапхана) ==Дереккөздер:== <references/> {{Әлем халықтары}} [[Санат:Үндістан этникалық топтары]] [[Санат:Семит халықтары]] [[Санат:Еврейлер]] 6yifzauxxt0e03gcf6ce07cmpuxt9g9 0 59702 3062343 2981220 2022-08-19T13:39:57Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Дереккөздер */[[Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері]] wikitext text/x-wiki {{Мемлекеттік қайраткер | Қазақша есімі = Абылхан Машани | Шынайы есімі = | Суреті = | Сурет ені = | Атауы = | Титулы = [[ Қазақстанның ірі қалаларының әкімдері ‎ |Жаңаөзен қаласының əкімі]] | Реті = | Ту = Emblem_Zhanaozen.jpeg | Ту2 = | Басқара бастады = [[1995]] | Басқаруын аяқтады = [[желтоқсан]] [[1999]] | Ізашары = [[Ибраһим Мұрасұлы Мұрасов]] | Ізбасары =[[Жалғас Бисалыұлы Бабаханов]] | Президент = [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаев]] | Премьер = | Титулы_2 = | Ту_2 = | Ту2_2 = | Реті_2 = | Басқара бастады_2 = | Басқаруын аяқтады_2 = | Ізашары_2 = | Ізбасары_2 = | Премьер_2 = | Титулы_3 = | Ту_3 = | Ту2_3 = | Реті_3 = | Басқара бастады_3 = | Басқаруын аяқтады_3 = | Ізашары_3 = | Ізбасары_3 = | Премьер_3 = | Титулы_4 = | Ту_4 = | Ту2_4 = | Реті_4 = | Басқара бастады_4 = | Басқаруын аяқтады_4 = | Ізашары_4 = | Ізбасары_4 = | Туған күні = 30.12.1954 | Туған жері = [[Бяшинджибент|Равнина]], [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түркімен КСР]], [[КСРО]] | Қайтыс болған күні = | Қайтыс болған жері = | Жерленді = | Діні = | Әкесі = | Анасы = | Жұбайы = | Балалары = | Мамандығы = тау-кен инженері | Партиясы = «[[Нұр Отан]]» ХДП | Білімі = [[ҚР Президенті жанындағы мемлекеттік қызмет академиясы]]<br>[[Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті|В.И. Ленин атындағы Қазақ политехникалық институты]] | Әскер түрі = | Қолтаңбасы = | Сайты = | Commons = | Марапаттары = {{Құрмет ордені}} }} '''Абылхан Машани''' ([[30 желтоқсан]] [[1954 жыл]], [[Түрікмен Кеңестік Социалистік Республикасы|Түрікмен КСР]], Байрамалы ауданы, Равнина ауылында туған) — бұрынғы Жаңаөзен қаласының әкімі, мұнайшы. == Білімі == * [[Қазақ ПТИ]] (қазіргі [[ҚазҰТУ]]) институтын (1977), [[Қазақстан Республикасының Президенті|ҚР Президенті]] жанындағы мемлекеттік қызмет академиясын бітірген ([[2000]]). == Өмірбаяны == * [[1977]] – [[1995]] жылдары «Өзенмұнай» өндіру басқармасында оператор, бөлім бастығының орынбасары. * [[1985]] – [[1995]] жылдары [[Жаңаөзен қаласы]] партия комитетінің бөлім меңгерушісі, атқару комитеті төрағасы, Түпқараған аудан әкімшігілінің басшысы. * [[1995]] – [[1999]] жылдары Жаңаөзен қаласының әкімі. * [[2000]] – [[2002]] жылдары [[депутат]], [[экономика]], [[қаржы]] және [[бюджет комитеті]]нің мүшесі. * [[2006]] жылдан «[[Құрманғазы Петролеум]]» [[ЖШС|ЖШС-нің]] бас директорының жұртшылық және мемлекеттік органдармен байланыс жөніндегі кеңесшісі. == Марапаттары == * «Құрмет» орденімен ([[2005]]), т.б. бірнеше мерекелік медальдармен марапатталған.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007</ref> <ref>«Қазақ Совет энциклопедиясы» (12 томдық), Алматы, 1972 – 1978;</ref> <ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;</ref> <ref>«Қазақ тілі» энциклопедиясы, Алматы, 1998;</ref> <ref>«Атырау» энциклопедиясы, Алматы, 2000;</ref> <ref>«Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001;</ref> <ref>«Қазақ өнері» энциклопедиясы, Алматы, 2002;</ref> <ref>«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;</ref> <ref>«Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары», Алматы, 2006;</ref> <ref>«Красная книга Казахстана», Алматы, 2006;</ref> <ref>«Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006;</ref> <ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007.</ref> <ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Жаңаөзен әкімдері]] [[Санат:Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті түлектері]] {{Stub}} 00g0d4xbf2f5e4e9q8chs51wx6wp1ch 0 59904 3062360 2438051 2022-08-19T15:39:47Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Айтмұханов Қуантқан''' ([[1947]] жылы туған, [[Маңғыстау облысы]], Ортаеспе ауылы) – [[құрылысшы-инженер]]. [[Қарағанды]] политехникалық институтын (қазіргі [[ҚарМУ]]) бітірген (1975). *1967-1968 жылдары - [[Маңғышлақ]] өндірістік автотресі автокөлік басқармасында жүргізуші. *1976-1980 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен [[технологиялық көлік]] басқармасы автотрактор колоннасының бастығы, «Маңғышлақмұнайгазқұрылыс» тресі автокөлік кеңсесінде учаске бастығы. *1980-1986 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен технологиялық көлік басқармасында автоколонна бастығы, жөндеу-механикалық шеберханасының бастығы, басқарма бастығының орынбасары, бас инженер. *1986-1987 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тресі механикаландырылған жүмыстар басқармасының бастығы. *1987-1990 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тампонаждық басқарма бастығының орынбасары. *1990-1995 жылдары - [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау облыстық]] Мемтаукентехбақылау инспекторы. *1995 жылы - [[Өзенмұнайгаз|«Өзенмұнайгаз»]] ӨБ арнайы [[техника]] және технологиялық көлік басқармасының бастығы. *1995-2004 жылдары - «Өзенмұнайгаз» ААҚ №3 үңғымаларға қызмет көрсету Басқармасының директоры. *2004 жылдан - [[ҚазМұнайГаз|«ҚазМұнайГаз»]] БӨ» АҚ «Өзенмұнайгаз» ӨФ №3 ұңғымаларға қызмет көрсету басқармасының бастығы.<ref>Маңғыстау энциклопедиясы, 4том</ref><ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1947 жылы туғандар]] 6n2gmyj6n75mom1f9i2rw9pbfz2qveq 3062363 3062360 2022-08-19T15:42:49Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki '''Айтмұханов Қуантқан''' ([[1947]] жылы туған, [[Маңғыстау облысы]], Ортаеспе ауылы) – [[құрылысшы-инженер]]. [[Қарағанды]] политехникалық институтын (қазіргі [[ҚарМУ]]) бітірген (1975). *1967-1968 жылдары - [[Маңғышлақ]] өндірістік автотресі автокөлік басқармасында жүргізуші. *1976-1980 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен [[технологиялық көлік]] басқармасы автотрактор колоннасының бастығы, «Маңғышлақмұнайгазқұрылыс» тресі автокөлік кеңсесінде учаске бастығы. *1980-1986 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен технологиялық көлік басқармасында автоколонна бастығы, жөндеу-механикалық шеберханасының бастығы, басқарма бастығының орынбасары, бас инженер. *1986-1987 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тресі механикаландырылған жүмыстар басқармасының бастығы. *1987-1990 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тампонаждық басқарма бастығының орынбасары. *1990-1995 жылдары - [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау облыстық]] Мемтаукентехбақылау инспекторы. *1995 жылы - [[Өзенмұнайгаз|«Өзенмұнайгаз»]] ӨБ арнайы [[техника]] және технологиялық көлік басқармасының бастығы. *1995-2004 жылдары - «Өзенмұнайгаз» ААҚ №3 үңғымаларға қызмет көрсету Басқармасының директоры. *2004 жылдан - [[ҚазМұнайГаз|«ҚазМұнайГаз»]] БӨ» АҚ «Өзенмұнайгаз» ӨФ №3 ұңғымаларға қызмет көрсету басқармасының бастығы.<ref>Маңғыстау энциклопедиясы, 4том</ref><ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1947 жылы туғандар]] [[Санат:Қазақстан мұнайшылары]] fdfa3t53r75h4y46t7eqxsiy5r4tv0m 3062434 3062363 2022-08-20T08:32:54Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Дереккөздер */[[Санат:Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті түлектері]] wikitext text/x-wiki '''Айтмұханов Қуантқан''' ([[1947]] жылы туған, [[Маңғыстау облысы]], Ортаеспе ауылы) – [[құрылысшы-инженер]]. [[Қарағанды]] политехникалық институтын (қазіргі [[ҚарМУ]]) бітірген (1975). *1967-1968 жылдары - [[Маңғышлақ]] өндірістік автотресі автокөлік басқармасында жүргізуші. *1976-1980 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен [[технологиялық көлік]] басқармасы автотрактор колоннасының бастығы, «Маңғышлақмұнайгазқұрылыс» тресі автокөлік кеңсесінде учаске бастығы. *1980-1986 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен технологиялық көлік басқармасында автоколонна бастығы, жөндеу-механикалық шеберханасының бастығы, басқарма бастығының орынбасары, бас инженер. *1986-1987 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тресі механикаландырылған жүмыстар басқармасының бастығы. *1987-1990 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тампонаждық басқарма бастығының орынбасары. *1990-1995 жылдары - [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау облыстық]] Мемтаукентехбақылау инспекторы. *1995 жылы - [[Өзенмұнайгаз|«Өзенмұнайгаз»]] ӨБ арнайы [[техника]] және технологиялық көлік басқармасының бастығы. *1995-2004 жылдары - «Өзенмұнайгаз» ААҚ №3 үңғымаларға қызмет көрсету Басқармасының директоры. *2004 жылдан - [[ҚазМұнайГаз|«ҚазМұнайГаз»]] БӨ» АҚ «Өзенмұнайгаз» ӨФ №3 ұңғымаларға қызмет көрсету басқармасының бастығы.<ref>Маңғыстау энциклопедиясы, 4том</ref><ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1947 жылы туғандар]] [[Санат:Қазақстан мұнайшылары]] [[Санат:Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті түлектері]] 3tsb6zl8haquhteuqouu96j1j5brhvg 3062435 3062434 2022-08-20T08:36:56Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 /* Дереккөздер */[[Санат:Маңғыстау ауданында туғандар]] wikitext text/x-wiki '''Айтмұханов Қуантқан''' ([[1947]] жылы туған, [[Маңғыстау облысы]], Ортаеспе ауылы) – [[құрылысшы-инженер]]. [[Қарағанды]] политехникалық институтын (қазіргі [[ҚарМУ]]) бітірген (1975). *1967-1968 жылдары - [[Маңғышлақ]] өндірістік автотресі автокөлік басқармасында жүргізуші. *1976-1980 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен [[технологиялық көлік]] басқармасы автотрактор колоннасының бастығы, «Маңғышлақмұнайгазқұрылыс» тресі автокөлік кеңсесінде учаске бастығы. *1980-1986 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен технологиялық көлік басқармасында автоколонна бастығы, жөндеу-механикалық шеберханасының бастығы, басқарма бастығының орынбасары, бас инженер. *1986-1987 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тресі механикаландырылған жүмыстар басқармасының бастығы. *1987-1990 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тампонаждық басқарма бастығының орынбасары. *1990-1995 жылдары - [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау облыстық]] Мемтаукентехбақылау инспекторы. *1995 жылы - [[Өзенмұнайгаз|«Өзенмұнайгаз»]] ӨБ арнайы [[техника]] және технологиялық көлік басқармасының бастығы. *1995-2004 жылдары - «Өзенмұнайгаз» ААҚ №3 үңғымаларға қызмет көрсету Басқармасының директоры. *2004 жылдан - [[ҚазМұнайГаз|«ҚазМұнайГаз»]] БӨ» АҚ «Өзенмұнайгаз» ӨФ №3 ұңғымаларға қызмет көрсету басқармасының бастығы.<ref>Маңғыстау энциклопедиясы, 4том</ref><ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1947 жылы туғандар]] [[Санат:Қазақстан мұнайшылары]] [[Санат:Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті түлектері]] [[Санат:Маңғыстау ауданында туғандар]] 4z9p5py9ycn0p5dn3mnldwikjxmu2ob 0 75587 3062340 3062288 2022-08-19T13:29:19Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 Санаттар wikitext text/x-wiki [[Сурет:Караев жаумбай.jpg|нобай]] Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы (10 мамыр 1956 ж. туған., Сам-2 ауылы, Маңғыстау облысы, ҚазКСР)-білім беру жүйесін ақпараттандыру және оптимальжы басқару (математикалық кибернетика) саласындағы қазақстандық ғалым, физика – математика ғылымдарының кандидаты (1985ж.), педагогика ғылымдарының докторы (1995ж.), профессор (1996ж.). Акмеология ғылымдары академиясының корр.-мүшесі (Санкт-Петербург қ., 1995ж.), ХПБА академигі (Мәскеу қ. 2004ж.), ҚР ПҒА академигі (Алматы қ., 2015ж.) == Өмірбаяны == Жауымбай Амантұрлыұлы 1956 жылы 10 мамырда дүниеге келген. 1978 жылы [[Атырау мемлекеттік университеті|Гурьев педагогика институтының]] физика-математика факультетін үздік бітірген. 1978-1979 жылдары МГПИ матанализ кафедрасының оқытушысы болып жұмыс істеді. 1980-1982 жылдары ҚазКСР ҒА математика және механика институтында стажер-зерттеуші болды. 1982-1985 жылдары ҚазКСР ҒА ММИ аспирантурасында оқыды. 1985-1986 жылдары МГПИ аға оқытушысы болып жұмыс істеді. 1986-1989 жылдары Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ информатика бөлімінің меңгерушісі. 1989-1992 жылдары Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ директорының ғылым жөніндегі орынбасары. 1992-1998 жылдары Алматы қалалық біліктілікті арттыру институтының директоры. 1998-1999 ж. Ы.Алтынсарин ат. ҚБА-ның 1-ші вице-президенті. 1999-2000 жылдары-ҚР БҒМ Білім комитеті төрағасының орынбасары. 2000-2003 жылдары-ҚР БҒМ жалпы орта білім департаментінің директоры. 2003-2007 жылдары ҚазМемҚызПИ-де проректор қызметін атқарды. 2007-2010 жылдары Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары қызметін атқарды. 2010-2012 жылдары "Нұр Отан"ХДП Маңғыстау филиалы төрағасының 1-орынбасары. 2012 жылы 14 маусымнан 30 қыркүйекке дейін ҚР Білім және ғылым министрінің кеңесшісі. 2012-2021 жылдары "Өрлеу "БАҰО" АҚ Басқарма төрағасының 1-орынбасары. 2021 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін Ы.Алтынсарин ат. ҰБА бас ғылыми қызметкері == Марапаттар == * "Қазақстан Республикасының Білім беру ісінің үздігі" (1994 ж.), * Ы.Алтынсарин (2006 ж.), * "Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін" (2016 ж.) төсбелгі, * "[[Құрмет ордені|Құрмет]]" ордені (2011 ж.), мерекелік медальдары == Жарияланымдар == 4 монография, 2 оқулық, 5 әдістемелік құрал, 150-ден астам ғылыми мақала, "үш өлшемді әдістемелік оқыту жүйесі"Педагогикалық технологиясының авторы. Оның жетекшілігімен 2 докторлық және 15 кандидаттық диссертациялар қорғалған. == Ғылыми қызметі == Ж.А. Қараевтың ғылыми қызметі 1982 жылы ҚазССР ҒА ММИ аспирантурасына түсуден басталды. 1985 жылы "Параболалық типтегі сызықтық жүктелген теңдеулердің коэффициенттерімен оптимальды басқару мәселелері" тақырыбында кандидаттық диссертация қорғады. Ол алғаш рет жүктелген параболалық теңдеулермен сипатталған оңтайлы басқару мәселесін зерттеді. Ж.Караев Соболев кеңістігіндегі Математикалық физика теңдеуінің жаңа түрінің шектік есебінің жалпыланған шешімінің болуы мен бірегейлігі туралы теореманы дәлелдеді. Қарастырылып отырған мәселенің оңтайлылығының қажетті және жеткілікті шарттарын теоремалар түрінде негіздеді. Алынған ғылыми нәтижелер жылу процестерін оңтайлы басқару, мелиорация және экология мәселелерін шешуде маңызды қолданбалы мәндерге ие. Ж.Қараев зерттелетін мәселені сандық әдіспен шешу алгоритмін әзірледі. 1986 жылы ҚазССР Білім беру министрлігі Ж.Қараевты Ы.Алтынсарин ат. ПҒҒЗИ-ға қайта бөліп, информатика бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындады. "Мектеп оқушыларын компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз ету" Бүкілодақтық жобасын ҚазКСР-да іске асыру мақсатында информатика және ЕТ оқыту әдістемесі бөлімі құрылды. Бөлімнің жұмысына тікелей ҚазКСР оқу-ағарту министрлігі жетекшілік етті (1986-1988жж.) Ж. Қараевтың педагогика ғылымы саласындағы ғылыми жетістіктері осы жылдары мынадай нәтижелермен сипатталады. № Қазақ тілінде 10-11 сынып үшін информатика сабақтарын әзірлеу. 7-9 сыныптарға арналған информатика оқулықтарын дайындау, сондай-ақ "ЭЕМ және программалау элементтері", "Компьютерді оқыту процесіне пайдалануға кіріспе", "Информатикадан есептер жинағы" және т. б. 5 әдістемелік құралдарын дайындады. № 1995 жылы "Компьютерлік оқыту технологиясын қолдану жағдайында оқушылардың танымдық қызметін жандандыру" атты докторлық диссертациясын сәтті қорғады (ҚР-дағы білімді ақпараттандыру тақырыбындағы алғашқы докторлық диссертация). № Оның басшылығымен 10 кандидаттық диссертация қорғалды және 70-тен астам ғылыми мақалалар дайындалды. Ол "Білім және еңбек" ғылыми-көпшілік журналында 1987 жылдан 1990 жылға дейін тұрақты жұмыс істейтін "ЭЕМ мектебі" айдарын жүргізді. Бұл жұмыс 50-ден астам ғылыми-көпшілік мақалалар түрінде жүзеге асырылды және журнал оқырмандары арасында үлкен танымалдыққа ие болды. Ж. Қараевтың басшылығымен ҚР бірінші орта білім беру МЖМБС (1998ж.) әзірленіп, бекітілді. "Оқу бағдарламаларын, оқулықтар мен ОӘК элементтерін әзірлеу мен сараптауға қойылатын дидактикалық талаптар" түрінде ҚР жаңа буын оқулықтарын дайындаудың ғылыми негіздері әзірленді. Проф. Ж. Караев ҚР мектептерінің тәжірибесіне оқытудың үш өлшемді әдістемелік жүйесінің авторлық технологиясын әзірлеп, енгізді. Білім беруді дамытудың аталмыш тренді бойынша (оқу процесін технологияландыру) 4 монография дайындалды, 5 кандидаттық және 2 докторлық диссертация қорғалды. Авторлық технологияның ғылыми негіздері мен практикалық маңыздылығы Қазақстан Республикасының алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындары мен Ресей, Германия, Оңтүстік Корея, Испания, Франция ғылыми орталықтарының семинарларында баяндалып, осы елдердің жетекші ғалымдары мақұлдады. Қазіргі уақытта проф. Ж.Караев педагогикалық ғылымды дамытудың маңызды және перспективалы бағытымен – STEM-тәсіл негізінде орта білім беру жүйесін жаңғырту мәселелерімен айналысады. Осы мәселе бойынша Ж.Қараев бірнеше ғылыми мақалалар жариялап, "STEM-тәсіл негізінде орта білім беру жүйесін трансформациялаудың дидактикалық негіздері" монографиясын дайындады. <ref>https://karaev.kz</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1956 жылы туғандар]] [[Санат:Педагогика ғылымдарының докторлары]] [[Санат:Профессорлар]] [[Санат:Қазақстан ғалымдары]] [[Санат:Құрмет орденінің (Қазақстан) иегерлері]] {{Stub}} nc2pqrn388wpk41lrmhdkog4n408jvg 0 76323 3062342 2426152 2022-08-19T13:37:01Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 [[Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері]] [[Санат:Октябрь революциясы орденінің иегерлері]] [[Санат:Қазалы ауданында туғандар]] wikitext text/x-wiki '''Сұлтан Сейдқалиұлы Сәйдәзімов''' (1938 жылы туған, [[Қызылорда облысы]] [[Қазалы ауданы]] [[Жаңа Қазалы кенті]]) – құрылысшы-инженер. Ташкент темір жол көлігі институтын (1961), КОКП ОК жанындағы Жоғарғыары партия мектебін бітірген (1977). 1961 – 64 жылы ғ2 құрылыс-басқармасында мастер, аға инженер, бөлім бастығы, бас инженердің орынбасары, 1964 – 65 жылы Шевченко (Ақтау) қалалық комсомол комитетінің 2-хатшысы, 1965 – 68 жылы [[Каспий]] маңы құрылыс басқармасында инженер, аға инженер, 1973 – 75 және 1977 – 81 жылы Маңғыстау облысы комитетінде құрылыс бөлімінің меңгерушісі. 1981 – 88 жылы Маңғыстау облысы атқару комитеті төрағасының орынбасары, 1990 – 93 жылы «Маңғыстаумұнайгаз» өндіріс бірлестігінде бас директордың орынбасары, 1993 – 96 жылы Маңғыстау облысы әкімінің 1-орынбасары, 1996 – 2000. жылы «Батыстрансгаз» Ақаласының вице-президенті және «Интергаз Орталық Азия» Ақаласының сыртқы қатынастар қызметі жетекшісі болды. 2007 жылдан «Мұнайшы» қоры директорының орынбасары. [[Еңбек Қызыл Ту]] (1980), Октябрь революциясы (1986) ордендерімен және медальдармен марапатталған. Ақтау қаласының құрметті азаматы.<ref>«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007 </ref><ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997; </ref><ref>«Қазақ тілі» энциклопедиясы, Алматы, 1998; </ref><ref>«Атырау» энциклопедиясы, Алматы, 2000; </ref><ref>«Қазақ әдебиеті» энциклопедиясы, Алматы, 2001; </ref><ref>«Қазақ өнері» энциклопедиясы, Алматы, 2002; </ref><ref>«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002; </ref><ref>«Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары», Алматы, 2006; </ref><ref>«Красная книга Казахстана», Алматы, 2006; </ref><ref>«Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006; </ref><ref>«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы (10 томдық), Алматы, 1998 – 2007. </ref> ==Дереккөздер== <references/> ] {{wikify}} {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Тұлғалар]] [[Санат:1938 жылы туғандар]] [[Санат:Еңбек Қызыл Туы орденінің иегерлері]] [[Санат:Октябрь революциясы орденінің иегерлері]] [[Санат:Қазалы ауданында туғандар]] {{Stub}} o52mi36vldawt3po21mmh7iqdabgv40 0 94558 3062364 2378456 2022-08-19T15:46:39Z Amherst99 4439 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Windpocken.jpg|thumb|250px]] '''Желшешек''' ({{lang-la|varicella}}, {{lang-el|Ανεμοβλογιά}}) - [[инфекция]]лық ауру, [[вирус]]тан тарайды. Мұнымен 1 жастан 10 жасқа дейінгі балалар жиі, ал 10 жастан асқан балалар мен ересектер сирек ауырады. Желшешекпен ауырып жазылған адамда күшті [[иммунитет]] қалады. Желшешек ауа арқылы тарайды. Сырқаттың инкубациялық (жабық) кезеңі 11 күннен 21 күнге дейін, яғни орташа 14—15 күнге созылады. Ауру басталғанда температура 38—39°С-ге дейін көтеріледі де, адамның терісі мен шырышты қабығында қышыма бөрткен пайда болады. 3—5 күн өткеннен кейін бөрткеннің көбеюі тоқтайды да, температура төмендеп, қалпына келеді, бөрткен қара қотырланып, 1,5—2 аптадан соң оның қабығы түседі. Кейде барлық ауырғай кезеңде температурасы көтерілмей, әдеттегідей бір қалыпты болады. Ауру адам сырқаттың [[инкубация]]лық кезеңінің соңғы күнінен бастап және бөрткен шыққаннан кейінгі 9-күнге дейін жұқпалы болып есептеледі. Әдетте желшешек жеңіл өтеді, бірақ кейде (әлжуаз балаларға шыққанда) асқынатын да кезі болады, терісі іріңдейді, құлақтары мен аузының шырышты қабығы т. б. қабынып ауырады. Сырқат баланы мұқият күтімге алу керек. Аурудың денесі бөртсе, оның үстіне температурасы көтерілсе, сырқатты қозғалтпай жатқызып қойған дұрыс. Төсек — орын жаймасын жиі-жиі алмастырған жөн. Сондай-ақ теріні күтудің де маңызы зор. Баланың денесінде бөрткеннің болғанына қарамастан оны қайнаған сумен немесе қызғылтым етіп езілген калий перманганатымен («[[марганцовка]]») жуады (мақтаны пайдаланып, өте еппен); ал қолын сабындап жуу керек. Бала терісін қасып, тырнап тастамауы үшін қолының тырнағын алып, дәкеден қолғап тігіп кигізу қажет. Бөрткенді 1 проценттік калий перманганатының немесе 1—2 проценттік бриллиантты [[зеленка]] ерітіндісімен сүртсе, ол көп қышымайтын болады. Баланың ерніне тұзсыз сары май немесе қайнатылған күнбағыс майын жағып, сусынды көп ішкізу керек. Кішкентай баланың таңдайын салқын шаймен немесе қайнаған сумен жібітіп отырады. Сондай-ақ сәбидің танауының тазалығына баса назар аудару қажет. Танауындағы жараның қабығын [[вазелин]] жағылған немесе қайнатылған күнбағыс майына шыланған мақтамен сүртіп тазалайды. Науқас балаға ең қажетті нәрсе — таза ауа мен жарық. Мұндай балаларды шаңсыз, жел тимейтін, тыныш жерде, дені сау балалардан бөлек серуендету қажет. Баланың температурасы төмендеп, бөрткеннің қайталап шығуы тоқтағаннан кейін, яғни бұрынғы бөрткендері қара қотырланған соң серуенге шығаруға болады. Серуендету режимін дәрігермен келіскен жөн. Сәбиді дұрыс тамақтандыру керек. Температурасы көтерілгенде ол тағамнан бас тартады, сырқаты асқынған кезінде кішкентай балалардың іші өтеді, құсалы. Мұндай жағдайда баланы зорлап тамақтандыруға болмайды, тек 6—12 сағаттан кейін тамақтандырып, сусынды көп ішкізу қажет. Егер баланың аузы уылып, ол тағамнан бас тартса, оған сұйық немесе, жұмсартып пісірілген қоймалжың тағам (жылытып) беру керек (үгітілген көкөніс сорпасы, ботқа, [[көкөніс пюресі]], [[кисель]]). Балаға қышқыл және ащы тағам беруге болмайды. Әсіресе іштің жүруін бақылап отыру керек. Үлкен дәреті жүрмей қалғанда [[клизма]] қойып, іші өтсе дәрігер келгенше тамақтандырмай, қайнаған суды немесе суыған шайды көп ішкізу қажет. Желшешек шыққанда дезинфекция жасамайды; науқас бала жатқан бөлмені желдетіп, дымқыл шүберекпен сүртіп алса жеткілікті. Науқаспен жақындасқан 7 жасқа дейінгі баланы 11 күннен 21 күнге дейін оңашалау керек (жақын араласқан алғашқы күннен бастап).<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{commons|Chickenpox}} [[Санат:Жұқпалы аурулар]] 795m8z0tz1nsu4phnhz7lbabr0b2rje 3062365 3062364 2022-08-19T15:48:20Z Amherst99 4439 wikitext text/x-wiki [[Сурет:Windpocken.jpg|thumb|250px]] '''Желшешек''' ({{lang-la|varicella}}, {{lang-el|ανεμοβλογιά}}) - [[инфекция]]лық ауру, [[вирус]]тан тарайды. Мұнымен 1 жастан 10 жасқа дейінгі балалар жиі, ал 10 жастан асқан балалар мен ересектер сирек ауырады. Желшешекпен ауырып жазылған адамда күшті [[иммунитет]] қалады. Желшешек ауа арқылы тарайды. Сырқаттың инкубациялық (жабық) кезеңі 11 күннен 21 күнге дейін, яғни орташа 14—15 күнге созылады. Ауру басталғанда температура 38—39°С-ге дейін көтеріледі де, адамның терісі мен шырышты қабығында қышыма бөрткен пайда болады. 3—5 күн өткеннен кейін бөрткеннің көбеюі тоқтайды да, температура төмендеп, қалпына келеді, бөрткен қара қотырланып, 1,5—2 аптадан соң оның қабығы түседі. Кейде барлық ауырғай кезеңде температурасы көтерілмей, әдеттегідей бір қалыпты болады. Ауру адам сырқаттың [[инкубация]]лық кезеңінің соңғы күнінен бастап және бөрткен шыққаннан кейінгі 9-күнге дейін жұқпалы болып есептеледі. Әдетте желшешек жеңіл өтеді, бірақ кейде (әлжуаз балаларға шыққанда) асқынатын да кезі болады, терісі іріңдейді, құлақтары мен аузының шырышты қабығы т. б. қабынып ауырады. Сырқат баланы мұқият күтімге алу керек. Аурудың денесі бөртсе, оның үстіне температурасы көтерілсе, сырқатты қозғалтпай жатқызып қойған дұрыс. Төсек — орын жаймасын жиі-жиі алмастырған жөн. Сондай-ақ теріні күтудің де маңызы зор. Баланың денесінде бөрткеннің болғанына қарамастан оны қайнаған сумен немесе қызғылтым етіп езілген калий перманганатымен («[[марганцовка]]») жуады (мақтаны пайдаланып, өте еппен); ал қолын сабындап жуу керек. Бала терісін қасып, тырнап тастамауы үшін қолының тырнағын алып, дәкеден қолғап тігіп кигізу қажет. Бөрткенді 1 проценттік калий перманганатының немесе 1—2 проценттік бриллиантты [[зеленка]] ерітіндісімен сүртсе, ол көп қышымайтын болады. Баланың ерніне тұзсыз сары май немесе қайнатылған күнбағыс майын жағып, сусынды көп ішкізу керек. Кішкентай баланың таңдайын салқын шаймен немесе қайнаған сумен жібітіп отырады. Сондай-ақ сәбидің танауының тазалығына баса назар аудару қажет. Танауындағы жараның қабығын [[вазелин]] жағылған немесе қайнатылған күнбағыс майына шыланған мақтамен сүртіп тазалайды. Науқас балаға ең қажетті нәрсе — таза ауа мен жарық. Мұндай балаларды шаңсыз, жел тимейтін, тыныш жерде, дені сау балалардан бөлек серуендету қажет. Баланың температурасы төмендеп, бөрткеннің қайталап шығуы тоқтағаннан кейін, яғни бұрынғы бөрткендері қара қотырланған соң серуенге шығаруға болады. Серуендету режимін дәрігермен келіскен жөн. Сәбиді дұрыс тамақтандыру керек. Температурасы көтерілгенде ол тағамнан бас тартады, сырқаты асқынған кезінде кішкентай балалардың іші өтеді, құсалы. Мұндай жағдайда баланы зорлап тамақтандыруға болмайды, тек 6—12 сағаттан кейін тамақтандырып, сусынды көп ішкізу қажет. Егер баланың аузы уылып, ол тағамнан бас тартса, оған сұйық немесе, жұмсартып пісірілген қоймалжың тағам (жылытып) беру керек (үгітілген көкөніс сорпасы, ботқа, [[көкөніс пюресі]], [[кисель]]). Балаға қышқыл және ащы тағам беруге болмайды. Әсіресе іштің жүруін бақылап отыру керек. Үлкен дәреті жүрмей қалғанда [[клизма]] қойып, іші өтсе дәрігер келгенше тамақтандырмай, қайнаған суды немесе суыған шайды көп ішкізу қажет. Желшешек шыққанда дезинфекция жасамайды; науқас бала жатқан бөлмені желдетіп, дымқыл шүберекпен сүртіп алса жеткілікті. Науқаспен жақындасқан 7 жасқа дейінгі баланы 11 күннен 21 күнге дейін оңашалау керек (жақын араласқан алғашқы күннен бастап).<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{commons|Chickenpox}} [[Санат:Жұқпалы аурулар]] 57yagotafuajswr38iagtombsgxhxur 0 109996 3062373 2934381 2022-08-19T16:35:04Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Қойлық |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Жетісу облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 45|lat_min = 39|lat_sec = 50 |lon_dir = E |lon_deg = 80|lon_min = 15|lon_sec = 42 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Қойлық''', ''Қаялық'' — Ӏле алабындағы аса ірі ежелгі қала. Деректемелерде 11 ғасырдан бастап белгілі, бір кезде ол Қарлұқ кағаны — [[Арыслан хан]]ның ордасы болды. Франция королі IX Людовиктің елшісі Вильгельм де Рубрук Қойлықта [[1253]] жылы күзде болған. Бұрынғы Ӏле кыстағының жанындағы өткел аркылы Ӏле өзенінен өткеннен кейін ол былай деп жазды: "Келесі оған көптеген көпестер қатынап тұрған Қаялық деген үлкен кала таптық". Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан FA археологиялық зерттеулер Қойлықтың орны Лепсі алабындағы [[Қойлық (ауыл)|Антоновка аулындағы]] қираған құрылыстар екенін анықтады. Мұнда [[1964]] жылы ''Жетісу археологиялық экспедедициясы'' барлау жұмыстарын жүргізген. [[1997]] жылы ''Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы'' (жетекші К. Байпақов) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Қаланы қоршаған дуалдың биіктігі 3,5—4,5 м. Бұрыштарының сұлбасы дүниенің төрт тарапынан бағыттас орналасқан төртбұрышты төбе. Солтүстік-шығыс қабырғасының ұзындығы 1200 м, оңтүстік-батыс кабырғасының ұзындығы 750 м. Сыртқы қабырғасының бойында, бір-бірінен 30—40 м қашықтықта орналасқан дөңгелек мұнаралардың қалдықтары сақталған. Олардың кейбіреулерінің қазіргі биіктігі 6—8 м-ге жетеді. Қойлықтың орнын қазғанда 1—14 ғасырлардағы қала адамдарының тұрақтары, қыштан жасалған ыдыс-аяқтар —[[құмыра]]лар, [[көзе]]лер, [[кесе]]лер табылды. Одан табылған қола теңгелер қаланың 8—14 ғасырларда ірі өркениет орны болғанын дәлелдейді. Соңғы жылдары қала аумағынан бірнеше тұрғын үй, будда ғибадатханасының орны аршылған. Сондай-ақ кейінгі жылдардағы қазба жұмыстары нәтижесінде мешіт орындары да табылған. Олардың құрылысы мен нобайы [[Оңтүстік Қазақстан]], оның ішінде Отырар алқабындағы мешіттерге өте ұқсас. Соған қарағанда мұндағы [[ислам діні]]- не енген қауымдастықтардың орталығы Отырар төңірегінде болған сияқты.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Қазақстанның көне қалалары}} {{Алматы облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] dkfs56oit72nwpy368ls69u9oryckv6 3062374 3062373 2022-08-19T16:39:05Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Көне қалашық |Атауы = Қойлық |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Жетісу облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = Қаялық |Халық саны = |Қиралды = |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 45|lat_min = 39|lat_sec = 50 |lon_dir = E |lon_deg = 80|lon_min = 15|lon_sec = 42 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Қойлық''', ''Қаялық'' — Ӏле алабындағы аса ірі ежелгі қала. Деректемелерде 11 ғасырдан бастап белгілі, бір кезде ол Қарлұқ кағаны — [[Арыслан хан]]ның ордасы болды. Франция королі IX Людовиктің елшісі Вильгельм де Рубрук Қойлықта [[1253]] жылы күзде болған. Бұрынғы Ӏле кыстағының жанындағы өткел аркылы Ӏле өзенінен өткеннен кейін ол былай деп жазды: "Келесі оған көптеген көпестер қатынап тұрған Қаялық деген үлкен кала таптық". Қаланың тұрған орны туралы түрліше жорамалдар бар. Қазақстан FA археологиялық зерттеулер Қойлықтың орны Лепсі алабындағы [[Қойлық (ауыл)|Антоновка аулындағы]] қираған құрылыстар екенін анықтады. Мұнда [[1964]] жылы ''Жетісу археологиялық экспедедициясы'' барлау жұмыстарын жүргізген. [[1997]] жылы ''Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы'' (жетекші К. Байпақов) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді. Қаланы қоршаған дуалдың биіктігі 3,5—4,5 м. Бұрыштарының сұлбасы дүниенің төрт тарапынан бағыттас орналасқан төртбұрышты төбе. Солтүстік-шығыс қабырғасының ұзындығы 1200 м, оңтүстік-батыс кабырғасының ұзындығы 750 м. Сыртқы қабырғасының бойында, бір-бірінен 30—40 м қашықтықта орналасқан дөңгелек мұнаралардың қалдықтары сақталған. Олардың кейбіреулерінің қазіргі биіктігі 6—8 м-ге жетеді. Қойлықтың орнын қазғанда 1—14 ғасырлардағы қала адамдарының тұрақтары, қыштан жасалған ыдыс-аяқтар —[[құмыра]]лар, [[көзе]]лер, [[кесе]]лер табылды. Одан табылған қола теңгелер қаланың 8—14 ғасырларда ірі өркениет орны болғанын дәлелдейді. Соңғы жылдары қала аумағынан бірнеше тұрғын үй, будда ғибадатханасының орны аршылған. Сондай-ақ кейінгі жылдардағы қазба жұмыстары нәтижесінде мешіт орындары да табылған. Олардың құрылысы мен нобайы [[Оңтүстік Қазақстан]], оның ішінде Отырар алқабындағы мешіттерге өте ұқсас. Соған қарағанда мұндағы [[ислам діні]]- не енген қауымдастықтардың орталығы Отырар төңірегінде болған сияқты.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref><ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{wikify}} {{Қазақстанның көне қалалары}} {{Алматы облысындағы республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] h5ohlicfdzzeoxdc8ti7yer7nzb2l0z 0 122476 3062406 2751412 2022-08-19T22:56:38Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Ескене |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min = 13|lat_sec = 02 |lon_deg =52|lon_min = 38|lon_sec =01 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы |ауданы = Мақат |кестедегі аудан = Мақат ауданы |мекен түрі = ауылдық округ |мекені = Ескене ауылдық округі |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = 1934 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 528 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Ескене''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]] құрамында болған мұнайшылар ауылы, [[Ембімұнай|Ембі]]нің ең көне мұнай кәсіпшіліктерінің бірі. [[Атырау]] қаласының солтүстік-шығысында, 60 км жерде орналасқан. == Тарихы == === Құрылуы және дамуы === [[1932 жыл]]ы ашылған Оңтүстік [[Ескене мұнай кен орны|Ескене]] кен орнының негізінде [[1934 жыл]]ы іргесі қаланды. 1932-1934 жылдары қалыптасып дами бастады, дизельдік электр станциясы, Ескене-Байшонас жоғарғы вольтті электр желісі, ұзындығы 80 км су құбыры, ұзындығы 18,5 км тар табанды темір жол, тәуліктік қуаты 25 т-лық шағын мұнай айдау зауыты, тұрғын үй және мәдени-тұрмыстық нысандар салынды. Соғыс кезінде мұнай кәсіпшілігінің жетістіктері кеңінен белгілі болды, кәсіпшілік Отан қорғау комитетінің Қызыл Туымен марапатталды. Мұнда мұнайшы-стахановшы, бірінші шақырылған [[КСРО Жоғарғы Кеңесі]]нің депутаты [[Сабырғали Зорбаев]] жұмыс істеді. Кенорынды пайдалану басталған кезден [[1998 жыл]]дың басына дейін 1162 мың т мұнай өндірілді, мұнай өндіруші 41 ұңғыма болды. === Инфрақұрылымы === Ауылда сегізжылдық мектеп, фельдшерлік-акушерлік пункт т.б. болды. Тұрғындары көрші елді мекендермен темір жол және автомобиль жолы арқылы қатынаған болатын. === Таратылуы === Ауыл 2008 жылға дейін кент статусында болған<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002529 Мақат ауданының кейбір кенттерін село санатына жатқызу туралы]</ref>. Кейін Солтүстік Каспий аймағында ірі кен орынының ашылуына байланысты ауыл таратылып, тұрғындары [[Атырау]] қаласына және [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет ауылына]] көшірілген болатын<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V13T0002713 Атырау облысы Мақат ауданының Ескене және Байшонас елді мекендерін тарату туралы]</ref>. == Халқы == Тұрғыны [[1999 жыл]]ы 0,5 мың адам болса, 2009 жылы 528 адамды құраған болатын<ref>[stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} [[Санат:Мақат ауданының таратылған елді мекендері]] [[Санат:2013 жылы таратылған елді мекендер]] m3f2e246s06izc8lgrd69ol67f8tl2b 0 123225 3062356 2382923 2022-08-19T15:06:48Z Ерқанат Рыскулбеков 70798 {{Біріктірілсін|Қуантқан Айтмұханов}} wikitext text/x-wiki {{Біріктірілсін|Қуантқан Айтмұханов}} '''Қуанытқан Айтмұханов''' (1947, [[Маңғыстау облысы]]). [[Қарағанды]] политехникалық институтын бітірген (1975). *1967-1968 жылдары - [[Маңғышлақ]] өндірістік автотресі автокөлік басқармасында жүргізуші. *1976-1980 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен [[технологиялық көлік]] басқармасы автотрактор колоннасының бастығы, «Маңғышлақмұнайгазқұрылыс» тресі автокөлік кеңсесінде учаске бастығы. *1980-1986 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ №3 Өзен технологиялық көлік басқармасында автоколонна бастығы, жөндеу-механикалық шеберханасының бастығы, басқарма бастығының орынбасары, бас инженер. *1986-1987 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тресі механикаландырылған жүмыстар басқармасының бастығы. *1987-1990 жылдары - «Маңғышлақмұнай» ӨБ тампонаждық басқарма бастығының орынбасары. *1990-1995 жылдары - [[Маңғыстау облысы|Маңғыстау облыстық]] Мемтаукентехбақылау инспекторы. *1995 жылы - [[Өзенмұнайгаз|«Өзенмұнайгаз»]] ӨБ арнайы [[техника]] және технологиялық көлік басқармасының бастығы. *1995-2004 жылдары - «Өзенмұнайгаз» ААҚ №3 үңғымаларға қызмет көрсету Басқармасының директоры. *2004 жылдан - [[ҚазМұнайГаз|«ҚазМұнайГаз»]] БӨ» АҚ «Өзенмұнайгаз» ӨФ №3 ұңғымаларға қызмет көрсету басқармасының бастығы.<ref>Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005. ISBN 9965-9765-1-1</ref> ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан мұнайшылары]] 3p08ymj28604v7qi827j23wcalcvtvq 3062361 3062356 2022-08-19T15:42:04Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|Аттас қос мақала біріктірілгендіктен, мақаланы жою ұсынылады}} ==Дереккөздер== <references/> {{Суретсіз мақала}} [[Санат:Қазақстан мұнайшылары]] rntmvqbslcvzn9c1wj8dcmcyypom986 3062362 3062361 2022-08-19T15:42:28Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{жедел жойылсын|Аттас қос мақала біріктірілгендіктен, мақаланы жою ұсынылады}} l7kiclxj2ij3zbl87frkm48mhwc6lgs 0 183864 3062341 3016022 2022-08-19T13:34:41Z Imbirius 121761 орыс жазушысы украин түрі wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Николай Васильевич Гоголь |Шынайы есімі = |Сурет = N.Gogol by A.Ivanov (1841, Russian museum).jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туылған кездегі есімі = Николай Васильевич Яновский |Туған күні = 01.04.1809(20.03.) |Туған жері = [[Большие Сорочинцы]] селосы, [[Полтава губерниясы]], [[Ресей империясы]] |Мансабы = прозашы, драматург |Азаматтығы = [[Ресей империясы]] |Ұлты = украин |Қайтыс болған күні = 4.03.1852(21.02.) |Қайтыс болған жері = [[Мәскеу]], [[Ресей империясы]] |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Сайты = |Басқалары = |Commons = |Қолтаңба = Nikolai Gogol Signature.svg }} '''Николай Васильевич Гоголь''' (20 наурыз (1 сәуір) 1809 жылы, [[Большие Сорочинцы]] селосы, [[Полтава губерниясы]], [[Ресей империясы]] — 21 ақпан (4 наурыз) 1852 жылы, [[Мәскеу]], [[Ресей империясы]]) — [[орыс]] жазушысы. В. Алов деген бүркеншік атпен «Ганц Кюхельгартен» идиллиясын жариялайды. Гоголь есімін көпшілікке танытқан «''Диканька маңындағы хутор кештері''», «''Арабески''», «''Тарас Бульба''» туындылары болды. Н. Гоголь шығармашылығының түйіні — [[1835]] жылы жазыла бастаған «''Өлі жандар''» поэмасы.<ref>Астана көшелері /Құрастырушы: Е. Тілешев, О. Сүлейменов. Алматы: 2008. ISBN 9965-32-642-8</ref> === Шығармалары === Н. Гоголь жас кезінен-ақ әдебиет пен кескіндеме өнеріне ынта қойып, актёрлікпен де айналысқан. 1829 жылы В. Алов деген бүркеншік атпен "Ганц Кюхельгартен" идиллиясын (ауылдың табиғатпен жарасқан тіршілігін бейнелейтін жыр) жариялады. Гогольді көпшілікке кеңінен танымал қылған "Диканька маңындағы хутор кештері" (1-бөлімі - 1831 жылы; 2-бөлімі - 1832 жылы), "Миргород" (1835; жаңа редакциясы), "Арабески" (1835), "Тарас Бульба" (1841) кітаптары болды. Қоғамдағы "кішкентай адамның" қорлыққа толы өмірі "Шинель" повесінде (1842) психологиялық тұрғыдан кеңінен ашылған. Кейін осы тақырыпқа қалам тартқан орыс жазушылары арасында "Бәріміз Гогольдің "Шинелінен " шықтық" деген пікір қанатты сөзге айналды. Ал Гогольдің "Ревизор" комедиясы қоғам өміріндегі елеулі оқиға болды. Ол, сондай-ақ, "Үйлену", "Ойыншылар" (екеуі де 1842 ж.) комедияларын және басқа да драмалық шығармалар жазған. Гогольдің шығармаларының түйіні - 1835 жылдан жазыла басталған "Өлі жандар" (бұл шығарманың 1-томы 1842 ж. жарияланып, 2-томын 1852 ж. автордың өзі жойып жіберген) поэмасы. Романтизм мен нәзік лиризмді, жеңіл әзілді алғаш шығармаларында сәтті қолданған жазушы соңғы шығармаларында сол кезеңдегі орыс қоғамының шенеунікті-бюрократтық өмірін өткір сынға алды, орыс әдебиетінде гуманистік және демократиялық сарынның қалыптастыруына зор үлес қосты. Жазушының діни-адамгершілік ұстанымын баяндайтын "Достармен жазысқан хаттардан таңдалған үзінділер" деп аталатын кітабы (1847) В. Г. Белинскийдің сынына ұшырады. Гогольдің драмалық шығармалары ("Ревизор", "Үйлену" және т.б.) XX ғасырдың басында қазақ тіліне аударылып, ұлттық театрымыздың сахнасында сан мәрте қойылды. Сондай-ақ жазушының қазақ тілінде "Шығармаларының" 6 томдығы (1952-55), "Таңдамаларының" 2 томдығы (1981) жарық көрді. ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == * [[Николай Гоголь көшесі (Астана)]] {{bio-stub}} {{Гоголь}} [[Санат:Орыс жазушылары]] 4nn3krkrvac75niur3123bf6k57tim2 3062345 3062341 2022-08-19T13:50:55Z Imbirius 121761 Виправлений правопис wikitext text/x-wiki {{Тұлға |Есімі = Николай Васильевич Гоголь |Шынайы есімі = |Сурет = N.Gogol by A.Ivanov (1841, Russian museum).jpg |Сурет ені = |Сурет атауы = |Туылған кездегі есімі = Николай Васильевич Яновский |Туған күні = 01.04.1809(20.03.) |Туған жері = [[Большие Сорочинцы]] селосы, [[Полтава губерниясы]], [[Ресей империясы]] |Мансабы = прозашы, драматург |Азаматтығы = [[Ресей империясы]] |Ұлты = орым |Қайтыс болған күні = 4.03.1852(21.02.) |Қайтыс болған жері = [[Мәскеу]], [[Ресей империясы]] |Әкесі = |Анасы = |Жұбайы = |Балалары = |Марапаттары = |Сайты = |Басқалары = |Commons = |Қолтаңба = Nikolai Gogol Signature.svg }} '''Николай Васильевич Гоголь''' (20 наурыз (1 сәуір) 1809 жылы, [[Большие Сорочинцы]] селосы, [[Полтава губерниясы]], [[Ресей империясы]] — 21 ақпан (4 наурыз) 1852 жылы, [[Мәскеу]], [[Ресей империясы]]) — [[орыс]] жазушысы. В. Алов деген бүркеншік атпен «Ганц Кюхельгартен» идиллиясын жариялайды. Гоголь есімін көпшілікке танытқан «''Диканька маңындағы хутор кештері''», «''Арабески''», «''Тарас Бульба''» туындылары болды. Н. Гоголь шығармашылығының түйіні — [[1835]] жылы жазыла бастаған «''Өлі жандар''» поэмасы.<ref>Астана көшелері /Құрастырушы: Е. Тілешев, О. Сүлейменов. Алматы: 2008. ISBN 9965-32-642-8</ref> === Шығармалары === Н. Гоголь жас кезінен-ақ әдебиет пен кескіндеме өнеріне ынта қойып, актёрлікпен де айналысқан. 1829 жылы В. Алов деген бүркеншік атпен "Ганц Кюхельгартен" идиллиясын (ауылдың табиғатпен жарасқан тіршілігін бейнелейтін жыр) жариялады. Гогольді көпшілікке кеңінен танымал қылған "Диканька маңындағы хутор кештері" (1-бөлімі - 1831 жылы; 2-бөлімі - 1832 жылы), "Миргород" (1835; жаңа редакциясы), "Арабески" (1835), "Тарас Бульба" (1841) кітаптары болды. Қоғамдағы "кішкентай адамның" қорлыққа толы өмірі "Шинель" повесінде (1842) психологиялық тұрғыдан кеңінен ашылған. Кейін осы тақырыпқа қалам тартқан орыс жазушылары арасында "Бәріміз Гогольдің "Шинелінен " шықтық" деген пікір қанатты сөзге айналды. Ал Гогольдің "Ревизор" комедиясы қоғам өміріндегі елеулі оқиға болды. Ол, сондай-ақ, "Үйлену", "Ойыншылар" (екеуі де 1842 ж.) комедияларын және басқа да драмалық шығармалар жазған. Гогольдің шығармаларының түйіні - 1835 жылдан жазыла басталған "Өлі жандар" (бұл шығарманың 1-томы 1842 ж. жарияланып, 2-томын 1852 ж. автордың өзі жойып жіберген) поэмасы. Романтизм мен нәзік лиризмді, жеңіл әзілді алғаш шығармаларында сәтті қолданған жазушы соңғы шығармаларында сол кезеңдегі орыс қоғамының шенеунікті-бюрократтық өмірін өткір сынға алды, орыс әдебиетінде гуманистік және демократиялық сарынның қалыптастыруына зор үлес қосты. Жазушының діни-адамгершілік ұстанымын баяндайтын "Достармен жазысқан хаттардан таңдалған үзінділер" деп аталатын кітабы (1847) В. Г. Белинскийдің сынына ұшырады. Гогольдің драмалық шығармалары ("Ревизор", "Үйлену" және т.б.) XX ғасырдың басында қазақ тіліне аударылып, ұлттық театрымыздың сахнасында сан мәрте қойылды. Сондай-ақ жазушының қазақ тілінде "Шығармаларының" 6 томдығы (1952-55), "Таңдамаларының" 2 томдығы (1981) жарық көрді. ==Дереккөздер== <references/> == Тағы қараңыз == * [[Николай Гоголь көшесі (Астана)]] {{bio-stub}} {{Гоголь}} [[Санат:Орыс жазушылары]] k5io5b1amvsvmdrha682lyq3gq48f1z 0 188465 3062369 3059984 2022-08-19T16:21:57Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{coord|43|06|N|46|53|E|type:adm1st_region:RU|display=title}} {{Ресей Федерациясының субъекті |KkNm = Дағыстан Республикасы |RuNm = Республика Дагестан |OfNms = {{lang-av|Дагъистаналъул Республика}}<br />{{lang-az|Dağıstan Respublikası}}<br />{{lang-lez|Дагъустандин Республика}}<br />{{lang-dar|Дагъистала Республика}}<br />{{lang-kum|Дагъыстан Джумгьурият}}<br />{{lang-lbe|Дагъусттаннал Республика}}<br />{{lang-tab|Дагъустандин Республика}}<br />{{lang-ce|ДегIeстан Республика}} |FSFlag = [[Сурет:Flag of Dagestan.svg|150px|Дағыстан байрағы]] |FSCoA = [[Сурет:Coat of Arms of Dagestan.svg|100px|Дағыстан елтаңбасы]] |FlagLnk = Дағыстан туы |CoALnk = Дағыстан елтаңбасы |FSMap = Map of Russia - Republic of Dagestan (2008-03).svg |FSMapNameNOAUTO = Dagestan |FSCtrWhat = Елордасы |FSCtrNm = [[Махачқала]] |AreaRnk = 52-ші |TotArea = 50 270 |WaterPrcnt = 0,4 |PopRnk = 11-ші |PopQty = {{өсім}}3 153 857 |PopCtDate = 2022 |PopDens = 62,74 |GDP = 285,3 |GDPCtDate = 2010 |GDP(PPP) = 78,3 |GDPRnk = 35-ші |FedDistrNm = [[Солтүстік Кавказ федералды округі|Солтүстік Кавказ]] |EcRegNm = Солтүстік Кавказ |OfLangs = [[орыс тілі|орыс]], [[авар тілі|авар]], [[ағұл тілі|ағұл]], [[әзірбайжан тілі|әзірбайжан]], [[даргин тілі|даргин]], [[құмық тілі|құмық]], [[лак тілі|лак]], [[лезгин тілі|лезгин]], [[ноғай тілі|ноғай]], [[рутуль тілі|рутуль]], [[табасаран тілі|табарасан]], [[тат тілі|тат]], [[цахур тілі|цахур]], [[шешен тілі|шешен]]<ref>Конституцияға сәйкес, Республиканың мемлекеттік тілдері боп орыс және Дағыстан халқының барлық тілдері саналады. Алайда, тек қана 14 тілдің өз жазуы бар және мемлекеттік тіл ретінде жұмыс істеуде.</ref> |FSAnthem = |CadNo = 05 |ViceTtl = Үкімет төрағасы |ViceNm = [[Абдулмуслимов Абдулмуслим Мухудинович|Абдулмуслим Абдулмуслимов]] |HeadTtl = Республика президентінің м.а. |HeadNm = [[Сергей Алимович Меликов|Сергей Меликов]] |LegislTtl = Халық кеңесінің төрағасы |LegislNm = [[Заур Асевович Аскендеров|Заур Аскендеров]] |MSKS = 0 |OfSite = http://www.government-rd.ru/ }} '''Дағыстан Республикасы''' ({{lang-av|Дагъистаналъул Республика}}, {{lang-az|Dağıstan Respublikası}}, {{lang-lez|Дагъустандин Республика}}, {{lang-dar|Дагъистала Республика}}, {{lang-kum|Дагъыстан Джумгьурият}}, {{lang-lbe|Дагъусттаннал Республика}}, {{lang-tab|Дагъустандин Республика}}, {{lang-ce|ДегIeстан Республика}}) — [[Ресей|Ресей Федерациясының]] Солтүстік Кавказ федералды округінің құрамына кіретін ең оңтүстікте орналасқан республика. Астанасы — [[Махачқала]] қаласы. [[1921 жыл|1921]] жылдың [[20 қаңтар]]ында құрылған. Дағыстан оңтүстігінде [[Әзірбайжан]]мен, оңтүстік-батысында [[Грузия]]мен, сондай-ақ [[Ресей]]дің батысында [[Шешен Республикасы]]мен, солтүстік-батысында [[Ставрополь өлкесі]]мен және солтүстігінде [[Қалмақстан|Қалмақстан Республикасымен]] шектеседі. == Этимология == Өз заманында Дағыстан әр түрлі тарихи кезеңдерге байланысты «Албания», арабтарда «Ард ас-Сарир», ал [[грузиндер]] «Лекетия» деп атаған. «Дағыстан» - сөзі [[түркі тілдері|түркінің]] «дағ» - тау, [[парсы тілі|парсының]] «стан» - ел, мемлекет деген сөзінен, «Таулы ел» деген мағына береді. == Географиясы == Кавказдың солтүстік-шығысында орналасқан, солтүстігінде - ойпат, ал оңтүстігінде - [[Үлкен Кавказ]] тауы орналасқан. Жер көлемі шамамен солтүстіктен оңтүстікке дейін 400 км, ал батыстан шығысқа дейін 200 км болады. === Гидрография === <gallery mode="packed-hover" widths="180px" heights="180px"> Место слияния рек Аварское Койсу и Андийское Койсу.jpg|[[Сулақ (өзен)|Сулақ өзеннің пайда болған жері]] Ирганайское водохранилище в Дагестане.png|[[Ырғанай су қоймасы]] Чиркейское вдхр. Дагестан.jpg|[[Чиркей су қоймасы]] </gallery> Шығыстан Дағыстан аумағын [[Каспий теңізі]]нің сулары шайып жатыр. Республиканың оңтүстігі мен орта бөлігін Үлкен Кавказдың таулары мен тау бөктерлері алып жатыр, солтүстікте [[Каспий маңы ойпаты]] басталады. ; Өзендер Республиканың орталық бөлігінен [[Терек өзені|Терек]] және [[Сулақ (өзен)|Сұлақ]] өзендері ағып өтеді. Дағыстанда 6255 өзен ағып жатыр (оның ішінде ұзындығы 25 км-ден асатын 100 негізгі және 100 км-ден астам су жинағыш, 185 кіші және 5900-ден астам ең кіші өзен), олардың ең ірілері [[Терек өзені|Терек]], [[Сулақ (өзен)|Сұлақ]], [[Самур (өзен)|Самур]], [[Рубас (өзен)|Рубас]] салалары бар. ; Көлдер * Андиор немесе Кезеноям көлі (Ботлих облысы, Солтүстік Кавказдағы ең үлкен және ең терең тау көлі) * Нижнетерск көлдері * [[Ақкөл (көл, Дағыстан)|Ақкөл көлі]] – [[Махачқала]] {|class="graytable" |+ '''Дағыстан жағрапиясы''' | align="center" | [[Сурет:Caucasus topographic map-ru.svg|center|235px]] | width="2%"| | align="center" | [[Сурет:Dagestan topographic map-ru.svg|center|230px]] |- | align="center" | [[Кавказ]] картасы | | align="center" | Дағыстанның физикалық картасы | |} === Рельеф === <gallery mode="packed-hover" widths="180px" heights="180px"> Сулакский каньон.jpg|Сулақ каньоны Авария. Нижний Арадирих.jpg|[[Төменгі Арадирич]] Седло гора в Дагестане.jpg|Ершік тау Каньон в Шамильском районе Дагестана.jpg|Шамиль ауданындағы каньон </gallery> [[Сурет:Дагестан, долина реки Сулак.jpg|thumb|256x256px|[[Сулақ (өзен)|Сулақ өзені]]]] [[Сурет:Рельеф южного Дагестана.jpg|thumb|251x251px|Оңтүстік Дағыстан]] [[Сурет:Sary kum.jpg|right|thumb|250px|[[Сарықұм (Дағыстан)|Сарықұм]] төбесінің төбелері]] [[Сурет:Saltinskoe gorge.jpg|right|thumb|250px|Салта шатқалы ([[Салта]]), Дағыстан, 1904 жылдың сәуірі]] [[Сурет:Winter in Dagestan.jpg|right|thumb|250px|Дағыстандағы қыс. ([[Тіләрата ауданы|Тіләрата]])]] Таулар 25,5 мың км² аумақты алып жатыр, ал Дағыстанның бүкіл аумағының орташа биіктігі 960 м.Ең биік нүктесі [[Базардюзю]] (4466 [[метр|м]]). [[Каспий жағалауы]] және Терско-Құма және Терско-Сұлақ ойпатының көп бөлігі теңіз деңгейінен 27 м төмен жатыр<ref>{{cite web|url=https://bigenc.ru/geography/text/2627225|title=ДАГЕСТАН • Большая российская энциклопедия - электронная версия|publisher=bigenc.ru|accessdate=2019-05-08}}</ref>. == Тарих == === Тарихи аймақтар === {{main|Дағыстанның тарихи аймақтары}} Дағыстан әрқашан тарихи-географиялық аймақтарға бөлінген: [[Авар хандығы|Авария]], [[Лакия]], [[Дидоэтия]], [[Лакз|Лекия]], [[Қайтаг]], [[Құмықия]], [[Табасаран]] және т.б. === Палеолит === Дағыстан аумағы шамамен 2 миллион жыл бұрын мекендеген: Приморск Дағыстанындағы Рубас-1 учаскесі (2,2-2,3 миллион жыл бұрын)<ref>''Деревянко А. П.'', ''Анойкин А. А.'', ''Казанский А. Ю.'', ''Матасова Г. Г.'' [https://cyberleninka.ru/article/n/novye-dannye-po-obosnovaniyu-vozrasta-rannepaleoliticheskogo-kompleksa-artefaktov-mestonahozhdeniya-rubas-1-primorskiy-dagestan Новые данные по обоснованию возраста раннепалеолитического комплекса артефактов местонахождения Рубас-1 (Приморский Дагестан) // Известия Алтайского государственного университета. Выпуск № 3 (87) / том 2 / 2015.]</ref>, сонымен қатар [[Айникаб-1]] және 2 учаскелері, Мұхкай 1, Мұхкай 2 қабат 80 (1,8 миллион жыл бұрын), Мұхкай 2 қабат 129 (2,5-тен 1,9 миллион жыл бұрын)<ref>''Ожерельев Д. В.'' [https://www.archaeolog.ru/media/ksia/ksia_241_low.pdf Культурно-хронологическое определение каменных находок из слоя 129 многослойной раннепалеолитической стоянки Мухкай II.] Краткие сообщения Института археологии. Вып. 241 (2015)</ref><ref>''Чепалыга А. Л., Амирханов Х. А., Садчикова Т. А., Трубихин В. М., Пирогов А. Н.'' Геоархеология олдувайских стоянок горного Дагестана. Бюллетень Комиссии по изучению четвертичного периода. № 72. Москва. ГЕОС. 2013. — С. 73-94.</ref>, Гегалашур 1-3, Ругужа<ref>{{cite web |url = https://www.mk.ru/daily/newspaper/article/2012/12/20/788852-po-dagestanu-dva-milliona-let-nazad-brodili-homo-erektus.html |title = По Дагестану два миллиона лет назад бродили хомо эректус |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131220232938/http://www.mk.ru/daily/newspaper/article/2012/12/20/788852-po-dagestanu-dva-milliona-let-nazad-brodili-homo-erektus.html |archivedate = 2013-12-20 }} (интервью [[Амирханов, Хизри Амирханович|Хизри Амирханова]])</ref>, Ұрма-1<ref>''[[Хизри Амирханов|Амирханов Х. А.]], Мащенко Е. Н.'' Урма 1 — местонахождение раннего плейстоцена в Центральном Дагестане (1.2. Памятник Урма-1) // Stratum Plus, 2012</ref> Орталық Дағыстанда. Айникаб-1 алаңында ежелгі адамдардың отты игеруі шамамен 1,7 миллион жыл бұрын, бірақ 1,24 миллион жылдан кешіктірілмейді<ref>''[[Хизри Амирханов|Амирханов Х. А.]], Бронникова М. А., Таймазов А. И.'' [http://ru.scribd.com/doc/284305963/Древнейшие-обитатели-Кавказа-и-расселение-предков-человека-в-Евразии-20101-Drevnejshij-Kavkaz-2013#scribd О следах огня на стоянке олдована Айникаб 1 в центральном Дагестане] // Древнейший Кавказ: перекресток Европы и Азии (2013)</ref>. Дарвагчай өзенінде жарты миллион жылдан астам тұрақ<ref>[http://www.ilskiy.su/index.php?page=stoyanka-pervobytnogo-cheloveka&pagenumber=1 Ильская стоянка на Кубани]</ref>. === Антикалық дәуір === Біздің дәуіріміздің басында қазіргі Дағыстанның бір бөлігі [[Кавказ Албаниясы]]ның құрамында болды. === Ортағасыр === Бұл кезде Дағыстанның жазық бөлігі Хазар қағанаты мен Ғұн патшалығының құрамында болды. Жағалау аймағында көптеген ғұн-хазар қалалары, соның ішінде Семендер, Варачан және т.б. 10 ғасырда [[аварлар]]дың ауылдары астанасы [[Хунзах]] болатын ерте феодалдық [[Сарир]] патшалығының ықпалында болды. Билеушілер әулеті, христиандар, парсы шахиншахтары-сасанидтермен туыстас болды. Ал лезгин тілді халықтар астанасы Цахурмен біртұтас мемлекеттік құрылым Лекияға біріктірілді. 7 ғасырда [[Дербент]] пен [[Құмух]] халифаттың ең маңызды бекінісіне айналды, ал [[ислам]] [[Шығыс Кавказ]]ға еніп кетті. 9-11 ғасырлар аралығында Дербент әмірлігі құрылды. 11-12 ғасырларда христиан Сарир қирандыларында авар нутсалдомы қалыптасты. Алайда Шамхалаттың ерте тарихы анық емес. Кейбіреулер [[Тарки]] қаласын бірінші астана, [[Семендер]]дің мұрагері деп таниды, басқалары Алтын Орда қаласы [[Джулат]]ты, ал басқалары таудағы [[Құмух]] ауылын таниды. 1239-1240 жылдары татар-монғолдар ішкі Дағыстанға басып кірді. Татар-моңғол жасақтары Каспий аймағынан өтіп, Оңтүстік Дағыстанға, одан Шаухалдом жеріне басып кірді. XIV ғасырдың аяғында – Дағыстан халықтарының [[Темірлан]]мен күресі. 1395 жылы Темірлан Дербент өткелі арқылы Дағыстан жеріне келеді. Оның әскерлері Дағыстан халқын жойды, өйткені бірқатар Дағыстан феодалдары Темірланның жауы - Тоқтамысты қолдады. 17 ғасырда Дағыстанда ислам ақыры және барлық жерде тарады. Дагестандықтар Солтүстік Кавказда исламды тарата бастады. === XVI—XVII ғасырлар === 16 ғасырдан бастап Дағыстан аумағында Тарков Шамхалаты құрылды<ref>[http://old-ru.ru/05-3.html Повесть о Шевкале]</ref><ref>{{Кітап|авторы=А.А. Цагарели|бөлімі=Сношенія Россіи съ Кавказомъ въ XVI—XVIII столѣтіяхъ|ответственный=|издание=|орны=СПб.|басылым=Тип. В. Киршбаума|жыл=1891|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref><ref name=":0">Белокуров, С. А. Сношения России с Кавказом : Выпуск 1-й. 1578—1613 гг : [рус. дореф.] = Сношенія Россіи съ Кавказомъ. — М. : Университетская тип., 1889. — CLX, 584 с.</ref>, ол басқа Дағыстан мемлекеттік құрылымдарымен (Газикумух, Кайтаг, Авар және т.б.) қарым-қатынаста болды. 1577 жыл – [[Астрахан]] губернаторы Лукьян Новосильцев Терек өзеніндегі Теркі бекінісінің негізін қалады. Дәл осы күн – Терек казак әскерінің туған күні. 1594 жылы Федор Иванович патшаның әскерлері Таркиде таққа өз қолбасшысын орнату үшін губернатор Хворостининнің қолбасшылығымен Тарков Шамхалатына қарсы жорық жасады. Орыс әскерлері Таркиді алды, бірақ Шамхал әскерлері тосқауыл қойды<ref name=":0"/>. Воевода Хворостинин грузиндердің шамхалатқа кандидатпен келуін күтпей, Дағыстанды тастап, блокаданы бұзып, Терекке оралуды шешті. Отрядтың төрттен бір бөлігі ғана Терекке оралды (барлығы 2500-дей адам болды)<ref name="Бакиханов">{{Кітап|авторы=[[Бакиханов, Аббас Кули Ага|Бакиханов А. К.]] |бөлімі=Период Четвёртый. От вступления на престол Сефевидов до смерти Надир-шаха (906/1501 – 1160/1747 гг.) |бөлім сілтемесі=http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/frametext4.htm |шынай атайы=Гюлистан-и Ирам |оригинал=Ҝүлүстани-Ирəм |ссылка=https://web.archive.org/web/20121209165257/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/rubooks/bakixanov.pdf |викитека= |жауапты=Под ред. З. М. Буниятова |Басылым= |орны=Баку |издательство=Элм |жыл=1991 (репринт 1841 ж.) |страницы=|барлық беті=304 |серия= |isbn=3-8066-0236-2 |тираж=}} {{Cite web |url=http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/rubooks/bakixanov.pdf |title=Архивированная копия |access-date=2012-11-25 |archive-date=2012-12-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121209165257/http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/rubooks/bakixanov.pdf |deadlink=unfit }}</ref>. 1601 - Дағыстандағы түрік басқыншыларына қарсы лезгиндердің, лактардың, рутулдардың, цахурлардың, даргиндердің көтерілісі басталды. 1604 жылы [[Борис Годунов]] патша тұсында И.Бутурлиннің қолбасшылығымен жорық жүргізілді. Ресей әскерлері Таркиге басып кіріп, Дағыстан аумағындағы стратегиялық маңызды нысандарды басып алды. 1616 ж. – Ендірей билеушісі Сұлтан-Махмұт патша I Михаилге Ресей бодандығына қабылдау туралы өтінішпен хат жолдады. 1621 - Тарковский шамхалының ұлы Әмір-Мырза Мәскеуге әскери көмек сұрап келді. 1627 - патша Михаил Федорович билеуші ​​Айдемирді Ресей бодандығына қабылдау туралы хатқа қол қойды. 1631 - Кайтаг умци Рустам хан Ресей бодандығына кіруге ниет білдірді және өзінің елшісі Джемшидті орыс сарайына жіберді. 17 ғасырда феодалдық бытыраңқылық пен ішкі күйзеліс нәтижесінде Дағыстан Шамхалаты тағдырларға ыдырай бастады. Сонымен қатар, шамхалдар республикалық қауымдар мен олардың одақтарын («еркін қоғамдар» деп аталатындар) бақылауды жоғалта бастайды. 1668-1669 жылдары [[Степан Разин]]нің дон казактарының «парсы жорығы» өтті - түрікмендер, парсылар, әзірбайжандар территориясын басып өтіп, казактар ​​парсы әскерлері мен флотын талқандады, бұл жорықта Дербент қаласы болды жойылды. 18 ғасыр Дағыстанға ықпал ету үшін патшалық [[Ресей]] мен [[Парсы]] арасындағы қақтығыспен өтті. 1717 жылы [[Петр I]] Шамхал Әділ-Герей Будайчиевті өзіне бағынышты барлық ұлыстармен бірге 3 мың рубль жалақымен Ресей бодандығына қабылдау туралы хатқа қол қойды. 1721 жылы Сурхай-хан I, Қажы-Дәуіт және Уцми Ахмед-хан Шемаханы екінші рет алып, Гянджаны қоршауға алды. Сол жылы Сурхай хан І Қабала қаласын қызылбаштардан азат етті. Қайтагтық Уцмий Ахмад хан Қажы Даудпен бірге Иранның алыстағы [[Ардебил]]ді басып алды. 1722-1735 жж — Екінші орыс-парсы соғысы. 1722 - Петр I Парсы жорығы кезінде Тарки ауылының жанында қосын құрады. [[Махачқала|Порт-Петровск (Махачқала)]] қаласының негізі қаланды. Ресей әскерлері [[Каспий теңізі]]нің бүкіл жағалауын ([[Гилан]] мен [[Мазендеран]]ды қоса) ресми түрде аннексиялады. 1723 жыл 28 шілде - Матюшин басқарған орыс флотилиясы [[Баку]]ді басып алды. 1727 ж. – «Әулие Крест» бекінісінде авар билеушісі мен Кюриден ақсақалдары Ресейге адал болуға ант берді. == Дағыстан халқы == '''Ұлттық құрамы''' Дағыстан Ресейдің ұлттық құрамы ең көп Республикасы. {| class="wikitable sortable" !Халық || |- |[[Аварлар]] | 758,4 (29,4 %) | 850,0 (29,4 %) |- |[[Даргиндер]] | 425,5 (16,5 %) | 490,4 (17,0 %) |- |[[Құмықтар]] | 365,8 (14,2 %) | 431,7 (14,9 %) |- |[[Лезгиндер]] | 336,7 (13,1 %) | 385,2 (13,3 %) |- |[[Лактар]] | 139,7 (5,4 %) | 161,3 (5,6 %) |- |[[Әзірбайжандар]] | 111,7 (4,3 %) | 130,9 (4,5 %) |- |[[Табасарандар]] | 110,2 (4,3 %) | 118,9 (4,1 %) |- |[[Орыстар]] | 120,9 (4,7 %) | 104,0 (3,6 %) |- |[[Шешендер]] | 87,9 (3,4 %) | 93,7 (3,2 %) |- |[[Ноғайлар]] | 36,2 (1,4 %) | 40,4 (1,4 %) |- |[[Агулдер]] | 23,3 (0,9 %) | 28,1 (1,0 %) |- |[[Рутулдар]] | 24,3 (0,9 %) | 27,8 (1,0 %) |- |[[Сахурлар]] | 8,2 | 9,8 |- |[[Армяндар]] | 5,7 | 5,0 |- |[[Татарлар]] | 4,7 | н. д. |- |[[Украиндар]] | 2,9 | н. д. |- |[[Еврейлер|Яһудилер]] | 1,5 | н. д. |- |[[Таулы яһудилер]] | 1,1 | 0,5 |- |<small> 1000 адамнан саны жоғары халықтар көрсетілген </small> |} == Әкімшілік-аумақтық бөлініс == {{main|Дағыстан әкімшілік-аумақтық бөлінісі}} Дағыстанға 42 аудан мен 10 қалалық аймақ кіреді<ref>{{Cite web |url=http://pravo.levonevsky.org/bazazru/texts06/txt06121.htm |title=Дағыстан Республикасының муниципалитеттерінің мәртебесі мен шекарасы туралы Дағыстан Республикасының 13.01.2005 N6 Заңы|accessdate=2009-10-09 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130502231559/http://pravo.levonevsky.org/bazazru/texts06/txt06121.htm |archivedate=2013-05-02 |deadlink=yes }}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.e-dag.ru/gov/admin.htm |title = Қалалық және аудандық әкімшіліктер|archiveurl = https://web.archive.org/web/20070404203739/http://www.e-dag.ru/gov/admin.htm |archivedate = 2007-04-04 }}</ref>: [[Сурет:House of the Administration of Kasumkent.jpg|right|thumb|250px|[[Сүлеймен-Стал ауданы]] әкімшілігінің ғимараты. [[Қасымкент]] ауылы.]] {| class="wikitable sortable standard" |- ! № ! Муниципалды аудан ! Тұрғындары ! Тығыздығы, адам./км² ! Аймақ ! Әкімшілік орталық |- | 1 | [[Агул ауданы]] | align=right | ↘10 224 | align=right | 14 | Оңтүстік | [[Типиг]] а. |- | 2 | [[Ақуша ауданы]] | align=right | ↗53 369 | align=right | 84 | Таулы | [[Ақуша]] а. |- | 3 | [[Ахвах ауданы]] | align=right | ↗24 887 | align=right | 73 | Таулы | [[Қарата]] а. |- | 4 | [[Ахты ауданы]] | align=right | ↘30 951 | align=right | 29 | Оңтүстік | [[Ахты]] а. |- | 5 | [[Бабажұрт ауданы]] | align=right | ↗48 425 | align=right | 14 | Солтүстік | [[Бабажұрт]] а. |- | 6 | [[Бежта аумағы]] | align=right | ↗8289 | align=right | 17 | Таулы | [[Бежта]] а. |- | 7 | [[Ботлих ауданы]] | align=right | ↗59 757 | align=right | 77,2 | Таулы | [[Ботлих]] а. |- | 8 | [[Бұйнақ ауданы]] | align=right | ↗82 080 | align=right | 40 | Орталық | [[Бұйнақ]] қ. |- | 9 | [[Гергебил ауданы]] | align=right | ↗21 889 | align=right | 52 | Таулы | [[Гергебил]] а. |- | 10 | [[Гумбет ауданы]] | align=right | ↗23 113 | align=right | 25 | Таулы | [[Мехелта]] а. |- | 11 | [[Гуниб ауданы]] | align=right | ↗27 432 | align=right | 42 | Таулы | [[Гуниб]] а. |- | 12 | [[Дахадай ауданы]] | align=right | ↗36 440 | align=right | 25 | Оңтүстік | [[Уркарах]] а. |- | 13 | [[Дербент ауданы]] | align=right | ↗101 643 | align=right | 113,4 | Оңтүстік | [[Дербент]] қ. |- | 14 | [[Дөккөзпара ауданы]] | align=right | ↘14 852 | align=right | 33 | Оңтүстік | [[Усухшай]] а. |- | 15 | [[Қазыбек ауданы (Дағыстан)|Қазыбек ауданы]] | align=right | ↗49 162 | align=right | 75 | Солтүстік | [[Дылым]] а. |- | 16 | [[Қайтақ ауданы (Дағыстан)|Қайтақ ауданы]] | align=right | ↗33 218 | align=right | 51 | Оңтүстік | [[Мәжіліс (ауыл, Дағыстан)|Мәжіліс]] а. |- | 17 | [[Қарабұтақкент ауданы]] | align=right | ↗86 437 | align=right | 50 | Орталық | [[Қарабұтақкент]] а. |- | 18 | [[Қайакент ауданы]] | align=right | ↗56 704 | align=right | 87 | Орталық | [[Жаңа Қайакент]] а. |- | 19 | [[Қызылжұрт ауданы]] | align=right | ↗72 281 | align=right | 150 | Орталық | [[Қызылжұрт]] қ. |- | 20 | [[Қызлар ауданы]] | align=right | ↗74 607 | align=right | 21 | Солтүстік | [[Қызлар]] қ. |- | 21 | [[Кули ауданы]] | align=right | ↗11 034 | align=right | 16 | Таулы | [[Уаши]] а. |- | 22 | [[Құмторқала ауданы]] | align=right | ↗27 376 | align=right | 18 | Орталық | [[Қорықмасқала]] а. |- | 23 | [[Құраһ ауданы]] | align=right | ↘14 472 | align=right | 20 | Оңтүстік | [[Құраһ]] а. |- | 24 | [[Лак ауданы]] | align=right | ↗11 805 | align=right | 17 | Таулы | [[Құмық (Лак ауданы)|Құмық]] а. |- | 25 | [[Левашы ауданы]] | align=right | ↗78 461 | align=right | 82 | Таулы | [[Левашы]] а. |- | 26 | [[Маһарамкент ауданы]] | align=right | ↘61 464 | align=right | 93 | Оңтүстік | [[Маһарамкент]] а. |- | 27 | [[Новолак ауданы]] | align=right | ↗35 856 | align=right | 126 | Солтүстік | [[Новолак]] а. |- | 28 | [[Ноғай ауданы (Дағыстан)|Ноғай ауданы]] | align=right | ↘18 222 | align=right | 3 | Солтүстік | [[Тереклі Мектеп]] а. |- | 29 | [[Рутул ауданы]] | align=right | ↘20 939 | align=right | 11 | Оңтүстік | [[Рутул]] а. |- | 30 | [[Серқоқала ауданы]] | align=right | ↘27 640 | align=right | 54 | Орталық | [[Серқоқала]] а. |- | 31 | [[Сүлеймен-Стал ауданы]] | align=right | ↘55 563 | align=right | 83 | Оңтүстік | [[Қасымкент]] а. |- | 32 | [[Табасаран ауданы]] | align=right | ↗50 316 | align=right | 68 | Оңтүстік | [[Хұшни]] а. |- | 33 | [[Тарамух ауданы]] | align=right | ↗33 271 | align=right | 11 | Солтүстік | [[Тарамух]] а. |- | 34 | [[Тіләрата ауданы]] | align=right | ↗24 575 | align=right | 15 | Таулы | [[Тіләрата]] а. |- | 35 | [[Унсокол ауданы]] | align=right | ↗31 625 | align=right | 51 | Таулы | [[Шәмілқала]] к. |- | 36 | [[Хасажұрт ауданы]] | align=right | ↗159 886 | align=right | 100 | Солтүстік | [[Хасажұрт]] қ. |- | 37 | [[Хив ауданы]] | align=right | ↘20 786 | align=right | 32 | Оңтүстік | [[Хив]] а. |- | 38 | [[Хунзах ауданы]] | align=right | ↗33 271 | align=right | 56 | Таулы | [[Хунзах]] а. |- | 39 | [[Тсумада ауданы]] | align=right | ↗26 021 | align=right | 21 | Таулы | [[Агвали]] а. |- | 40 | [[Тсунта ауданы]] | align=right | ↗20 511 | align=right | 14 | Таулы | [[Тсунта]] а. |- | 41 | [[Шарода ауданы]] | align=right | ↗13 146 | align=right | 11 | Таулы | [[Тсуриб]] а. |- | 42 | [[Шәміл ауданы]] | align=right | ↗29 869 | align=right | 29 | Таулы | [[Хебда]] а. |} '''Қалалық аймақтардың жалпы жер көлемі гектармен (жылдағы көрсеткіштердің мәні)'''<ref>[https://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst82/DBInet.cgi РФ муниципалитеттерінің мәліметтер базасына сәйкес есептелінді]</ref> {| class="standard" style="text-align: right;" ! Дағыстан Республикасының қалалық аймақтары ! 2006 ! 2007 ! 2008 ! Аймақтар |- |align="left"| [[Махачқала|Махачқала қаласы]] | 49 801 | 49 801 | 46 813 |align="left"| Орталық |- |align="left"| [[Бұйнақ|Бұйнақ қаласы]] | 2095 | 2095 | 2095 |align="left"| Орталық |- |align="left"| [[Дағыстан Оттары|Дағыстан Оттары қаласы]] | 927 | 927 | 927 |align="left"| Оңтүстік |- |align="left"| [[Дербент|Дербент қаласы]] | 7100 | 7100 | 6963 |align="left"| Оңтүстік |- |align="left"| [[Ізбірбас|Ізбірбас қаласы]] | 2292 | 2292 | 2255 |align="left"| Орталық |- |align="left"| [[Каспийск|Каспийск қаласы]] | 3294 | 3294 | 3294 |align="left"| Орталық |- |align="left"| [[Қызылжұрт|Қызылжұрт қаласы]] | 2370 | 2370 | 2370 |align="left"| Орталық |- |align="left"| [[Қызлар|Қызлар қаласы]] | 3231 | 3231 | 3231 |align="left"| Солтүстік |- |align="left"| [[Хасажұрт|Хасажұрт қаласы]] | 3848 | 3848 | 3848 |align="left"| Солтүстік |- |align="left"| [[Оңтүстік Сухокумск|Оңтүстік Сухокумск қаласы]] | 9170 | 9170 | 9170 |align="left"| Солтүстік |} == Экономикасы == Ресми деректерге сәйкес, 2018 жылы республиканың [[ЖӨӨ]] 625,063<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://tass.ru/info/9632917|title=Итоги деятельности Владимира Васильева на посту главы Республики Дагестан|date=5.10.2020}}</ref> млрд рубльді құрады млрд рублей<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://rosstat.gov.ru/accounts|title=В текущих ценах - всего (1998-2018 гг.) 33,57 кб|date=27.02.2020}}</ref>. === Ауыл шаруашылығы === 2020 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ауыл тұрғындарының саны 1701 мың адамды құрайды, бұл Дағыстан халқының шамамен 55%. ; Өсімдік шаруашылығы [[Сурет:Prunus armeniaca Nubra Valley.jpg|220px|thumb|Өрік]] [[Сурет:Pyrus communis from Crimea.jpg|220px|thumb|Алмұрт]] [[Сурет:Haydar Koyunun Gecim Kaynaklarindan Biri Olan Visne.JPG|220px|thumb|Шие]] [[Сурет:Starr-140925-1987-Ficus carica-Brown Turkey fruit-Pali o Waipio Huelo-Maui (24950994930).jpg|220px|thumb|інжір]] 2021 жылдың басында Дағыстандағы бау-бақшалардың ауданы 28,9 мың гектарды құрады, оның 21,4 мың гектары жеміс беру кезеңінде. ; Мал шаруашылығы 2022 жылдың 1 қаңтарына Дағыстанда 940,1 мың бас ірі қара (2020 жылдың соңындағы көрсеткіштен 0,7%-ға көп) болды, оның 461,0 мыңы сиыр. Тұрғындардың шаруашылықтарында сәйкесінше 742,0 және 351,0 мың бас мал ұсталды. 2021 жылы облыстың шаруашылықтарында 935,4 мың тонна сүт (+0,4%) өндірілді, оның 620,2 мың тоннасы (+0,8%) халықтың үй шаруашылығында өндірілді<ref>[https://specagro.ru/news/202201/v-dagestane-razvivaetsya-molochnoe-skotovodstvo В Дагестане развивается молочное скотоводство 27.01.2022]</ref>. == Дереккөздер == {{reflist|2}} {{NavigationBox |Title = Дағыстан |List = }} == Сыртқы сілтемелер == {{commons|Dagestan|Дағыстан}} * [http://www.president.e-dag.ru/ Сайт Президента Республики Дагестан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151103023120/http://president.e-dag.ru/ |date=2015-11-03 }} * [http://www.nsrd.ru/ Сайт Народного Собрания (парламента) Республики Дагестан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120127072849/http://www.nsrd.ru/ |date=2012-01-27 }} * [http://www.e-dag.ru/ Сайт правительства Республики Дагестан] * [http://rd.dgu.ru/ Дагестан в фотографиях] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101126094852/http://rd.dgu.ru/ |date=2010-11-26 }} [[Санат:Дағыстан|Дағыстан]] [[Санат:Ресей республикалары]] em1x7v476yi18nmqgp0494mw21egpvd 0 230516 3062346 1834103 2022-08-19T14:23:14Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = коммуна |қазақша атауы = Галликкьо |шынайы атауы = Gallicchio |сурет = |жағдайы = |ел = Италия |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir=N |lat_deg=40 |lat_min=17 |lat_sec=0 |lon_dir=E |lon_deg=16 |lon_min=8 |lon_sec=0 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Италия әкімшілік бөлінісі{{!}}Аймағы |аймағы = Базиликата |кестедегі аймақ = Базиликата |аудан түрі = Италия әкімшілік бөлінісі{{!}}Провинциясы |ауданы = Потенца (провинция){{!}}Потенца |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр{{!}}Мэрі |басшысы = Gaetano Pandolfi |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = 23 |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = 730 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 952 |санақ жылы = 2008 |тығыздығы = 44 |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |уақыт белдеуі = +1 |DST = бар |телефон коды = (+39) 971 |пошта индексі = 85010 |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = ISTAT коды |сандық идентификаторы = 076035 |ортаққордағы санаты = Gallicchio |сайты = http://www.comune.gallicchio.pz.it |сайт тілі = it }} '''Галликкьо''' ({{lang-it|Gallicchio}}) — [[Италия]]дағы коммуна, [[Базиликата]] әкімшілік аймағына қарасты [[Потенца (провинция)|Потенца]] провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 952 адамды құрайды&nbsp;(2008). Халық тығыздығы 44 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 23 км² шамасында. Пошта индексі — 85010. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == * Телефоны: 0971 752388 * Электронды поштасы: comune.gallicchio@rete.basilicata.it == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.comune.gallicchio.pz.it Ресми сайты] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100514105122/http://www.comune.gallicchio.pz.it/ |date=2010-05-14 }} {{ref-it}} * [http://www.istat.it/ Ұлттық статистика институты {{ref-it}}] {{Потенца провинциясы}} {{italy-geo-stub}} [[Санат:Базиликата елді мекендері]] eozwtje3k7ij4z9v42u6yrmeozj5iid 0 308973 3062428 2862114 2022-08-20T06:44:46Z Yeleke8 122559 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki '''Веб бағдарламалаушы''' ({{lang-en|web developer}}) — [[Сайт|веб-сайт]] жасаушы маман. Web-жасақшылар екіге бөлінеді: front-end-жасақшылар және back-end-жасақшылар. Front-end-жасақшылар сайттың адамдарға көрінетін бөлігін (клиенттік бөлік) жасайды. Олар HTML белгілеу тілін, CSS рәсімдеу тілін, Java Script бағдарламалау тілін т.б. қолданады. Back-end-жасақшылар сайттың адамдарға көрінбейтін бөлігін (серверлік бөлік) жасайды. Олар серверлік бағдарламалау тілдерін (PHP, Phyton т.б.) қолданады. Бір адам аталған екі бөлікті де қатар алып жүретін жағдайлар кездеседі. Сайт жасау, оны тестілеу, хостингке тіркеу т.б. нәрселер жасақшылардың жұмысы. == Орындалатын жұмыс типтері == Екі адамнан тұратын командада біреуі клиент жақ бағдарламалау жұмысын өз мойнына алуға болады, мысалы: [[HTML]], [[JavaScript]], [[CSS]], және де серверлік фреймворктар ([[Perl]], [[Python]], [[Ruby]], [[PHP]], [[Java]], [[Active Server Pages|ASP]], [[.NET]], [[ASP.NET MVC Framework|.NET MVC]]) бұлардың барлығы клиент жаққа контент пен скрипттерді жеткізуді қамтиды. Сол уақытта веб дамытушы серверлік жақтағы технологиялармен жұмысты өз мойнына ала алады: [[веб сервер]], [[ақпараттық база]] жүйелері. <!-- Further, depending on the size of their organization, the aforementioned developers might work closely with a content creator/copy writer, marketing advisor, [[web designer]], [[web producer]], [[project manager]], [[software architect]], or [[database administrator]] - or they may be responsible for such tasks as [[web design]] and [[project management]] themselves.--> == Білім талаптары == Интернетте тегін таратылатын оқу материалдары өте көп, мысалға: http://en.wikiversity.org/wiki/Basic_JavaScript Келесі технологияларды өте жетік меңгеруі тиіс: * HTML/XHTML, CSS, JavaScript * [[Сервер]]/[[Клиент]] жақ архитектуралары * Сервер бағдарламалау фреймворктары (кем дегенде біреуі: [[Perl]], [[Python (programming language)|Python]], [[Ruby (programming language)|Ruby]], [[PHP]], [[Coldfusion markup language|CFML - Coldfusion]], [[Java (programming language)|Java]], [[Active Server Pages|ASP]], [[.NET Framework|.NET]], [[ASP.NET MVC Framework|.NET MVC]]) * [[Мәліметтер базасы]] технологияларын қолдана білу == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Интернет және сайттар}} [[Санат:Мамандық бойынша аяқталмаған мақалалар|Санат:Мамандық]] [[Санат:Ғаламтор]] m6o5dvfe9kb80zetz0au9le9ei5is4n 3062430 3062428 2022-08-20T07:36:10Z Yeleke8 122559 Тақырыбы wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:Веб бағдарламалаушы}} '''Веб бағдарламалаушы''' ({{lang-en|web developer}}) — [[Сайт|веб-сайт]] жасаушы маман. Web-жасақшылар екіге бөлінеді: front-end-жасақшылар және back-end-жасақшылар. Front-end-жасақшылар сайттың адамдарға көрінетін бөлігін (клиенттік бөлік) жасайды. Олар HTML белгілеу тілін, CSS рәсімдеу тілін, Java Script бағдарламалау тілін т.б. қолданады. Back-end-жасақшылар сайттың адамдарға көрінбейтін бөлігін (серверлік бөлік) жасайды. Олар серверлік бағдарламалау тілдерін (PHP, Phyton т.б.) қолданады. Бір адам аталған екі бөлікті де қатар алып жүретін жағдайлар кездеседі. Сайт жасау, оны тестілеу, хостингке тіркеу т.б. нәрселер жасақшылардың жұмысы. == Орындалатын жұмыс типтері == Екі адамнан тұратын командада біреуі клиент жақ бағдарламалау жұмысын өз мойнына алуға болады, мысалы: [[HTML]], [[JavaScript]], [[CSS]], және де серверлік фреймворктар ([[Perl]], [[Python]], [[Ruby]], [[PHP]], [[Java]], [[Active Server Pages|ASP]], [[.NET]], [[ASP.NET MVC Framework|.NET MVC]]) бұлардың барлығы клиент жаққа контент пен скрипттерді жеткізуді қамтиды. Сол уақытта веб дамытушы серверлік жақтағы технологиялармен жұмысты өз мойнына ала алады: [[веб сервер]], [[ақпараттық база]] жүйелері. <!-- Further, depending on the size of their organization, the aforementioned developers might work closely with a content creator/copy writer, marketing advisor, [[web designer]], [[web producer]], [[project manager]], [[software architect]], or [[database administrator]] - or they may be responsible for such tasks as [[web design]] and [[project management]] themselves.--> == Білім талаптары == Интернетте тегін таратылатын оқу материалдары өте көп, мысалға: http://en.wikiversity.org/wiki/Basic_JavaScript Келесі технологияларды өте жетік меңгеруі тиіс: * HTML/XHTML, CSS, JavaScript * [[Сервер]]/[[Клиент]] жақ архитектуралары * Сервер бағдарламалау фреймворктары (кем дегенде біреуі: [[Perl]], [[Python (programming language)|Python]], [[Ruby (programming language)|Ruby]], [[PHP]], [[Coldfusion markup language|CFML - Coldfusion]], [[Java (programming language)|Java]], [[Active Server Pages|ASP]], [[.NET Framework|.NET]], [[ASP.NET MVC Framework|.NET MVC]]) * [[Мәліметтер базасы]] технологияларын қолдана білу == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Интернет және сайттар}} [[Санат:Мамандық бойынша аяқталмаған мақалалар|Санат:Мамандық]] [[Санат:Ғаламтор]] {{DEFAULTSORT:Веб_бағдарламалаушы}} lm4n83ow12zbsxzp7y1upxld164hf9s 0 481742 3062403 2905458 2022-08-19T22:54:09Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = кент |атауы = Сарықамыс |lat_deg =45 |lat_min =55 |lat_sec =47 |lon_deg =53 |lon_min =35 |lon_sec =43 |CoordAddon = |ел картасы = 300 |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау |ауданы = Жылыой ауданы |климаты = шұғыл-континентті |тұрғыны = 3,9 мың |санақ жылы = 1998 |этнохороним = сарықамыстық(тар) |пошта индексі = 060109 |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Сарықамыс}} '''Сарықамыс''' — Атырау облысы, Жылыой ауданында болған кент, 2007 жылы таратылған. [[2002 жыл]]ы кенттің негізгі халқы [[Жаңа Қаратон]] кенті мен [[Құлсары]] қаласына көшірілді. Көші-қон Қазақстан Республикасының қаулысы бойынша іске асты. Көшудің себебі "Теңіз" кен орнындағы [[Теңізшевройл]]дағы авария және жоспарлы түрде зиянды заттардың апатты мөлшерде шығарылуы экологияны күрт нашарлатты. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.kazakhstanrevenuewatch.org/files/article.pdf Статья общественной организации НПО «Каспий Табигаты» о нефтедобыче в Казахстане]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Жылыой ауданының таратылған елді мекендері]] c99jr1l4xseljjk1o13mgttu90r1wbp 3062455 3062403 2022-08-20T10:24:39Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = кент |атауы = Сарықамыс |lat_deg =45 |lat_min =55 |lat_sec =47 |lon_deg =53 |lon_min =35 |lon_sec =43 |CoordAddon = |ел картасы = 300 |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау |ауданы = Жылыой ауданы |климаты = шұғыл-континентті |тұрғыны = 3,9 мың |санақ жылы = 1998 |этнохороним = сарықамыстық(тар) |пошта индексі = 060109 |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Сарықамыс}} '''Сарықамыс''' — [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы]]нда болған кент, 2007 жылы таратылған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002482 Жылыой ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгеріс енгізу туралы]</ref> [[2002 жыл]]ы кенттің негізгі халқы [[Жаңа Қаратон]] кенті мен [[Құлсары]] қаласына көшірілді. Көші-қон Қазақстан Республикасының қаулысы бойынша іске асты. Көшудің себебі "Теңіз" кен орнындағы [[Теңізшевройл]]дағы авария және жоспарлы түрде зиянды заттардың апатты мөлшерде шығарылуы экологияны күрт нашарлатты. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.kazakhstanrevenuewatch.org/files/article.pdf Статья общественной организации НПО «Каспий Табигаты» о нефтедобыче в Казахстане]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Жылыой ауданының таратылған елді мекендері]] gwgpqsci7eaa0zmi3lnorzu9h539fdh 3062456 3062455 2022-08-20T10:25:48Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = кент |атауы = Сарықамыс |lat_deg =45 |lat_min =55 |lat_sec =47 |lon_deg =53 |lon_min =35 |lon_sec =43 |CoordAddon = |ел картасы = 300 |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Жылыой ауданы |кестедегі аудан = Жылыой ауданы{{!}}Жылыой |климаты = шұғыл-континентті |тұрғыны = 3,9 мың |санақ жылы = 1998 |этнохороним = сарықамыстық(тар) |пошта индексі = 060109 |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Сарықамыс}} '''Сарықамыс''' — [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы]]нда болған кент, 2007 жылы таратылған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002482 Жылыой ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгеріс енгізу туралы]</ref> [[2002 жыл]]ы кенттің негізгі халқы [[Жаңа Қаратон]] кенті мен [[Құлсары]] қаласына көшірілді. Көші-қон Қазақстан Республикасының қаулысы бойынша іске асты. Көшудің себебі "Теңіз" кен орнындағы [[Теңізшевройл]]дағы авария және жоспарлы түрде зиянды заттардың апатты мөлшерде шығарылуы экологияны күрт нашарлатты. == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.kazakhstanrevenuewatch.org/files/article.pdf Статья общественной организации НПО «Каспий Табигаты» о нефтедобыче в Казахстане]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Санат:Жылыой ауданының таратылған елді мекендері]] pjkw5j13l8ef7cqraebipvresh0shvk 0 481762 3062410 2749724 2022-08-19T23:01:59Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Биікжал |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 46 |lat_min = 47 |lat_sec = 49 |lon_deg = 54 |lon_min = 43 |lon_sec = 04 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = |ауданы = Жылыой ауданы |кестедегі аудан = |мекен түрі = |мекені = |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 700 |санақ жылы = 1991 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Биікжал''' — [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы]]ндағы ауыл<ref>Государственный каталог географических названий Атырауской области</ref>. [[Биікжал ұңғымасы|Биікжал мұнай кен орнының]] ашылуына байланысты құрылған елді мекен, қазір халық тұрмайды. == Халқы == * 700 адам ([[1991 жыл|1991]]) * 718 адам ([[1989 жыл|1989]]). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жылыой ауданының таратылған елді мекендері]] 9x53lzzf6t8ca2ljwzb0hvh87kwn5s3 0 482965 3062405 2751420 2022-08-19T22:55:50Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Бекбике |CoordAddon = |ел картасы = 300 |облысы = Атырау |кестедегі облыс = Атырау облысы |ауданы = Мақат ауданы |климаты = шұғыл-континентті |этнохороним = бекбикелік(тер) |пошта индексі = |ортаққордағы санаты = }} '''Бекбике''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]] құрамында болған ауыл. 2009 жылы экологиялық ахуал күрт нашарлауына байланысты ауыл таратылып, тұрғындары [[Атырау]] қаласына көшірілген болатын<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V09T0002552 Мақат ауданының Қошқар, Комсомол және Бек-бике елді мекендерін тарату туралы]</ref>. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} [[Санат:Мақат ауданының таратылған елді мекендері‎]] [[Санат:2009 жылы таратылған елді мекендер]] 1426m4j0jlswrdl6oeyp9bfrkxai42a 0 482966 3062407 2751418 2022-08-19T22:57:43Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Комсомол |lat_dir =N |lat_deg =47 |lat_min =19 |lat_sec =12 |lon_dir =E |lon_deg =53 |lon_min =39 |lon_sec =55 |CoordAddon = |ел картасы = 300 |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы |ауданы = Мақат ауданы |климаты = қатаң континентті |тұрғыны = |санақ жылы = |этнохороним = |пошта индексі = |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Комсомол (айрық)}} '''Комсомол''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]] құрамында болған ауыл. ''Комсомол ауылдық округінің'' орталығы болды. == Тарихы == Ауыл 2008 жылға дейін кент статусында болған<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002529 Мақат ауданының кейбір кенттерін село санатына жатқызу туралы]</ref>. Кейін 2009 жылы экологиялық ахуал күрт нашарлауына байланысты ауыл таратылып, тұрғындары [[Атырау]] қаласына көшірілген болатын<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V09T0002552 Мақат ауданының Қошқар, Комсомол және Бек-бике елді мекендерін тарату туралы]</ref>. == Халқы == 2009 жылы ауыл халқы 750 адамды құраған болатын<ref>[stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} [[Санат:Мақат ауданының таратылған елді мекендері]] [[Санат:2009 жылы таратылған елді мекендер]] qmad4m1gghqnbcq7e58bmz22uy9u4yc 0 483966 3062379 2976117 2022-08-19T16:46:26Z Muslim Qazaq 44575 /* Пәкістан */ wikitext text/x-wiki [[File:Liwa-e-Ahmadiyya and Minarat-ul-Massih.jpg|thumb|right|350px|[[Қадиан]] шаһарындағы ''Ақ мұнара'' мен ''Ахмадияттың байрағы''. Ахмади-мұсылмандары үшін бұл екі нышан Уәделенген Мәсіхтің келгенін білдіреді]] '''Ахмадия''' ({{lang-ur| احمدیہ}}, сондай-ақ: ''Ахмедие, Ахмадият''), жамағаттың ресми атауы - '''Ахмадия Мұсылман Жамағаты''' ({{lang-ar|الجماعة الإسلامية الأحمدية}}, оқылуы: ''әл-Жамаъа әл-Исламия әл-Ахмадийя'') - Исламдағы діни қозғалыс болып табылады,<ref>[https://books.google.co.uk/books?ei=aDJnT9SzMsWr8AOw54WpCA&id=Q78O1mjX2tMC&dq=Ahmadiyya+islamic&q=+islamic+reform&hl=ru#v=snippet&q=islamic%20reform&f=false "Islam and the Ahmadiyya Jamaʻat: History, Belief, Practice"] (''ауд.: Ислам және Ахмадия жамағаты: тарихы, сенім-нанымдары, амалдары''), Simon Ross Valentine, Columbia University Press, 2008 - Всего страниц: 263 ISBN 978-0-231-70094-8</ref><ref>Morgan, Diane (2009). Essential Islam: a comprehensive guide to belief and practice. (''ауд.: Негізгі Ислам: сенім мен амалға толық нұсқама'') Greenwood Press, p. 242. ISBN 978-0-313-36025-1.</ref> 19-шы ғасырдың соңында [[Үндістан]]да бастау алған. Ахмадия мұсылман жамағаты [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің (1835-1908) ілімдерінің негізінде құрылған, ол, ислам [[эсхатология]]сы мен әлемдік діндердің дәстүрлі нанымдарына сай, жалпыға ортақ [[Ислам]] дінін рухани жеңісіне жетелейтін ақырғы заманның дін реформаторлығына талап білдірген. Оның мәлімдемесі бойынша, [[Алла Тағала]] оны [[хижра]] бойынша 14 [[ғасыр]]дың «Мүджаддиді» (Исламдағы діни реформаторы) және мұсылман [[үммет|үмбет]]іне уәде етілген [[Мәсіх]] әрі [[Мәһди]] етіп тағайындаған.<ref>[http://www.alislam.org/books/3in1/chap2/index.html Chapter two. Claims of Hadhrat Ahmad (as)] (''ауд.: Екінші тарау. Хазірет Ахмедке (ғ.с.) қатысты қарсылықтар мен айыптар''), Naeem Osman Memon. Islam International Publications LTD 1994. — ISBN 1-85372-552-8.</ref><ref>[http://www.alislam.org/books/truth/reflection.html Truth about Ahmadiyyat. Reflection of all the Prohets] (''ауд.: Ахмадиятқа қатысты шындық. Барлық пайғамбарлардан (о бастан) бас тартқан''), B.A Rafiq (1978). London Mosque. ISBN 0-85525-013-5.</ref><ref>[http://www.alislam.org/library/books/revelation/part_7_section_1.html "Revelation Rationality Knowledge and Truth, Future of Revelation"] (''ауд.: Уахи, ақыл, білім және ақиқат. Келешек уахи-аяндар''), Mirza Tahir Ahmad (1998). Islam International Publications. ISBN 1-85372-640-0.</ref> Ахмадия жамағатының мүшелері өздерін [[мұсылман]]дар немесе ахмади-мұсылмандары деп атайды. Сондай-ақ, қысқаша «ахмади», «ахмадилер» <ref>''"Ahmadiyya". Oxford English Dictionary. Oxford University Press. 2nd ed. 1989''.</ref> деген атаулар да кездеседі. Ортодоксалды ұстанымдағы мұсылман дінқызметкерлері ([[молда]]лар) ахмадилерді - «мұсылман» ретінде санамайды, және оларды «қадиянилер» (немесе «қадианиттер») деп атайды. Алайда, ахмадилер өздерін «қадиянилер» (немесе «қадианиттер») деп атамайды, олар бұндай атауларды қарсыластарының менсінбеушілігі мен кекетушілігінен тағылған атаулар деп біледі. <br /> Ахмади-мұсылмандарының сенімдері бойынша, [[Ислам]] бүкіл адамзатқа арналған соңғы [[дін]]. Ислам [[Мұхаммед]] пайғамбарға {{сас}} түсірілген. Ислам күйзеліске ұшырап, жік-жікке бөлініп, тоқырауға ұшыраған кезде, Алланың уәдесіне сай, Ислам діні уәделенген [[Мәсіх]] арқылы қайтадан өзінің пәк қалпына келіп, ғасырлар бойы жиналған дақтардан тазармақ. [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің келуі, Ахмадия мұсылман жамағатының пікірі бойынша, кезінде (осыдан 21 ғасыр бұрын) [[Иса]] пайғамбардың келгені іспетті орыналған, яғни діни соғыстарды доғартып, қантөгістік жауыздықтарды тоқтату үшін және адамгершілік құндылықтарды, әділеттік пен бейбітшілікті қалпына келтіру үшін келгенді.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=45QeaoGl7YY Иса Мәсіх пен Мырза Ғұләм Ахмедтің ұқсастықтары.] youtube.com</ref> Олардың айтуы бойынша, Мырза Ғұләм Ахмед Құдайдың жетекшілігіне сүйеніп, мұсылмандардың сенімдері мен іс-әрекеттеріндегі [[фанатизм]] мен [[бидғат]]тарды жойды, және Ислам дінін тек [[Мұхаммед]] пайғамбардың {{сас}} хақ тәлім-тәрбиесі негізінде ұстануды үйреткенді. Осылайша, ахмади-мұсылмандары өздерін қайта өркендеудің және исламды бейбіт жолмен насихаттаудың көшбасшылары ретінде санайды.<br /> [[Мырза Ғұләм Ахмед]] бұл қозғалыстың негізін 1889-шы жылы [[наурыз]] айының 23-де құрған. Ол кісі қайтыс болған соң, бұл жамағатқа бірқатар [[Хилафат-үл-Масих|Халифтер (Орынбасарлар)]] басшылық етіп, [[жамағат]] әлемнің 200-ден астам еліне тараған. Ахмади-мұсылмандары Батыстың бірнеше елдеріне алғашқылардың бірі болып келіп, исламның руханият байрағын орнатқан.<ref>[http://www.thetimes.co.uk/tto/faith/article2099251.ece The Ahmadi Muslim Community] (''ауд.: Ахмадия Мұсылман Жамағаты''). The Times (27 мамыр 2008). Тексерілген 8 сәуір 2015.</ref> Қазіргі уақытта Ахмадия мұсылман жамағатына бесінші халиф [[Мырза Масрур Ахмед|Хазіреті Мырза Масрур Ахмед]] басшылық етеді. Ахмади-мұсылмандарының саны шамамен 20 миллионнан асады.<br /> Ахмадия мұсылман жамағатының мүшелері рухани тұрғыда бір ортаға бағынған, ұйымшыл, ынтымағы берік жамағат болып есептеледі. Жалпы алғанда Ахмадия мұсылман жамағаты бір бағытты ұстанады. Дегенмен, осы қозғалыс пайда болған алғашқы кезеңдерде, оның кейбір мүшелері Мырза Ғұләм Ахмедтің пайғамбарлық болмысынан және одан кейінгі орынбасарлық жүйеден бас тартып, өз білгендерінше Лахор қаласында Ахмадия қозғалысын құрған. Қазіргі кезде бұл топтың мүше саны, Халиф басқаратын Ахмадия мұсылман жамағатымен салыстырғанда, көп емес. Исламдағы Ахмадия қозғалысы пайда болған кезде, ортодоксалды ұстанымдағы [[ғұлама]]лар ахмадилердің сенімдері қазіргі барша мұсылмандардың ислам түсінігіне қайшы келеді деп айыптады және оларды "[[кәпір]]лер" деп жариялады. Ғұламалардың осы ауызбіршілігін жалау еткен радикалды [[молда]]лар қара халықтың арасында ахмадилерге деген жеккөрініш сезімін тудырып,<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=StkmhcOTwIE Die Hassprediger - Und der WAHRE Islam - Ahmadiyya] (''неміс ауд.: Радикалды молдалар өшпенділіктің уағызшылары және Ахмадия жамағатына қатысты шындық''). Kanal von muslimbruder, youtube.com</ref> оларды осы күнге шейін түрлі қудалаушылықтарға ұшыратып, адами құқықтарынан айыру үшін түрлі заңдар қабылдаттырып, зорлық-зомбылықтардың нысанасына айналдыруда.<ref>[http://www.alislam.org/egazette/press-release/anti-ahmadiyya-conferences-on-the-increase-in-pakistan/ Anti-Ahmadiyya conferences on the increase in Pakistan] (''ауд.: Пәкістанда ахмадилерге қарсы конференциялар көбейді''). 30 сәуір 2010 Press Release</ref> == Атаудың шығу тегі == Исламдағы Ахмадия қозғалысы 1889 жылы құрылған, алайда оның атауы 10 жылдан кейін ғана қабылданған. 1900 жылы 4-шы қарашада жасаған үндеуінде, [[Мырза Ғұләм Ахмед]] жамағаттың атауын өзіне қатысты қоймағанын айтты. Оның түсіндірмесі бойынша, «Ахмед» есімі – [[Мұхаммед]] пайғамбардың {{сас}} екінші есімі болып табылады. Оның айтуы бойынша, «Мұхаммед» есімінің мағынасы «қайта-қайта мадақтаулы»; бұл жерде оның аса зор, аса қуатты тағдырына ишара етілген. Мұхаммед пайғамбардың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) аса зор, аса қуатты әрекеттері [[Мекке]]ден [[Медине]]ге көшкен соң орыналған. Ал «Ахмед» есімі араб тілінен аударғанда, «көп мадақтайтын» және «жұбатушы» деген мағыналарды ашады. Бұл есім Мұхаммедтің {{сас}} көрсетіп кеткен әсем уағызын, оның жұмсақтық пен момын қасиеттерін, және оның мейірімділігі мен рақымдылығын білдіреді. Сонымен қатар бұл есім оның әлемге тарту еткен тәлімдері бейбітшіл сипатта екендігін білдіреді. Осылайша, Мырза Ғұләм Ахмедтің түсіндірмесі бойынша, бұл есімдер исламның екі кезеңін білдіргенді,<ref>Мырза Ғұләм Ахмед: Таблиғ-и-Рисалат,, т. IX, 90-91 беттер; Гуссейн Мұртаза Хан: [http://www.aaiil.org/text/books/others/murtazakhan/nameahmadiyyanecessity/nameahmadiyyanecessity.pdf "Ахмадилік атау және оның маңыздылығы"], 1945.</ref> яғни Меккелік кезең «Ахмед» есімінің сипатында, ал Мединалық кезең «Мұхаммед» есімінің сипатында өткен. Сондай-ақ, [[ақыр заман]]да Ислам насихаты «Ахмед» есімінің сипатына көбірек көңіл бөлетін болады.<ref>[http://www.alislam.org/library/books/Essence-4.pdf "Ислам негізі"], том. IV, Баспасы: Islam International Publications LTD 2006</ref> [[Мырза Ғұләм Ахмед]] сонымен қатар өзінің жамағатын «Ахмадия мазһабы» деген атаумен де атаған: {{Quotation| اور جائز ہے کہ اِس کو احمدی مذہب کے مسلمان کے نام سے بھی پکاریں<br /> ''"Сонымен қатар бұл жамағатты, сенімдік тұрғыда «Ахмадия мазһабын» ұстанған мұсылмандар деп те атауға болады"''.<ref>''"Тарйакул калуб", 1066 бет; "Рухани Хазаин", 15 том, 526 бет''</ref> }} == Сенімдеріне түйіндеме == Ахмади-мұсылмандары [[сүннет]]тік мәндегі исламның барлық [[қағида]]ттарын ұстанады. Атап айтқанда, бес уақыт [[намаз]] оқиды, [[рамазан]] айында [[ораза]] тұтады, Меккеге [[қажылық]] жасайды, қысқасы исламның барлық бес тірегін орындайды және иманның алты шарттарына сенеді. Ахмади-мұсылмандары [[Құран]] кәрімнің бар мазмұнын [[Алла Тағала]] түсіргеніне кәміл сенеді. Олар намаз кезінде жүздерін [[Истиқбали қыбла|Қыбла]]ға қаратады. [[Мұхаммед]] пайғамбардың {{сас}} айтқан [[хадис]]терін қабылдайды және оның [[сүннет]]ін ұстанады. Ахмади-мұсылмандарының сенімдері осы негізгі үш қайнардан тұрады. Сондай-ақ, ахмади-мұсылмандары үшін, [[Мырза Ғұләм Ахмед]], исламның қасиетті пайғамбары Мұхаммедтің {{сас}} көріпкелдігі бойынша, [[үммет|үмбет]]ке уәде етілген [[Мәсіх]] әрі имам [[Мәһди]] екеніне сену маңызды. Өз сенімдері жайында [[Мырза Ғұләм Ахмед]] былай деген:<br /> {{Quotation| ''"Алла Тағаланың маған тапсырған тапсырмасы: мен, Құдай мен Оның жаратылысының арасындағы байланысқа нұқсан келтіретін қателіктерді алып тастауым керекпін. Мен, Құдай мен адам арасындағы махаббат пен шынайлықты қалпына келтіру керекпін. Шындықты айтып және діни қақтығыстарды доғарту арқылы, көзден таса болған иләһи ақиқаттарды ашыққа шығарып, бейбітшілікті орнатуым керекпін. Мен, өзімшілдіктің түнегіне жерленген руханиятты қайта жандандыруға шақырылғанмын. Мен бұны сөзбен ғана емес, іс жүзінде көрсетуім керек. Адамға енетін иләһи қуат, дұға-ғибадат пен зейін қою арқылы көрінеді. Мақсатымның мәні, ең алдымен, мен, адамдардың жүректеріне о баста егілген, таза әрі (сәуледей) жарқыраған Алланың Бірлігін қалпына келтіру керекпін. Мен адамдардың жүректерін көпқұдайшылдықтың түрлі ластықтарынан тазартуым керек, өйткені қазіргі уақытта Алланың Бірлігі толығымен жоғалып кеткенді. Бұның барлығы мен арқылы емес, аспан мен жердің Тәңірі болған, Алланың күш-қуаты арқылы жүзеге асады"''.<ref>А.Р. Дард. [http://tarbiyyat.org.uk/ "Ахмедтің өмірі"]. — Баспасы: Islam International Publications</ref>}} Осы тұрғыда, [[Мырза Ғұләм Ахмед]], исламды қорғау ісін және исламның тәлім-тәрбиесі арқылы бүкіл әлемге бейбітшілікті орнатып, күллі адамзатқа жанашырлық, рақымдық таныту секілді ұмыт болған ислам құндылықтарын қайта жаңғырту арқылы, исламды бейбіт түрде жердің түпкір-түпкіріне насихат етуді өз міндеті санаған. Оның пікірі бойынша, оның руханият жолдауы, материализмнің құзына құлаған батыс әлеміне ерекше әсер еткенді.<ref>''Ina Wunn: "Muslimische Gruppierungen in Deutschland". Kohlhammer, Stuttgart 2007, S. 158''</ref> Барлық әлемдік діндердің негіздерін құрған адамдар Бір [[Құдай]]дың пайғамбарлары болған, және олардың барлығы - (сөздің кең мағынасында) [[ислам]]ды орнату бағытында әрекет еткен. Ол діндер жалпыға ортақ [[дін]]ді дамыту [[нобай]]ының бір бөлігі болған және олар (әр жақтан ағып келген өзендер іспетті) ислам теңізіне құйылып кемелдікке жетпек.<ref>[http://www.alislam.org/library/articles/The_Promised_Messiah_Prophecies_Fulfilled-20081007MN.html The Promised Messiah - Prophecies Fulfilled]. Alislam.org. Тексерілген 13 тамыз 2011. Басты қайнардан архивтелген 25 маусым 2011.</ref> Иләһи дін - [[Мұхаммед]] пайғамбардың {{сас}} арқасында кемелденіп, соңғы әлпетіне жеткенді. Жазмыш сол, Мұхаммед {{сас}} пайғамбарлығының кемел көрінісі және исламның бүкіл әлемге толыққанды таралуы имам [[Мәһди]]дің келуімен толық жүзеге аспақ болғанды.<ref>[http://www.alislam.org/quran/tafseer/?page=2739&region=E1&CR=EN,E2 "The Holy Quran"]. Alislam.org. Тексерілген 13 тамыз 2011. Бастапқы қайнардан архивтелген 25 шілде 2011</ref> Осылайша, Ахмадия Мұсылман Жамағаты Мырза Ғұләм Ахмедті барлық діндерге «уәде етілген тұлға» ретінде қабылдайды, яки яһуди-христиан діндерінің жазбаларында, сондай-ақ [[зороастризм]], [[индуизм]] және т.б. діндерде сақталған [[эсхатология]]лық пайғамбарлықтарды орындаушы тұлға. Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[Мырза Ғұләм Ахмед]], рухани тұрғыда, исламның қасиетті пайғамбары Мұхаммедтің {{сас}} руханиятының «айнадағы көрінісіндей» болған, және ол, Құдайдың бірлігін орнату үшін, сондай-ақ Құдайға және Құдайдың жаратылыстарына қатысты адамзаттың міндеттерін еске салу үшін жіберілген.<ref>Саймон Росс Валентина. [https://books.google.co.uk/books?id=Q78O1mjX2tMC&printsec=frontcover&dq=simon+ross+valentine+ahmadiyya&hl=en&ei=TxzyTZTSOMSp8APp55CIBA&sa=X&oi=book_result&ct=book-preview-link#v=onepage&q&f=false "Ислам және Ахмадия жамағаты: тарихы, сенім-нанымдары, амалдары"]. — Колумбилік университет. — ISBN 978-0-231-70094-8.</ref><ref>Насир Махмұд Мәлік, АҚШ-та ұлттық жамағаттың тәрбиет хатшысы. [http://www.alislam.org/library/articles/2007WCJSSpeech_20071228.pdf "Батыста Ахмадилік балалардың өсімі"]. Al-Islam (2007). Тексерілген 10 маусым 2011.</ref> Мырза Ғұләм Ахмед ислам тәлімдерін жалпылай қарастыра келе, былай деп жазады: {{Quotation| ''"Иман – екі аспектіден тұрады. Оның бірі Құдайға деген махаббат. Екіншісі, күллі адамзатқа деген сүйіспеншілік, яки басқа адамдардың қайғысын, ауыртпалықтары мен тауқыметін өзіңдікіндей көріп, олар үшін дұға тілейтіндей дәрежедегі мейірімділік"''.<ref>[http://www.reviewofreligions.org/11030/islam-a-threat-or-a-source-of-peace/ "Ислам – қатер ме, әлде бейбітшіліктің қайнар көзі ме?"]. «Дінге шолу» газеті, 3 қыркүйек 2014 ж.</ref> }} Ахмадилік сенім бойынша, ақырғы заманда исламның қайта өркендеуі Ахмадият арқылы жүзеге асады. Ахмади-мұсылмандары ұйымдық деңгейде шетелдерге дінді тарату ісін 1913 жылы бастаған, мысалы, Ахмадия мұсылман жамағатының [[Ұлыбритания]]дағы өкілдігі ([[Лондон]] қ, Патни ауданы). Осылайша, бүгінгі әлемнің біршама халықтары Ахмадия қозғалысы арқылы [[Ислам]]мен алғаш танысқан.<ref>Эдунас Решиас. [http://ethesis.helsinki.fi/julkaisut/hum/aasia/vk/racius/themulti.pdf "Исламға шақырудың мәнісі"]. — Хельсинки Университеті. — 158–160 беттер. — ISBN 952-10-0489-4.</ref> Ахмадия мұсылман жамағаты бүгінгі күндері уағыз-насихат жүргізетін ең белсенді қозғалыстардың бірі. Олар Африка құрлығында өте белсенді. Бодандық дәуірден кейін, [[Ислам]]ды [[Африка]] құрлығының көп бөлігіне таратқан қауымдардың арасында Ахмадия жамағаты ең белсенділердің қатарында.<ref>Майкл Накузи Нам. [https://books.google.co.uk/books?id=7tlxoF7Y5BEC&pg=PA89&lpg=PA89&dq=&source=bl&ots=R2nhtPT5pl&sig=A-LMqpmezrNnwpAxWi1RCY65iUk&hl=en&sa=X&ei=8ksIVObCPMKw7AaQv4G4Aw#v=onepage&q&f=false "Африкадағы бодандық менталитет"]. — ISBN 0-7618-3291-2.</ref> == Ахмадилердің сенімдері == Ахмади-мұсылмандары көпшілік мұсылмандар сенетін барлық [[ислам]] [[қағидат]]тарына сенеді, тек «Хатаман нәбийин» («Пайғамбарлық мөр») ұғымын басқашалай түсінеді. Олар үшін [[иман негіздері]] (яғни, иманның алты шарты), сүнниттік мұсылмандардың сенімдеріндей, [[Мұхаммед]] пайғамбардың {{сас}} [[сүннет]]іне негізделген. == Иманның алты шарты == === Алланың Бір екендігіне сену (Таухид) === [[File:Mahmud Moschee1.jpg|thumb|right|Ахмадия жамағатының "Махмұд" мешіті. Мешіттің сыртында жазылған [[Шаһада]] - Құдайдың Бір екендігін жариялап тұр. Бұл мешіт [[Швейцария]]ның [[Цюрих]] қаласында тұрғызылған ең бірінші мешіт.]] Ахмади-мұсылмандары [[Құдай]]дың абсолюттік бірлігіне, абсолюттік жалғыздығына сенеді. Олар бұл принципті исламдағы [[иман]] принциптерінің негізі ретінде санайды. Олардың сенімі бойынша, Исламның басқа барлық сенімдері Алланың бірлігінен бастау алады. Олардың айтуы бойынша, Алланың бір екендігіне иман келтіру, адам өмірінің барлық салаларына тереңнен ықпал етеді. Мысалы, [[Құран]] Кәрімде, бәрін қамтитын күш-құдірет Алладан басқа, ешкімде жоқ делінген. Бұл дегеніміз, Құдайдың алдындағы қорқыныштан басқа, ешқандай көрқыныш негізсіз деген сөз. Бұл, Құдайға тәуелділік сезімін ұялатады және барлық жақсылықтың Құдайдан бастау алатынына иландырады. Қысқасы, ахмади-мұсылмандарының пікірі бойынша, Құдайдың бір екендігіне иман келтіру, момындарды барлық тәнқұмарлық құштарлықтардан, [[нәпсі]] құлдығынан, өмірден түңілу сезімдерінен азат етеді. Ахмадия мұсылман жамағатының негізін құрушы [[Мырза Ғұләм Ахмед]] былай деп жазады: {{Quotation| ''"Бір Алланың нұры, сырттағы және іштегі барлық пұттарды жоққа шығарғанда ғана, жүректі нұрға бөлейді. Ол адам болмысының әр бөлігін нұрландырады. Бұған Құдайдың көмегінсіз және Оның пайғамбарының {{сас}} көмегінсіз қол жеткізу мүмкін емес. Адам баласының міндеті, өзінің өзімшілдігін өлтіріп, сайтани тәкаппарлығынан бас тартуы қажет. Ол өзінің ақылгөйлігімен мақтанбағаны дұрыс. Ол өзін надан адам ретінде санап, момын болуы керек. Ол дұға тілеуден босамаса керекті. Міне, сонда ғана Бір Алланың нұры оған нәзіл болады және оған жаңа өмір тарту етіледі"''.<ref>[https://www.alislam.org/allah/roohani%20khazain.html Мырза Ғұләм Ахмед Алланың бірлігі жайында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140703080224/http://www.alislam.org/allah/roohani%20khazain.html |date=2014-07-03 }}. Al-Islam.</ref> }} Ортақ пікір бойынша, [[Құдай]]дың Бірлігіне қатысты исламдық тағылым барша адамзаттың бірлігіне жол ашады, осылайша, осы мәселедегі барлық кедергілер өздігінен жойылады. Өйткені, адамзат нәсілі әртүрлі [[ұлт]] пен [[ұлыс]]тардан тұратыны абиырлы екені рас. Сондай-ақ, Бір Құдайға иман келтіру, Жаратушы Ие мен Оның жаратылысының арасында абсолютті үйлесім сезімін орнықтырады. [[Құдай]] тағала мен Оның сөзінің арасында ешқандай қарама-қайшылықтың жоқ екені түсінікті жағдай.<ref>[http://www.alislam.org/books/ahmadiyyat/WelcomeBook2ndEd.pdf "Шын Ислам - Ахмадийятқа хош келдіңіздер"]. — Баспасы: Islam International Publications LTD</ref><ref>[http://www.alislam.org/allah/ Аллаһ]. Alislam.org. Тексерілген 13 тамыз 2011. Басты қайнардан архивтелген 25 шілде 2011.</ref> Ахмадия ілімі бойынша, Құдай, барлық кемшіліктерден пәк, барлық кемелдіктердің қайнары ретінде мойындалады. Ахмади-мұсылмандары Құдайды, барлық жерде бар болған мекенсіз Болмыс, құлдарының тілек-дұғаларын, [[намаз]]-[[ғибадат]]тарын еститін, көретін, және оларға жауап беретін, тірі Құдай ретінде мойындайды. Ахмадилер үшін, Құдайдың барлық сипаттары мәңгілік сипаттар. Ахмадилердің сенімі бойынша, Құдай, адамзатпен бұрын қалай сөйлессе, қазір де солай сөйлеседі. Осы орайда [[Мырза Ғұләм Ахмед]] былай деп жазған: {{Quotation| ''"Құлағы барлар, тыңдаңдар: Алла сендерден не тілейді? Оған адал берілулеріңді тілейді, Оған теңді жерден де, көктен де іздемеулеріңді тілейді. Біздің Құдайымыз – Бір, Ол өткен замандарда тірі болғанындай, кәзір де тірі; өткен замандарда сөйлегеніндей, кәзір де сөйлейді; өткен замандарда естігеніндей, кәзір де естиді. Біздің заманда Ол естиді, бірақ сөйлемейді деген ой – бекершілік. Шын мәнінде ол естиді де, сөйлейді де. Оның барлық сипаттары мәңгілік және өзгермейтін сипаттар. Сипаттарының бір де бірі уақытша болса да жоғалған емес, жоғалмайды да. Ол – серіктесі жоқ, жалғыз, дара Болмыс; Оның әйелі де, ұлы да жоқ. Ол – мәңгілік, теңдесі жоқ Болмыс; Ол иемденген қасиетке иемденген басқа ешкім жоқ; Оның бір де бір қасиеті әлсіремек емес. Ол жақын, жақын бола тұра алыс. Ол алыс, алыс бола тұра, жақын. Ол – биіктердің биігі, бірақ Одан аласа тұрған біреу бар деп те айтуға болмайды. Ол – көкте, бірақ Оны жерде емес деп те айтуға болмайды. Оның бойында барлық, кәміл де хас қасиеттер жинақталған, Ол жасаған Ізгіліктер – барлық мақтауларға лайық; Ол – барлық кемелділіктің қайнар көзі; Ол – құдыретті; Барлық жақсылық Одан тарайды да Оған қайтып оралады; Ол – барлық байлық-қазынаға Ие, барлық дәреже Оның Өзінде жинақталған; Оның ешбір кемшілік, әлсіздігі жоқ; Жер мен көктердегі барлық жан иелері ғибадат етуге лайықты – Оның Өзі ғана"''.<ref>"Әл-Уасият", авт. Хазірет Мырза Ғұләм Ахмед, 20 том, 309-310 беттер.</ref>}} === Періштелерге иман келтіру === Ахмадия мұсылман жамағаты үшін [[періште]]лерге [[иман]] келтіру ерекше маңызға ие. Олардың тәлімі бойынша, періштелер [[Құдай]] жаратқан рухани болмыстар. [[Алла Tағала]] оларды өзіне бағынышты етіп және үкімдерін бұлжытпай орындайтын құрал ретінде жаратқан. Адамдарға қарағанда, періштелерде ерік жоқ және олар өзбетінше әрекет ете алмайды. Періштелер, Құдайдың жетекшілігімен, пайғамбарларға [[уахи]]-[[аян]]дар алып келеді, [[пайғамбар]]лардың дұшпандарына Құдайдың жазасын жаудырады, Құдайды даңқтап-мадақтайды және адамдардың амал кітәптарын жазады. Періштелер көзге көрінбейді. Дегенмен, Ахмадия мұсылман жамағатының сенімдеріне сай, періштелер адамдарға түрлі кейіпте көрінуі мүмкін, алайда бұл көріністер физикалық тұрғыда емес, рухани тұрғыда орындалады.<ref name="Welcome to Ahmadiyyat, the true Islam">[http://www.alislam.org/books/ahmadiyyat/WelcomeBook2ndEd.pdf "Welcome to Ahmadiyyat, the true Islam"] ("Шын Ислам - Ахмадийятқа хош келдіңіздер") — Баспасы: Islam International Publications LTD</ref> Ахмадилер, періштелерді, өздеріне лайықты келбетке ие рухани болмыс ретінде қадірлейді. Олардың ең басты міндеті, адамзатқа Құдайдың хабарын жеткізу.<ref name="Welcome to Ahmadiyyat, the true Islam"/> [[Құран]] кәрім бойынша, барлық дүнияуи және рухани әлем періштелер деп аталатын рухани күштер арқылы басқарылады. Олар Құдайға толығымен бағынышты. Ахмади-мұсылмандарының түсіндірмесі бойынша, періштелер берілген бағыт-бағдардан, немесе тапсырылған қызмет-функциядан, немесе [[Құдай]] ойластырған жалпы жоспардан еш ауытқымайды.<ref name="knowledge_34">''"Діни білімдер кітабы", авт. Вахид Ахмад, 34 бет''.</ref> === Құдайдан түскен кітаптарға иман келтіру === [[File:Einige Koran Übersetzungen der Ahmadiyya.JPG|right|thumb|300px|Франкфурттегі кітап жәрменкесі, 2009 жыл. Ахмади-мұсылмандары [[Құран]]ды әлемнің көптеген тілдеріне аударған]] Ахмади-мұсылмандары имандылықтың үшінші шартын, пайғамбарларға Құдайдан түскен барлық кітаптарға сенумен байланыстырады. Ол кітаптарға [[Тәурат]], [[Інжіл]], [[Забур]], [[Құран]] кәрім жатады. Исламға дейінгі дін тарихы белгілі бір уақытқа, белгілі бір ортаға (белгілі бір халыққа ғана) түсірілген Иләһи өсиеттер ретінде танылады. Осылайша, оларға, сол кезде өмір сүрген адамдардың мұқтаждықтарына сай келетін Иләһи ілімдер берілген, тіптен сол өсиеттердің кейбір жерлері сол адамдардың (сол халықтардың) өмір сүрген уақыты мен ғұрпына ғана сай келгенді. [[Құран]] кәрімнен басқа кітаптардың барлығы адам тарапынан өзгертулерге ұшыраған болып есептеледі. Тек Құран кәрім ғана еш өзгертусіз, өзінің бәз қалпында сақталған.<br /> Исламға дейін, Құдай Тағала, жер бетінде өмір сүрген әр халыққа, әр қауымға өзінің [[пайғамбар]]ларын жібергенін Ислам күмәнсіз мойындайды. Сондықтан, ахмади-мұсылмандарының тәлімдеріне сай, Ыбырайымдық дәстүрден тысқары қалған, мысалы [[Ведалар]] мен [[Авеста]] сияқты кітаптар да Құдайдан түскен кітаптар болып есептеледі. Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[Құран]] Кәрім күллі адамзатқа жіберілген соңғы кітап, оның тәлімдері уақытпен (яғни, қандай да бір заманмен) шектелмейді.<ref name="knowledge_34"/> === Пайғамбарларға иман келтіру. Ахмадияттың пайғамбарлығына және «Хатаман набийин» («Пайғамбарлық мөрге») сену === Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, имандылықтың төртінші шарты, [[Құдай]] тарапынан келген барлық пайғамбарларға [[иман]] келтірумен байланысты. Әлем заңсыздықтар мен ахлақсыздыққа (яғни, адамгершіліктен жұрдай болған жағдайға) белшеден батқанда, немесе әлемнің біршама бөлігінде осындай сипаттар көрініс тапқанда, немесе қандай да бір [[шариғат]]тың ізбасарлары бүлінген кезде, нәтижесінде дінге зақым келіп, [[дін]] [[Құдай]]дың көмегіме мұқтаж болғанда, [[Алла Тағала]] дінді қалпына келтіру үшін пайғамбарын жібереді. Ахмади-мұсылмандары [[Құран]] Кәрімде, [[Тәурат]]та, [[Забур]]де, [[Інжіл]]де аталған пайғамбарлардан бөлек, [[Заратуштра|Зардұшты]], [[Кришна]]ны, [[Будда]]ны және [[Құң-зы|Конфуциді]] де Құдайдың [[пайғамбар]]лары болған деп сенеді.<ref>[http://www.alislam.org/books/truth/finality.html Finality of Prophethood] (''ауд.: Пайғамбарлықтың аяқталуы''). Alislam.org (29 қараша 1966 ж.). Тексерілген 13 тамыз 2011. Басты қайнардан архивтелген, 24 шілде 2011 ж.</ref> Ахмадияттың сенімі бойынша, Пайғамбар ([[Нәби]]), Елші ([[Расул]]) және Өкілші (Мурсәл) делінген ислами терминдердің мағыналары бірдей. Дегенмен, Ахмадияттың ұстанымы бойынша, пайғамбарлардың екі үлкен түрі бар. Бірінші түріне жаңа [[шариғат]] әкелген пайғамбарлар жатады, мысалға: Тәурат шариғатын әкелген [[Мұса пайғамбар]] (ғ.с.) және Құран шариғатын әкелген [[Мұхаммед]] пайғамбар {{сас}}. Ал екінші түріне ешқандай шариғат әкелмеген пайғамбарлар жатады, мысалға: [[Ілияс пайғамбар|Ілияс]] (ғ.с.), Жеремей (ғ.с.), [[Жақия]] (ғ.с.), [[Иса]] (ғ.с.), [[Мырза Ғұләм Ахмед]] (ғ.с.). Осы, екінші түрдегі пайғамбарлар өздерінен бұрынырақ түскен [[шариғат]]ты орындау үшін келген «орындаушы пайғамбарлар» болып есептеледі, олар сол шариғаттың шеңберінен шықпаған және оған өзгертулер еңгізбеген. Сондай-ақ, бұндай пайғамбарларды - «үммәти нәби», яғни «үмбеттің ішінен шыққан пайғамбарлар» деп те атайды. === Қиямет күніне иман келтіру === Иманның бесінші шарты [[Қиямет]] күніне қатысты. Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, Бір Құдайға иман келтіргеннен кейін, [[Құран]] Кәрімде сөз етілген Қиямет күніне иман келтіру өте маңызды қағидат.<ref name="Welcome to Ahmadiyyat, the true Islam"/> Ахмадилердің сенімінде, күллі әлем Қиямет күнінде соңына жетеді. Исламның басқа ағымдары мен дін мектептері де осындай ұстанымда. Өлгендер тіріледі. Олар өздерінің амалдары үшін есеп береді. Жақсылық істеген адамдар [[жұмақ]]қа кіреді, ал жазаға тартылатындар [[тозақ]]қа тасталады. Ахмадилердің түсінігі бойынша, тозақ уақытша мекен, онда адамдар мәңгілік тұрақтамайды. [[Ибн Таймийа]], [[Ибн Араби]] секілді [[ғұлама]]лар да осындай түсінікте болған. Тозақ - жанды емдейтін «аурухана» іспетті мекен, ондағы жандар күнәларынан тазаратын болады. Ахмадилердің сенімі бойынша, бұндай түсінік [[Құран]] Кәрім мен [[хадис]]терге негізделген.<ref name="Welcome to Ahmadiyyat, the true Islam"/> === Тағдырға илану === Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[Құдай]] Тағала ғаламдағы барлық істерді соңына шейін бақылауда ұстайды. Бұл Құдайдың жазған [[тағдыр]]ы болып есептеледі. Осы тағдырдың шеңберінде адамға ерік беріледі, сол арқылы ол өз жолын таңдайды.<ref name="Welcome to Ahmadiyyat, the true Islam"/> Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, адамдар [[Қиямет]] күні өз ниеттері мен іс-әрекеттері негізінде сұраққа тартылады. == Исламның бес тірегі == [[File:Kaaba at night.jpg|right|300px|thumb|[[Мекке]]дегі барша мұсылмандар үшін қасиетті [[Қағба]]. Саудилықтар ахмади-мұсылмандарына [[қажылық]] жасауға рұқсат бермесе де, [[төлқұжат]]ында ''ахмади'' екендігі көрсетілмеген көптеген ахмади-мұсылмандары қажылық [[парыз]]ын орындай алады.]] [[Ислам негіздері|Исламның негізгі бес тірегі]] (''Аркан әл-Ислам; Аркан әд-Дин'') барлық ахмади-мұсылмандары үшін [[парыз]] саналады.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/biblioteka/chto-takoe-islam/ "Чта такое Ислам?"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150520150937/http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/biblioteka/chto-takoe-islam/ |date=2015-05-20 }} (''ауд.: Ислам деген не?''), Баспасы: Islam International Publications LTD 2008</ref><ref>[https://books.google.co.uk/books?id=jWymQkzSAtMC&pg=PA37&dq=&hl=en&sa=X&ei=yfoGVKPmJoTG7Aak_YCQDg#v=onepage&q&f=false "Black pilgrimage to Islam"] (ауд.: "Исламдағы қара қажылық"), Robert Dannin. 2002 by Oxford University Press. Inc.</ref> Олар келесідей: # [[Шаһада]] («[[Алла]]дан басқа ешқандай құдай жоқ екеніне және [[Мұхаммед]] Алланың [[елші]]сі екеніне иман келтіру»), # Күнделікті оқылатын бес уақыт [[намаз]] (жүзді [[Истиқбали қыбла|Қыблаға]] қаратып), # [[Зекет]] салығын төлеу (қайырымдылық жолында), # [[Рамазан]] айында [[ораза]] тұту, # [[Мекке]]ге [[қажылық]] жасау, тым болмағанда өмірінде бір рет.<ref>[http://www.alislam.org/pillars/hajj.html "Hajj (Pilgrimage)"] (ауд.: Қажылық). Al-Islam.org</ref> Исламның бес тірегін орындауда ахмади-мұсылмандары [[сүннет]]тік ұстанымға қайшы келмейді. Дегенмен, [[Пәкістан]]да ахмади-мұсылмандары заңмен қудаланады. Оларға намазға [[азан]] шақыруға, мұсылман куәлігін ([[шаһада]]ны) айтуға, [[Құран]] кәрімді дауыстап оқуға, өздерінің [[ғибадатхана]]ларын [[мешіт]] деп атауға және ислам терминологияларын өздеріне қатысты қолдануға тыйым салынған. Олар басқа да мұсылман елдерінде түрлі қудалаушылықтарға ұшырап жатыр. Ол жерлерде ахмадилерге өздерін мұсылман деп атауға рұқсат етілмейді. Мұндай тыйымдар ислам [[шариғат]]ында парыз етілген міндеттемелерді орындауда біршама қыйындықтар жасайды. Демократиясы жоғары елдерде тұратын ахмади-мұсылмандары [[қажылық]]қа кедергісіз баралғанымен, [[Сауд Арабия]]ның шектеу заңы оларға да қатысты салынған. == Ахмадилердің сенім өзгешеліктері == Ахмади-мұсымандары ұстанатын исламның бес тірегі мен иманның алты шарты қалған сүнниттік мұсылмандардікіндей <ref>[http://www.alislam.org/islam/ "Ислам"]. Al-Islam.</ref> болғанына қарамастан, ахмадилердің сенімдерінде кейбір өзгешеліктер бар:<ref>"Приглашение в Ахмадийят", авт. Хазрат Мирза Башируддин Махмуд Ахмад, издательство «Ислам Интернейшнл публикейшн лимитед» 1996, заголовок: Отличие от других мусульман., ст.11. ISBN 1-85372-574-9</ref> === Иса пайғамбардың екінші рет келуі === Бұған қатысты ахмадилердің сенімдері басқа мұсылмандардың сенімдерінен өзгешерек. Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[Иса]] айқышқа (крестке) керілді, бірақ ол онда өлмеді,<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=lSodLcyUA2s "Иса Мәсіх айқышта өлді ме?"] "Ақ мұнара" арнасы, youtube.com</ref> тек есінен таңды және айқышта бар жоғы төрт сағат болды. Сосын, мазар үшін қолданылатын үңгірге қойылған соң,<ref>"Утерянные годы Иисуса", авт. Элизабет Клер Профет ' об открытиях Нотовича, Абхедананды, Рериха и Каспари издательство Лонгфелло, Москва 2004' ISBN 5-98442-005-8 (россия)' ISBN 0-922729-39-5(США)</ref> бірер күнде есіне келген.<ref>[http://mreadz.com/new/index.php?id=6095 "Иса Үндістанда өмір сүрген"]{{Deadlink|date=December 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, авт. Хольгер Керестен, эннеагон пресс, Москва 2007ISBN 978-5-91051-014-6</ref> [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің пайымы бойынша, [[Иса]] көп ғұмыр жасап, қартайған шағында [[Кашмир]]де қайтыс болған.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/biblioteka/iisus-hristos-by-l-spasyon-ot-gibeli-na-kreste/ "Иса Мәсіх айқыштағы ажалдан аман қалған"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150520153631/http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/biblioteka/iisus-hristos-by-l-spasyon-ot-gibeli-na-kreste/ |date=2015-05-20 }}, Баспасы: Islam International Publications LTD 2008</ref><ref>"Иса Үндістанда", авт. Хазірет Мырза Ғұләм Ахмед. Баспасы: Islam International Publications LTD 1991, бірінші тарау 21-60 беттер. ISBN 1-85372-431-9</ref> Ол [[Кашмирліктер|Исраилдің жоғалған руларын]] іздеп табу үшін [[Кашмир]]ге көшіп барған.<ref>[http://www.alislam.org/topics/jesus/index.php "Иса - Құдайдың момын пайғамбары". Аlislam.org]</ref> Ол Кашмирде [[Юз Асаф]] есімімен белгілі болған.<ref>[http://www.aaiil.org/uk/newsletters/2001/1001ukbulletin.pdf "Исаның өлімі"], авт. Шахид Азиз, бюллетень қараша 2001 жыл, Ахмадийя Анджуман Ишаати Ислам, Лахор.</ref><ref>Приглашение в Ахмадийят, автор, Хазрат Мирза Башируддин Махмуд Ахмад, издательство «Ислам Интернейшнл публикейшн лимитед» 1996, заголовок: Иисус умер естественной смертью., ст.11. ISBN 1-85372-574-9</ref> Оның қабірі әлі күнге дейін Сринагар қаласының Ханияр көшесінде, [[Розабал кесенесі]]нде сақталған.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nme36oBYAII "Үндістандағы Исаның қабірі"], авт. Эрих фон Дэникен, "Белый Минарет" арнасы, youtube.com</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=PLUrDPDkXSY "Киелі Розабал - Иса Мәсіхтің қабірі (Кашмир, Сринагар)"]. "Белый Минарет" арнасы, youtube.com</ref> Ахмади-мұсылмандарының пікірі бойынша, христиандық және исламдық пайғамбарлықтарда айтылған «Исаның екінші рет келуін» сөзбе-сөз түрде емес, астарлы (салыстырмалы) мағынада түсіну керекті.<ref>[http://my.mail.ru/community/blog_akyluly/3DAE4A9C06A009D0.html "Мәриямның ұлы Исаның қайта оралуы"]. Ислам Аманат.</ref> Олардың ойынша, Исаның екінші рет келуі Мырза Ғұләм Ахмед Қадианидің тұлғасында жүзеге асқан. Сондай-ақ, ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[үммет]]ке уәде етілген [[Мәсіх]] пен имам [[Мәһди]] бір адамның қос ([[символ]]ды) лақап аттары <ref>"Мәсіх және Мәһди - Аллаһтың Елшісі Мұхаммедтің (с.ә.с.) көзімен". [http://yvision.kz/post/365429 №19 хадис: Иса және Мәһди – бір адамның қос (лауазымды) есімі]</ref>, және оның ілімі мен [[дұға]]лары арқылы, христиан діні дәурендеген заманда, ислам [[дәжжәл]]ды тасталқан ететін болады.<ref>[http://my.mail.ru/community/blog_akyluly/551E38F408069C12.html#551E38F408069C12 "Дәжжалдың түп мағынасы"]. Ислам Аманат.</ref> Осылайша, дәжжәлдың билігі ақырындап сөне бастайды, бұл исламның бейбіт замандағы түбегейлі жеңісін сүйіншілейді. === Хатаман набийин (Пайғамбарлардың мөрі) === Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[Құран]] кәрім - [[Алла Тағала]]ның күллі адамзатқа жіберген соңғы [[шариғат]]ы. Олардың сенімі бойынша, Құдай Тағала өткен замандарда Өзінің сүйікті құлдарымен сөйлегеніндей, кәзір де сөйлеседі. Құдайдың барлық сипаттары мәңгілік және өзгермейтін сипаттар. Олардың сенімі бойынша, [[Мұхаммед]] пайғамбар {{сас}} ең кәміл және ең соңғы шариғатты әкелген, сол арқылы иләһи пайғамбарлық пен адамзаттың рухани дамуы өз шыңына жеткенді. [[Үммет|Үмбет]]тің ішінен шығатын жаңа пайғамбарлардың келуі әбден мүмкін, бірақ олар толығымен [[Мұхаммед]] пайғамбарға {{сас}} бағынышты болмақ; және оның ілімін еш өзгерте алмайды, немесе жаңа шариғат, жаңа дін әкелмейді.<ref>[http://my.mail.ru/community/ahmadiyya/10B630CBBC728B89.html "Хатаман Набийин (Печать Пророков) - как толковалось это понятие самим пророком Мухаммадом (мир и благословения Аллаха да пребудут с ним) и выдающимися учёными Ислама"] (''ауд.: Хатаман Нәбийин (Пайғамбарлар Мөрі) - бұл ұғымды Мұхаммед пайғамбар {{сас}} және Исламның көрнекі ғұламалары қалайша түсіндірген''). Баспасы: Islam International Publications LTD</ref> Үмбеттің ішінен шығатын пайғамбарлар, дербес пайғамбар ретінде емес, Мұхаммед {{сас}} руханиятының "айнадағы көрінісі" іспетті қарастырылады.<ref>[http://www.alislam.org/library/books/promisedmessiah/index.htm?page=37 “The Promised Messiah and Mahdi. The Question of finality of prophethood”] (''ауд.: Уәделенген Мәсіх пен Мәһди, соңғы пайғамбарлыққа қатысты мәселе''), p.37-45, by Dr. Aziz Ahmad Chaudhry. Islam International Publications LTD 1996. ISBN 1 85372 596</ref> === Жиһад === Ахмади-мұсылмандарының сенімі бойынша, [[жиһад]]ты үш түрге бөлуге болады: # «Жиһад әл-Әкбар» («Ұлы жиһад») – бұл адамның өз нәпсісінің - ашу, нәпсіқұмарлық, өшпенділік және т.с.с. анайы құштарлықтарымен күресуі. # «Жиһад әл-Кәбир» («Үлкен жиһад») – бұл исламды бейбіт түрде насихаттау, әсіресе «қалам» арқылы исламның хақ ілімдерін әлемге паш ету. # «Жиһад әл-Әсғир» («Кіші жиһад») - шектен асқан діни қудалаушылықтар кезінде және адамның негізгі діни сенімдерін ұстану құқығына қатаң тыйым салынған кезде, шапқыншылықтардан қорғаныс мақсатында жүргізілетін соғыс іс-қимылдары.<ref>[http://www.alislam.org/library/articles/Jihad-Brochure.pdf Jihad Brochure.] Тексерілген 20 масыр 2013.</ref><ref>[http://my.mail.ru/community/blog_akyluly/32774F4D8CBEA4CA.html Ахмадилердің жиһад түсінігі]. Islam Amanat</ref> Ахмади-мұсылмандары пайымдайды, исламдағы алдын-ала айтылған көріпкелдіктерге сай, [[Мырза Ғұләм Ахмед]], соғыс түрінде жүргізілетін [[жиһад]]қа тыйым салған, өйткені бұл [[дәуір]]де мұндай жиһад тиімсіз құралға айналған. Қазіргі заманда, [[Ислам]] - [[дін]] ретінде, [[соғыс]] түріндегі шапқыншылықтарға ұшырап жатқан жоқ. Қазіргі заманда, Ислам түрлі әдебиеттер мен [[БАҚ|бұқаралы ақпарат құралдары]] арқылы шапқыншылықтарға ұшырауда. Сондықтан, жауап та соған сай болуы керек.<ref>Саймон Росс Валентина. [https://books.google.co.uk/books?id=MdRth02Q6nAC&pg=PA190&lpg=PA190&dq=&source=bl&ots=E4RqQq9q4R&sig=6ZsWK2hcauzNpMoPWkrwawbHCq4&hl=en&sa=X&ei=Q_8GVJvqGsie7AbOnYDgAg#v=onepage&q&f=false "Ислам және Ахмадия жамағаты: Тарихы, сенім-нанымдары, амалдары"]. — Columbia University Press.</ref> Ахмади-мұсылмандарының пікірі бойынша, өшпенділікті махаббатпен жою қажет. Ахмадия Мұсылман Жамағатының төртінші халифі Хазірет Мырза Таһир Ахмед терроризм жайында былай деп жазады: {{Quotation| ''"Ислам - терроризнің барлық түрлеріне қарсы және олардан үзілді-кесілді бас тартады. Бір адам, немесе қандайда бір топ, немесе қандайда бір үкімет тарапынан жасалған кез-келген зорлық-зомбылықтарды Ислам ешқалай ақтамайды"''.<ref>[http://reviewofreligions.org/2621/is-islam-a-threat-to-poland-and-world-peace/ "Польшаға және бүкіл әлемге ислам қауып төндіре ме?"]. Дінге шолу. Тексерілген 3 қыркүйек 2014.</ref>}} === Дін және ғылым === Ахмади-мұсылмандарының сенімдері бойынша, [[Құдай]] Тағаланың сөзі мен ісінің арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ, сол себепті [[дін]] мен [[ғылым]] бір-бірімен үйлесімді.<ref>Матье Гойдер. [https://books.google.co.uk/books?id=tCvhzGiDMYsC&pg=PA22&dq=&hl=en&sa=X&ei=UwMHVMXQCaiI7Aba24C4Aw#v=onepage&q&f=false "Ислам фундаментализмінің тарихи сөздігі"]. — 22 б.</ref> Осы жайында Ахмадия мұсылман жамағатының 2-ші Халифі Хазірет Мырза Башируддин Махмұд Ахмед былай деген: {{Quotation| ''"Ислам діні, Құдайдың Сөзі мен Ісінің арасында алшақтық жоқ, деп үйретуі арқылы, дін мен ғылым арасындағы талас сөзден құтқарады. Табиғат заңын теріске шығармауды, оған қарсы шығатын сөзге ермей, керісінше, сол заңдылықтарды ізерлеп тексеріп, терең ойланып, олардан пайда көзін іздеп табу керектігін үйретеді. Құдайдың Сөзін Құдайдың Өзі жібереді, сондықтан Оның Сөзі мен Ісінің арасында карама-қайшылықтың болуы мүмкін емес, деп үйретеді Ислам. Алланың Сөзін түсіну үшін, Оның Ісін көру керек, ал Оның Ісін түсіну үшін Оның Сөзіне назар аудару керек"''.<ref>Архивтен: [http://reviewofreligions.org/4023/from-the-archives-why-i-believe-in-islam/ "Неге мен Исламға иланамын?"] Дінге шолу. Тексерілген 3 қыркүйек 2014.</ref>}} Ахмадилердің пікірі бойынша, ғылым – Құдайдың ісі, ал дін – Құдайдың сөзін тану және олар бір-біріне ешқашан қайшы келмейді, осы тұрғыда ахмади-мұсылмандары Хазірет Адамды (ғ.с.) жер бетіндегі бірінші адам емес, тек қана бірінші пайғамбар ретінде қабылдайды, яғни жер бетінде Хазірет Адамнан (ғ.с.) бұрын да адамдар өмір сүрген. Сондай-ақ, ахмадилер, Құдай тағаланың жетелеуімен болған биологиялық эволюция теориясына сенеді.<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Ahmadiyya_views_on_evolution Эволюция - Ахмадиялық көзқарас. Wikipedia.org]</ref> [[Нобел сыйлығы]]ның ең алғаш мұсылман иегері доктор Әбдус Салам, Ахмадия жамағатының мүшесі болған. Ол Нобел сыйлығын Ядерлы физика саласындағы жетістіктігі үшін алған. Оның мәлімдемесі бойынша, [[Құран Кәрім]]нің 750 [[аят]]ы табиғат заңдылықтарын зерттеуге және адамзат білімін, адам ақылын қоғам игілігі үшін жұмсауға үгіттейді.<ref>Аюб К. Oмайя. [http://www.members.tripod.com/ppim/page571.htm "Исламдағы ғылымның дамуы мен құлдырауы..."] Тексерілген 3 қыркүйек 2014.</ref><ref>[http://islam-today.ru/obsestvo/laureat_nobelevskoj_premii_abdus_salam_islam_v_sushhnosti_i_est_vera_vsex_fizikov/ Лауреат Нобелевской премии Абдус Салам: «Ислам в сущности и есть вера всех физиков»]. Islam-today.ru</ref> === Ахмади-мұсылмандарының басқа да сенім өзгешеліктері === * Ахмади-мұсылмандарының сенімдеріне сай, [[Құран]] [[аят]]тары бір-бірінің күшін жоймайды ("нәсих" пен "мансух" аяттарға қатысты мәселе). Құранның барлық аяттарының заңды күштері бірдей, бұндай түсінік [[Құран]]ның көркемділігі мен даусыз дәлелділігін айшықтайды.<ref>Йоханан Фридман], ''Ахмадилердің ойларындағы жиһад'', ISBN 965-264-014-X, p. 227</ref> Бір-бірімен үйлесімсіз болып көрінген аяттардың шешімі Ахмадиялық [[фиқһ]] арқылы анықталады (мысалға: қандай да бір жағдайға қатысты түсірілген [[Құран]] [[аят]]ын сондай жағдайлардың шеңберінде қарастыру керекті).<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Asbab_al-nuzul Asbab al-nuzul&nbsp;— "Aсбаб әл-нузул" wikipedia.org]</ref> * [[Дін]] [[тарих]]ы циклденіп келеді және әр жеті мыңжылдықтарда жаңарып отырады. Қазіргі цикл, [[Адам ата|Адам]] (ғ.с.) заманынан бері жеті [[дәуір]]ге немесе аптаның жеті [[тәулік|тәулігіне]] параллелденген дәуірлерге бөлінеді. Әр тәулік күндізгі және түнгі мезгілдерден тұратыны сияқты, әр дәуірдің жарыққа (нұрға) бөленген кезеңі мен түнек басқан (қараңғылық, надандылық жайлаған) кезеңі болады. [[Мырза Ғұләм Ахмед]] уәделенген [[Мәсіх]] ретінде алтыншы дәуірде келген, яки, адамзаттың соңғы дәуірі – жетінші дәуірдің алдындағы жаршысы болғанды,<ref>{{cite journal |url=http://www.alislam.org/library/articles/new/Prophets_of_God.html | title=Құдайдың пайғамбарлары | journal=Мұсылмандық өркениет | author=Дауд A. Ханиф | year=2003 | issue=2}}</ref> өйткені [[Алла]]ның қарамағындағы бір күн, адамдардың санағы бойынша мың жылға тең.<ref>Құран Кәрім 22:47</ref> [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің түсіндірмесіне сай, аптаның алтыншы күні ([[жамағат]]пен [[намаз]] оқылатын) «[[жұма]]» күніне қалдырылған. Бұл, күллі адамзат баласы бәріне ортақ [[Ислам]] дінінің астында жиналатын дәуірге арналған күн. == Тарихы == {| style="float:right; width:20%; border:1px solid #ddd; margin:0 0 1em 1em; padding:0 0 1em 1em; vertical-align:right; font-size:80%;" |- ! colspan="2" style="text-align:center;"|<big>Ахмадилік күндерек</big><hr /> |- |valign="top" align="right">|1882 |Мырза Ғұләм Ахмед Исламның он төртінші ғасырының Мүджаддиді екендігін (жариясыз) мәлімдеді<hr /> |- |valign="top" align="right">|1889 |Мырза Ғұләм Ахмед Исламдағы Ахмадия қозғалысын құрды<hr /> |- |valign="top" align="right">|1890 |Мырза Ғұләм Ахмед ақырғы заманда келетін уәделенген Мәсіх әрі Имам Мәһди екендігіне талабын жариялады<hr /> |- |valign="top" align="right">|1908 |Мырза Ғұләм Ахмед Лахор қаласында қайтыс болды. Хәкім Нұриддин оның бірінші халифі (орынбасары) болып сайланды<hr /> |- |valign="top" align="right">|1914 |Мырза Башируддин Ахмед екінші халиф болып сайланды<hr /> |- |valign="top" align="right">|1947 |Мырза Башируддин Махмұд Ахмед Лахорға (Пәкістан) көшіп барды<hr /> |- |valign="top" align="right">|1948 |Мырза Башируддин Махмұд Ахмед Ахмадия Мұсылман Жамағатының жаңа орталығы Рабва қаласын тұрғызады<hr /> |- |valign="top" align="right">|1965 |Мырза Нәсір Ахмед үшінші халиф болып сайланды<hr /> |- |valign="top" align="right">|1982 |Мырза Таһир Ахмед төртінші халиф болып сайланды<hr /> |- |valign="top" align="right">|1984 |Мырза Таһир Ахмед Лондонға көшіп барды, Ахмадияттың орталығы да Лондонға көшірілді<hr /> |- |valign="top" align="right">|2003 |Мырза Масрур Ахмед Ахмадия Мұсылман Жамағатының бесінші халифі болып сайланды<hr /> |} <!-- END TIMELINE --> Ахмадияттың тарихы, [[Мырза Ғұләм Ахмед]] 1889 жылдың 23-ші [[наурыз]]ында, [[Үндістан]]ның Лудхиян шаһарында, өзінің алғашқы ізбасарларынан адалдық антын қабылдаған күннен формалды түрде басталады. Дегенмен, Ахмадият қозғалысының тарихы бұдан ертерек, Мырза Ғұләм Ахмед, өзінің келешек тағдыры жайында уахи-аяндар ала бастаған кезден санаса да болады. 19-шы ғасырдың аяғында Қадиан қалашығында, Мырза Ғұләм Ахмед өзін Ислам Мүджаддиді (реформаторы) екендігін жариялады, бұл метафоралы мағынада, бір тұлғаның бойында [[Иса]]ның екінші рет келуін және имам [[Мәһди]]дің анықталуын білдірді. Бұндай тұлғаны мұсылмандар көптен бері күткен, дегенмен мұсылмандардың көбі уәделенген Иса мен имам Мәһдиді екі бөлек адам ретінде қарастырады. Мырза Ғұләм Ахмедтің алғашқы ізбасарлары, негізінен, Үндістанның біріккен Пенжаб және Синд провинцияларында пайда болды.<ref>{{cite web |url=http://www.chaf.lib.latrobe.edu.au/dcd/page.php?title=&record=1512 | title=H.H. Risley and E.A. Gait, (1903), Report of the Census of India, 1901, Calcutta, Superintendent of Government Printing, p. 373 | publisher=Chinese Heritage of the Australian Federation Project}}</ref> [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің ізбасарларының мәлімдемесі бойынша, оның келуі жайында Исламның қасиетті пайғамбары [[Мұхаммед]] {{сас}} пайғамбарлық еткен. Ахмадия мұсылман жамағаты Исламның ішіндегі қозғалыс ретінде, сондай-ақ христиан миссионерлері мен индуистік Ария Самаж сектасының [[Ислам]]ға жасаған шабуылына қарсы жауап ретінде пайда болды. Олар 19-шы ғасырда сол өлкеде кең тараған. === Бірінші Хилафаттың кезеңі === [[Мырза Ғұләм Ахмед]] қайтыс болғаннан кейін, Хәкім Нұруддин уәделенген Мәсіхтің Бірінші халифі болып бірауыздан сайланып, Ахмадия Мұсылман Жамағатына жетекшілік ететін болды. Оның [[хилафат]] кезеңі алты жылға созылды. Оның жетекшілігімен [[Құран]] кәрім ағылшын тіліне аударылды. [[Англия]]да Ахмадияттың ең алғашқы уағыз жүргізу миссиясы ашылды, сондай-ақ Ахмадия Мұсылман Жамағатының түрлі [[газет]], [[журнал]]дары басыла бастады. [[Жамағат]]тың қаржы қажеттіліктері өсе бастағандықтан, оның халифат кезеңінде жамағаттың ресми [[қазына]]сы ашылды. === Екінші Хилафаттың кезеңі === Бірінші халиф қайтыс болғаннан кейін, оның өсиетіне сай Мырза Башируддин Махмұд Ахмед екінші халиф ретінде сайланды. Алайда, Мәуләнә Мұхаммед Әли мен Хаджи Кәмәлуддин бастаған топ оның орынбасарлығына қарсы шығып, оны кезекті халиф ретінде мойындаудан бас тартты. Сөйтіп олар Лахор қаласында жаңа Ахмадия қозғалысын құрды. Мұндағы араздыққа [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің пайғамбарлығын және [[Халифат]] жүйесін түсінудегі доктриналдық өзгешеліктері себеп болған.<ref>{{cite book | url=http://books.google.co.uk/books?id=MdRth02Q6nAC&pg=PA250&dq&hl=en&sa=X&ei=OGD7U4_mH87G7AaXpIHgCg&ved=0CC4Q6AEwAw#v=onepage&q=split&f=false | title=Ислам и Ахмадийский Джамаат: История, верование, практика | author=Саймон Росс Валентина | publisher=Колумбийский университет | ст.=56 }}</ref> Тағы бір себеп, жаңа сайланған халифтің жоғары академиялық білімі болмаған және оның жасы cол кезде жиырма бесте еді, сондықтан оған қарсы шыққандардың араздығы, идеялық қақтығыстан бөлек, оған күдікпен қарап, оны менсінбеушіліктен тууы әбден мүмкін еді. Бұл себеп те өз жасауын жасағанды.<ref>{{cite book | title=Prophecy Continuous: Aspects of Ahmadi Religious Thought and Its Medieval Background | author=Фредмаи, Йоханан | year=2003 | publisher=Oxford University Press | ст.=21 | isbn=965-264-014-X}}</ref> Дегенмен, Лахорлық қозғалыс көп жетістікке жете алмады. Ахмадия жамағатының басым көпшілігі Халифке адал болып қалды. Ахмадия жамағатының тарихнамасына бұл кез «жікке бөлінушілік» деген атаумен жазылған.<br /> Халифті сайлаушы органның мүшелері Мырза Башируддин Махмұд Ахмедті жас кезінде Халиф етіп сайлады. Оның халифаты 52 жылға созылды. Ол жамағаттың ұйымдық структурасын орнатты және [[Үндістан]] субқұрлығынан тысқары елдерде кеңінен уағыз жүргізу іс-шараларын дамытты. Халиф болып сайланғаннан кейін екі аптадан соң, исламды тарату мәселесін талқылау үшін, Үндістанның түпкір-түпкірінен делегаттар шақырылды. Мырза Башируддин Махмұд Ахмед шетелдерде бөлімшелер ашу үшін және ахмади-мұсылмандарына ахлақи [[тәлім-тәрбие]] беру үшін «Тахрик-и-Жәдид» («жаңа жүйе») және «Уакф-и-Жәдид» («жаңа адалдық») деп аталатын екі жүйе еңгізді. Бастапқыда, бұл жүйелер ахмади-мұсылмандарын қанаушыларға қарсы шара ретінде қарастырылды. Ол [[жамағат]] мүшелеріне [[дін]] жолында өз уақыттарын, мал-мүліктерін жұмсауға үндеді. Уақыт өте келе осы жүйелердің арқасында, жалпы [[ислам]] дінін қорғау мақсатында және ахмади-мұсылмандарының сенімдерін түсіндіру мақсатында біршама әдебиеттер басып шығарылды. Сондай-ақ бұл қаражаттар [[Үндістан]] субқұрлығынан тысқары елдерге жіберілетін уағызшыларды дайындауға және ол жақтарда уағыз жүргізу ісін бір жүйеге келтіруге жұмсалды.<ref name="secondcaliph">{{cite web | url=http://www.alislam.org/library/mahmood1.html | title=Хазрат Мирза Башируддин Махмуд Ахмад | author= Маульви Башир Ахмад Дхельви | accessdate=тамыз 25, 2014}}</ref> Екінші Хилафат кезеңінде Ахмадияттың уағыз жүргізу миссиясы 46 елде ашылды. Көптеген шетелдерде [[мешіт]]тер тұрғызылды. [[Құран]] кәрім әлемнің бірнеше негізгі тілдеріне аударылып баспадан шығарыла бастады. Мырза Башируддин Махмұд Ахмед рухани, діни тақырыптарға арнап біршама еңбектер жазған, олардың ішіндегі ең маңыздысы [[Құран Кәрім]]ге жасаған он томдық [[тәпсір]]і. === Үшінші Хилафаттың кезеңі === [[File:BasharatMosque1.jpg|right|thumb|250px|Ахмадия Мұсылман Жамағатының үшінші халифі іргетасын қалаған Педро-Абадтағы ([[Испания]], [[Кордоба]]ға жақын жер) "Башарат" мешіті. Бұл [[Пиреней түбегі]]нен мұсылмандар қуылған заманнан 750 жыл өткен соң тұрғызылған Испаниядағы ең алғашқы мешіт]] 1965-ші жылы [[қараша]] айының 8-інде Мырза Нәсір Ахмед Ахмадия Мұсылман Жамағатының Үшінші халифы болып сайланды. Оның Хилафат кезеңінде уағыз жүргізу ісі кеңінен жүзеге асты, әсіресе [[Африка]] құрлығында. Ол кісі, Пәкістанның Ұлттық Ассамблеясы Ахмадия жамағатын «мұсылман-емес» деп жариялаған кезде, жамағатты шашыратып алмай, бір жетекшілікпен бағыттай білген халиф ретінде қарастыралады.<ref>{{cite book | url=http://books.google.co.uk/books?id=2T8oSfy3GZgC&pg=PA89&dq&hl=en&sa=X&ei=ogP_U9W4GYa57AaGw4CQBw&ved=0CCYQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false | title=Политика и религия в Южной и Юго-Восточной Азии | author= Иштиак Ахмед |publisher=Рутледж | ст.=89 | accessdate=тамыз 28, 2014}}</ref> Оның Хилафат кезеңінде «Нусрат Жаһан жоспары» атты қозғалыс ұйымдастырылған. Бұл қозғалыс - жамағат мүшелері Африка құрлығында қызмет етуіне арналған. Осы қозғалыстың арқасында Африканың кедей өлкелерінде жүздеген медициналық клинакалар мен [[мектеп]]тер тұрғызылып, іске қосылған. Мырза Нәсір Ахмед 1970-ші жылы [[Батыс Африка]]ны аралап шықты, бұл Ахмадия халифінің құрлыққа жасаған алғашқы сапары болып есептеледі. [[Испания]]ға жасаған сапарында, ол "Башарат" [[мешіт]]інің іргетасын қалады, бұл мешіт қазіргі Испанияның ең бірінші мешіті болып есептеледі. Ол ахмадилердің келесі танымал ұранының авторы: {{Quotation| ''"Мейірімділік баршаға, өшпенділік ешкімге"''<ref>{{cite book | title=A Man of God | author=Iain Adamson | page=127}}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.whyahmadi.org/1_12.html | title=Житие преемников Обетованного Мессии | accessdate=тамыз 28, 2014}}</ref> (басқаша айтқанда: ''"Барша жанға махаббат, ешбір жанға қиянат"'')}} Мырза Нәсір Ахмед екінші халифтің атынан «Фәзле Умар» атты қор ашқан. Оның [[Халифат]] кезеңінде Ахмадия жамағатының негізін құрушы [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің айтқан сөздері мен диалогтары, сонымен қатар оның көріпкелдік түстері мен уахи-аяндары толық топтама болып жинақталды.<ref name="third">{{cite web | url=https://www.alislam.org/library/nasir1.html | title=Хазрат Хафиз Мирза Насир Ахмад | accessdate=August 25, 2014}}</ref> === Төртінші Хилафаттың кезеңі === [[File:Baitur Rehman, Washington.jpg|thumb|250px|right|"Байт ар-Рахман" мешіті, (Колумбия округы) [[Вашингтон]]ның маңайында орналасқан. Бұл мешіт Исламдық Ахмадия жамағатының төртінші халифі ашқан мешіттердің бірі]] Үшінші Халиф қайтыс болған соң, келесі күні, яғни 1982-ші жылдың 10-шы маусымында Мырза Таһир Ахмед Ахмадия Мұсылман Жамағатының төртінші халифі болып сайланды. 1984-ші жылы [[Пәкістан]] үкіметі №ХХ қаулысын қабылдағандықтан, Мырза Таһир Ахмед Пәкістаннан [[Англия]]ға көшіп кетті. Бұл қаулы халифке өз міндетін толыққанды орындауға рұқсат бермеді және Хилафат институтына қауып төндірді. Халиф қоныс аударғандықтан, Ахмадия Мұсылман Жамағатының басқарма орталығы да Пәкістаннан Англияға ауыстырылды. [[Жамағат]]тың басқарма орталығы Лондонда, «Фәзл» [[мешіт]]інің қасында орналасқан. «Фәзл» мешіті [[Лондон]] қаласында тұрғызылған ең бірінші мешіт.<ref>{{cite book | url=http://books.google.co.uk/books?id=xL9YAwAAQBAJ&pg=PA31&dq&hl=en&sa=X&ei=pIIHVKiyAbDG7Aaz14HIBg&ved=0CCQQ6AEwAQ#v=onepage&q&f=false | title=Энциклопедия ислама и мусульманского мира| publisher= | page=31 | author=Ричард С. Мартин | accessdate=September 3, 2014}}</ref> Қоныс аудару кезеңі ахмади-мұсылмандары үшін жаңа дәуірдің бастамасы болып есептеледі. Ахмадия Мұсылман Жамағатының төртінші халифі Мырза Таһир Ахмедтің кезінде ең бірінші мұсылмандық спутникті арна іске қосылды.<ref name="tahir">{{cite web |url=http://www.londonbookfair.co.uk/Global-Elements/LBF-2012/Exhibitor-Directory/Exhibitors/Exhibitor-Libraries/Libraries/?coId=23548 | title=Хазрат Мирза Тахир Ахмад (1928-2003) | publisher=Лондонская книжная ярмарка | accessdate=September 3, 2014}}</ref> Мырза Таһир Ахмед ахмади-мұсылмандарының балаларын жамағатқа қызмет қылуға арнау үшін «Уакф-и-нау» бағдарламасын ашты. Оның Хилафат кезеңінде, қуғын-сүргін құрбандарына жәрдем беру үшін және табиғат апаттарынан зардап шеккендерге көмек көрсету мақсатында - «Мәриям шәди», «Сәйидинә Биләл» және «Хьюманити фёрст» («Ең бастысы адамгершілік») секілді түрлі қайырымдылық, қоғамдық қорлар ашылған. Мырза Таһир Ахмед үнемі түрлі дін өкілдерімен, түрлі мамандармен және түрлі мәдениет-дәстүрлердің өкілдерімен сұрақ-жауап дәрістерін өткізіп отырды. Сондай-ақ ол көптеген кітаптар жазып шығарды. Олардың ішіндегі ең көрнекілері, қазіргі заманның қоғам мәселелеріне ислам тәлімінің жауаптарын қамтиды, мысалы үшін мына кітаптар: * «Алла үшін өлтіру?» (''Мұндайға исламда жол берілген бе, берілмеген бе?'' - ''ауд.ред.''), * «Абсолютті әділдік принципі», * «Мейірбандылық пен бауырластық», * «Ислам қазіргі заманның сұрақтарына жауап беруде»<ref>[http://historyclub.by/index.php?option=com_content&task=view&id=174&Itemid=44 "Ислам отвечает на вопросы современности". авт. Хазрат Мирза Тахир Ахмад.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306070413/http://historyclub.by/index.php?option=com_content&task=view&id=174&Itemid=44 |date=2016-03-06 }} Издательство «Русско-Балтийский информационный центр ”БЛИЦ” », 2004. – 240 с. ISBN 5-86789-007-4</ref>, * «Парсы шығанағындағы дағдарыс және жаңа әлемдік тәртіп»<ref>{{cite book | url=http://books.google.co.uk/books?id=k7C1sRfldM4C&pg=PA75&dq&hl=en&sa=X&ei=OogHVLqpJurD7AaPsoDoCQ&ved=0CFEQ6AEwBw#v=onepage&q&f=false | title=где вода встречается : Конвергенция и взаимодополняемость в терапии и теологии | publisher=книги Карнас | author=Дэвид Бакли | page=75 | accessdate=September 3, 2014}}</ref>, * «Уахи, ақыл, білім және ақиқат». === Бесінші Хилафаттың кезеңі === [[File: Amir al-Mu'min.jpg|thumb|250px|right|Бүкіләлемдік Ахмадия Мұсылман Жамағатының қазіргі басшысы [[Мырза Масрур Ахмед|Хазірет Мырза Масрур Ахмед]], оның рухани лауазымы ''[[Халифа-түл-Мәсіх]] V'', яғни Уәделенген Мәсіхтің Бесінші Халифі (Орынбасары).]] {{ external media | align = right | width = 500px | topic = Мырза Масрур Ахмедтің соңғы жылдары Батыс елдеріне Ислам тәлімдерін түсіндіру мақсатында өткізген әр алуан тақырыптағы халықаралық симпозиумдары: | video1 = [https://www.youtube.com/watch?v=MoxcPtxmfZM Тақырып: «Өз еліңді сүю және оған адал болу хақысындағы Исламдық тәлім-тәрбие». (Кобленц қ., Германия)] | video2 = [https://www.youtube.com/watch?v=VB2CPsy3TeI Тақырып: «Мұхаммед ﷺ - бейбітшіліктің елшісі». (Лос-Анджелес қ., АҚШ)] | video3 = [https://www.youtube.com/watch?v=VNgZmQEVXTg&t=10s Тақырып: «Әділ қарым-қатынас бейбітшілікке апаратын жол». (АҚШ Конгрессі, Вашингтон қ. АҚШ)] | video4 = [https://www.youtube.com/watch?v=sDF4PIE8WPc&t=493s Тақырып: «Әлем дағдарыста: бұнымен қайтпекпіз?». (Стокгольм қ., Швеция)] | video5 = [https://www.youtube.com/watch?v=_dmE9w22D0c&t=55s Тақырып: «Жаһандық тәртіпсіздіктер кезіндегі бейбітшіліктің кілті». (Токио қ., Жапония)] | video6 = [https://www.youtube.com/watch?v=LMmgOcGDKe4&t=267s Тақырып: «Мәриям мешітінің ашылуы». (Голуэй қ., Ирландия)] | video7 = [https://www.youtube.com/watch?v=5WYvrLjBymU&t=21s Тақырып: «Исламнан расыменде қорқу керек пе?». (Копенгаген қ., Дания)] }} Төртінші халиф қайтыс болғаннан кейін, Ахмадияттың тарихында алғаш рет сайлау [[Лондон]] қаласында өтті, сайлау нәтижесінде Уәделенген Мәсіхтің Бесінші Халифі болып [[Мырза Масрур Ахмед]] сайланды. Ол Ахмадия Мұсылман Жамағатының қазіргі басшысы. Исламның ізгі хабарын насихаттау және адамзат игілігі үшін жағдай жасау мақсатымен [[Мырза Масрур Ахмед]] жер жаһанды аралап, түрлі мемлекет басшыларымен кездеседі, әлемдік дағдарыстарды шешу үшін бейбіт [[конференция]]лар ұйымдастырады.<ref>{{cite news | url=http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424127887324059704578474981045877660 | title=Требование Халифа | publisher=Зэ Уоол стрит джорнал | date=мамыр 12, 2013 | accessdate=September 3, 2014}}</ref> Ұзаққа созылып бара жатқан қақтығыстарды доғарту мақсатында [[Мырза Масрур Ахмед]] әлемнің алпауыт елдерінің басшыларына хат жолдаған, олардың ішінде: [[АҚШ]], [[Ресей]], [[Канада]], [[Сауд Арабия]], [[Қытай]], [[Ұлыбритания]], [[Франция]], [[Германия]], [[Иран]], [[Израиль]] елдерінің басшылары, сондай-ақ Иранның рухани көсемі [[Аятолла]] мен [[Рим папасы]] бар.<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/biblioteka/mirovoj-krizis-i-put-k-miru/ "Мировой кризис и путь к миру". Автор: Хазрат Мирза Масрур Ахмад]. Глава: Письма мировым лидерам, стр. 199-305.</ref> Әлемнің 200-ден астам елінде тұрып жатқан миллиондаған ахмади-мұсылмандарының рухани басшысы ретінде Мырза Масрур Ахмед жер жаһанды аралап, әлем халықтарын [[Ислам]] дінінің принциптерімен таныстыруда. == Демографиясы == 2013 жыл бойынша Ахмадия жамағаты әлемнің 207 елінде құрылған<ref>[http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/press-relizy/bolee-567-000-lyudei-vstupili-v-ahmadii-skuyu-musulmanskuyu-obshhinu/ ПРЕСС РЕЛИЗ: "Более 567,000 людей вступили в Ахмадийскую мусульманскую общину"] (''ауд.: БАСПАҒА ШОЛУ: 567 000 астам адам Ахмадия Мұсылман Жамағатына кірген'') ahmadiyya-islam.org/ru</ref>, жамағаттың басым көпшілігі [[Оңтүстік Азия]]да, [[Батыс Африка]]да, [[Шығыс Африка]]да және [[Индонезия]]да шоғырланған. Ахмади-мұсылмандар жамағаты әлемнің барлық елдерінде өмір сүруде. Дегенмен, кейбір елдерде ахмади-мұсылманы болу заңмен қудаланады. Осындай факторлардың кесірі ахмади-мұсылмандарының нақты жалпы санын шығаруды қыйындатады. Сондықтан, [[жамағат]] «оншақты миллион» деген санды береді, алайда көптеген тәуелсіз сарапшылардың пікірі бойынша жамағат саны бүкіләлем бойынша 10-20 миллион, бұл барша мұсылман [[үммет|үмбетінің]] 1% құрайды. Бүкіләлемдік христиан энциклопедиясының мәліметі бойынша, Ахмадия жамағаты [[Ислам]]дағы қарқынды түрде өсіп келе жатқан бірлестік.<ref>Всемирная христианская энциклопедия / Дэвид Б. Барретт, Джордж Томас Курьян, Тодд М. Джонсон. — Оксфорд юниверсити пресс США. — ISBN 0195079639.</ref> Ахмади-мұсылмандарының басым көпшілігі [[Пәкістан]]да тұрады, шамамен 4 миллионнан астам. == Ахмадия Хилафатының ұйымдық құрылымы == [[File:Baitul Futuh.jpg|thumb|250px|left|"Байт-үл-Футуһ" мешіті ([[Лондон]] қ.) - [[Еуропа]]ның батыс бөлігіндегі ең үлкен мешіт. Халифтің жұма уағыздары осы мешіттен, спутникті "МТА" (эм-ти-эй) арнасы арқылы, тікелей эфирде дүние жүзіне көрсетіледі]] Ахмади-мұсылмандарының сенімдері бойынша, [[Хилафат-үл-Масих|Ахмадия Хилафаты]] - пайғамбарлық жолдағы халифаттың қайта жандануы болып табылады. Олардың пікірі бойынша, бұл хилафат [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің пайда болуымен қайта тұрғызылған. Ахмади-мұсылмандары Мырза Ғұләм Ахмедті [[үммет|үмбетке]] уәде етілген [[Мәсіх]] пен имам [[Мәһди]] ретінде қабылдайды. Ахмади-мұсылмандарының мәлімдемесі бойынша, осы мәселеге қатысты Құран аяттарын (мысалға, "Ан-Нұр" сүресінің 55-ші аяты) мен көптеген хадистерге сай, [[Халифат]] тек [[Құдай]]дың тікелей араласуымен ғана қайта орнатылуы мүмкін; және де, Құдайдың бұл игілігі шынайы иман келтіріп, ізгі амалдар істеген және Құдай бірлігін ұстанған адамдарға тарту етіледі. Сондықтан, жалғыз ғана адами бастамамен Хилафатты орнатуға талпынған кез-келген әрекеттердің соңы құрдымға алып барады, әсіресе халықтың ахлақтық жағдайы пайғамбарлықтың өсиетіне қайшы келетін болса (яғни, егер олар ізгіліктен принципиалды түрде жұрдай болса). <br /> Ахмади-мұсылмандарының мәлімдемесі бойынша, [[Құдай]] [[уахи]]лар мен [[аян]]-түстер арқылы мүміндердің жүректеріне, ойларына кімді халиф етіп таңдау керектігін ұялатады. Бұл жерде ешқандай үгіт-насихат пен кез-келген спекуляцияға жол берілмейді. Осылайша, халиф жәй ғана сайлау арқылы емес, ең алдымен Құдайдың қалауымен таңдалады.<ref>[http://www.alislam.org/quran/tafseer/?page=1870&region=E1 Holy Qur`an, Al-Nur 24:56, p. 1869-1870 Commentary] (ауд.: Құран Кәрім, Ан-Нұр (24) сүресі 56 (55) аятына түсіндірме), Alislam.org</ref> Ахмадияттың сенім қағидатына сай, халифке міндетті түрде мемлекеттің басшысы болу шарт емес, бұл жерде хилафаттың діни және рухани мән-мағынасы басты назарда ұсталады. Халиф - деген ең бірінші кезекте, [[Мұхаммед пайғамбар]] үмбетінің жоғары рухани және ахлақтық деңгейін жоғары ұстатуға, сондай-ақ [[Ислам]] тәлімін нығайтып, таратуға бағытталған рухани лауазым болып есептеледі.<ref>[http://www.alislam.org/library/books/Khilafat-e-Rashida.pdf "Khilafat-e-Rashidah"] (''ауд.: Ізгілікті Халифат''), by Hadrat Mirza Bashiruddin Mahmood Ahmad, Khalifatul Masih II. Islam International Publications Ltd 2009, ISBN 1 85372 620 6</ref><ref>[http://www.alislam.org/egazette/updates/the-islamic-khilafat-its-rise-fall-and-re-emergence/ "The Islamic Khilafat – Its Rise, Fall, and Re-emergence"] (''ауд.: Ислам Халифаты - өркендеуі, құлдырауы, қайта жаңғыруы''), Rafi Ahmad, Alislam.org</ref> Ахмади-мұсылмандары өздерінің халифін «Әмирул мүминин» («Мүміндердің әміршісі») ретінде қабылдайды. Қазіргі уақытта бұл лауазым Бесінші Халиф Мырза Масрур Ахмедке тиесілі. === Жоғарғы кеңес мәжілісі === «Мәжлис аш-шура» немесе жоғарғы кеңес мәжілісі, Ахмадия жамағатында Хилафаттан кейінгі ең жоғарғы құрылым. Жоғарғы кеңес мәжілісі жылына бір рет жиналады. Бұл кеңес халықаралық деңгейде халифтің төрағалығымен өтеді. Оның басты мақсаты, қаржы, түрлі жобалар, білім беру, жамағатқа байланысты тағы басқа сұрақтар жайында халифке кеңес беру болып табылады. Халиф мәжіліс барысында талқыланған ұсыныстарға қатысты өз пікірін білідіріп, нұсқауын беріп, шешімін шығара алады немесе сұрақтың шешімін жетілдіру үшін оны кейінге қалдыра алады. Дегенмен, көп жағдайларда халиф мәжілістің көпшілігі берген кеңес-ұсынысты қабылдайды. Ұлттық деңгейде кеңес мәжілісі Әмірдің (яки, Ұлттық президенттің) төрағалығымен өтеді. Тек соттық іс - шешім шығару мақсатында мінездемесімен халифке жөнелтіледі. Халиф оған қатысты дұрыс деп тапқан шешімін шығарады.<ref>[http://www.alislam.org/books/ahmadiyyat/WelcomeBook2ndEd.pdf "Welcome to Ahmadiyyat, The True Islam"] (''ауд.: Шын Ислам - Ахмадиятқа хош келдіңіздер''), — P. 318–324. Islam International Publications Ltd</ref> === Орталығы === Ахмадия Мұсылман Жамағаты Халиф тұратын жерден басқарылады. Сондықтан, 1984 жылы төртінші халиф [[Пәкістан]]нан көшіп кетуге мәжбүр болған кезде, Ахмадия жамағатының ресми ортылығы ([[Англия]]ның) [[Лондон]] қаласына, Әл-Фазл мешітіне көшірілген болатын. 2019 жылы бесінші халиф орталықты, 1985 жылы жамағат өз қаражатына сатып алған жерге, Исламабадқа (Тилфорд, Англия) көшірді. Ахмади-мұсылмандары үшін, Исламның қасиетті [[Мекке]] мен [[Медине]] қалалары қасиетті қалалар болып саналғанымен, Қадиан қаласы олардың рухани орталығы болып есептеледі.<ref>[http://www.alislam.org/books/ahmadiyyat/WelcomeBook2ndEd.pdf "Welcome to Ahmadiyyat, The True Islam"] (''ауд.: Шын Ислам - Ахмадиятқа хош келдіңіздер''), — P. 324. Islam International Publications Ltd</ref> Олар, келешекте [[Хилафат-үл-Масих|Ахмадия Хилафаты]] [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің туған жері [[Қадиан]]ға қайтып оралады - деп үміт етеді. Дегенмен, [[Үндістан]] екіге бөлінген соң, [[Пәкістан]]да 1948 жылы 20 қыркүйекте құрылған ахмадилердің Рабва қаласы, сол уақыттан бері дүниежүзі бойынша жамағаттың көптеген іс-шараларын басқарады. Атап айтқанда, бұл қалада Ахмадия жамағатының екі негізгі органы орналасқан: «Орталық Ахмадилік кеңес» және «Жаңа жоба» кеңесі. Сонымен қатар бұл қалада «Жаңа адалдық» кеңесі де орналасқан.<ref>[https://books.google.co.uk/books?id=MdRth02Q6nAC&pg=PA77&lpg=PA77&dq=&source=bl&ots=E4RpSmcl7S&sig=JQ1kdvaNTozY6hoX80j2aSr7JQg&hl=en&sa=X&ei=5jf6U43DBMHuaPK0gOAL#v=onepage&q&f=false Islam and the Ahmadiyya Jama'at: History, Belief, Practice] (''ауд.: Ислам және Ахмадия жамағаты: тарихы, сенім-нанымдары, амалдары''), Simon Ross Valentine — P. 86. Columbia University Press 2008. ISBN 978-0-231-70094-8</ref><ref name="whyahmadi"/> Барлық орталық органдар халифтің нұсқамасына сай жұмыс істейді. «Садр Әнжуман Ахмадия» (яғни, «Орталық Ахмадилік кеңес») 1906 жылы [[Мырза Ғұләм Ахмед]]тің бастамасымен құрылған. Бүгінгі күні бұл орган [[Үндістан]], [[Пәкістан]], [[Бангладеш]] елдерінде Ахмадия жамағатының жұмысын ұйымдастыру ісіне жауапты орган болып саналады. Ал, Ахмадия жамағатының Екінші халифімен құрылған «Әнжуман Тахрики Жәдид» (яғни, «Жаңа жоба» кеңесі) Үнді субқұрлығынан тысқары жерлердегі Ахмадия жамағаттарының жұмысына жауапты. Әр кеңес басқарма органдарға бөлінеді, мысалы: қаржы депортаменті, баспа депортаменті, білім беру депортаменті, сыртқы істер депортаменті, шетелдік өкілдер министрлігі және т.б.<ref>{{cite book | url=http://www.alislam.org/books/ahmadiyyat/WelcomeBook2ndEd.pdf | title=Добро пожаловать в Aхмадийят | publisher=Ислам Международные публикации | ст.=324–342| accessdate=August 24, 2014}}</ref> Жоғарғы кеңестің соңғы шешімі бойынша, жамағат бүкіл әлемде 15 000-нан астам [[мешіт]], 500-ден астам [[мектеп]], 30-дан астам [[аурухана]]лар тұрғызған, және де [[Құран Кәрім]]ді әлемнің 70-тен астам тіліне аударып баспадан шығарған.<ref name="tehrike"/> «Әнжуман Уәкф-и-Жәдид» те (яғни, «Жаңа адалдық» кеңесі) Екінші халифтің бастамасымен құрылған, бұл орган әлем бойынша ауылды мекендердегі жамағаттарға діни ұстаздар даярлап, жұмыстарын үйлестіру ісіне жауапты. === Білім беру ордалары === [[File:Jamia Ahmadiyya, Rabwah.JPG|left|thumb|250px|Рабва қаласындағы Ахмадия университетінің пәкістандық кампусы]] «Джәмийя Ахмадия» («Ахмадия университеті»), кейде «Ахмадиялық теология және тілдер университеті» деп аударылады. Бұл халықаралық исламдық [[семинария]] және білім беру ордасы. Оның дүниежүзі бойынша [[Африка]], [[Азия]], [[Еуропа]] және [[Солтүстік Америка]] құрлықтарында бірнеше кампустары бар. Ол 1906 жылы «Тәлимүл-Ислам» медресесі (кейінірек «Тәлимүл-Ислам» колледжі) ретінде құрылған. Бұл Ахмадия Мұсылман Жамағатының негізгі білім ордасы - ислам ғылымының орталығы және уағызшыларды дайындау мекемесі ретінде [[Мырза Ғұләм Ахмед]]пен құрылған. Оның түлектері Халифпен жамағаттың миссионерлері болып<ref name="whyahmadi"/> (оларды әдетте мурабби, [[имам]], немесе мәуләнә деп атайды), немесе [[фиқһ]] (исламдық заң) мәселесін қарастыратын [[мүфти]]лер, [[фақиһ]]тер етіп тағайындалуы мүмкін. Университеттің кей түлектері ислам тарихшылары болып қызмет атқарады. 2008-ші жыл бойынша университеттің 1300-ден астам түлегі жер жүзінде миссионер болып қызмет етуде.<ref name="tehrike">{{cite web | url=http://www.ahmadiyya.us/lajna/TEHRIKE-JADID-Scheme.pdf | title=Tehrike-Jadid-Scheme | accessdate=August 25, 2014}}</ref> === Қосымша ұйымдар === Ахмадия Мұсылман Жамағатының қосымша бес ұйымы бар. Әр ұйым өз мүшелеріне рухани және ахлақи [[тәлім-тәрбие]] беру ісіне жауапты.<ref name="whyahmadi"/> • «Ләджнә Худаммүл» - барлық қосымша ұйымдардың ең ірісі болып табылады, ол жамағаттың 15 жастан үлкен әйел (қыз) мүшелерінен тұрады. • «Мәжлис Худаммүл Ахмадия» - жамағаттың 15-тен 40 жас аралығындағы ер мүшелерінен тұрады. • «Мәжлис Ансарулла» - жамағаттың жасы 40-тан асқан ерлерінен тұрады. • «Насиратүл Ахмадия» - жамағаттың 7-ден 15 жас аралығындағы қыз мүшелерінен тұрады. • «Әтфалүл Ахмадия» жамағаттың 7-ден 15 жас аралығындағы ер балалардан тұрады. === Бөлімшелері === [[File:Flag hosting Jalsa Salana UK 2009.jpg|thumb|300px|[[Ұлыбритания]]да халықаралық Жылсайынғы жиында көтерілген ''Ахмадияттың байрағы'' мен басқа елдердің тулар, 2009 жыл]] [[File:Flags at Jalsa Salana Germany 2009.jpg|thumb|300px|''Ахмадияттың байрағы'' мен Германия Федерацияларының тулары, [[Германия]]дағы ұлттық Жылсайынғы жиын, 2009 жыл]] Бүкіләлемдік Ахмадия Мұсылман Жамағаты дүниежүзіндегі елдердегі ұлттық жамағаттардан тұрады, олардың өз елдеріндегі ұлттық кеңселері бар. Әрбір ұлттық жамағат аймақтық жамағаттарға бөлінеді, ал аймақтық жамағаттар жергілікті жамағаттарға бөлінеді.<ref>{{cite book | url=http://books.google.co.uk/books?id=GbZJ2ZszYw8C&pg=PA198&dq&hl=en&sa=X&ei=3Ez7U9OBGcXm7Ab2hoDYDQ&ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false | title=Религии канадцев | publisher=Университет Торонто пресс | author=JДжейми С. Скотт | page=198 | isbn= | accessdate=August 25, 2014}}</ref> Көптеген жағдайларда әрбір жергілікті жамағаттардың өз орталықтары, мешіттері және миссионерлік үйлері бар. Әмір (немесе ұлттық президент) жамағаттың орталық органдарының бақылауында және ұлттық басқарма комитетіне бағынышты болады. Ұлттық басқарма комитеті (немесе ұлттық атқарушы орган): бас хатшы, қаржы хатшысы, уағыз жүргізу бойынша хатшысы, тәлім-тәрбие беру хатшысы, білім беру хатшысы және т.б. ұлттық хатшылардан тұрады. Бұл жүйе аймақтық және жергілікті жерлерде өздерінің ұлттық президентімен және атқарушы органдарымен басқарылады.<ref name="whyahmadi">{{cite web | url=http://www.whyahmadi.org/4_4.html | title=Организационная структура | accessdate=August 25, 2014}}</ref><ref>{{cite book | url=http://www.alislam.org/books/ahmadiyyat/WelcomeBook2ndEd.pdf | title=Добро пожаловать в Aхмадийят - истинный ислама| publisher=Ислам Международные публикации | pages=357–360| accessdate=August 24, 2014}}</ref> == Атаулы күндері == Ахмади-мұсылмандары «Ид әл-Фитр» («[[Ораза айт]]») және «Ид әл-Адха» («[[Құрбан айт]]») секілді [[ислам]]ның негізгі мейрамдарын барлық мұсылмандарға ортақ дәстүрмен атап өтеді. Ахмади-мұсылмандары бұл мейрамдардан бөлек, басқа да бірнеше науқандарды атап өтеді, бірақта олар діни мейрам ретінде қарастырылмайды. Олардың ішіндегі ең негізгі діни науқан «Жалса Салана» («Жылсайынғы жиындар») болып есептеледі. Оның бастамасын [[Мырза Ғұләм Ахмед]] орнатқан, бұл жиын жамағаттың жылсайынғы формалды жиналысы болып есептеледі. Жалса Салананың мақсаты жамағат мүшелерінің бірілігін, ынтымағын, достығын нығайтып, діни білімдерін көбейту үшін ұйымдастырылады.<ref>{{cite news | url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2005/09/04/AR2005090401432.html | title=Обновление залог единства и мира | publisher=Вашингтон пост | date=September 5, 2005 | accessdate=August 25, 2014}}</ref> Жамағаттың атап өтетін басқа да науқандарына мыналар жатады: «[[Мәуліт]]» (Мұхаммед пайғамбардың туған күні), «Ахмадия Жамағатының құрылған күні», «Уәделенген Реформатордың күні» және «Хилафат күні». == Репрессияға ұшыраулары == Ахмадия жамағатының ресми сайтының мәлімдемесі бойынша, бүкіл әлемде ахмади-мұсылмандарының саны 20 миллион шақты адам.<ref>Нарушение свободы вероисповедания. — Хью́ман райтс вотч. — P. 8. Ларри Деврис, Дон Бейкер, и Дэн Овермайер. Азиатские религии в Британской Колумбии. — Университет пресс Колумбии. — ISBN 978-0-7748-1662-5. Хуан Эдуардо Кампо. Энциклопедия ислама. — P. 24. — ISBN 0-8160-5454-1. Мусульмане – ахмади. pbs.org. Тексерілген 6 қазан 2013.</ref> Ахмади-мұсылмандары дінді уағыздау және [[Құран]] кәрімді түрлі халықтардың тілдеріне аудару ісінде белсенді түрде жұмыс атқарады. Әлемнің көптеген жерлеріндегі адамдар Ислам дінімен ахмади-мұсылмандары арқылы танысқан. Бұған қарамастан, қазіргі көптеген ислам елдерінде ахмадилер «мұсылман емес» деп жарияланған. Олар сол жақтарда жүйелі түрде түрлі қудалаушылықтар мен қысым-қанаушылықтарға ұшырауда.<ref name="persecution">{{cite web | url=http://www.theasa.org/conferences/asa04/panels/panel21.htm "Localising Diaspora: мусульмане - ахмади и проблемы многих центров этнографии" | title=материалы конференции Ассоциации социальных антропологов, 2004 годl}}</ref> === Бангладеш === [[Бангладеш]]те фундаменталистік ислам топтары үкіметке талап қойған, Ахмадия жамағатының мүшелері ресми түрде «кәпірлер» ретінде жариялансын деп.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=oMQ-DDjIGx8 Преследование мусульман-Ахмади в Бангладеше - Тихий голос]</ref> Нәтижесінде, радикалды молдалардың үгітімен жаппай ереуілдер, зорлық-зомбылық шаралары ұйымдастырылуы арқылы, Ахмадия жамағаты қудалаушылқтарға ұшырай бастады.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4556318.stm «Насильственные митинги против мусульман&nbsp;— ахмади в Дакке»], BBC News</ref><ref>[https://www.persecutionofahmadis.org/category/bangladesh/ Преследование мусульман-Ахмади] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150721143258/https://www.persecutionofahmadis.org/category/bangladesh/ |date=2015-07-21 }}</ref> «Амнести интернейшнел» ұйымының мәліметі бойынша, Ахмадияттың ізбасарлары нақақтан тұтқындалып, ал кейбірі қастықпен өлтірілуде. 2003-ші жылдың соңында [[молда]] Мәуләнә Мұхаммед Хуссейн Мұмтаз бастаған бірнеше ірі ереуілдер Ахмадият [[мешіт]]терін тартып алуға бағытталды. 2004-ші жылы Ахмадияттың барлық басылымдарына шектеу қойылған.<ref>[http://web.amnesty.org/library/index/engasa130052004 Bangladesh: ''Права Aхмадийского сообщества должны быть защищены, отчёт организации ''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20040610011753/http://web.amnesty.org/library/index/engasa130052004 |date=2004-06-10 }}, «Международная амнистия»</ref> === Үндістан === [[Үндістан]]да ахмади-мұсылмандары көптеп тұрады.<ref>{{cite web|url=http://www.unhcr.org/refworld/topic,464db4f52,47f237db2,3ae6ad202c,0.html|title=Количество мусульман - ахмади в Индии. |publisher= Миграция беженцев, Совет Канады|date=1 қараша 1991|accessdate=9 March 2009}}</ref> Олардың көбі Үндістанның Керала, Рәжәстан, Одиша, Хәриян, Бихәр, Дели, Уттар-Прадеш штаттарында, сондай-ақ Пенжабтың Қадиан аумағына қоныстанған. Үндістанның заңы ахмадилерге [[мұсылман]] ретінде қарайды. 1970 жылдың 8 желтоқсанында Кераланың Жоғарғы соты, 206-шы қарал бойынша қабылдаған тарихи шешімі, ахмадилердің мұсылмандық статусын өзгертусіз қалдырған.<ref name=hoque>{{cite web|url=http://www.thedailystar.net/law/2004/03/03/index.htm|title=Право на свободу религии и бедственное положении Aхмади. |author=Ридвануль Хак|publisher=Дейли Стар|date=21 March 2004}} </ref> Соттың шешімі бойынша, ахмадилер мұсылман болып табылады және олар басқа мұсылман [[секта]]лары тарапынан «діннен шыққандар» деп жарияланбайды, өйткені ахмадилер де исламның негізгі екі қағидасын ұстанады – яки, «Алладан басқа ешқандай құдай жоқ, және Мұхаммед Алланың құлы әрі елшісі».<ref name=ik-1400223>{{cite web|url=http://www.indiankanoon.org/doc/1400223/|title=SШихабуддин Инбичи коя Tангаль против K.P. Aхмад коя, 8 желтоқсан 1970 года|publisher=газета «Индиан канун»|quote=Различные тексты, приведенные в постановлении с целью развеять сомнения по поводу двух основных свидетельств веры мусульман – ахмади – «Нет Бога, кроме Аллаха ... и Мухаммад раб и Посланник Бога». Тексерілген 28 қазан 2011 ж."|accessdate=28 қазан 2011}}</ref> Бұл дегеніміз, Үндістанда ахмади-мұсылмандарының діни нанымына ешқандай құқықтық шектеулер жоқ және олар өздерін мұсылман деп атап, өз дінін еркін ұстай алады деген сөз.<ref name="hoque"/> Бірақта, Үндістанда «Ихуан әл-муслимин» («Мұсылман бауырлары») [[секта]]сының тарпынан ахмадилерге қарсы кейбір дискриминациялар жасалуда. Атап айтқанда, Үндістанның Ислам университеті мен «Дарул Улюм Деобанд» діни мектебі, ахмадилерді «мұсылман емес» деп жариялаған.<ref>[http://www.darulifta-deoband.org/viewfatwa.jsp?ID=519 Решение Дарул Улум Деобанд относительно общины «Ахмадийя».] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070730220119/http://darulifta-deoband.org/viewfatwa.jsp?ID=519 |date=2007-07-30 }}</ref> Үндістанның басқа да ислам секталарының лидерлері Ислам Кеңесінің отырыстарына ахмади-мұсылмандарының қатысуна қарсылық білдіруде. Ислам Кеңесі – бұл исламдық діни лидерлердің тәуелсіз органы, оны Үндістан үкіметі елдегі мұсылмандардың өкілі ретінде қабылдайды.<ref>{{cite web |url=http://archives.dawn.com/archives/151960 | title=Религиозное насилие и скачок Индии в глубокое мракобесие. |publisher=Газета «Рассвет»| author=Джавед Накви |}}</ref> 2012 жылдың ақпан айында Андра-Прадеште уәкуфті кеңес бірнеше теңдесіз қарал қабылдап, Ахмадия жамағатына жататындардың [[неке]] рәсімін орындамасын деп, [[қази]]ге (ислам сотына) өтініш түсіргенді.<ref> {{cite web |url = http://www.siasat.com/english/news/don%E2%80%99t-perform-nikaah-qadiyanis-ap-wakf-board-qazis | title=Не выполняйте обряд бракосочетания в отношении Кадиани |publisher=ежедневная газета «Сиясат», урду, Хайдарабад, от 20 ақпан 2012 года | author=Courtesy: Два круга | date=20 February 2012 | accessdate=10 March 2012}}</ref> === Индонезия === [[Индонезия]] тәуелсіздік декларациясын қабылдамастан бұрын, Ахмадия жамағаты бұл елде баяғыдан бар болатын. Дегенмен, ахмади-мұсылмандары Индонезияда діни құқықтары кемсітілген бірлестік саналады. Бұл тенденция 2000-шы жылдары елде исламдық фундаментализмнің белен алуымен күрт ұлғайған. 2008 жылы Индонезиядағы көптеген мұсылмандар Ахмадия қозғалысына қарсылық білдірген. Индонезиядағы Ахмадия жамағатына қарсы қудалаушылықты заңдастыру үшін елдің дін [[консерватор]]лары ірі ереуілдер ұйымдастыру арқылы үкіметке қысым көрсетпек болды. Индонезиядағы қоғамдық пікір Ахмадия жамағатына қатысты екіге бөлінді: * Индонезиядағы мұсылмандардың басым көпшілігінің пікірі бойынша, «Мұхаммед - Құдайдың соңғы пайғамбары» - делінген исламның негізгі принципін Ахмадият мойындамайды, сондықтан Ахмадия жамағатына тыйым салыну керек дейді. Сонымен қатар, ахмадилер ислам белгілерін өздеріне қатысты қолданбаулары керек. Молдалардың пікірі бойынша, ахмадилер Индонезияда дін бостандығына қатысты өз құқықтарын қорғау үшін, өз діндерінің белгілерін қолданулары керек. * Дегенмен, ахмади-мұсылмандары мен басқа да шағын діни бірлестіктердің, сондай-ақ көптеген үкіметтік емес ұйымдардың пікірі бойынша, ахмади-мұсылмандарының дін бостандығы қамтамасыз етілуі қажет, және де [[конституция]]да қабылданған дін бостандығына сай, ахмадилер ислам белгілерін қабылдай ма, қабылдамай ма, оны өздері біледі. 2008 жылдың маусым айында, Ахмадия Мұсылман Жамағаты мүшелерінің уағыз жүргізу құқығын шектейтін заң қабылданды.<ref>{{cite web |url=http://www.asianews.it/index.php?l=en&art=12466&size=A | title=В Индонезии запрещена деятельность Ахмади | publisher=«Aзия Ньюс»| date=6 қыркүйек 2008}}</ref><ref>{{cite news |url=http://www.thejakartapost.com/news/2011/02/06/six-killed-clash-between-villagers-and-ahmadiyah-followers.html | title=Шесть человек убиты в столкновении между жителями деревни и мусульманами - ахмади |work=Джакарта пост | date= 6 ақпан 2011 года}}</ref> Сол кезде жамағаттың қарсыластары ахмадилердің екі [[мешіт]]ін өртеп жіберді. Құқық қорғаушы ұйымдар дін бостандығына шектеу қойылғанына қарсылық білдірді. 2011 жылдың 6 ақпанында, Бантен провинциясының Пандегланд елді-мекенінде, Ахмадия жамағатының кейбір мүшелері радикалды топтармен қасақана өлтірілген. Соңғы бірнеше жылдардың ішінде дін бостандығын шектеген оқиғалар көбейіп кетті, әсіресе қоқан-лоқылық көрсету, жамағатпен намаз оқуға тыйым салу, мешіттерді өртеу секілді оқиғалар. Демократия мен бейбітшілік институтының мәліметі бойынша, 2008, 2009 және 2010 жылдар аралығында әлгіндей оқиғалар 17, 18 және 64 рет қайталаныпты.<ref>{{cite news |url=http://www.guardian.co.uk/commentisfree/belief/2011/feb/18/indonesia-pluralism-persecution-ahmadiyah | title=Индонезия подобно плакату ребенка, больше не является хранительницей плюрализма, | author=Джиллиан Терзис |work=Гардиан | date=18 ақпан 2011 ж.}}</ref> Бұл деректек барлық дін өкілдерін қудалаушылық әрекеттерді қамтиды. Дегенмен, өздерін таза мұсылмандар санайтын фундаменталистердің тарапынан қудалаушылыққа ұшыраған христиандардан гөрі, ахмадилердің көрген азабтары анағұрлым зұлматты. Индонезияда 2011 жылы Ахмадия жамағатына тыйым салуға шақырған үгіт-насихаттар көбейіп кетті.<ref>Эмсигион Кейт. «[http://www.bbc.co.uk/news/world-asia-pacific-13155924 Исламская община Ахмадия сталкивается с запретом в [[Индонезия|Индонезии]]]» ''[[British Broadcasting Corporation|BBC]]''. Би-Би-Си, от 21 апреля 2011 ж. (Video)</ref> 2011 жылдың 6 ақпанында ашуға булыққан мың шақты фундаменталистік мұсылмандар, Ахмадия жамағатының шаруашылық үйін қоршап алып, полицияның көзінше үш адамды өлгенше соққының астына алған. Соққының астына алынған жәйттер интернетке салынып, сосын халықаралық [[БАҚ|бұқаралық ақпарат құралдары]] арқылы көрсетілген.<ref>Indonesia: [http://ahmadiyyatimes.blogspot.com/2011/02/indonesia-3-ahmadi-muslims-killed.html 3 Ahmadi Muslims killed, several injured in attacks in Pandeglang district in West Java.] Ahmadiyya Times</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=SrDpJ1y8rgQ Ahmadi Muslims martyred in Indonesia - Al Jazeera TV].youtube.com</ref> === Пәкістан === [[File:Kalima erasing from Ahmadiyya-Mosque.JPG|thumb|250px|right|Пәкістан полицейлері мұсылмандылықтың негізгі белгісі болған ''Калима Шаһадатты'' Ахмадия [[мешіт]]інің маңдайшасынан өшіріп жатыр]] [[Пәкістан]]да шамамен 4 миллионнан астам ахмади-мұсылмандары тұрып жатыр, бұл ел ахмади-мұсылмандарының басым көпшілігінің отаны болып табылады.<ref>Согласно переписи населения, в 1998 ж., в Пакистане проживают 291000 (0,22&nbsp;%) мусульман&nbsp;— ахмади. Тем не менее, Ахмадийская Мусульманская Община бойкотировала перепись населения с 1974 года, поскольку официальные пакистанские власти приводят неточные данные. Независимые группы оценивают население мусульман&nbsp;— ахмади в Пакистане, где-то между 2 и 5 миллионами мусульман&nbsp;— ахмади. . See: * большее двух милионов: {{cite web | author= Иммиграции и беженцев Совет Канады | title= По всей видимости, цифра в 4 миллиона выглядит более убедительно. Иммиграция беженцев в Канаду. Пакистан: правовой, политический и социальный статус мусульман – ахмади, 26 қараша 2008 ж, 4 желтоқсан 2008 ж.| date= 2008-12-04 |url=http://www.unhcr.org/refworld/docid/49913b5f2c.html | accessdate= 2012-06-28}} * 3 миллиона: Международная федерация по правам человека: Международная миссия. Свобода выражения мнения, ассоциаций и собраний в Пакистане. «Aусгип» 408/2, Январь 2005, стр. 61 [http://www.fidh.org/IMG/pdf/pk408a-2.pdf PDF] * 3-4 миллиона: Комиссия по международной религиозной свободе: Годовой отчет комиссии США по международной религиозной свободе, 2005 год, стр. 130. * 4.910.000: Джеймс Mинихан: Энциклопедия лиц без наций. Этнические и национальные группы по всему миру. «Гренуорд пресс». «Уэстпорт», 2002, стр. 52. * {{cite web|url=http://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain?page=country&category=&publisher=IRBC&type=QUERYRESPONSE&coi=PAK&rid=&docid=45f1478f20&skip=0 | title=Пакистан: Положение членов Лахорского Aхмадийского движения в Пакистане.| accessdate=сәуір 30, 2014 }}</ref> Пәкістан, ахмадилерді ресми түрде «мұсылман емес» деп таныған жалғыз ел, өйткені ондағы ислам ғұламаларының басым көпшілігінің пікірі бойынша, ахмадилер - «Мұхаммед пайғамбарды соңғы пайғамбар» деп санамайды.<ref>Khan, Naveeda. [http://anthropology.jhu.edu/bin/i/d/Trespasses.pdf "Нарушение прав государством: Служение духовной дилемме через торговую марку, «Сараи Ридер», 2005 год: законодательные акты, стр. 184.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110626215625/http://anthropology.jhu.edu/bin/i/d/Trespasses.pdf |date=2011-06-26 }}</ref> 1974 жылы Пәкістан парламенті ахмадилерді «мұсылман емес» - деп жариялайтын заң қабылдады.<ref name=autogenerated1>{{cite web | url=http://www.pakistani.org/pakistan/constitution/amendments/2amendment.html | title=Constitution (Second Amendment) act, 1974 (''ауд.: Конституция (Екінші түзету), 1974 жыл''). | accessdate=September 3, 2014}}</ref> Бұл заңның қабылдануына Пәкістанның Ұлттық Ассамблеясында бас қосқан исламның 72 ағым лидерлерінің ортақ шешімі негіз болған.<ref>Пәкістанның "Nawai Waqt" газеті, 6 қазан 1974 жыл.</ref> Пәкістанның конституциясына еңгізілген өзгертуі бойынша, [[Мұхаммед]]тің соңғы пайғамбар екеніне сенген адамды ғана – «мұсылман» -деп тануға болады.<ref name=autogenerated1 /><ref>[https://www.alislam.org/library/books/mahzarnama/Mahzarnama.pdf Mahzarnamat - The Memorandum. Submission by the Ahmadiyya Muslim Jama‘at to the National Assembly of Pakistan regarding its basic tenets] (''ауд.: Меморандум. Ахмадия Мұсылман Жамағаты өзінің басты сенім қағидаттарын Пәкістанның Ұлттық Ассамблеясына ұсынуы''). Islam International Publications Ltd 2003</ref><ref>{{cite web |url=http://anthropology.jhu.edu/bin/i/d/Trespasses.pdf | title=Нарушение прав государством: Служение духовной дилемме через торговую марку | author=Хан, Навида}} Сараи Ридер 2005: законодательные акты, стр. . p. 178.</ref> 1984 жылы, сол кездегі Пәкістанның әскері басшысы генерал [[Мұхаммед Зия-үл-Хақ|Зия-үл-Хақ]] №ХХ бұйрықты шығарды. Бұл бұйрық ахмадилерге өздерін мұсылман деп атауға және оларға мұсылмандық рәсімдерді орындауға тыйым салды. Бұл деген, енді ахмадилер ислам қағидаттарын ашық түрде орындау құқықтарынан айрылды дегенді білдірді.<ref>Хайнер Билефельдт: «Мусульманские голоса в дискуссии по правам человека», ''Ежеквартальный выпуск «Права человека», 1995 год, стр. 587.</ref> Пәкістандағы ахмади-мұсылмандарына Ахмадилік мешіттерден басқа жерлерде ғибадат етулеріне тыйым салынған. Сондай-ақ, оларға [[азан]] шақырыруға, жұрттың көзінше мұсылманша амандасуға, жұрттың көзінше [[Құран]] оқуға, қоғамдық жерлерде уағыз айтуға рұқсат етілмейді. Сонымен қатар оларға өздерінің діни әдебиеттерін басып шығаруға, оны таратуға рұқсат етілмейді. Бұндай әрекеттері үшін ахмадилер үш жылға дейін бас бостандығынан айырылу жазасынан тартылатын болды. Пәкістанның барлық азаматтары төлқұжатын немесе жеке куәлігін алған кезде [[Мырза Ғұләм Ахмед]]ті "өтірікші" және "жалғаншы пайғамбар" ретінде жариялайтын қағазға қолдарын қойып куәліктерін берулері керек болды. Бұндай куәлікті бермеген ахмадилердің құжаттарына олардың «мұсылман еместігі» жазылады.<ref name=autogenerated2>{{cite web | url=http://www.pakistani.org/pakistan/constitution/amendments/2amendment.html | title=Why Pakistan's Ahmadi community is officially detested (''ауд.: Неліктен Ахмадия жамағаты Пәкістанда ресми түрде қудаланады'').}}BBC News, Karachi, 16 маусым 2010</ref> Бұндай төлқұжатпен Пәкістанның ахмади-мұсылмандарына қажылық парызын өтеуге рұқсат берілмейді. [[Нобел сыйлығы]]ның иегері физик-теоретик доктор [[Әбдус Салам]] тірісінде ахмади-мұсылманы болғандықтан, оның қабір құлпытасындағы «мұсылман» сөзі өшіріліп тасталған.<ref name="autogenerated2"/> Пәкістандағы ахмади-мұсылмандарына қатысты қабылданған заңдардың нәтижесінде, халықтың ішінде оларға деген жеккөрініш сезімдерін ұялату және оларды қуғындау шаралары елдің жер-жерінде күрт көбейіп кетті. Ахмадилер түрлі діни топтардың тарапынан зорлық-зомбылықтардың нысанасына айналды.<ref>[http://www.heraldsun.com.au/news/world/islamic-mob-burns-to-death-an-ahmadi-muslim-woman-and-two-children-in-gujranwala-pakistan/story-fni0xs61-1227004847256 Islamic mob burns to death an Ahmadi Muslim woman and two children in Gujranwala, Pakistan] (''ауд.: Пәкістанның Гужравал қаласында радикалды-мұсылмандық топ ахмади-мұсылмандарының бір әйел және екі баласын тірідей өртеп жіберген''). Herald Sun, 28 шілде 2014</ref><ref>[http://www.lookatme.ru/mag/live/experience-news/206273-gujranwala В Пакистане из-за поста в Facebook начались уличные беспорядки]</ref><ref>[http://www.law.harvard.edu/students/orgs/hrj/iss16/khan.shtml Преследование Aхмадийского сообщества в Пакистане: анализ в рамках международного права и международных отношений, Гарвард, журнал по правам человека, том 16, қыркүйек 2003&nbsp;ж.<br />[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4317998.stm «Eight die in Pakistan sect attack»], BBC News<br />[http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4131624.stm «Офисы Ахмадийской Общины закрыты в Пакистане»], Новости Би-Би-Си</ref> Пәкістанда Исламның түрлі секталарына қарасты барлық діни мектептер мен медреселердегі басты оқулар, ахмадия сенімдеріне қарсы бағытталған материалдардан басталатын болды.<ref>[http://uoit.ca/sas/Articles/DAW.pdf Обитатели чуждых миров. Современная Южная Азия, 2004 год, голосование в системе образования Пакистана, Тарик Рахман, стр. 15.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070616161323/http://uoit.ca/sas/Articles/DAW.pdf |date=2007-06-16 }}</ref> 2005 жылы жүргізілген сауалнама бойынша, [[Пәкістан]]ның жеке меншік мектептерінде оқитын оқушылар, елдегі діни толерантылықтың ахуалына қатысты мәселеге өз пікірлерін білдірген болатын. Зерттеудің нәтижесі көрсеткендей, ахмади-мұсылмандары Пәкістанның тіпті бетке ұстар мектептерінің өзінде де, тең мүмкіншіліктер мен азаматтық құқықтың қорғалуында, жүйелі түрде кемсітушіліктерге ұшырайтын болып шықты. Сауалнама барысында, тіпті осы бетке ұстар мектептердің ұстаздары, ахмадилерге қатысты толеранттылықта, оқушылардан да төмен нәтиже көрсеткен.<ref>[http://www.thdl.org/texts/reprints/pdsa/pdsa_01_01_04.pdf Мир и демократия в Южной Азии, том 1, №&nbsp;1, январь 2005&nbsp;ж. Привилегия паспорта: средняя школа с английским языком обучения в Пакистане, Тарик Рахман.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090327094050/http://www.thdl.org/texts/reprints/pdsa/pdsa_01_01_04.pdf |date=2009-03-27 }}</ref> Ахмадилер пәкістандық Пенжаб провинциясының кейбір мектептері мен университеттерінде жәбір көріп, ұстаздары тарапынан қудалаушылықтарға ұшырауда. Көптеген білім ордаларының директорлары, ұстаздары және өшпенді студенттерінің тарапынан ахмади студенттеріне қоғамдық байкот жариялау, жәбір, қоқан-лоқы көрсету фактілері орыналған.<ref>[http://www.dawn.com/news/669566/ahmadis-the-lightning-rod-that-attracts-the-most-hatred Ahmadis: The lightning rod that attracts the most hatred] (''ауд.: Ахмадилер - ең сұрқия жеккөрушілікті өздеріне тартатын [[найзағай тартқыш]] іспетті''), "Dawn" газеті, 28 қазан 2011</ref><br /> 2010 жылдың 28 мамырында ахмади-мұсылмандарына зорлық-зомбылық көрсетудің бүгінгі күндегі ең зұлматты көрінісі орыналды.<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2010/05/100529_lahore_ahmadi_taliban.shtml Пакистан винит в нападениях на мечети ахмадия талибов], Русская служба "ВВС", 29 мамыр 2010 ж.</ref> Экстремисті діни топтың (бәлки, «Тахрика Талибан Пенжаб» тобының) бірнеше мүшесі Лахордағы ахмадилердің екі [[мешіт]]іне басакөктеп кіріп, оңды-солды оқ жаудырған. Олардың үшеуі сосын өздерін жарып жіберген. Содырлардың шабуылынан 86 адам қаза болып, 100-ден астамы жарақаттанды.<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/international/2010/05/100528_lahore_mosque_attack.shtml Нападение на мечети ахмадия в Лахоре: более 80 погибших], Русская служба "ВВС", 29 мамыр 2010 ж.</ref><ref>[http://www.alislam.org/egazette/press-release/clarification-86-ahmadis-died-in-the-lahore-attacks/ Clarification – 86 Ahmadis died in the Lahore attacks] (''ауд.: Анықтау - Лахордағы шабуылдардан 86 ахмади қаза болды''), alislam.org, 12th маусым 2010</ref> Шабуыл жасалған кезде, Ахмадия жамағатының мүшелері мешітке [[жұма намазы]]на жиналған болатын.<ref>[http://www.bbc.com/news/10181380 Pakistan mosque attacks in Lahore kill scores] (''ауд.: Пәкістанда Лахор мешіттеріне шабуыл жасалды, ондаған адамдар қаза тапты'') BBC news, South Asia, 29 мамыр 2010</ref> Осы террористік актіден кейін, Пәкістанның шағын қауымдарының ісін қарайтын министр Шахзаб Бхатти, көңіл білдіру үшін ахмади-мұсылмандарының жамағатына бас сұққан. === Палестина === Ахмади-мұсылмандары [[Палестина]] жерлеріндеде тоқтаусыз қудалаушылықтарға ұшырауда.<ref>[http://www.israeltoday.co.il/default.aspx?tabid=178&nid=21250 Palestinian Muslims who reject violence are persecuted] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304201709/http://www.israeltoday.co.il/default.aspx?tabid=178&nid=21250 |date=2016-03-04 }} (''ауд.: Зорлық-зомбылықтан бас тартқан палестиндық (ахмади) мұсылмандары қудалаушылықтың нысанасына айналды''). Israel Today Staff, 07 маусым 2010</ref> 2010-шы жылдары тек қана ахмади болғаны үшін, заңды жұбайлардың некелерін заңсыз деп жариялап, некелерін күштеп бұздырту фактілері анықталған. === Сауд Арабиясы === Ахмади-мұсылмандары [[Сауд Арабия]]да тоқтаусыз қудалаушылықтарға ұшырауда.<ref>[http://www.thepersecution.org/press/08/sp080324.html Saudi Persecution of Ahmadiyya Muslim Community continues] (''ауд.: Саудилықтар Ахмадия Мұсылман Жамағатың қуғын-сүргінге ұшыратып жатыр'') The Persecution.org, 24 March 2008</ref> 2007 жылдың 24 қаңтарында «Хью́ман райтс вотч» құқық қорғау ұйымы Сауд Арабияның патшасы Әбдуллаға ашық хат табыстаған, хатта Сауд Арабиядағы ахмади-мұсылмандарына қатысты діни қудалаушылықтарды тоқтатуды сұраған.<ref>[http://www.hrw.org/en/news/2007/02/08/letter-king-abdullah Letter to King Abdullah] (''ауд. Әбдулла Патшаға ашық хат''). hrw.org, 23 қазан 2011</ref> Сауд Арабияның діни заңы бойынша, ахмади-мұсылмандарына [[Мекке]]ге кіріп [[қажылық]] рәсімін орындауға тыйым салынған. == Сілтемелер == * Ахмадия Мұсылман Жамағатының ресми сайттары: [http://www.alislam.org/kazakh/ қазақша,] [http://www.ahmadiyya-islam.org/kg/ қырғызша,] [http://www.ahmadiyya-islam.org/ru/ орысша,] [http://www.ahmediye.org/ түрікше,] [http://new.islamahmadiyya.net/ арабша,] [http://www.alislam.org/ ағылшынша] * [https://www.youtube.com/watch?v=uJTktwR1eyQ "Бір Имам, бір Жамағат". Ахмадия Мұсылман Жамағаты – әлемдік қауымдастықтың көрнекі қайраткерлерінің көзімен] == Дереккөздер == <references/> [[Санат:Ислам]] [[Санат:Ислам ағымдары]] [[Санат:Сүннет]] [[Санат:Мазһабтар]] mbfeuoz198tyuqb71ubg1kkix0vy62u 0 486784 3062460 1888746 2022-08-20T10:37:11Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki '''SAT Reasoning Test''' ( немесе «Scholastic Aptitude Test» және «Scholastic Assessment Test» деп те аталады, сөзбе - сөз аударғанда «Мектептік Бағалау Тесті» деген мағынаны береді.) - бұл тест [[АҚШ]]-тың жоғарғы оқуларына түсу үшін арналған стандартты тест болып табылады. Бастапқы кездері Educational Testing Service ұйымына тиісілі болғанымен кәзір SAT тесті College Board бейкоммерциялық ұйымы тарапынан дайындалады. Осыған қарамастан Educational Testing Service ұйымы тестің әзірленуіне әлі де қатысады. Бұл тест біріншірет 1901 жылы өткізілді. Сол уақыттан бері атауы мен бағалау жүйесі өзгеріссіз қалды. 2005 жылдан бастап 3 сағат 45 мин бойы жүргізіледі. Тестің бағасы АҚШ-тің өзінде 47$ , ал басқа мемлекеттерде 75$ құрайды. Тестің нәтижелелері 600 баллдан 2400 аралығында жатыр. Тест негізгі үш бөлімнен тұрады (математика, мәтінді талдау және грамматика) олардың әрбірі 800 балдан. Экзамен 3 бөлімнен тұрады: текстті өңдеу, математика және жазылым. Әр бөлімге 200-ден 800 балл-ға дейін бағаланады. Тест 3 сағат 45 минут алғанымен, материалды беру және басқа да мәселелерді бітірумен барлығы 4,5 сағаттай кетеді. [[Санат:Стандартталған емтихандар‎]] 5qgyvj4n77odlf1y1fwlherne4kz60f 0 491607 3062424 2531947 2022-08-20T05:32:07Z Paris 16 112349 Paris 16 [[Galeries Lafayette]] бетін [[Galeries Lafayette Haussmann]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{coord|48|52|24.45|N|2|19|55.67|E|region:FR_type:landmark|display=title}} '''«Галери Лафайет»''' (''Galeries Lafayette'') — [[1893 жыл]]ы негізделген [[Франция|француз]] әмбебап дүкендер желісі. [[2009 жыл]]ы желінің айналымы 1 млрд [[еуро]]ны құрады. Иелері  — ''[[:fr:Groupe Galeries Lafayette|Galeries Lafayette]]'' компаниялар тобы. Ең ірі және басты дүкені [[1912 жыл]]ы [[Париж]] қаласындағы [[Гарнье Опера үйі|Гранд-Опера]]дан қарама-қарсы жатқан [[Осман желекжолы]]нда ашылған. Әрбір [[Рождество]]да дүкеннің ортасында үлкен шырша орнатылады. [[Берлин]] қаласындағы [[Фридрихштрассе]] көшесінде ашылған дүкенді 1990-шы жылдары әлемге аты шыққан сәулетші [[Жан Нувель]] жобалаған. Тағы екі ірі дүкендері Дубайдағы [[Dubai Mall]] (әлемдегі ең ірі сауда орталығы) сауда орталығында және [[Касабланка]]дағы [[Morocco Mall]] (Африкадағы ең ірі сауда орталығы) сауда орталығында жұмыс істейді. {|class="graytable" |+ | width="29%"|[[Сурет:GaleriesLafayetteNuit.jpg|center|240px]] | width="5%"| | width="29%"|[[Сурет:Galerie Lafayette Haussmann Dome.jpg|center|160px]] | width="5%"| | [[Сурет:Grands magasins eclairage de Noel.JPG|center|220px]] |- | align="center"|Осман бульварындағы әмбебап дүкеннің ғимараты | | align="center"|2009 жылдың желтоқсан айындағы интерьер | | align="center"|Рождестволық безендіру |} == Сыртқы сілтемелер == * [http://www.galerieslafayette.com/ Ресми сайты] * {{commonscat-inline|Galeries Lafayette}} [[Санат:Париж]] hh9o1r9ivcp3ths2ozj9bp6rlapvtz9 4 492279 3062333 3061965 2022-08-19T12:03:01Z Jembot 36112 Bot: Рейтингті жаңарту wikitext text/x-wiki {{/begin|200}} |- | 1 || [[User:Білгіш Шежіреші|Білгіш Шежіреші]] || [[Special:Contributions/Білгіш Шежіреші|{{formatnum:1360}}]] || {{Permissions|Білгіш Шежіреші}} |- | 2 || [[User:Мағыпар|Мағыпар]] || [[Special:Contributions/Мағыпар|{{formatnum:1245}}]] || {{Permissions|Мағыпар}} |- | 3 || [[User:Kasymov|Kasymov]] || [[Special:Contributions/Kasymov|{{formatnum:494}}]] || {{Permissions|Kasymov}} |- | 4 || [[User:Салиха|Салиха]] || [[Special:Contributions/Салиха|{{formatnum:414}}]] || {{Permissions|Салиха}} |- | 5 || [[User:Ұлы Тұран|Ұлы Тұран]] || [[Special:Contributions/Ұлы Тұран|{{formatnum:408}}]] || {{Permissions|Ұлы Тұран}} |- | 6 || [[User:Kas77777|Kas77777]] || [[Special:Contributions/Kas77777|{{formatnum:168}}]] || {{Permissions|Kas77777}} |- | 7 || [[User:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] || [[Special:Contributions/Мықтыбек Оразтайұлы|{{formatnum:130}}]] || {{Permissions|Мықтыбек Оразтайұлы}} |- | 8 || [[User:Malik Nursultan B|Malik Nursultan B]] || [[Special:Contributions/Malik Nursultan B|{{formatnum:122}}]] || {{Permissions|Malik Nursultan B}} |- | 9 || [[User:Ерден Карсыбеков|Ерден Карсыбеков]] || [[Special:Contributions/Ерден Карсыбеков|{{formatnum:104}}]] || {{Permissions|Ерден Карсыбеков}} |- | 10 || [[User:DariaUrinbasarova21nis|DariaUrinbasarova21nis]] || [[Special:Contributions/DariaUrinbasarova21nis|{{formatnum:76}}]] || {{Permissions|DariaUrinbasarova21nis}} |- | 11 || [[User:Didar.Bayan21NS|Didar.Bayan21NS]] || [[Special:Contributions/Didar.Bayan21NS|{{formatnum:73}}]] || {{Permissions|Didar.Bayan21NS}} |- | 12 || [[User:Kristianmusic|Kristianmusic]] || [[Special:Contributions/Kristianmusic|{{formatnum:71}}]] || {{Permissions|Kristianmusic}} |- | 13 || [[User:Орел Карл|Орел Карл]] || [[Special:Contributions/Орел Карл|{{formatnum:64}}]] || {{Permissions|Орел Карл}} |- | 14 || [[User:Dimash Kenesbek|Dimash Kenesbek]] || [[Special:Contributions/Dimash Kenesbek|{{formatnum:53}}]] || {{Permissions|Dimash Kenesbek}} |- | 15 || [[User:Ерқанат Рыскулбеков|Ерқанат Рыскулбеков]] || [[Special:Contributions/Ерқанат Рыскулбеков|{{formatnum:50}}]] || {{Permissions|Ерқанат Рыскулбеков}} |- | 16 || [[User:NusrTansj|NusrTansj]] || [[Special:Contributions/NusrTansj|{{formatnum:45}}]] || {{Permissions|NusrTansj}} |- | 17 || [[User:Nurbekovanurly|Nurbekovanurly]] || [[Special:Contributions/Nurbekovanurly|{{formatnum:43}}]] || {{Permissions|Nurbekovanurly}} |- | 18 || [[User:Arruah|Arruah]] || [[Special:Contributions/Arruah|{{formatnum:41}}]] || {{Permissions|Arruah}} |- | 19 || [[User:Wolfgang1212|Wolfgang1212]] || [[Special:Contributions/Wolfgang1212|{{formatnum:40}}]] || {{Permissions|Wolfgang1212}} |- | 20 || [[User:Madi Dos|Madi Dos]] || [[Special:Contributions/Madi Dos|{{formatnum:39}}]] || {{Permissions|Madi Dos}} |- | 21 || [[User:СеніңШешең|СеніңШешең]] || [[Special:Contributions/СеніңШешең|{{formatnum:38}}]] || {{Permissions|СеніңШешең}} |- | 22 || [[User:Alphy Haydar|Alphy Haydar]] || [[Special:Contributions/Alphy Haydar|{{formatnum:32}}]] || {{Permissions|Alphy Haydar}} |- | 23 || [[User:SSHTALBI|SSHTALBI]] || [[Special:Contributions/SSHTALBI|{{formatnum:29}}]] || {{Permissions|SSHTALBI}} |- | 24 || [[User:Muzaffar Turgunov|Muzaffar Turgunov]] || [[Special:Contributions/Muzaffar Turgunov|{{formatnum:28}}]] || {{Permissions|Muzaffar Turgunov}} |- | 25 || [[User:Kaiyr|Kaiyr]] || [[Special:Contributions/Kaiyr|{{formatnum:25}}]] || {{Permissions|Kaiyr}} |- | 26 || [[User:Doc Taxon|Doc Taxon]] || [[Special:Contributions/Doc Taxon|{{formatnum:23}}]] || {{Permissions|Doc Taxon}} |- | 27 || [[User:Aseltengebaeva21nis|Aseltengebaeva21nis]] || [[Special:Contributions/Aseltengebaeva21nis|{{formatnum:21}}]] || {{Permissions|Aseltengebaeva21nis}} |- | 28 || [[User:Sovetkhanmoldir21nis|Sovetkhanmoldir21nis]] || [[Special:Contributions/Sovetkhanmoldir21nis|{{formatnum:17}}]] || {{Permissions|Sovetkhanmoldir21nis}} |- | 29 || [[User:B25es|B25es]] || [[Special:Contributions/B25es|{{formatnum:15}}]] || {{Permissions|B25es}} |- | 30 || [[User:Ташметов шахрух|Ташметов шахрух]] || [[Special:Contributions/Ташметов шахрух|{{formatnum:14}}]] || {{Permissions|Ташметов шахрух}} |- | 31 || [[User:Sagzhan|Sagzhan]] || [[Special:Contributions/Sagzhan|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Sagzhan}} |- | 32 || [[User:Нұрлыжол|Нұрлыжол]] || [[Special:Contributions/Нұрлыжол|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Нұрлыжол}} |- | 33 || [[User:Gliwi|Gliwi]] || [[Special:Contributions/Gliwi|{{formatnum:12}}]] || {{Permissions|Gliwi}} |- | 34 || [[User:AlibiKazken|AlibiKazken]] || [[Special:Contributions/AlibiKazken|{{formatnum:11}}]] || {{Permissions|AlibiKazken}} |- | 35 || [[User:Kazman322|Kazman322]] || [[Special:Contributions/Kazman322|{{formatnum:10}}]] || {{Permissions|Kazman322}} {{/end}} qfbobyeesu6lv043dgupxt20p1yfsw6 0 505534 3062393 2951068 2022-08-19T18:35:17Z FMSky 110232 wikitext text/x-wiki {{Химиялық элемент |атауы= Кюрий |нөмірі=96 |символ=Cm |үсті=[[Гадолиний|Gd]] |асты=(Upn) |тип=[[Актиноидтар]] |топ=III |период=7 |блок= f |сурет= |атомдық масса=[247] 247,0703 |конфигурация= [Rn] 5f⁷ 6d¹ 7s² |электрондық қабықшасы=2, 8, 18, 32, 25, 9, 2 |фаза=Қатты дене |тығыздық=13,51 |балқу температурасы=1613 |қайнау температурасы= 3383 |қб қысымы 1=1788 |қб қысымы 10=1982 |қб қысымы 100=- |қб қысымы 1 k=- |қб қысымы 10 k=- |қб қысымы 100 k=- |кристаллдық құрылым=гексагоналды |электртерістілігі=1,3 |иондалу энергиясы 1=581(6,02) |атом радиусы=299; эмпирикалық: 174 |ковалентті радиус=169±3 |CAS тіркелу нөмірі=7440-51-9 |тор құрылымы=Алтыбұрышты|тор параметрлері=a=3,496 c=11,33|Тор құрылымы=Алтыбұрышты|электродты потенциал=Cm←Cm³⁺ -2,06&nbsp;В <br>Cm←Cm²⁺ -1,2&nbsp;В|молярлық көлем=18,28|жылусыйымдылығы=27|тотығу дәрежелері=+3, +4, +5, +6|Электродты потенциал=Cm←Cm³⁺ -2,06&nbsp;В <br>Cm←Cm²⁺ -1,2&nbsp;В|c/a қатынас=3,24}} [[Сурет:Curium.svg|thumb|left|100px| Кюрий<br /> Curium (Cm)]] '''Кюрий''' ([[Латын тілі|лат]]. ''Curium''; '''Cm''''')'' — [[Менделеев]]тің [[Периодтық кесте]]сінің актинидтер тобындағы [[химиялық элементтер|химиялық элемент]]. Рет нөмірі – 96. [[Атомдық масса]]сы – 247,0703. Радиоактивтіктің негізін салушы Мария мен Пьер Кюрилердің құрметіне "Кюрий" деп атаған. <gallery> Сурет:Marie Curie (Nobel-Chem).jpg|[[Мария Кюри]], 1911 Сурет:PierreCurie.jpg|[[Пьер Кюри]] </gallery> Кюрий табағатта кездеспейді. 1944 ж. американ ғылымы Г.Сиборг, Р.Джеймс және А.Гиорсо ²³⁹Pu Плутонийді α-бөлшектермен (гелий ионымен) атқылау арқылы жасанды түрде алған: :<math>\mathrm{^{239}_{\ 94}Pu\ \xrightarrow {2(n,\gamma)} \ ^{241}_{\ 94}Pu\ \xrightarrow [14,35 \ a]{\beta^-} \ ^{241}_{\ 95}Am\ \xrightarrow {(n,\gamma)} \ ^{242}_{\ 95}Am\ \xrightarrow [16,02 \ h]{\beta^-} \ ^{242}_{\ 96}Cm}</math> Кюрийдің 8 изотопы белгілі, бұлардың ішінде ең тұрақтысы ²⁴⁷Сm. == Физикалық қасиеттері == Кюрий - күміс түсті ақ металл. Үшфторидті барий буымен тотықсыздандыру арқылы алынады. Химиялық қасиеттері жағынан гадолинийге ұқсас. Қосылыстарында үш валентті. Төрт валентті (СmО₂,СmҒ₄) қосылыстары кездеседі, бірақ тұрақсыз. == Тағы қараңыз == * [[Химиялық элементтер тізімі]] == Сыртқы сілтемелер == {{commons|Curium}} * [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/Cm/key.html Кюрий на Webelements] * [http://n-t.ru/ri/ps/pb096.htm Кюрий в Популярной библиотеке химических элементов] == Дереккөздер == * “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 {{Менделеевтің периодтық кестесі}} [[Санат:Химиялық элементтер]] 9unlurl6gnyh0hrqhppcai6y5939x90 0 505682 3062395 2191251 2022-08-19T18:49:11Z Muzaffar Turgunov 120280 wikitext text/x-wiki [[Ресей Федерациясы]]ның космос агенттігі ([[орыс тілі|орыс]]. Федеральное космическое агентство, қысқаша-Роскосмос). Ресей Фдерациясының басқару билігіне өкілетті, ғарыш айлағын зерттейтін мемлекеттік орган. Саяси мақсатпен Ғарыш-зымырандарын жасау, ғарыш техникаларын жасау және ғарыш бағдарламаларын басқарады. Негізгі ғарыш айлағы [[Байқоңыр_(ғарыш_айлағы)|"Байқоныр"]]. == Функциялар == Роскосмос ғарыш қызметі саласындағы мемлекеттік саясатты және нормативтік-құқықтық реттеуді, мемлекеттік қызметтерді көрсетуді және мемлекеттік мүлікті басқаруды, ғарыш қызметі саласындағы бірлескен жобалар мен бағдарламаларды іске асыруда халықаралық ынтымақтастықты, зымыран-ғарыш саласы ұйымдарының әскери мақсаттарда зымыран-ғарыш техникасы, зымыран-ғарыш техникасы бойынша жұмыстарды орындауын қамтамасыз ету жөніндегі функцияларды орындайды. стратегиялық мақсат.<ref name="itar">{{Cite web|url=https://tass.ru/kosmos/1715580|title=Глава ОРКК: задача Роскосмоса - достижение превосходства над противниками РФ|publisher=[[ТАСС]]|accessdate=2019-03-11|lang=ru|archive-date=2019-01-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20190117195850/https://tass.ru/kosmos/1715580|deadlink=no}}</ref> Роскосмостың аса маңызды функциясы «Байқоңыр» ғарыш айлағының жұмыс істеуін ұйымдастыру және ол бойынша атқарылған барлық жұмыстар (бұл міндеттер Роскосмостың негізгі кәсіпорындарының біріне – ФМУЭ ЦЭНКИ-ге жүктеледі) болып табылады. Бұдан басқа, Роскосмостың басшылығымен қазіргі кезде ресейлік жаңа ғарыш айлағы – Восточный салынып, пайдалануға беріледі. Мемлекеттік корпорацияның негізгі міндеті, оның бұрынғы басшысы Игорь Комаровтың айтуынша, «геосаяси қарсыластардан тепе-теңдік пен артықшылықты қамтамасыз ету» 2020 жылдың соңында Роскосмос басшысы Дмитрий Рогозин әлеуметтік желідегі абонентінің сұрағына жауап ретінде мемлекеттік корпорацияның, атап айтқанда, жалпы ғарыштағы Ресейдің мақсатты функциясын тұжырымдады. Рогозиннің пікірінше, бұл адамзаттың ғарышта кеңеюі, сондай-ақ елдің стратегиялық қорғанысын қамтамасыз ету үшін ғарыш қызметінің нәтижелерін пайдалану, халықтың өмір сүру сапасының өсуі, серпінді технологияларды дамыту және Жер мен Ғаламның шығу тегі бойынша іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу.<ref>{{cite web|url=https://ria.ru/20201226/rogozin-1591044890.html|title=Рогозин назвал глобальную цель России в космосе|work=РИА Новости|date=26.12.2020|access-date=2020-12-26|archive-date=2020-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20201226123058/https://ria.ru/20201226/rogozin-1591044890.html|deadlink=no}}</ref> Роскосмос басқа ғарыш агенттіктерімен ынтымақтасады, шетелдік спутниктерді орбитаға ұшыруды жүзеге асырады, ХҒС шеңберінде бірлескен жұмыстар жүргізеді, оның ішінде станцияға шетелдік ғарышкерлерді жеткізу, шетелде тапсырыс берілген жабдықтарды дайындау және оларға қызмет көрсету. ^[⇨] Корпорация Ресей Федерациясының Қорғаныс министрлігімен, Ресей Федерациясының Ауыл шаруашылығы министрлігімен, «Росатом» корпорациясымен, Беларусь Ұлттық ғарыштық зерттеулер агенттігімен және басқалармен, сондай-ақ жаңа кадрлар даярлау мақсатында оқу орындарымен белсенді өзара іс-қимылды жүзеге асырады. ^[⇨] 1992-2015 жылдар аралығында Ресей жыл сайын жыл сайын сәтті зымырандарды ұшыру саны бойынша әлемдік көшбасшы болды, барлығы 19 жыл (тек бес жыл (1996 жылдан 1999, 2003 жылдар аралығында), АҚШ-қа табыс әкеледі), ұшыру қызметтерінің әлемдік нарығының шамамен 30-40%-ын ұстап тұрды. == Cілтемелер== * [http://www.federalspace.ru/118/ Сведения о полномочиях Роскосмоса] == Дерексөздер == [[Санат:Ғарыш]] e952iw510fzgmel83zgy03pvyosgsyl 0 534470 3062337 3058721 2022-08-19T12:35:18Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Сарыарқа |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Saryarqa station inside.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Әуезов ауданы]] |Ашылған күні = [[30 мамыр]] [[2022 жыл|2022]] |Жобалық атауы = Ақсай |Түрі = бағаналы саяз станция |Тереңдігі = 32,6 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = М. Фролов,<br>И. Антонова |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]<nowiki/>» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Құрылысы == 2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Достық]]<nowiki/>» бекеттерінің құрылысы басталғаны туралы хабарланды. «Сарыарқа» бекетін пайдалануға беру 2018 жылға жоспарланған. Алайда, 2017-2021 жылдарға арналған қалалық бюджет тарапынан құрылысты қаржыландыруды бөлудің толық тоқтатылуына байланысты тапсыру мерзімдері ауыстырылды. Бекеттің ашылуы бірнеше рет кейінге қалдырылды және 2019 жылдың маусым айында бекет 2021 жылы ашылатындығы айтылды. Метро бекеті Орталық Қазақстанда орналасқан [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласының]] құрметіне аталған. 2021 жылғы 30 желтоқсанда бекеттің техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылы 30 мамырда бекет алғашқы жолаушыларды қабылдады. == Жоба == Бекет терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]<nowiki/>» бекетінен кейін болады. == Орналасуы == [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан. == Архитектурасы мен безендірілуі == Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м. Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету. Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен қапталған. Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұр-Сұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді. == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320|title=«Сарыарқа» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220808075822/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] 94f306r7gipi1jf40w61bwnt8qjxcrl 3062357 3062337 2022-08-19T15:13:49Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Сарыарқа |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Saryarqa station inside.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Әуезов ауданы]] |Ашылған күні = [[30 мамыр]] [[2022 жыл|2022]] |Жобалық атауы = Ақсай |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 32,6 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = М. Фролов,<br>И. Антонова |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]<nowiki/>» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Құрылысы == 2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Достық]]<nowiki/>» бекеттерінің құрылысы басталғаны туралы хабарланды. «Сарыарқа» бекетін пайдалануға беру 2018 жылға жоспарланған. Алайда, 2017-2021 жылдарға арналған қалалық бюджет тарапынан құрылысты қаржыландыруды бөлудің толық тоқтатылуына байланысты тапсыру мерзімдері ауыстырылды. Бекеттің ашылуы бірнеше рет кейінге қалдырылды және 2019 жылдың маусым айында бекет 2021 жылы ашылатындығы айтылды. Метро бекеті Орталық Қазақстанда орналасқан [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласының]] құрметіне аталған. 2021 жылғы 30 желтоқсанда бекеттің техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылы 30 мамырда бекет алғашқы жолаушыларды қабылдады. == Жоба == Бекет терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]<nowiki/>» бекетінен кейін болады. == Орналасуы == [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан. == Архитектурасы мен безендірілуі == Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м. Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету. Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен қапталған. Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұр-Сұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді. == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320|title=«Сарыарқа» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220808075822/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] gxafdqehi568q64f4s1fc5qzhzh4ptx 3062358 3062357 2022-08-19T15:36:51Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Сарыарқа |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Saryarqa station inside.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Әуезов ауданы]] |Ашылған күні = [[30 мамыр]] [[2022 жыл|2022]] |Жобалық атауы = Ақсай |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 33 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 110 м |Платформалар ені = 19,8 м |Сәулетшілер = М. Фролов,<br>И. Антонова |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Сарыарқа»''' — [[Алматы метросы]]ның 10-шы бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]<nowiki/>» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Бауыржан Момышұлы]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. == Құрылысы == 2015 жылы 22 шілдеде «Сарыарқа» және «[[Бауыржан Момышұлы (метро бекеті)|Достық]]<nowiki/>» бекеттерінің құрылысы басталғаны туралы хабарланды. «Сарыарқа» бекетін пайдалануға беру 2018 жылға жоспарланған. Алайда, 2017-2021 жылдарға арналған қалалық бюджет тарапынан құрылысты қаржыландыруды бөлудің толық тоқтатылуына байланысты тапсыру мерзімдері ауыстырылды. Бекеттің ашылуы бірнеше рет кейінге қалдырылды және 2019 жылдың маусым айында бекет 2021 жылы ашылатындығы айтылды. Метро бекеті Орталық Қазақстанда орналасқан [[Сарыарқа (Солтүстік Қазақ жазығы)|Сарыарқа даласының]] құрметіне аталған. 2021 жылғы 30 желтоқсанда бекеттің техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылы 30 мамырда бекет алғашқы жолаушыларды қабылдады. == Жоба == Бекет терең іргетаспен қаланады, жабық әдіспен салынады. Бұл «[[Мәскеу (метро бекеті, Алматы)|Мәскеу]]<nowiki/>» бекетінен кейін болады. == Орналасуы == [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылының]] көлік жүретін бөлігінің астында, [[Алтынсарин даңғылы (Алматы)|Алтынсарин даңғылы]] мен Сайын көшесінің арасында, Family саябағының ауданында орналасқан. == Архитектурасы мен безендірілуі == Терең орналасқан (33 м), үш жармалы, пилон типті, бір вестибюлі бар бекет. Платформаның ұзындығы - 110 м. Бекеттің интерьерін сәулеттік-көркемдік безендіруді жасаудағы негізгі идея – Сарыарқаның кең байтақ жерінің әсемдігі мен өзіндік ерекшелігін көрсету. Платформалық учаске қабырғалары символикалық түрде құм бедерін қайталайтын толқын тәріздес гранит тақтайшалары ендірілген мәрмәр таскесте тақтайшалармен қапталған. Шеткі қабырғада даланың үстінде күннің шығуын бейнелейтін, алдыңғы қатарда Сарыарқаның кең даласының қақ ортасында орналасқан жас астана Нұр-Сұлтанның аясында жүгіріп келе жатқан жылқылар үйірі бейнеленген панно орналасқан. Панно қазақ халқының бай мәдени-тарихи мұрасын еске түсіреді. == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320|title=«Сарыарқа» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220808075822/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3320|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] nq8ft74gzvfsmura57osvw4bug2v5qg 0 534805 3062396 3054659 2022-08-19T21:36:53Z Anssi Puro 122515 wikitext text/x-wiki [[File:Swami Vivekananda-1893-09-signed.jpg|thumb|200px|right|Вивекананда (1893)]] '''<big>ВИВЕКАНАНДА</big>''' (шын есімі - '''''Нарендранатх Датта''''') (1863-1902) - үнді идеалист-философы, [[Рамакришна|Рамакришнаның]] шәкірті. 1880-84 жылдары Калькутта университетінде [[Философия|философияны]] зерттеді. 1893 жылы діннің және веданта идеяларын насихаттаудың дүниежүзілік конгресіне қатысу үшін АҚШ-қа барды. 1897 жылы діни "Рамакришна миссиясының" негізін салды. ''Вивекананда'' адвайта-неданта идеяларын өз замандағы ғылым қағидаларымен "жақындастыруға" тырысты. Рамакришна сияқты, ол да ведентаға негізделген "біртұтас дінді" қорғады. Алайда ''Вивекананданың'' қызметі діни жаңартулардың тар өрісінен шығып кетті. Ол ірі қоғам қайраткері ретінде көрінді, ұлт-азаттық жолындағы күреске шақырды, үнді либералдары жүргізген британ өкімет орындарына жүгіну саясатын айыптады. Осының бәрі оны 20 - ғасырдың бас кезіндегі үнді ұлт-азаттық қозғалысының барып тұрған солшыл қанатының идеялық лидерлерінің ізашары етті. ''Вивекананда'' қоғамдық прогрестің үстемдік етуші варнаға (сословиеге) байланысты [[Брахмандар|брахмандар]], [[Кшатрийлер|кшатрийлер]], вайшьелер және шудралар болып бөлінетін төрт сатылы теориясын қорғады. ''Вивекананда'' өз заманындағы буржуазиялық қоғамды "вайшьелер патшалығы", болашақ "социалистік қоғамды" "шудралар патшалығы" деп атады. Ол ұлттарды империалистік езгіге салуды, нәсілшікті, [[Милитаризм|милитаризмді]] айыптады. == ''Дереккөздер'' == <ref>"Қазақ энциклопедиясы" - Философиялық сөздік</ref> 1j31dccy5tivg4p6d8xagnpdbju6uuc 0 536252 3062401 2749720 2022-08-19T22:52:39Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Аққұдық |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 46 |lat_min =22 |lat_sec = 52 |lon_deg =54 |lon_min =00 |lon_sec = 40 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Жылыой ауданы |кестедегі аудан = Жылыой ауданы{{!}}Жылыой |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Майкөмген ауылдық округі{{!}}Майкөмген |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 190 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Аққұдық}} '''Аққұдық''' — [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы]], [[Майкөмген ауылдық округі]] құрамында болған ауыл, 2013 жылы таратылған. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Құлсары]]дан оңтүстікке қарай 61 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 325 адам (164 ер адам және 161 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 190 адамды (90 ер адам және 100 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жылыой ауданының таратылған елді мекендері]] im2gotqs2kbydc2suhhqbydoruik4ky 0 538129 3062438 2978310 2022-08-20T08:43:58Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Жантерек |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 47 |lat_min = 55 |lat_sec = 38 |lon_deg = 54 |lon_min =13 |lon_sec = 08 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Қызылқоға ауданы |кестедегі аудан = Қызылқоға ауданы{{!}}Қызылқоға |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Мұқыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 2006<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002472 Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық бірліктеріне өзгерістер енгізу туралы]</ref> |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 362 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Жантерек''' — [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]], [[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл, темір жол бекеті. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 109 км-дей жерде. Елді мекен арқылы [[Атырау]]-[[Қандыағаш]] темір жолы өтеді. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 353 адам (170 ер адам және 183 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 362 адамды (178 ер адам және 184 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Әлеуметтік және мәдени нысандары == * №75 бастауыш мектеп == Ауыл суреттері == {| class="wikitable" |- ! Жантерек ауылы. Жалпы көрінісі !! Бастауыш мектептің ашылу салтанаты !! Жантерек ауылы |- | [[Сурет:Жалпы көрінісі.jpg |орта|200px|]] || [[Сурет:Жантерек. Бастауыш мектеп.jpg|орта|180px|]] || [[Сурет:Жантерек. Жалпы көрінісі.jpg |орта|200px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылқоға ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қызылқоға ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] jz0vw79ch2ym8em370wtffb9lrh8jgf 0 538131 3062439 2963996 2022-08-20T08:44:25Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Кенбай |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 47 |lat_min =52 |lat_sec = 07 |lon_deg = 54 |lon_min =02 |lon_sec = 00 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Қызылқоға ауданы |кестедегі аудан = Қызылқоға ауданы{{!}}Қызылқоға |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы){{!}}Мұқыр |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 2006<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002472 Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық бірліктеріне өзгерістер енгізу туралы]</ref> |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 160 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Кенбай}} '''Кенбай''' — [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]], [[Мұқыр ауылдық округі (Атырау облысы)|Мұқыр ауылдық округі]] құрамындағы ауыл, темір жол бекеті. == Географиялық орны == Аудан орталығы — [[Миялы (Атырау облысы)|Миялы]] ауылынан оңтүстікке қарай 113 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 173 адам (90 ер адам және 83 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 160 адамды (89 ер адам және 71 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Ауыл суреттері == {| class="wikitable" |- ! Кенбай ауылы !! Кенбай.Темір жол бекеті |- | [[Сурет:Кенбай. темір жол бекеті (2).jpg |орта|350px|]] || [[Сурет:Кенбай. темір жол бекеті (1).jpg |орта|250px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылқоға ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қызылқоға ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] s8n3tqi5sot49glyfuhqtm76tp4x0o4 0 546458 3062394 2982732 2022-08-19T18:35:26Z FMSky 110232 wikitext text/x-wiki '''Химия саласында Нобель сыйлығы''' ({{lang-sv|Nobelpriset i kemi}}) — Бес [[Нобель сыйлығы]]ның бірі, әр жылы [[Нобель қоры]]мен [[химия]] саласындағы жетістіктері үшін ұсынылады. == Тарихы == Химия саласында Нобель сыйлығын [[Альфред Нобель]] өзінің 1895 жылы 27 қарашада Парижде жазған өсиетінде жазып қалдырған, сол өсиетте химия екінші көрсетілген: {{coquote |text = Бұл кірістер бес тең бөлікке бөлінуі тиіс, олар төмендегідей бөлінуі тиіс:<...>, екінші — химия саласында аса маңызды жаңалық ашқан немесе жетілдіру жасағанға,... |source = <ref name="ZavRu">{{cite web|url=http://www.nobeliat.ru/index6.php|title=Завещание Альфреда Нобеля|publisher=nobeliat.ru|accessdate=2012-07-06|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/69f85Tfzp|archivedate=2012-08-04}}</ref> |original-text = Räntan delas i fem lika delar som tillfalla: <...>; en del den som har gjort den vigtigaste kemiska upptäck eller förbättring;... |original-source = <ref name="ZavSv">{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/alfred_nobel/will/testamente.html|title=Alfred Nobels testamente|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-07-06|lang=sv|archiveurl=http://www.webcitation.org/69f86Ofjq|archivedate=2012-08-04}}</ref> |original-lang = sv}} Химия саласында Нобель сыйлығы жыл сайын 1901 жылдан беріліп келеді және тек арасында сегіз рет үзілген, олар: 1916, 1917, 1919, 1924, 1933, 1940, 1941 және 1942 жылдары. Бірінші лауреат 1901 жылы [[Якоб Хендрик Вант-Гофф|Якоб Вант-Гофф]] атанды. Сол уақыттан бері химия саласында 162 адам 163 сыйлық алған. == Үміткерлерді іріктеу == Нобель қорының жарғысына сәйкес, кандидаттарды ұсынуы мүмкін тұлғалар төмендегідей :<ref name="selectionProcess">{{cite web|title=Nomination of the Laureates in Economics|publisher=[[The Nobel Foundation]]|url=http://nobelprize.org/nomination/economics/process.html|accessdate=14 October 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110716200421/http://nobelprize.org/nobel_prizes/economics/nomination/|archivedate=16 July 2011}}</ref><ref name="statutes-econ">{{cite web|title=Statutes for The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel approved by the Crown on the 19th day of желтоқсан 1968|publisher=[[The Nobel Foundation]]|url=http://nobelprize.org/nobelfoundation/statutes-eco.html|accessdate=18 October 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071020211408/http://nobelprize.org/nobelfoundation/statutes-eco.html|archivedate=20 October 2007}}</ref><ref name=autogenerated1>{{cite web|title=Nomination and Selection of the Laureates in Economics|publisher=[[The Nobel Foundation]]|url=http://nobelprize.org/nomination/economics/process.html|accessdate=18 October 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071013012028/http://nobelprize.org/nomination/economics/process.html |archivedate=13 October 2007}}</ref> # [[Корольдік Швед ғылым академиясы]]ның мүшелері; # Химия саласындағы А. Нобель еске алу сыйлығының комитетінің мүшелері ; # Химия саласы бойынша Нобельді еске алу сыйлығының лауреаттары; # Швеция, Дания, Финляндия, Исландия және Норвегия жоғары оқу орындары мен колледждердің тиісті пәндер профессорлары болып тұрақты жұмыс істейтіндер; # Ғылым академиясы арқылы таңдалған кем дегенде алты жоғары оқу орны немесе орындарында тиісті кафедралардың басшылары; # Академия ұсыныстары қабылдануға тұрарлық деп есептейтiн басқа ғалымдар. 5 және 6-тармақтарында аталған оқытушылар мен ғалымдардың таңдауға қатысты шешімдер, қыркүйек айының соңына дейін жыл сайын қабылданады. ---- __NOTOC__ <center> [[#1960-шы|1960-шы]] · [[#1970-ші|1970-ші]] · [[#1980-ші|1980-ші]] · [[#1990-шы|1990-шы]] · [[#2000-шы|2000-шы]] · [[#2010-шы|2010-шы]] </center> ---- == Онжылдықтардағы лауреаттар тізімі == __NOTOC__ <center> [[#1900-шы|1900-шы]] • [[#1910-шы|1910-шы]] • [[#1920-шы|1920-шы]] • [[#1930-шы|1930-шы]] • [[#1940-шы|1940-шы]] • [[#1950-ші|1950-ші]] • [[#1960-ші|1960-ші]] • [[#1970-ші|1970-ші]] • [[#1980-ші|1980-ші]] • [[#1990-шы|1990-шы]] • [[#2000-шы|2000-шы]] • [[#2010-шы|2010-шы]] </center> ---- === 1900-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1901 жыл|1901]] |[[Сурет:Vant Hoff.jpg|90px|Якоб Хендрик Вант-Гофф]] |{{flagicon|Нидерланд}} [[Якоб Хендрик Вант-Гофф]] |''Химиялық динамика заңдары мен ерітінділердегі [[осмостық қысым]]ды ашудың зор маңызын тану ретінде'' {{oq|en|in recognition of the extraordinary services he has rendered by the discovery of the laws of chemical dynamics and osmotic pressure in solutions}} |<ref name="Chemistry1901">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1901/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1901|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzYMkTj|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1902 жыл|1902]] |[[Сурет:Убеншвуаншвышь.jpg|90px|Эмиль Фишер]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Герман Эмиль Фишер]] |''[[Сахарид]]тік және [[пурин]]дік топтарымен қосылыстарды синтездеу бойынша эксперименттері үшін'' {{oq|en|in recognition of the extraordinary services he has rendered by his work on sugar and purine syntheses}} |<ref name="Chemistry1902">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1902/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1902|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzYvUzz|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1903 жыл|1903]] |[[Сурет:Arrhenius2.jpg|90px|Сванте Август Аррениус]] |{{flagicon|Швеция}} [[Сванте Август Аррениус]] |''Химияны дамытудағы [[электролиттік диссоциациялану]] теориясы үшін аса маңызын тану белгісі ретінде сыйлық берілді.'' {{oq|en|in recognition of the extraordinary services he has rendered to the advancement of chemistry by his electrolytic theory of dissociation}} |<ref name="Chemistry1903">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1903/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1903|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzZTycL|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1904 жыл|1904]] |[[Сурет:William Ramsay.jpg|90px|Уильям Рамзай]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Уильям Рамзай]] |''Атмосферадағы түрлі [[инертті газдар]]ды ашқаны үшін және олардың периодтық жүйедегі орнын анықтағаны үшін'' {{oq|en|in recognition of his services in the discovery of the inert gaseous elements in air, and his determination of their place in the periodic system}} |<ref name="Chemistry1904">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1904/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1904|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgza13v7|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1905 жыл|1905]] |[[Сурет:Adolf_von_Baeyer_(1905).jpg|90px|Адольф фон Байер]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Адольф Байер|Адольф фон Байер]] |''Органикалық химияны дамытуға сіңірген еңбегі үшін және химиялық өнеркәсіптегі органикалық бояғыштар мен гидроароматтар қосылыстары бойынша жұмысы үшін'' {{oq|en|in recognition of his services in the advancement of organic chemistry and the chemical industry, through his work on organic dyes and hydroaromatic compounds}} |<ref name="Chemistry1905">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1905/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1905|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzaZjEl|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1906 жыл|1906]] |[[Сурет:Henri Moissan.jpg|90px|Анри Муассан]] |{{flagicon|Франция}} [[Анри Муассан]] |''Фтор элементін алқаны және өзінің атындағы электр пешіне зертханалық және өндірістік практикаларды енгізгені үшін'' {{oq|en|in recognition of the great services rendered by him in his investigation and isolation of the element fluorine, and for the adoption in the service of science of the electric furnace called after him}} |<ref name="Chemistry1906">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1906/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1906|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzb7ZbG|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1907 жыл|1907]] |[[Сурет:Eduard Buchner (Nobel 1907).png|90px|Эдуард Бухнер]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Эдуард Бухнер]] |''Биологиялық химия жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмысын жүзеге асырғаны және жасушадан тыс ферменттеуді ашқаны үшін'' {{oq|en|for his biochemical researches and his discovery of cell-free fermentation}} |<ref name="Chemistry1907">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1907/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1907|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzbfJSf|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1908 жыл|1908]] |[[Сурет:Sir Ernest Rutherford.jpg|90px|Эрнест Резерфорд]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} {{flagicon|Жаңа Зеландия}} [[Эрнест Резерфорд]] |''Радиоактивті заттар химиясындағы элементтердің ыдырауын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his investigations into the disintegration of the elements, and the chemistry of radioactive substances}} |<ref name="Chemistry1908">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1908/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1908|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzcCc1W|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1909 жыл|1909]] |[[Сурет:Wilhelm Ostwald.jpg|90px|Вильгельм Оствальд]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Вильгельм Фридрих Оствальд|Вильгельм Оствальд]] |''Катализ бойынша жасаған жұмыстарын тану және [[химиялық тепе-теңдік]]тің басқару негізгі принциптерін және реакция жылдамдығын зерттегені үшін '' {{oq|en|in recognition of his work on catalysis and for his investigations into the fundamental principles governing chemical equilibria and rates of reaction}} |<ref name="Chemistry1909">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1909/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1909|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzckw1b|archivedate=2012-10-26}}</ref> |} === 1910-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1910 жыл|1910]] |[[Сурет:Otto Wallach.jpg|90px|Отто Валлах]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Отто Валлах]] |''Органикалық химия және химия өнеркәсібі саласында, оның жетістіктерін тану, сондай-ақ оның алициклдық қосылыстар саласындағы бірінші операцияны жүзеге асырағаны үшін'' {{oq|en|in recognition of his services to organic chemistry and the chemical industry by his pioneer work in the field of alicyclic compounds}} |<ref name="Chemistry1910">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1910/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1910|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzdIUhn|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1911 жыл|1911]] |[[Сурет:Marie Curie (Nobel-Chem).jpg|90px|Мария Кюри]] |{{flagicon|Франция}} [[Мария Кюри]] |''Химияның дамыуындағы көрнекті жетістіктері үшін: радий және полоний элементтерінің ашылуы, радий бөлінуі және осы тамаша элементі сипаты мен қосылыстарын зерттеу'' {{oq|en|in recognition of her services to the advancement of chemistry by the discovery of the elements radium and polonium, by the isolation of radium and the study of the nature and compounds of this remarkable element}} |<ref name="Chemistry1911">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1911|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzdqXXu|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1912 жыл|1912]] |[[Сурет:Viktor-grignard (cropped).jpg|90px|Виктор Гриньяр]] |{{flagicon|Франция}} [[Виктор Гриньяр]] |''Органикалық химияның дамытуға ықпал еткен Гриньяр реактивін ашқаны үшін.'' {{oq|en|for the discovery of the so-called Grignard reagent, which in recent years has greatly advanced the progress of organic chemistry}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1912">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1912/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1912|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzeOOAU|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Paul Sabatier.jpg|90px|Поль Сабатье]] |{{flagicon|Франция}} [[Поль Сабатье]] |''Органикалық химияның дамуын айтарлықтай ынталандырған жұқа ұсақталған металдар қатысуымен болатын органикалық қосылыстардың гидрогендеу әдісі үшін'' {{oq|en|for his method of hydrogenating organic compounds in the presence of finely disintegrated metals whereby the progress of organic chemistry has been greatly advanced in recent years}} |- |[[1913 жыл|1913]] |[[Сурет:Alfred Werner.jpg|90px|Альфред Вернер]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Альфред Вернер]] |''Бейорганикалық химия саласындағы молекулалардағы атомдардың табиғаты туралы жұмысы үшін'' {{oq|en|in recognition of his work on the linkage of atoms in molecules by which he has thrown new light on earlier investigations and opened up new fields of research especially in inorganic chemistry}} |<ref name="Chemistry1913">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1913/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1913|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzeyx07|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1914 жыл|1914]] |[[Сурет:Theodore william richards.jpg|90px|Теодор Уильям Ричардс]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Теодор Уильям Ричардс]] <small>(1915 ж. берілді)</small> |''Химиялық элементтердің үлкен сандарының атом салмағын нақты анықтағаны үшін'' {{oq|en|in recognition of his accurate determinations of the atomic weight of a large number of chemical elements}} |<ref name="Chemistry1914">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1914/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1914|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzfZ67j|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1915 жыл|1915]] |[[Сурет:Willstatter.jpg|90px|Рихард Мартин Вильштеттер]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Рихард Мартин Вильштеттер]] |''Өсімдік пигменттерін, әсіресе [[хлорофилл]]ді зерттегені үшін'' {{oq|en|for his researches on plant pigments, especially chlorophyll}} |<ref name="Chemistry1915">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1915/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1915|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzgCKHT|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1916 жыл|1916]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1916">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1916/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1916|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzgokHu|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1917 жыл|1917]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1917">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1917/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1917|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzhPRhU|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1918 жыл|1918]] |[[Сурет:Fritz Haber.png|90px|Фриц Габер]] |{{flagicon|Германия|1867}} [[Фриц Габер]] <small>(1919 ж. берілді)</small> |''Оның құрамдас элементтері арқылы аммиак синтезі үшін'' {{oq|en|for the synthesis of ammonia from its elements}} |<ref name="Chemistry1918">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1918/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1918|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzhx2DH|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1919 жыл|1919]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1919">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1919/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1919|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgziUoP9|archivedate=2012-10-26}}</ref> |} === 1920-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1920 жыл|1920]] |[[Сурет:Walther Nernst.jpg|90px|Вальтер Герман]] |{{flagicon|Германия}} [[Вальтер Герман Нернст]] <small>(1921 ж. берілді)</small> |''[[Термодинамика]] саласына сіңірген еңбегін мойындау'' {{oq|en|in recognition of his work in thermochemistry}} |<ref name="Chemistry1920">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1920/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1920|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzj1ffV|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1921 жыл|1921]] |[[File:Frederick Soddy.jpg|75px]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Фредерик Содди]] <small>(1922 ж. берілді)</small> |''Радиоактивті заттардың химиясына қосқан үлесі үшін және де [[изотоптар]]дың шығу тегін және табиғатын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his contributions to our knowledge of the chemistry of radioactive substances, and his investigations into the origin and nature of isotopes}} |<ref name="Chemistry1921">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1921/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1921|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzjYZn9|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1922 жыл|1922]] |[[Сурет:Francis William Aston.jpg|90px|Фрэнсис Уильям Астон]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Фрэнсис Уильям Астон]] |''Ол өзінің жасаған масс-спектрограф көмегімен радиоактивті емес элементтердің изотоптарының үлкен санын ашқаны және бүтін сандардың ережелерін қалыптастырғаны үшін'' {{oq|en|for his discovery, by means of his mass spectrograph, of isotopes, in a large number of non-radioactive elements, and for his enunciation of the whole-number rule}} |<ref name="Chemistry1922">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1922/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1922|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzk6c73|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1923 жыл|1923]] |[[Сурет:Fritz Pregl.jpg|90px|Фриц Прегль]] |{{flagicon|Аустрия}} [[Фриц Прегль]] |''Органикалық заттардың микро-талдау әдісін ойлап тапқан өнертабысы үшін'' {{oq|en|for his invention of the method of micro-analysis of organic substances}} |<ref name="Chemistry1923">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1923/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1923|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzkeDlF|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1924 жыл|1924]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1924">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1924/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1924|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzlDgd5|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1925 жыл|1925]] | |{{flagicon|Германия}} [[Рихард Адольф Зигмонди]] <small>(1926 ж. берілді)</small> |''Коллоидтық ерітінділер гетерогенді табиғатын құру және осыған қатысты әдістердің қазіргі заманғы [[Коллоидтық химия|коллоидты химиядағы]] іргелі маңызының болуы, органикалық өмірдің, сайып келгенде, протоплазаның коллоидтық ортасына байланысты болғаны үшін'' {{oq|en|for his demonstration of the heterogenous nature of colloid solutions and for the methods he used, which have since become fundamental in modern colloid chemistry}} |<ref name="Chemistry1925">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1925/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1925|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzlkUmg|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1926 жыл|1926]] |[[Сурет:The-svedberg-1.jpg|90px|Теодор Сведберг]] |{{flagicon|Швеция}} [[Теодор Сведберг]] |''[[Дисперсиялық жүйе|Дисперстік жүйелері]] саласындағы жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on disperse systems}} |<ref name="Chemistry1926">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1926/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1926|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzmIE7B|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1927 жыл|1927]] |[[Сурет:Heinrich Wieland.jpg|90px|Генрих Отто Виланд]] |{{flagicon|Германия}} [[Генрих Отто Виланд]] <small>(1928 ж. берілді)</small> |''[[Өт қышқылдар]]ын және көптеген байланысты заттардың құрылымын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his investigations of the constitution of the bile acids and related substances}} |<ref name="Chemistry1927">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1927/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1927|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzmqrsF|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1928 жыл|1928]] |[[Сурет:Adolf Windaus.jpg|90px|Адольф Отто Рейнгольд Виндаус]] |{{flagicon|Германия}} [[Адольф Отто Рейнгольд Виндаус]] |''[[Стериндер]]дің құрылымын зерттеу және витаминдер тобына олардың қарым-қатынасын зерттеуі үшін'' {{oq|en|in recognition of the extraordinary services he has rendered to the advancement of chemistry by his research into the constitution of the sterols and their connection with the vitamins}} |<ref name="Chemistry1928">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1928/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1928|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgznOgfo|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1929 жыл|1929]] |[[Сурет:ArthurHarden.jpg|90px|Артур Гарден]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Артур Гарден]] |rowspan="2" |''Қантты ферменттеу және ашыту ферменттерін зерттегені үшін'' {{oq|en|for their investigations on the fermentation of sugar and fermentative enzymes}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1929">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1929/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1929|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgznvSc1|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Euler-chelpin.jpg|90px|Ханс фон Эйлер-Хельпин]] |{{flagicon|Швеция}} [[Ханс фон Эйлер-Хельпин]] |} === 1930-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1930 жыл|1930]] |[[Сурет:Hans Fischer (Nobel).jpg|90px|Ханс Фишер]] |{{flagicon|Германия}} [[Ханс Фишер]] |''[[Гем (биохимия)|Гемин]] және [[хлорофилл]]ді жобалаудағы зерттеулері, әсіресе гемин синтезі үшін'' {{oq|en|for his researches into the constitution of haemin and chlorophyll and especially for his synthesis of haemin}} |<ref name="Chemistry1930">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1930/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1930|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzoUKXP|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1931 жыл|1931]] |[[Сурет:Carl Bosch.jpg|90px|Карл Бош]] |{{flagicon|Германия}} [[Карл Бош]] |rowspan="2" |''Химиялық инженерия саласындағы елеулі кезең болған химиядағы жоғары қысымды енгізген және дамытқан еңбегі үшін'' {{oq|en|in recognition of their contributions to the invention and development of chemical high pressure methods}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1931">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1931/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1931|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzp1Ktt|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Bergius.jpg|90px|Фридрих Бергиус]] |{{flagicon|Германия}} [[Фридрих Бергиус]] |- |[[1932 жыл|1932]] |[[Сурет:Langmuir.jpg|90px|Ирвинг Ленгмюр]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Ирвинг Ленгмюр]] |''Беткі құбылыстар химиясы саласындағы жаңалықтары мен зерттелері үшін'' {{oq|en|for his discoveries and investigations in surface chemistry}} |<ref name="Chemistry1932">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1932/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1932|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzpitvV|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1933 жыл|1933]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1933">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1933/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1933|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzqGe2h|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1934 жыл|1934]] |[[Сурет:Urey.jpg|90px|Гарольд Клейтон Юри]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Гарольд Клейтон Юри]] |''Ауыр сутегісін ашқаны үшін ([[дейтерий]], ядролық реакторларда баяулатқыш, сондай-ақ тірі тіндердегі биохимиялық реакцияларда индикатор ретінде қолданылатын - [[ауыр су]] дайындау үшін пайдаланылады).'' {{oq|en|for his discovery of heavy hydrogen}} |<ref name="Chemistry1934">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1934/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1934|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzqoCyc|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1935 жыл|1935]] |[[Сурет:Frédéric Joliot-Curie ArM2.jpg|90px|Фредерик Жолио-Кюри]] |{{flagicon|Франция}} [[Фредерик Жолио-Кюри]] |rowspan="2" |''Жаңа радиоактивті элементтердің синтезін орындағаны үшін'' {{oq|en|in recognition of their synthesis of new radioactive elements}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1935">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1935/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1935|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzrMFIY|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Joliot-curie.jpg|90px|Ирен Жолио-Кюри]] |{{flagicon|Франция}} [[Ирен Жолио-Кюри]] |- |[[1936 жыл|1936]] |[[Сурет:Debye100.jpg|90px|Петер Йозеф Вильгельм Дебай]] |{{flagicon|Нидерланд}} [[Петер Йозеф Вильгельм Дебай]] |''Газдардағы электрондардың және рентген сәулелердің дифракциясын зерттеу және дипольдік құбылыстардың барысында молекулалық құрылымын түсінуге сіңірген еңбегі үшін'' {{oq|en|for his contributions to our knowledge of molecular structure through his investigations on dipole moments and on the diffraction of X-rays and electrons in gases}} |<ref name="Chemistry1936">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1936/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1936|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzrvHUi|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" |[[1937 жыл|1937]] |[[Сурет:Norman Haworth.jpg|90px|Уолтер Норман Хоуорс]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Уолтер Норман Хоуорс]] |''Көмірсулар мен С дәруменін зерттегені үшін'' {{oq|en|for his investigations on carbohydrates and vitamin C}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1937">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1937/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1937|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzsUU5v|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Paul Karrer.jpg|90px|Пауль Каррер]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Пауль Каррер]] |''Каротиноидтер және флавиндерді зерттегені, сондай-ақ витаминдер А және В₂ зерттеегені үшін'' {{oq|en|for his investigations on carotenoids, flavins and vitamins A and B2"}} |- |[[1938 жыл|1938]] |[[Сурет:Richard Kuhn ETH-Bib Dia 248-065.jpg|90px|Рихард Кун]] |{{flagicon|Германия|1933}} [[Рихард Кун]] <small>(1939 ж. берілді)</small> |''Каротиноидтер мен дәрумендер бойынша оның жұмысын тану ретiнде'' {{oq|en|for his work on carotenoids and vitamins}} |<ref name="Chemistry1938">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1938/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1938|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzt3DJs|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2"|[[1939 жыл|1939]] | |{{flagicon|Германия|1933}} [[Адольф Фридрих Иоганн Бутенандт]] |''Жыныстық гормондар бойынша жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on sex hormones}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1939">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1939/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1939|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzteuL7|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Leopold Ruzicka ETH-Bib Portr 00239.jpg|90px|Леопольд Ружичка]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Леопольд Ружичка]] |''Полиметилен және жоғары терпендермен жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on polymethylenes and higher terpenes}} |} === 1940-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1940 жыл|1940]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне (2/3) және Нобель қорына (1/3) енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1940">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1940/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1940|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzuDm8b|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1941 жыл|1941]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне (2/3) және Нобель қорына (1/3) енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1941">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1941/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1941|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzunDYV|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1942 жыл|1942]] | |''Сыйлық берілмеді.'' |''Қолма-қол ақша ағындары арнайы қор бөліміне (2/3) және Нобель қорына (1/3) енгізілген.'' |<ref name="Chemistry1942">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1942/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1942|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzvLEZp|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1943 жыл|1943]] |[[Сурет:George de Hevesy.jpg|90px|Дьердь де Хевеши]] |{{flagicon|Венгрия}} [[Дьердь де Хевеши]] <small>(1944 ж. берілді)</small> |''Химиялық процестерді зерттеу кезінде таңбаланған атомдар ретінде изотоптарды пайдалану туралы жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on the use of isotopes as tracers in the study of chemical processes}} |<ref name="Chemistry1943">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1943/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1943|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzvt3u8|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1944 жыл|1944]] |[[Сурет:Bundesarchiv Bild 183-46019-0001, Otto Hahn.jpg|90px|Отто Ган]] |{{flagicon|Германия|1946}} [[Отто Ган]] <small>(1945 ж. берілді)</small> |''Ауыр ядролардың бөлінуін ашқаны үшін'' {{oq|en|for his discovery of the fission of heavy nuclei}} |<ref name="Chemistry1944">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1944/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1944|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzwUSTT|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1945 жыл|1945]] |[[Сурет:Virtanen.jpg|90px|Арттури Илмари Виртанен]] |{{flagicon|Финляндия}} [[Арттури Илмари Виртанен]] |''Ауыл шаруашылығы мен қоректік заттар химиясы саласындағы ғылыми-зерттеулері мен жетістіктері үшін, әсіресе жем сақтау әдісі үшін берілді'' {{oq|en|for his research and inventions in agricultural and nutrition chemistry, especially for his fodder preservation method}} |<ref name="Chemistry1945">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1945/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1945|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzx47fB|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="3" | [[1946 жыл|1946]] |[[Сурет:James Batcheller Sumner.jpg|90px|Джеймс Самнер]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Джеймс Батчеллер Самнер|Джеймс Самнер]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Ферменттердің кристалдануын ашқаны үшін'' {{oq|en|for his discovery that enzymes can be crystallized}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1946">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1946/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1946|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bgzxf9M0|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:John Howard Northrop.jpg|90px|Джон Говард Нортроп]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Джон Говард Нортроп]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Таза түрде вирустық ақуыздарды алғаны үшiн'' {{oq|en|for their preparation of enzymes and virus proteins in a pure form}} |- |[[Сурет:Wendell Meredith Stanley.jpg|90px|Уэнделл Мередит Стэнли]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Уэнделл Мередит Стэнли]] <small>(1/4-і)</small> |- |[[1947 жыл|1947]] |[[Сурет:Robert Robinson organic chemist.jpg|90px|Роберт Робинсон]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Роберт Робинсон]] |''Биологиялық маңыздылығы жоғары өсімдік өнімдерін, әсіресе алкалоидтарды зерттегені үшін'' {{oq|en|for his investigations on plant products of biological importance, especially the alkaloids}} |<ref name="Chemistry1947">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1947/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1947|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzyFCzP|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1948 жыл|1948]] |[[Сурет:Arne Tiselius.jpg|90px|Арне Тиселиус]] |{{flagicon|Швеция}} [[Арне Тиселиус]] |''Электрофорез және адсорбциялық талдауларға жасаған зерттеулері үшiн, әсіресе сарысу белогының кешенді сипатына байланысты оның ашылулары үшін'' {{oq|en|for his research on electrophoresis and adsorption analysis, especially for his discoveries concerning the complex nature of the serum proteins}} |<ref name="Chemistry1948">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1948/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1948|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzymAEU|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1949 жыл|1949]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Уильям Джиок]] |''Химиялық термодинамика қосқан үлесі үшін, әсіресе өте төмен температурада заттардың жағдайын зерттейтін облысындағы үлесі үшін'' {{oq|en|for his contributions in the field of chemical thermodynamics, particularly concerning the behaviour of substances at extremely low temperatures}} |<ref name="Chemistry1949">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1949/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1949|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzzL6yL|archivedate=2012-10-26}}</ref> |} === 1950-ші === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |rowspan="2" | [[1950 жыл|1950]] |[[Сурет:Otto Paul Hermann Diels.jpg|90px|Отто Поль Херманн Дильс]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Отто Поль Херманн Дильс]] |rowspan="2" |''Диен синтезін ашқаны және дамытқаны үшін'' {{oq|en|for their discovery and development of the diene synthesis}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1950">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1950/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1950|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BgzzuWZI|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Kurt Alder Nobel.jpg|90px|Курт Альдер]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Курт Альдер]] |- |rowspan="2" | [[1951 жыл|1951]] |[[File:Edwin McMillan Nobel.jpg|90px|Эдвин Маттисон Макмиллан]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Эдвин Маттисон Макмиллан]] |rowspan="2" |''Трансурандық элементтер химиясындағы ашылулары үшін'' {{oq|en|for their discoveries in the chemistry of transuranium elements}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1951">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1951/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1951|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh00UJYx|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Glenn_Seaborg_-_1964.jpg|90px|Гленн Теодор Сиборг]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Гленн Теодор Сиборг]] |- |rowspan="2" | [[1952 жыл|1952]] |[[File:Archer John Porter Martin Nobel.jpg|90px|Арчер Джон Портер Мартин]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Арчер Джон Портер Мартин]] |rowspan="2" |''Үлестіруші хроматография әдісі үшін'' {{oq|en|for their invention of partition chromatography}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1952">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1952/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1952|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh012dYy|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Richard Laurence Millington Synge.jpg|90px|Ричард Лоуренс Миллингтон Синг]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Ричард Лоуренс Миллингтон Синг]] |- |[[1953 жыл|1953]] |[[Сурет:Hermann Staudinger ETH-Bib Portr 14419-3.jpg|90px|Герман Штаудингер]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Герман Штаудингер]] |''Жоғары молекулалық заттардың химиясы саласындағы зерттеулері үшін'' {{oq|en|for his discoveries in the field of macromolecular chemistry}} |<ref name="Chemistry1953">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1953/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1953|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh01bBbS|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1954 жыл|1954]] |[[Сурет:Linus Pauling.jpg|90px|Лайнус Карл Полинг]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Лайнус Карл Полинг]] |''Қосылыстардың құрылымын анықтау үшін химиялық байланыстың табиғатын және оның қолдану сипатын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his research into the nature of the chemical bond and its application to the elucidation of the structure of complex substances}} |<ref name="Chemistry1954">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1954/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1954|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh02Blzk|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1955 жыл|1955]] | |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Винсент дю Виньо]] |''Биологиялық белсенді қосылыстармен жұмысы үшін, және, ең алдымен, бірінші рет полипептидтік гормонының синтезін жүзеге асырғаны үшін'' {{oq|en|for his work on biochemically important sulphur compounds, especially for the first synthesis of a polypeptide hormone}} |<ref name="Chemistry1955">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1955/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1955|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh02jkQH|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1956 жыл|1956]] |[[File:Cyril Norman Hinshelwood Nobel.jpg|90px|Сирил Норман Хиншелвуд]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Сирил Норман Хиншелвуд]] |rowspan="2" |''Химиялық реакциялардың механизмі саласындағы зерттеулер үшін'' {{oq|en|for their researches into the mechanism of chemical reactions}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1956">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1956/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1956|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh03HbIX|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:KustodiyevSemenov Kapitsa.JPG|90px|Николай Николаевич Семенов (оң жағында)]] |{{flagicon|КСРО}} [[Николай Николаевич Семенов (ғалым)|Николай Николаевич Семенов]] |- |[[1957 жыл|1957]] |[[Сурет:Alexander Todd Nobel.jpg|90px|Александер Тодд]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Александер Тодд]] |''Нуклеотидтер және нуклеотидті коэнзимдер бойынша жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on nucleotides and nucleotide co-enzymes}} |<ref name="Chemistry1957">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1957/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1957|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh03qh99|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1958 жыл|1958]] |[[Сурет:Frederick Sanger2.jpg|90px|Фредерик Сенгер]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Фредерик Сенгер]] |''Ақуыздардың құрылымдарының орнатылуын, әсіресе инсулин бойынша жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on the structure of proteins, especially that of insulin}} |<ref name="Chemistry1958">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1958/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1958|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh04Om3S|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1959 жыл|1959]] |[[Сурет:Heyrovsky Jaroslav crop.jpg|90px|Ярослав Гейровский]] |{{flagicon|Чехословакия}} [[Ярослав Гейровский]] |''Полярографиялық талдау әдістерін ашқаны үшін және дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his discovery and development of the polarographic methods of analysis}} |<ref name="Chemistry1959">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1959/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1959|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh04yZpU|archivedate=2012-10-26}}</ref> |} === 1960-ші === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1960 жыл|1960]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ|1912}} [[Уиллард Франк Либби]] |''Археологияда, геофизикада және ғылымның өзге де салаларында жасты анықтау үшін Көміртек-14-ті пайдалану әдісін енгізген үшін'' {{oq|en|for his method to use carbon-14 for age determination in archaeology, geology, geophysics, and other branches of science}} |<ref name="Chemistry1960">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1960/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1960|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh05WyGx|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1961 жыл|1961]] |[[Сурет:Melvin Calvin.jpg|90px|Мелвин Калвин]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Мелвин Калвин]] |''Өсімдіктердің көмірқышқыл газын игеруін зерттегені үшін'' {{oq|en|for his research on the carbon dioxide assimilation in plants}} |<ref name="Chemistry1961">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1961/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1961|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh06AAsN|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1962 жыл|1962]] |[[Сурет:Max Perutz.jpg|90px|Макс Фердинанд Перуц]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Макс Фердинанд Перуц]] |rowspan="2" |''[[Шаркөріністі ақуыздар]]дың құрылымына жасаған зерттеулері үшін'' {{oq|en|for their studies of the structures of globular proteins}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1962">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1962/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1962|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh06kEVl|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:KendrewMyoglobin.jpg|90px|Джон Кодери Кендрю]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джон Кодери Кендрю]] |- |rowspan="2" | [[1963 жыл|1963]] |[[Сурет:Karl Ziegler Nobel.jpg|90px|Карл Циглер]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Карл Циглер]] |rowspan="2" |''Изотактикалық полипропиленді ашқаны үшін'' {{oq|en|for their discoveries in the field of the chemistry and technology of high polymers}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1963">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1963/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1963|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh07JTy0|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Giulio Natta Nobel.jpg|90px|Джулио Натта]] |{{flagicon|Италия}} [[Джулио Натта]] |- |[[1964 жыл|1964]] |[[Сурет:Дороти Ходжкин.jpg|90px|Дороти Кроуфут Ходжкин]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Дороти Кроуфут Ходжкин]] |''Рентгендік сәулелердің көмегімен биологиялық белсенді заттардың құрылымдарын анықтағаны үшін'' {{oq|en|for her determinations by X-ray techniques of the structures of important biochemical substances}} |<ref name="Chemistry1964">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1964/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1964|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh07t75I|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1965 жыл|1965]] |[[Сурет:Woodward.jpg|90px|Роберт Бернс Вудворд]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роберт Бернс Вудворд]] |''Органикалық синтезге қосқан орасан үлесі үшін'' {{oq|en|for his outstanding achievements in the art of organic synthesis}} |<ref name="Chemistry1965">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1965/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1965|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh08RUj6|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1966 жыл|1966]] |[[Сурет:Mulliken,Robert 1929 Chicago.jpg|90px|Роберт Сандерсон Малликен]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роберт Сандерсон Малликен]] |''Химиялық байланыстар табиғатына және молекулалық орбиталық әдіспен молекулалардың электрондық құрылымына іргелі зерттеулер жасағаны үшін'' {{oq|en|for his fundamental work concerning chemical bonds and the electronic structure of molecules by the molecular orbital method}} |<ref name="Chemistry1966">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1966/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1966|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh08zybT|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="3" | [[1967 жыл|1967]] |[[Сурет:Eigen,Manfred 1996 Göttingen b.jpg|90px|Манфред Эйген]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Манфред Эйген]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Өте қысқа импульспен тепе-теңдікті бұзу арқылы ынталандыратын төтенше өте тез химиялық реакцияларды зерттегені үшін'' {{oq|en|for their studies of extremely fast chemical reactions, effected by disturbing the equilibrium by means of very short pulses of energy}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1967">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1967/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1967|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh09Z0HP|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Рональд Джордж Рейфорд Норриш]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Молекулярлық тепе-теңдікті өте қысқа импульспен ауыстыру арқылы өте тез химиялық реакцияларға жасаған зерттеулері үшін'' |- |[[Сурет:George Porter Nobel.jpg|90px|Джордж Портер]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джордж Портер]] <small>(1/4-і)</small> |- |[[1968 жыл|1968]] |[[Сурет:Onsager 1968.jpg|90px|Ларс Онсагер]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Ларс Онсагер]] |''Қайтымсыз процестер термодинамикасында шешуші мәнге ие қайтымсыз процестердің өзара әрекеттесуін ашқаны үшін'' {{oq|en|for the discovery of the reciprocal relations bearing his name, which are fundamental for the thermodynamics of irreversible processes}} |<ref name="Chemistry1968">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1968/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1968|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0A7jEt|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1969 жыл|1969]] | |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Дерек Харолд Ричард Бартон]] |rowspan="2" |''Конформациялық тұжырымдаманың дамуына қосқан үлесі және оның химияда қолданғаны үшін'' {{oq|en|for their contributions to the development of the concept of conformationand its application in chemistry}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1969">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1969/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1969|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0ArImi|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Норвегия}} [[Одд Хассель]] |} === 1970-ші === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1970 жыл|1970]] |[[Сурет:Luis Federico Leloir - young.jpg|90px|Луис Федерико Лелуар]] |{{flagicon|Аргентина}} [[Луис Федерико Лелуар]] |''Бірінші қант нуклеотидын ашқаны және қанттың айналуының функцияларын және күрделі көмірсулардың биосинтезін зерттегені үшін'' {{oq|en|for his discovery of sugar nucleotides and their role in the biosynthesis of carbohydrates}} |<ref name="Chemistry1970">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1970/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1970|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0BozyL|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1971 жыл|1971]] |[[Сурет:Herzberg,Gerhard 1952 London.jpg|90px|Герхард Херцберг]] |{{flagicon|Канада}} [[Герхард Херцберг]] |''Молекулалардың электрондық құрылымын және құрылысын түсінуге, әсіресе еркін радикалдарға қосқан үлесі үшін'' {{oq|en|for his contributions to the knowledge of electronic structure and geometry of molecules, particularly free radicals}} |<ref name="Chemistry1971">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1971/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1971|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0CaOM1|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="3" | [[1972 жыл|1972]] |[[Сурет:Christian B. Anfinsen, NIH portrait, 1969.jpg|90px|Кристиан Бемер Анфинсен]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Кристиан Бемер Анфинсен]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Рибонуклеазды зерттеуген жұмысы үшін, әсіресе амин қышқылының реттілігі мен оның биологиялық белсенді конферменттері арасындағы қарым-қатынас үшін'' {{oq|en|for his work on ribonuclease, especially concerning the connection between the amino acid sequence and the biologically active conformation}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1972">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1972/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1972|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0DFsPd|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | |{{flagicon|АҚШ}} [[Станфорд Мур]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Рибонуклеазды молекуланың белсенді орталығының химиялық құрылымын және каталитикалық әрекеті арасындағы қарым-қатынастарын түсіндіруге қосқан үлесі үшін'' {{oq|en|for their contribution to the understanding of the connection between chemical structure and catalytic activity of the active centre of theribonuclease molecule}} |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Уильям Хоуард Стайн]] <small>(1/4-і)</small> |- |rowspan="2" | [[1973 жыл|1973]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Эрнст Отто Фишер]] |rowspan="2" |''Металлоорганикалық химия саласында бір-біріне тәуелсіз, сандвич деп аталатын қосылыстар туралы жаңашыл атқарған жұмыстары үшін'' {{oq|en|for their pioneering work, performed independently, on the chemistry of theorganometallic, so called sandwich compounds}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1973">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1973/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1973|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0DodC6|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Geoffrey_Wilkinson_ca._1976.png|90px|Джефри Уилкинсон]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джефри Уилкинсон]] |- |[[1974 жыл|1974]] |[[Сурет:Пол Флори.jpg|90px|Пол Джон Флори]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Пол Джон Флори]] |''Макромолекулалық физикалық химия теориясы және тәжірибесіндегі іргелі жетістіктері үшін'' {{oq|en|for his fundamental work, both theoretical and experimental, in the physical chemistry of macromolecules}} |<ref name="Chemistry1974">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1974/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1974|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0EP16a|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2"|[[1975 жыл|1975]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Австралия}} {{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джон Уоркап Корнфорт]] |''Ферментті катализ реакциясының стереохимиясын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his work on the stereochemistry of enzyme-catalyzed reactions}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1975">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1975/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1975|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh0EwNZH|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Vladimir Prelog ETH-Bib Portr 13765.jpg|90px|Владимир Прелог]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Владимир Прелог]] |''Органикалық молекулалар мен реакциялардың стереохимиясын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his research into the stereochemistry of organic molecules and reactions}} |- |[[1976 жыл|1976]] |[[Сурет:William n lipscomb jr.jpg|90px|Уильям Нанн Липскомб]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Уильям Нанн Липскомб]] |''Химиялық байланыстар мәселесін нақтылауда борандардың (боргидриттер) құрылымын зерттегені үшін'' {{oq|en|for his studies on the structure of boranes illuminating problems of chemical bonding}} |<ref name="Chemistry1976">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1976/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1976|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4plpig|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1977 жыл|1977]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Бельгия}} [[Илья Романович Пригожин|Илья Пригожин]] |''Термодинамикадағы қайтымсыз процестерге жасаған жұмысы, әсіресе диссипативтік құрылымдар теориясы үшін'' {{oq|en|for his contributions to non-equilibrium thermodynamics, particularly the theory of dissipative structures}} |<ref name="Chemistry1977">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1977/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1977|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4qLUvG|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1978 жыл|1978]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Питер Деннис Митчелл]] |''Хемиосмотикалық теориясын құру арқылы жасалған биологиялық энергияны беруді түсінуге қосқан үлесі үшін'' {{oq|en|for his contribution to the understanding of biological energy transfer through the formulation of the chemiosmotic theory}} |<ref name="Chemistry1978">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1978/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1978|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4qtDDM|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1979 жыл|1979]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Герберт Чарлз Браун]] |rowspan="2" |''Тиісінше, бор және фосфор қосылыстарын, органикалық синтез үшін маңызды реагенттерге түрлендіруге қосқан үлесі үшін'' {{oq|en|for their development of the use of boron- and phosphorus-containing compounds, respectively, into important reagents in organic synthesis}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1979">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1979/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1979|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4rQCnS|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Георг Виттиг]] |} === 1980-ші === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |rowspan="3" | [[1980 жыл|1980]] |[[Сурет:Paul Berg in 1980.jpg|90px|Пол Берг]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Пол Берг]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Нуклеин қышқылдарының биохимиялық қасиеттеріне, атап айтқанда, рекомбинантты ДНҚ-ға жасаған іргелі зерттеулері үшін'' {{oq|en|for his fundamental studies of the biochemistry of nucleic acids, with particular regard to recombinant- DNA}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1980">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1980/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1980|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4ryJHE|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:WalterGilbert2.jpg|90px|Уолтер Гилберт]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Уолтер Гилберт]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Нуклеин қышқылдарының биохимиялық қасиеттеріне, атап айтқанда, рекомбинантты ДНҚ-ға жасаған іргелі зерттеулері үшін'' {{oq|en|for their contributions concerning the determination of base sequences in nucleic acids}} |- |[[Сурет:Frederick Sanger2.jpg|90px|Фредерик Сенгер]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Фредерик Сенгер]] <small>(1/4-і)</small> |- |rowspan="2" | [[1981 жыл|1981]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Жапония}} [[Кэнъити Фукуи]] |rowspan="2" |''Химиялық реакциялар теориясын дамытқаны үшін'' {{oq|en|for their theories, developed independently, concerning the course of chemical reactions}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1981">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1981/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1981|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4sWg8Y|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Roald Hoffmann.jpg|90px|Роалд Хоффман]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роалд Хоффман]] |- |[[1982 жыл|1982]] |[[Сурет:Aaron Klug 1979.jpg|90px|Аарон Клуг]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Аарон Клуг]] |''Кристаллографиялық электрондық микроскопия әдісін дамытқаны үшін және биологиялық маңызды нуклеин қышқылы - ақуыз кешендерін құрылымын нақтылағаны үшін'' {{oq|en|for his development of crystallographic electron microscopy and his structural elucidation of biologically important nucleic acid-protein complexes}} |<ref name="Chemistry1982">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1982/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1982|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4t3wcQ|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1983 жыл|1983]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Генри Таубе]] |''Электрондық өту реакцияларының механизмдерін зерттегені үшін, әсіресе металл кешендері үшін берілді'' {{oq|en|for his work on the mechanisms of electron transfer reactions, especially in metal complexes}} |<ref name="Chemistry1983">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1983/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1983|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4tbpq8|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1984 жыл|1984]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роберт Брюс Меррифилд]] |''Қатты матрицада химиялық синтез үшін ұсынылған әдістемені дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his development of methodology for chemical synthesis on a solid matrix}} |<ref name="Chemistry1984">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1984/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1984|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4uAemJ|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2" | [[1985 жыл|1985]] |[[Сурет:Herbert Hauptman - UB 2009.jpg|90px|Херберт Аарон Хауптман]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Херберт Аарон Хауптман]] |rowspan="2" |''Құрылымдардың кодын шешудің тікелей әдісін дамытудағы іргелі жетістіктері үшін'' {{oq|en|for their outstanding achievements in developing direct methods for the determination of crystal structures}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1985">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1985/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1985|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4ujTiU|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Jerome Karle.jpg|90px|Джером Карле]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Джером Карле]] |- |rowspan="3" | [[1986 жыл|1986]] |[[Сурет:Herschbach.JPG|90px|Дадли Роберт Хершбах]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Дадли Роберт Хершбах]] |rowspan="3" |''Химиялық қарапайым процестердің динамикасын зерттеуінің дамуына қосқан үлесі үшін'' {{oq|en|for their contributions concerning the dynamics of chemical elementary processes}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1986">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1986/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1986|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4vHWIQ|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Yuan T. Lee.jpg|90px|Ли Юаньчжэ]] |{{flagicon|Қытай Республикасы}}{{flagicon|АҚШ}} [[Ли Юаньчжэ]] |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Канада}} [[Джон Чарлз Полани]] |- |rowspan="3" | [[1987 жыл|1987]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Доналд Джеймс Крам]] |rowspan="3" |''Жоғары селективті өзара әрекеттесуші құрылымдық-арнайы молекулаларды дамытқаны үшін және пайдалану үшін'' {{oq|en|for their development and use of molecules with structure-specific interactions of high selectivity}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1987">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1987/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1987|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4vphiz|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Bundesarchiv B 145 Bild-F088117-0003, Jean-Marie Lehn.jpg|90px|Жан Мари Лен]] |{{flagicon|Франция}} [[Жан Мари Лен]] |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Чарлз Педерсен]] |- |rowspan="3" | [[1988 жыл|1988]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Иоганн Дайзенхофер]] |rowspan="3" |''Фотосинтездеуші реакцияның үш өлшемді құрылымын құрғаны үшін'' {{oq|en|for their determination of the three-dimensional structure of aphotosynthetic reaction centre}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1988">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1988/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1988|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4wO7As|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Хартмут Михель]] |- |[[Сурет:Robert Huber.JPG|90px|Роберт Хубер]] |{{flagicon|ФРГ}} [[Роберт Хубер]] |- |rowspan="2" | [[1989 жыл|1989]] |[[Сурет:Sidney Altman crop.jpg|90px|Сидней Олтмен]] |{{flagicon|Канада}} {{flagicon|АҚШ}} [[Сидней Олтмен]] |rowspan="2" |''Рибонуклеинді қышқылдардың каталитикалық қасиеттерін ашқаны үшін'' {{oq|en|for their discovery of catalytic properties of RNA}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1989">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1989/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1989|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4wwDOj|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Thomas r. cech.jpg|90px|Томас Роберт Чек]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Томас Роберт Чек]] |} === 1990-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |[[1990 жыл|1990]] |[[Сурет:E.J.Coreyx240.jpg|90px|Элайс Джеймс Кори]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Элайс Джеймс Кори]] |''Органикалық синтез теориясы мен әдістемесі дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his development of the theory and methodology of organic synthesis}} |<ref name="Chemistry1990">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1990/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1990|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4xU7ev|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1991 жыл|1991]] |[[Сурет:Richard R Ernst.jpg|90px|Рихард Эрнст]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Рихард Эрнст]] |''Ажыратымдылығы жоғары ядролық магниттік-резонанстық спектроскопия әдістемесін дамытуға үлес қосқаны үшін'' {{oq|en|for his contributions to the development of the methodology of high resolution nuclear magnetic resonance (NMR) spectroscopy}} |<ref name="Chemistry1991">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1991/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1991|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4y1m3k|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[1992 жыл|1992]] |[[Сурет:Prof. Dr. Rudolph A. Marcus.jpg|90px|Рудольф Маркус]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Рудольф Маркус]] |''Химиялық жүйелердегі электрондарды аудару реакциялар теориясын дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his contributions to the theory of electron transfer reactions in chemical systems}} |<ref name="Chemistry1992">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1992/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1992|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4ybNc7|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2"|[[1993 жыл|1993]] |[[Сурет:Kary Mullis.jpg|90px|Кэри Муллис]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Кэри Муллис]] |''[[Полимеразалық тізбекті реакция]]ны әдісін ойлап тапқаны үшін'' {{oq|en|for his invention of the polymerase chain reaction (PCR) method}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1993">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1993/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1993|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh4zS4cQ|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Канада}} [[Майкл Смит]] |''Ақуыздарды зерттеу үшін олигонуклеотидке негізделген, жергілікті негізделген [[мутагенез]]ді орнатуға және оның дамуына іргелі үлес қосқаны'' {{oq|en|for his fundamental contributions to the establishment of oligonucleotide-based, site-directed mutagenesis and its development for protein studies}} |- |[[1994 жыл|1994]] |[[Сурет:Oláh György előadása 8299.jpg|90px|Джордж Олах]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Джордж Олах]] |''Карбокатиондар химиясына қосқан үлесі үшін'' {{oq|en|for his contribution to carbocation chemistry}} |<ref name="Chemistry1994">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1994/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1994|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh50EBig|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="3" | [[1995 жыл|1995]] |[[Сурет:Paul Crutzen.jpg|90px|Пауль Крутцен]] |{{flagicon|Нидерланд}} [[Пауль Крутцен]] |rowspan="3" |''Оның атмосфералық химиядағы және әсіресе, озон қабатын қалыптасу және жойылу процестеріне жасаған жұмысы үшін'' {{oq|en|for their work in atmospheric chemistry, particularly concerning the formation and decomposition of ozone}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1995">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1995/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1995|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh50lxez|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Mario Molina 1c389 8387.jpg|90px|Марио Молина]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Марио Молина]] |- |[[Сурет:F. Sherwood Rowland.jpg|90px|Шервуд Роуланд]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Шервуд Роуланд]] |- |rowspan="3" | [[1996 жыл|1996]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роберт Керл]] |rowspan="3" |''[[Фуллерендер]]ді ашқаны үшін'' {{oq|en|for their discovery of fullerenes}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1996">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1996/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1996|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh51Kadn|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Hkroto.jpg|90px|Харолд Крото]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Харолд Крото]] |- | |{{flagicon|АҚШ}} [[Ричард Смелли]] |- |rowspan="3" | [[1997 жыл|1997]] | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Пол Бойер]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Аденозин-фосфат синтезінің негізінде жатқан энзимдік механизм тетіктерін түсіндіргені үшін'' {{oq|en|for their elucidation of the enzymatic mechanism underlying the synthesis of adenosine triphosphate (ATP)}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry1997">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1997/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1997|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh51sZ3r|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джон Эрнст Уокер|Джон Уокер]] <small>(1/4-і)</small> |- |[[Сурет:Skou2008.jpg|90px|Йенс Скоу]] |{{flagicon|Дания}} [[Йенс Скоу]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Ионды-таратушы энзимдерді ашқаны үшін'' {{oq|en|for the first discovery of an ion-transporting enzyme, Na+, K+ -ATPase}} |- |rowspan="2"|[[1998 жыл|1998]] |[[Сурет:Walter Kohn Oxford University.JPG|90px|Вальтер Кон]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Вальтер Кон]] |''Тығыздықтың функционалдық теориясын дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his development of the density-functional theory}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry1998">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1998/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1998|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh52QWxo|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Джон Попл]] |''Кванттық химия саласындағы есептеу әдістерін дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his development of computational methods in quantum chemistry}} |- |[[1999 жыл|1999]] |[[Сурет:Ahmed_Zewail.jpg|90px|Ахмед Зевейл]] |{{flagicon|Египет}} {{flagicon|АҚШ}} [[Ахмед Зевейл]] |''Фемтосекундной технологиясын пайдаланып химиялық реакциялардың барысында пайда болатын өтпелі күйлерді зерттегені үшін'' {{oq|en|for his studies of the transition states of chemical reactions usingfemtosecond spectroscopy}} |<ref name="Chemistry1999">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1999/|title=The Nobel Prize in Chemistry 1999|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh52yN42|archivedate=2012-10-26}}</ref> |} === 2000-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |rowspan="3" | [[2000 жыл|2000]] | [[Сурет:Heeger, Alan J. (1936).jpg|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Алан Хигер]] |rowspan="3" |''Полимерлердің өткізгіштігін ашқаны үшін'' {{oq|en|for their discovery and development of conductive polymers}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2000">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2000/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2000|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh53VAQV|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Alan MacDiarmid 2005.017.004e crop.tif|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} {{flagicon|Жаңа Зеландия}} [[Алан Мак-Диармид]] |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Жапония}} [[Хидэки Сиракава]] |- |rowspan="3" | [[2001 жыл|2001]] |[[Сурет:Bush7NobelLaureates.jpg|90px|Уильям Ноулз (четвертый слева)]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Уильям Ноулз]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Хиральды [[катализатор]]лардағы [[гидрлеу|гидрогенизация реакцияларымен]] жұмысы үшін'' {{oq|en|for their work on chirally catalysed hydrogenation reactions}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2001">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2001/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2001|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh5443XO|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Noyori Ryoji 1-2.jpg|90px|Редзи Ноери]] |{{flagicon|Жапония}} [[Редзи Ноери]] <small>(1/4-і)</small> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Барри Шарплесс]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Хиральды [[катализатор]]лардағы [[тотығу|тотығу реакцияларымен]] жұмысы үшін'' {{oq|en|for his work on chirally catalysed oxidation reactions}} |- |rowspan="3" | [[2002 жыл|2002]] |[[Сурет:John B Fenn01.jpg|90px|Джон Фенн]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Джон Фенн]] <small>(1/4-і)</small> |rowspan="2" |''Биологиялық макромолекулаларды анықтау мен құрылымдық талдау әдістерін дамытқаны үшін, және, атап айтқанда, биологиялық макромолекулалардың бұқаралық спектрометриялық талдау әдістерін дамытқаны үшін'' {{oq|en|for their development of soft desorption ionisation methods for mass spectrometric analyses of biological macromolecules}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2002">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2002/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2002|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh54cnmX|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Жапония}} [[Коити Танака]] <small>(1/4-і)</small> |- |[[Сурет:Kurt-Wuethrich.jpg|90px|Курт Вютрих]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Курт Вютрих]] <small>(сыйлықтың 1/2-і)</small> |''Ерітіндідегі биологиялық макромолекулалардың үш өлшемді құрылымдарын анықтау үшін [[ЯМР-спектроскопия]]ны қолдануды дамытқаны үшін'' {{oq|en|for his development of nuclear magnetic resonance spectroscopy for determining the three-dimensional structure of biological macromolecules in solution}} |- |rowspan="2"|[[2003 жыл|2003]] |[[Сурет:Bush6NobelLaureates.jpg|90px|Питер Агре (второй справа)]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Питер Агре]] |''[[Аквапорин|Су арнасын]] ашқаны үшін'' {{oq|en|for the discovery of water channels}} |rowspan="2" |<ref name="Chemistry2003">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2003/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2003|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh55BZbK|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Roderick MacKinnon, M.D..jpg|90px|Родерик Маккинон]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Родерик Маккинон]] |''[[Иондық арналар]]дың құрылымы мен механизмін зерттегені үшін'' {{oq|en|for structural and mechanistic studies of ion channels}} |- |rowspan="3" | [[2004 жыл|2004]] |[[Сурет:Nobel2004chemistrylaurets-Ciehanover.jpg|90px|Аарон Чехановер]] |{{flagicon|Израиль}} [[Аарон Чехановер]] |rowspan="3" |''[[Убиквитин]]-делдалдық [[Протеасома|ақуыз тозуын]] ашқаны өзінің'' {{oq|en|for the discovery of ubiquitin-mediated protein degradation}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2004">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2004/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2004|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh55jfp7|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Nobel2004chemistrylaurets-Hershko.jpg|90px|Аврам Гершко]] |{{flagicon|Израиль}} [[Аврам Гершко]] |- |[[Сурет:Nobel2004chemistrylaurets-Rose.jpg|90px|Ирвин Роуз]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Ирвин Роуз]] |- |rowspan="3" | [[2005 жыл|2005]] |[[Сурет:Robert Grubbs.jpg|90px|Роберт Граббс]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роберт Граббс]] |rowspan="3" |''Органикалық синтездегі метатезис әдісінің дамуына үлес қосқаны үшін'' {{oq|en|for the development of the metathesis method in organic synthesis}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2005">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2005/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2005|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh56ItSr|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |{{Сурет бөлігі | сур = R. Schrock - IChO 2012 Opening Ceremony.JPG | позиция = center | ені = 90 | жалпы = 250 | жоғ = 10 | оңға = 50 | төмен = 50 | солға = 70 | жақтау = жоқ }} |{{flagicon|АҚШ}} [[Ричард Шрок]] |- | [[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px]] |{{flagicon|Франция}} [[Ив Шовен]] |- |[[2006 жыл|2006]] |[[Сурет:Roger.Kornberg.JPG|90px|Роджер Корнберг]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роджер Корнберг]] |''Эукариоттық транскрипциясына молекулалық негіздегі жұмысы үшін'' {{oq|en|for his studies of the molecular basis of eukaryotic transcription}} |<ref name="Chemistry2006">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2006/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2006|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh56reEo|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[2007 жыл|2007]] |[[Сурет:Prof Ertl-Portrait.jpg|90px|Герхард Эртль]] |{{flagicon|Германия}} [[Герхард Эртль]] |''Қатты беттердегі химиялық процестерді зерттегені үшін'' {{oq|en|for his studies of chemical processes on solid surfaces}} |<ref name="Chemistry2007">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2007/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2007|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh57PM19|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="3" | [[2008 жыл|2008]] |[[Сурет:Osamu Shimomura-press conference Dec 06th, 2008-2.jpg|90px|Осаму Симомура]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Осаму Симомура]] |rowspan="3" |''[[Жасыл флуоресцентті ақуыз]]ды ашқаны және дамытқаны үшін'' {{oq|en|for the discovery and development of the green fluorescent protein, GFP}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2008">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2008/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2008|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh57wk2Y|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Martin Chalfie-press conference Dec 07th, 2008-4.jpg|90px|Мартин Чалфи]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Мартин Чалфи]] |- |[[Сурет:Roger Tsien-press conference Dec 07th, 2008-2.jpg|90px|Роджер Тсьен]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роджер Тсьен]] |- |rowspan="3" | [[2009 жыл|2009]] |[[Сурет:Nobel Prize 2009-Press Conference KVA-08.jpg|90px|Венкатраман Рамакришнан]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Венкатраман Рамакришнан]] |rowspan="3" |''[[Рибосома]]лардың функцияларының құрылымдарына зерттегеулері үшін'' {{oq|en|for studies of the structure and function of the ribosome}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2009">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2009/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2009|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh58UmMZ|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Nobel Prize 2009-Press Conference KVA-10.jpg|90px|Томас Стейц]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Томас Стейц]] |- |[[Сурет:Nobel Prize 2009-Press Conference KVA-15.jpg|90px|Ада Йонат]] |{{flagicon|Израиль}} [[Ада Йонат]] |} === 2010-шы === {| class="wide" !Жыл !width="90px"|Суреті !width="30%"|Лауреат !Марапаттау негіздемесі !Ақпарат көзі |- |rowspan="3" | [[2010 жыл|2010]] |[[Сурет:Richard Fred Heck.jpg|90px|Ричард Хек]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Ричард Хек]] |rowspan="3" |''Органикалық синтезде палладий-катализді кросс-тіркелу реакциялары үшін'' {{oq|en|for palladium-catalyzed cross couplings in organic synthesis}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2010">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2010/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2010|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh592sa4|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Ei-ichi Negishi.jpg|90px|Эйити Нэгиси]] |{{flagicon|Жапония}} [[Эйити Нэгиси]] |- |[[Сурет:Akira Suzuki cropped.jpg|90px|Акира Судзуки]] |{{flagicon|Жапония}} [[Акира Судзуки]] |- |[[2011 жыл|2011]] |[[Сурет:Shechtman (2).jpg|90px|Дан Шехтман]] |{{flagicon|Израиль}} [[Дан Шехтман]] |''[[Квазикристалл]]дарды ашқаны үшін'' {{oq|en|for the discovery of quasicrystals}} |<ref name="Chemistry2011">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2011/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2011|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-08-28|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh59b3Dt|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |rowspan="2"|[[2012 жыл|2012]] |[[Сурет:Lefkowitz3.jpg|90px|Роберт Лефковиц]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Роберт Лефковиц]] |rowspan="2"|''G-белоктармен жалғасатын рецепторларды зерттегені үшін.'' {{oq|en|for studies of G-protein-coupled receptors}} |rowspan="2"|<ref name="Chemistry2012">{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2012/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2012|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2012-10-10|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bh5A8hMi|archivedate=2012-10-26}}</ref> |- |[[Сурет:Brian Kobilka (649437151).jpg|90px|Брайан Кобылка]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Брайан Кобилка]] |- |rowspan="3"|[[2013 жыл|2013]] |rowspan="1"|[[Сурет:Nobel_Prize_22_2013.jpg|90px]] |{{flagicon|АҚШ}}{{flagicon|Аустрия}} [[Мартин Карплус]] |rowspan="3"| ''Күрделі химиялық жүйелердегі [[көпмасштабты модельдер]]ді дамытқаны үшін'' {{oq|en|for the development of multiscale models for complex chemical systems}} |rowspan="3"|<ref name="Chemistry2013">{{cite web|url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2013/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2013|publisher=[[Нобель қоры]]|accessdate=2013-10-09|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Pagmt3Ux|archivedate=2014-05-15}}</ref> |- |rowspan="1"|[[Сурет:Michael Levitt.jpg|90px|Майкл Левитт]] |{{flagicon|АҚШ}}{{flagicon|Ұлыбритания}}{{flagicon|Израиль}} [[Майкл Левитт]] |- |[[Сурет:AW TW PS.jpg|90px|Арье Варшель]] |{{flagicon|АҚШ}}{{flagicon|Израиль}} [[Арье Варшель]] |- |rowspan="3" | [[2014 жыл|2014]] |[[Сурет:Nobel prize medal grey.png|90px|Эрик Бетциг]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Эрик Бетциг]] |rowspan="3" |''Ажыратымдылығы жоғары флуоресцентті микроскопияны құрғаны үшін'' {{oq|en|"for the development of super-resolved fluorescence microscopy"}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2014">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2014/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2014|publisher=[[Нобель қоры]] |lang=en| }} </ref> |- |[[Сурет:WE_Moerner.jpg|90px|Уильям Мернер]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Уильям Мернер]] |- |[[Сурет:Stefan W Hell.jpg|90px|Штефан Хелль]] |{{flagicon|Германия}} [[Штефан Хелль]] |- |rowspan="3" | [[2015 жыл|2015]] |[[Сурет:Tomas Lindahl 0209.jpg|90px|Томас Линдаль]] |{{flagicon|Швеция}} {{flagicon|Ұлыбритания}} [[Томас Линдаль]] |rowspan="3" | ''[[ДНҚ жөндеу]]дегі механикалық зерттеулері үшін'' {{oq|en|"for mechanistic studies of DNA repair"}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2015">{{cite web|url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2015/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2015|publisher=[[Нобелевский фонд]] |lang=en| }} </ref> |- |[[Сурет:Paul L. Modrich 0151.jpg|90px|Пол Модрич]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Пол Модрич]] |- |[[Сурет:Aziz Sancar 0176.jpg|90px|Азиз Санджар]] |{{flagicon|Түркия}}{{flagicon|АҚШ}} [[Азиз Санджар]] |- |rowspan="3" | [[2016 жыл|2016]] | |{{flagicon|Франция}} [[Жан-Пьер Соваж]] |rowspan="3" | ''Молекулалық машиналарды жобалағаны және синтездегені үшін'' {{oq|en|"for the design and synthesis of molecular machines"}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2016">{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2016/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2016|publisher=[[Нобелевский фонд]] |lang=en| }} </ref> |- | |{{flagicon|АҚШ}} [[Джеймс Фрейзер Стоддарт]] |- |[[Сурет:FeringaWiki.jpg|90px|Бернард Феринга]] |{{flagicon|Нидерланд}} [[Бернард Феринга]] |- |rowspan="3" | [[2017 жыл|2017]] |[[Сурет:Nobel_prize_medal_grey.png|90px]] |{{flagicon|Швейцария}} [[Жак Дюбоше]] (1942) |rowspan="3" |''Ерітіндідегі биомолекулалардың құрылымын анықтау үшін жоғары ажыратымдылықты криоэлектрон микроскопиясын жасағаны үшін'' {{oq|en|"for developing cryo-electron microscopy for the high-resolution structure determination of biomolecules in solution"}} |rowspan="3" |<ref name="Chemistry2017">{{cite web|url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2017/|title=The Nobel Prize in Chemistry 2017|publisher=[[Нобелевский фонд]] |lang=en| }} </ref> |- |[[Сурет:Nobel_prize_medal_grey.png|90px]] |{{flagicon|АҚШ}} [[Иоахим Франк]] (1940) |- |[[Сурет:Nobel_prize_medal_grey.png|90px]] |{{flagicon|Ұлыбритания}} [[Ричард Хендерсон]] (1945) |- |} ---- __NOTOC__ <center> [[#1900-шы|1900-шы]] • [[#1910-шы|1910-шы]] • [[#1920-шы|1920-шы]] • [[#1930-шы|1930-шы]] • [[#1940-шы|1940-шы]] • [[#1950-ші|1950-ші]] • [[#1960-ші|1960-ші]] • [[#1970-ші|1970-ші]] • [[#1980-ші|1980-ші]] • [[#1990-шы|1990-шы]] • [[#2000-шы|2000-шы]] • [[#2010-шы|2010-шы]] </center> ---- == Ел бойынша статистика == {| class="simple" align="center" cellspacing="4" |- align="center" valign="bottom" |{{Баған|созылу=3|62|5|жазба=62+5}} |{{Баған|созылу=3|28|жазба=28}} |{{Баған|созылу=3|25|2|жазба=25+2}} |{{Баған|созылу=3|9|жазба=9}} |{{Баған|созылу=3|6|жазба=6}} |{{Баған|созылу=3|6|жазба=6}} |{{Баған|созылу=3|4|2|жазба=4+2}} |{{Баған|созылу=3|3|1|жазба=3+1}} |{{Баған|созылу=3|4|жазба=4}} |{{Баған|созылу=3|4|жазба=4}} |{{Баған|созылу=3|1|1|жазба=1+1}} |{{Баған|созылу=3|0|2|жазба=0+2}} |{{Баған|созылу=3|0|1|жазба=0+1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|0|1|жазба=0+1}} |{{Баған|созылу=3|0|1|жазба=0+1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |{{Баған|созылу=3|1|жазба=1}} |- align="center" |{{flagicon|АҚШ}} |{{flagicon|Германия}} |{{flagicon|Ұлыбритания}} |{{flagicon|Франция}} |{{flagicon|Швейцария}} |{{flagicon|Жапония}} |{{flagicon|Израиль}} |{{flagicon|Канада}} |{{flagicon|Швеция}} |{{flagicon|Нидерланд}} |{{flagicon|Аустрия}} |{{flagicon|Жаңа Зеландия}} |{{flagicon|Аустралия}} |{{flagicon|Аргентина}} |{{flagicon|Бельгия}} |{{flagicon|Венгрия}} |{{flagicon|Дания}} |{{flagicon|Италия}} |{{flagicon|Финляндия}} |{{flagicon|Египет}} |{{flagicon|Тайвань}} |{{flagicon|Норвегия}} |{{flagicon|Ресей}}<br />{{flagicon|КСРО}} |{{flagicon|Чехословакия}} |- | colspan="24" |{{Баған|15}} Бір азаматтығы ғана бар лауреаттар |- | colspan="24" |{{Баған|0|15}} Бір мемлекетке ғана тиесілі емес лауреаттар |} == Қайнары == <references></references> == Әдебиет == * {{кітап |авторы = Чолаков В. |бөлім = |тақырыбы = Нобель сыйлықтары: Ученые және открытия |жауапты = Валерий Чолаков; [[Болгар тілі|болг.]] тілінен ауд. А. С. Никольский; Ред. және алғыс. хим. ғыл. д-ры [[Алексей Николаевич Шамин|А. Н. Шаминдікі]] |издание = |орны = М. |баспа = [[Мир (издательство)|Мир]] |Жыл = 1987 |страницы = |беттер = 270 |сериясы = Библиотечная серия |таралымы = }} — Қос. тир. 100 000 дана. (ауд.) == Сілтемелер == * [http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/ Официальная страница Нобелевской-і] {{ref-en}} * [http://n-t.ru/nl/hm/ Наука және техника: Нобелевские лауреаты: Премия по химии] {{Нобель сыйлығы}} {{Химия саласындағы Нобель сыйлығы}} [[Санат:Химия саласында Нобель сыйлығының лауреаттары|*]] [[Санат:Химия ғылымдары саласында сыйлықтар]] [[Санат:Ғалымдар тізімдері]] [[Санат:Нобель сыйлығының иегерлері]] jy315h5sriydxuhdilwnpgdvttpm4sr 0 556549 3062450 3056547 2022-08-20T10:06:30Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Асан ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Құрманғазы ауданы]] |Құрылған уақыты = 2006 жыл |Орталығы = [[Асан (Атырау облысы)|Асан]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 1338 |Санақ жылы = 2009 |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Мақсат Саламатұлы Мырзағалиев |Әкімдіктің мекенжайы = Асан ауылы, Рысқұлов көшесі, №15 |Телефон коды = +771233 |Пошта индексі = }} '''Асан ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]], [[Құрманғазы ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. Құрамына [[Асан (Атырау облысы)|Асан]], [[Үштаған (Атырау облысы)|Үштаған]], ''Жаңаауыл'' (2008 жылдан бастап Үштаған селосының құрамына енгізілген<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002528 Құрманғазы ауданының әкімшілік-аумақтық бірліктеріне өзгерістер енгізу туралы]</ref>) ауылдары кіреді. Орталығы – Асан ауылы.<br /> Асан ауылдық округі Атырау облыстық әкімиятының 12. 10. 2006 жылғы № 245 қаулысы мен III сайланған Атырау облыстық мәслихатының 08.12.2006 жылғы 343-ІІІ шешімі негізінде құрылды. == Халқы == 2009 жылғы санақ бойынша округте 1338 адам тұрады<ref>[http://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref>. Округте 100 ден астам зейнеткер, 34 I, II, III топ мүгедектері, 9- ҰОС кезінде тылда жұмыс жасағандар, 1 ауған соғысының ардагері, 31 «[[Алтын алқа]]» және 18 «[[Күміс алқа]]» иегерлері мекен етеді. == Сипаттамасы == Округтің барлық жер аумағы 149900 га, жайылым -122200 га көлемінде. Округ оңтүстігінде [[Еңбекші ауылдық округі (Атырау облысы)|Еңбекші]], [[Дыңғызыл ауылдық округі]] жерлерімен, батысында [[Азғыр ауылдық округі|Азғыр]], [[Сүйіндік ауылдық округі]] жерлерімен, солтүстігі және солтүстік шығысында [[Батыс Қазақстан облысы]] жерімен, шығысында және оңтүстік шығысында [[Атырау облысы]] [[Исатай ауданы]]ның жерлерімен шектеледі.<ref>Киелі мекен, қасиетті өлке -Құрманғазы. Ағатай баспасы, Атырау-1920 ж. ISBN 978-601-7861-86-5</ref> == Инфраструктурасы== 2 [[мектеп]], 2 ауылдық клуб, 2 [[кітапхана]], дәрігерлік амбулатория бар. 7 жеке кәсіпкер, 31 шаруа қожалығы жұмыс істейді. == Округ әкімдері == Асан ауылдық округінің алғашқы әкімі болып Ж.Жаманқұлов тағайындалды. Одан кейін Н.Әубекеров, Г.Қабдірашитов округ әкімі қызметін атқарады. == Асан ауылдық округінің жер-су атаулары == '''Маймақ''' — [[Үштаған (Атырау облысы)|Үштаған]] мекенінің солтүстігінде 15 шақырым жердегі Маймақ аталатын биік төбелі жер. Бұл жердің атауы осындағы қорымнан туындайды. Мал жайып жүрген малшы қанша мерзім өткені белгісіз, биік төбе басынан тапжылмай тұрған атты көреді. Ниеті ауып барса, аттың дәл алдында ұзыннан сұлап түсіп өліп жатқан адамды көреді. Әлгі малшы қарға-құзғынға жем қылам ба, әрі мәйіті бүлініп кетер деген ниетте бұйырған жер осы деп жерлегелі жатқанда саусағындағы алтын сақинада көне жазумен «Маймақ» деген сөзді көреді. '''Лаубай''' — жер атауы, кезінде елді мекен болған. Аудан орталығы [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы ауылының]] терістігінде 110 шақырым жерде орналасқан, биік ақ шағыл төбе, батыс іргесінде жағасында аздаған [[ауыл]] орналасқан, соры бар, жері бұдырлы. '''Үштаған''' — Қазіргі Үштаған ауылынан 30-35 шақырым жердегі кешегі колхоз, совхоз кезінде қоғам малы қыстайтын, елді саудамен, азық-түлікпен қамтамасыз жасау үшін дүкен болған үлкен ескі орын. Қазір бұл аралықта үлкен су жоқ, бірақ жазғытұрым қар еріп, мол жауған жаңбыр сулары жиналатын, көпке дейін құрғамай суы сақталатын үлкен- үлкен [[сай]]лар бар. Шамамен 1915 жылдар шамасында осы өңірді жайлаған Тәжібай Бүйінтаев деген байдың жазғы жайлауы болған. Сол кезден бері қарай шекаралас жатырған Астрахан, Теке, Үйшік округтерінің басқарушылары мүдделі мәселелері туындағанда осы Тәжібай байдың ауылына жиналып кеңесетін болған. Осы жерді ошақтың үш бұтындай деген тұжырыммен «Үштаған» деп атап қойған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} {{Құрманғазы ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Құрманғазы ауданы ауылдық округтері]] qjwsqam638ph9rahcgnfxahuzb0v6qf 3062452 3062450 2022-08-20T10:12:53Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Асан ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Құрманғазы ауданы]] |Құрылған уақыты = 2006 жыл |Орталығы = [[Асан (Атырау облысы)|Асан]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 1338 |Санақ жылы = 2009 |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Мақсат Саламатұлы Мырзағалиев |Әкімдіктің мекенжайы = Асан ауылы, Рысқұлов көшесі, №15 |Телефон коды = +771233 |Пошта индексі = }} '''Асан ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]], [[Құрманғазы ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. Құрамына [[Асан (Атырау облысы)|Асан]], [[Үштаған (Атырау облысы)|Үштаған]], ''Жаңаауыл'' (2008 жылдан бастап Үштаған селосының құрамына енгізілген<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002528 Құрманғазы ауданының әкімшілік-аумақтық бірліктеріне өзгерістер енгізу туралы]</ref>) ауылдары кіреді. Орталығы – Асан ауылы.<br /> Асан ауылдық округі Атырау облыстық әкімиятының 12. 10. 2006 жылғы № 245 қаулысы мен III сайланған Атырау облыстық мәслихатының 08.12.2006 жылғы 343-ІІІ шешімі негізінде құрылды.<ref>[https://zakon.uchet.kz/kaz/docs/V06T0002476 Құрманғазы ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> == Халқы == 2009 жылғы санақ бойынша округте 1338 адам тұрады<ref>[http://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref>. Округте 100 ден астам зейнеткер, 34 I, II, III топ мүгедектері, 9- ҰОС кезінде тылда жұмыс жасағандар, 1 ауған соғысының ардагері, 31 «[[Алтын алқа]]» және 18 «[[Күміс алқа]]» иегерлері мекен етеді. == Сипаттамасы == Округтің барлық жер аумағы 149900 га, жайылым -122200 га көлемінде. Округ оңтүстігінде [[Еңбекші ауылдық округі (Атырау облысы)|Еңбекші]], [[Дыңғызыл ауылдық округі]] жерлерімен, батысында [[Азғыр ауылдық округі|Азғыр]], [[Сүйіндік ауылдық округі]] жерлерімен, солтүстігі және солтүстік шығысында [[Батыс Қазақстан облысы]] жерімен, шығысында және оңтүстік шығысында [[Атырау облысы]] [[Исатай ауданы]]ның жерлерімен шектеледі.<ref>Киелі мекен, қасиетті өлке -Құрманғазы. Ағатай баспасы, Атырау-1920 ж. ISBN 978-601-7861-86-5</ref> == Инфраструктурасы== 2 [[мектеп]], 2 ауылдық клуб, 2 [[кітапхана]], дәрігерлік амбулатория бар. 7 жеке кәсіпкер, 31 шаруа қожалығы жұмыс істейді. == Округ әкімдері == Асан ауылдық округінің алғашқы әкімі болып Ж.Жаманқұлов тағайындалды. Одан кейін Н.Әубекеров, Г.Қабдірашитов округ әкімі қызметін атқарады. == Асан ауылдық округінің жер-су атаулары == '''Маймақ''' — [[Үштаған (Атырау облысы)|Үштаған]] мекенінің солтүстігінде 15 шақырым жердегі Маймақ аталатын биік төбелі жер. Бұл жердің атауы осындағы қорымнан туындайды. Мал жайып жүрген малшы қанша мерзім өткені белгісіз, биік төбе басынан тапжылмай тұрған атты көреді. Ниеті ауып барса, аттың дәл алдында ұзыннан сұлап түсіп өліп жатқан адамды көреді. Әлгі малшы қарға-құзғынға жем қылам ба, әрі мәйіті бүлініп кетер деген ниетте бұйырған жер осы деп жерлегелі жатқанда саусағындағы алтын сақинада көне жазумен «Маймақ» деген сөзді көреді. '''Лаубай''' — жер атауы, кезінде елді мекен болған. Аудан орталығы [[Құрманғазы (Құрманғазы ауданы)|Құрманғазы ауылының]] терістігінде 110 шақырым жерде орналасқан, биік ақ шағыл төбе, батыс іргесінде жағасында аздаған [[ауыл]] орналасқан, соры бар, жері бұдырлы. '''Үштаған''' — Қазіргі Үштаған ауылынан 30-35 шақырым жердегі кешегі колхоз, совхоз кезінде қоғам малы қыстайтын, елді саудамен, азық-түлікпен қамтамасыз жасау үшін дүкен болған үлкен ескі орын. Қазір бұл аралықта үлкен су жоқ, бірақ жазғытұрым қар еріп, мол жауған жаңбыр сулары жиналатын, көпке дейін құрғамай суы сақталатын үлкен- үлкен [[сай]]лар бар. Шамамен 1915 жылдар шамасында осы өңірді жайлаған Тәжібай Бүйінтаев деген байдың жазғы жайлауы болған. Сол кезден бері қарай шекаралас жатырған Астрахан, Теке, Үйшік округтерінің басқарушылары мүдделі мәселелері туындағанда осы Тәжібай байдың ауылына жиналып кеңесетін болған. Осы жерді ошақтың үш бұтындай деген тұжырыммен «Үштаған» деп атап қойған. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} {{Құрманғазы ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Құрманғазы ауданы ауылдық округтері]] mhfp8xmi2e1l1gfskug8nfa99hjl6ip 0 556551 3062453 3056556 2022-08-20T10:13:31Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Қиғаш ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Құрманғазы ауданы]] |Құрылған уақыты = 15 наурыз 2007 |Орталығы = [[Қиғаш (Атырау облысы)|Қиғаш]] |Енеді = 1 ауыл, 1 разъезд |Тұрғыны = 1104 |Санақ жылы = 2009 |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Жігер Махмудұлы Джанканов |Әкімдіктің мекенжайы = Нұрпейісова разъезі, Сұлтан Бейбарыс көшесі, №1А |Телефон коды = +771233 |Пошта индексі = }} '''Қиғаш ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]], [[Құрманғазы ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. Құрамына [[Қиғаш (Атырау облысы)|Қиғаш]] ауылы мен [[Дина Нұрпейісова (разъезд)|Дина Нұрпейісова]] темір жол айрығы (разъезі) кіреді. Орталығы – Қиғаш ауылы. == Халқы == 2009 жылғы халық санағы бойынша округте 1104 адам мекендейді (577 ер, 527 әйел)<ref>[http://stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref>. Округ әкімі - Ж. Джанканов<ref>[http://www.atyrau.gov.kz/images/akimats/kurmangazy/selskie_okruga/kigash/03/kigash_kaz_rus_25_03_2016.jpg] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160416062625/http://www.atyrau.gov.kz/images/akimats/kurmangazy/selskie_okruga/kigash/03/kigash_kaz_rus_25_03_2016.jpg |date=2016-04-16 }}</ref>. == Сипаттамасы == Қиғаш ауылдык округі Құрманғазы ауданының батыс бөлігінде, оңтүстік-шығысында [[Дыңғызыл ауылдық округі]]мен, оңтүстігінде Қиғаш өзенін сағалап, батысында Ресей федерациясының [[Астрахан облысы]], Красный Яр ауданының Кіші Арал, [[Байбек (ауыл)|Байбек]] селоларымен шекаралас орналасқан.<ref>Киелі мекен, қасиетті өлке -Құрманғазы. Ағатай баспасы, Атырау-1920 ж. ISBN 978-601-7861-86-5</ref> == Тарихы == 1996 жылы 11 желтоқсанда Қиғаш селолық округі ашылып, 1997 жылгы 03 шілдедегі аудан әкімінің шешімімен Ақкөл селолық округіне қосылды. Округ аймағы 2007 жылға дейін [[Ақкөл ауылдық округі (Атырау облысы)|Ақкөл ауылдық округі]]нің құрамында болды. 2007 жылдың 15 наурыздағы Құрманғазы аудандық мәслихатының шешімімен 1487 гектар жер жаңадан түзілген Қиғаш ауылдық округіне берілді<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002488 Құрманғазы ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref>. == Инфрақұрылымы == Округ аумағында мекемелер: «Қиғаш» бас су сорғы станциясы, Қиғаш жалпы орта мектебі, «Айгөлек» [[балабақша]]сы, Қазақстан теміржолы мекемесі, «Сазды» шекара заставасы, Қиғаш ауылдық клубы, дәрігерлік [[амбулатория]], 7 шаруа қожалығы, 11 жеке кәсіпкер орналасқан. == Округ әкімдері == * 1996-1997 ж.ж. Құрманбай Жиенбаев, * 2007-2009 ж.ж. Құралай Борашқызы Ғилажева, * 2009-2013 ж.ж. Айбек Ануарбекұлы Нұрғалиев, * 2013-2017 ж.ж. Жігер Махмудұлы Жанқанов, * 2017-2018 ж.ж. Айдарбек Фатихоллаұлы Зиноллаев, * 2018 жылдың қараша айынан бастап Жігер Махмудұлы Жанқанов == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} {{Құрманғазы ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Құрманғазы ауданы ауылдық округтері]] dat9p4l49um7ptz07h7lrif4i7a44mu 0 559709 3062432 3050585 2022-08-20T08:29:29Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Бұқар |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg = 48 |lat_min =20 |lat_sec = 27 |lon_deg = 52 |lon_min =56 |lon_sec = 47 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Қызылқоға ауданы |кестедегі аудан = Қызылқоға ауданы{{!}}Қызылқоға |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қызылқоға ауылдық округі{{!}}Қызылқоға |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 118 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = 71234 |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Бұқар}} '''Бұқар''' — [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]], [[Қызылқоға ауылдық округі]] құрамындағы ауыл. 2019 жылға дейін [[Индер ауданы]]ның [[Жарсуат ауылдық округі (Атырау облысы)|Жарсуат ауылдық округі]]не қараған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002460 Атырау облысы Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық құрылысына өзгеріс енгізу туралы]</ref> [[Сурет:Бұхар ауылы.jpg|thumb|солға|200px|'''Бұқар ауылы''']] == Географиялық орны == Аудан орталығынан 110 шақырым, Қызылқоға ауылдық округінің орталығы Қарабау ауылынан 12 шақырым жерде орналасқан. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 230 адам (113 ер адам және 117 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 118 адамды (69 ер адам және 49 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> 2017 жылы 14 үйде 60-тай адам қалды.<ref>„Ақ Жайық“ газеті. 12.12.2017 Бұқар қайда барады</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылқоға ауданы елді мекендері}} [[Санат:Қызылқоға ауданы елді мекендері]] q07o9gjndshp3d93k9qx28zsr70qiwt 0 559722 3062445 3052195 2022-08-20T09:46:53Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Елтай ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Индер ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 3269 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Олжас Бейбітұлы Хасанов |Әкімдіктің мекенжайы = Елтай ауылы, Жеңіс көшесі, №23 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Елтай ауылдық округі}} '''Елтай ауылдық округі''' (2007 ж. дейін ''Горы'')<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002483 Индер ауданының кейбір әкімшілік-аумақтық бірліктерін қайта атау туралы]</ref> — [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]], [[Аққала (Атырау облысы)|Аққала]], ''Жырақұдық'', ''Қарой'' (2008 жылдан бастап Елтай ауылының құрамына енгізілген)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002505 Индер ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> ауылдары кіреді. Әкімшілік орталығы – Елтай ауылы<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 3269 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Әкімдері == * Ербол Дүйшім 1999-2020 * Олжас Хасанов 2020- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Индер ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Индер ауданы ауылдық округтері]] ckx5f94foyzninfjj15m2ihpdmzpwy2 3062446 3062445 2022-08-20T09:47:44Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Елтай ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Индер ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 3269 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Олжас Бейбітұлы Хасанов |Әкімдіктің мекенжайы = Елтай ауылы, Жеңіс көшесі, №23 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Елтай ауылдық округі}} '''Елтай ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Индер ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 2007 жылға дейін ''Горы ауылдық округі'' деп аталған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002483 Индер ауданының кейбір әкімшілік-аумақтық бірліктерін қайта атау туралы]</ref> == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Елтай (Атырау облысы)|Елтай]], [[Аққала (Атырау облысы)|Аққала]], ''Жырақұдық'', ''Қарой'' (2008 жылдан бастап Елтай ауылының құрамына енгізілген)<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002505 Индер ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> ауылдары кіреді. Әкімшілік орталығы – Елтай ауылы<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 3269 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Әкімдері == * Ербол Дүйшім 1999-2020 * Олжас Хасанов 2020- == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Индер ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Индер ауданы ауылдық округтері]] nu2nmyy39l2rml4jjat0e8mxjmpjg0f 0 559904 3062398 3047789 2022-08-19T22:00:35Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = Ауыл |атауы = Қызылжар |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =47 |lat_min =07|lat_sec = 03 |lon_deg =51|lon_min = 43|lon_sec =48 |CoordAddon = type:city(1226000)_region:KZ |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Махамбет ауданы |кестедегі аудан = Махамбет ауданы{{!}}Махамбет |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Бейбарыс ауылдық округі{{!}}Бейбарыс |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Первомайский кеңшары №3 бөлімшесі'' |статус алуы = |жер аумағы = |климаты = |тұрғыны = 46 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} {{мағына|Қызылжар}} '''Қызылжар''' — [[Атырау облысы]] [[Махамбет ауданы]], [[Бейбарыс ауылдық округі]] құрамында болған ауыл. 2014 жылы таратылған.<ref>[https://adilet.zan.kz/rus/docs/V13T0002840 Атырау облысы Махамбет ауданының Бейбарыс селолық округінің Қызылжар елді мекенін тарату туралы]</ref> == Географиялық орны == Аудан орталығы – [[Махамбет (Атырау облысы)|Махамбет]] ауылынан оңтүстікке қарай 60 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 87 адам (48 ер адам және 39 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 46 адамды (26 ер адам және 20 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Махамбет ауданының таратылған елді мекендері]] hs1ci3wq8iem05ye9g7rkrc58laqt39 0 560087 3062436 3052236 2022-08-20T08:39:37Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Жангелдин ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Қызылқоға ауданы]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Жангелдин]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 1583 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Амангелді Оразбайұлы Бағдаров |Әкімдіктің мекенжайы = Жангелдин ауылы, Асанғалиев көшесі, №3А |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Жангелдин ауылдық округі}} '''Жангелдин ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]], [[Қызылқоға ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. == Әкімшілік құрамы == Әкімшілік орталығы әрі жалғыз елді мекен – [[Жангелдин]] ауылы. Ауылдық округ құрамында болған ''Жырақұдық'' ауылы 2008 жылдан бастап Жангелдин ауылының құрамына енгізілген.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002523 Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгеріс енгізу туралы]</ref> == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 1583 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Жангелдин ауылдық округі - аудан 1944 жылы құрылғанда [[Ақтөбе облысы]]ның [[Ойыл ауданы]]нан 7 ұсақ ұжымдық шаруашылықтар (колхоздар) бөлініп, Миялы ауылдық кеңесінің (қазіргі Жангелдин) қарамағына кірген. Атап айтқанда: “Кіндіксай” ұжымдық шаруашылығы (төрағасы Қази Өтемұратов), “Амангелді” ұжымдық шаруашылығы (төрағасы Сәрсен Тұрышев), “Калинин” ұжымдық шаруашылығы (төрағасы Мұханбетияр Баекеев), “Жасқайрат” ұжымдық шаруашылығы (төрағасы Есалиев Кара), “Чапаев” ұжымдық шаруашылығы (төрағасы Құсайын Есалиев) және “Қамыскөл” ұжымдық шаруашылығы (төрағасы Қ.Сапауов). Кейіннен ұсақ шаруашылықтар ірілендіріліп, Миялы ауылдық кеңесінен “Миялы”, “Амангелді”, “Кіндіксай” ұжымдық шаруашылықтары және Тайсойған ауылдық кеңесіне қарасты “Коммуна” ұжымдық шаруашылығы біріктіріліп, Андреев атындағы ірілендірілген ұжымдық шаруашылық болып құрылды. Кейіннен бұл шаруашылық Жангелдин атындағы ұжымдық шаруашылық болып аталды. Бұрынғы Миялы ауылдық кеңесіне қараған екі ұсақ ұжымдық шаруашылықтар “Жасқайрат” пен “Калинин” Ойыл ауылдық кеңесінің құрамына кіреді. Қалған “Чапаев”, “Қамыскөл” ұжымдық шаруашылықтары іріленген Ворошилов атындағы ұжымдық шаруашылықтың құрамына кіріп, Тайсойған ауылдық кеңесіне қарап кетеді, артынан бұл шаруашылықтың аты “XX партсъезд” атындағы шаруашылық болып өзгертілді. == Шаруа қожалықтары == Ауылдық округте 19 шаруа қожалығы бар. == Мәдени-әлеуметтік мекемелер == Жангелдин ауылында - 624 балалық 2 қабатты [[орта мектеп]], 25 балалық “Балбөбек” [[балабақша]]сы, отбасылық дәрігерлік [[емхана]], 200 орындық селолық мәдениет үйі, орталық монша, пошта, байланыс бөлімшесі және Миялы спорт мектебінің филиалы жұмыс жасайды. 2 жеке меншік дүкен, 2 кафе бар. === “Балбөбек” балабақшасы === 1965 жылы құрылды. 2001 жылдан бастап “Балбобек" балабақшасы мемлекеттік қазыналық кәсіпорны болып өзгертілді. Балабақшадағы 25 бүлдіршінге 10 тәрбиеші тәлім-тәрбие беріп, өнерге баулуда. === Жангелдин дәрігерлік отбасылық емханасы === 1961 жылдан бастап Жангелдин селолық [[Медициналық пункт|медпункті]] болып ашылды. 1987 жылдан бастап дөрігерлік [[емхана]] болып қайта құрылды. Отбасылық дәрігерлік емханада 9 адам жұмыс жасайды. === Жангелдин ауылдық мәдениет үйі === Мемлекеттік қазыналық кәсіпорны -1961 жылы селолық клуб болып құрылып, 2001 жылы [[Қазыналық кәсіпорын|қазыналық кәсіпорны]] болып тіркелді. Қазыналық кәсіпорында тұрақты 7 адам жұмыс жасайды. Округ бойынша автоклуб, селолық [[кітапхана]] жұмыс жасайды.<ref>Қызылқоға - құт мекен. Алматы: «Өлке» баспасы, 2005 ж. ISBN 9965-599-97-1</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылқоға ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Қызылқоға ауданы ауылдық округтері]] k75zwavy3c190wt26enbnexoe8y09or 0 560093 3062433 3052240 2022-08-20T08:31:15Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Тайсойған ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Қызылқоға ауданы]] |Құрылған уақыты = 2006 |Орталығы = [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойған]] |Енеді = 1 ауыл |Тұрғыны = 866 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Төреш Орынбасарұлы Қозбақов |Әкімдіктің мекенжайы = Тайсойған ауылы, Сланов көшесі, №4 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} '''Тайсойған ауылдық округі''' — [[Атырау облысы]] [[Қызылқоға ауданы]]ндағы әкімшілік бірлік. 2006 жылы [[Қызылқоға ауылдық округі]]нің бір бөлігінен құрылған.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002460 Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref> == Әкімшілік құрамы == Әкімшілік орталығы әрі жалғыз елді мекен – [[Тайсойған (Атырау облысы)|Тайсойған]] ауылы. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 866 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Тарихы == Округ 2006 жылы облыстық мәслихаттың шешімімен [[Қызылқоға ауылдық округі]]нен бөліп алу арқылы түзілді. Жер аумағы - 75711 га<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V06T0002460 Қызылқоға ауданының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгерістер енгізу туралы]</ref>. Округ жерінде Тайсойған полигоны орналасқан. Округ территориясы радиоактивті қалдықтармен ластанған.[http://chasnikovs.com/wp-content/uploads/2012/12/part29.pdf]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Қызылқоға ауданы ауылдық округтері}} [[Санат:Қызылқоға ауданы ауылдық округтері]] 0ooz4prj2kfjs560ay6c67zoh8y36l9 0 560746 3062402 2749711 2022-08-19T22:53:44Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Тұрғызба |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_deg =46 |lat_min =34 |lat_sec = 46.5 |lon_deg =53 |lon_min =54 |lon_sec = 28.8 |CoordAddon = |CoordScale = |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы{{!}}Атырау |ауданы = Жылыой ауданы |кестедегі аудан = Жылыой ауданы{{!}}Жылыой |мекен түрі = ауылдық округ{{!}}Ауылдық округі |мекені = Қосшағыл ауылдық округі{{!}}Қосшағыл |кестедегі мекен = |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = |орталығының биiктігі = |климаты = |тұрғыны = 126 |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = |сайт тілі 2 = |сайт тілі 3 = |сайт тілі 4 = |сайт тілі 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} {{мағына|Тұрғызба}} '''Тұрғызба''' — [[Атырау облысы]], [[Жылыой ауданы]], [[Қосшағыл ауылдық округі]] құрамында болған ауыл, 2013 жылы таратылған. == Географиялық орны == Аудан орталығы – [[Құлсары]] қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 40 км-дей жерде. == Халқы == [[1999 жыл|1999 жылы]] тұрғындар саны 198 адам (109 ер адам және 89 әйел адам) болса, [[2009 жыл|2009 жылы]] 126 адамды (71 ер адам және 55 әйел адам) құрады.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Жылыой ауданының таратылған елді мекендері]] ie6seyyen8x5gjx03cummbh3xzk94il 0 562963 3062408 2751422 2022-08-19T22:58:13Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Қошқар |lat_dir =N |lat_deg =47 |lat_min =25 |lat_sec =57 |lon_dir =E |lon_deg =53 |lon_min =26 |lon_sec =34 |CoordAddon = |ел картасы = 300 |облысы = Атырау облысы |кестедегі облыс = Атырау облысы |ауданы = Мақат ауданы |климаты = қатаң континентті |тұрғыны = |санақ жылы = |этнохороним = |пошта индексі = |ортаққордағы санаты = }} {{мағына|Қошқар (айрық)}} '''Қошқар''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]] құрамында болған ауыл. ''Қошқар ауылдық округінің'' орталығы болды. == Тарихы == Ауыл 2008 жылға дейін кент статусында болған<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V08T0002529 Мақат ауданының кейбір кенттерін село санатына жатқызу туралы]</ref>. Кейін 2009 жылы экологиялық ахуал күрт нашарлауына байланысты ауыл таратылып, тұрғындары [[Атырау]] қаласына көшірілген болатын<ref>[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V09T0002552 Мақат ауданының Қошқар, Комсомол және Бек-бике елді мекендерін тарату туралы]</ref>. == Халқы == 2009 жылы ауыл халқы 428 адамды құраған болатын<ref>[stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{kz-geo-stub}} [[Санат:Мақат ауданының таратылған елді мекендері]] [[Санат:2009 жылы таратылған елді мекендер]] fux8l96s44i8vns0o3hotbp4fx8ynlo 0 563298 3062463 3052256 2022-08-20T10:49:26Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Әкімшілік құрамы */ wikitext text/x-wiki {{Қазақстан ауылдық округі |Атауы = Ақсай ауылдық округі |Облысы = Атырау облысы |Ауданы = [[Атырау қалалық әкімдігі]] |Құрылған уақыты = |Орталығы = [[Ақсай (Атырау облысы)|Ақсай]] |Енеді = 2 ауыл |Тұрғыны = 5008 |Санақ жылы = [[2009 жыл|2009]] |Тығыздығы = |Жер аумағы = |Әкімі = Боранбай Сағындықұлы Тұрмұхан |Әкімдіктің мекенжайы = Ақсай ауылы, Тайманов көшесі, №2 |Телефон коды = |Пошта индексі = }} {{мағына|Ақсай ауылдық округі}} '''Ақсай ауылдық округі''' — [[Атырау қалалық әкімдігі]] аумағындағы әкімшілік бірлік. Округ Атырау қаласынан 11 шақырым қашықтықта орналасқан. == Әкімшілік құрамы == Құрамына [[Ақсай (Атырау облысы)|Ақсай]], [[Ақжар (Атырау облысы)|Ақжар]], ''Ближний подхоз'' (2007 жылы Атырау қаласының құрамына енгізілген<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V07T0002494 Атырау қаласының әкімшілік-аумақтық бірлігіне өзгеріс енгізу туралы]</ref>) ауылдары кіреді. Орталығы – Ақсай ауылы<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том</ref>. == Халқы == [[2009 жыл|2009 жылғы]] санақ қорытындысы бойынша округтегі халық саны 5008 адамды құрайды.<ref name="source122">[http://stat.gov.kz/census/national/2009/region 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref> Тұрғын халықтың басым көпшілігі - мұнайшылар мен құс өсіру саласында еңбек еткендер. == Тарихы == 1983 жылдың 15 наурызында Халық депутаттары Гурьев облыстық атқару комитеті, өзінің № 103 шешімімен жаңадан Ленинград селолық кеңесін құрып, оны халық депутаттары Гурьев қалалық атқару комитеті әкімшілік құрамына берді. Қазақстан Республикасының егемендік алуына орай әкімшілік атауы Ақсай селолық кеңесі, кейін округі болып өзгертілді.<ref>Атырау облысының топономикалық атауларының анықтамалығы Атырау, 2007 ж.</ref> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Атырау қалалық әкімдігі ауылдық округтері}} [[Санат:Атырау қалалық әкімдігі ауылдық округтері]] q1nufmzjspgfoy3n4yyucu5jd270mbc 0 565535 3062338 2906477 2022-08-19T12:59:33Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Елді мекен |статусы = қала |қазақша атауы = Талас |шынайы атауы = {{lang-ky|Талас}} |сурет = |жағдайы = облыс орталығы |ел = Қырғызстан |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = 100 |ту ені = 120 |lat_dir = |lat_deg = 42|lat_min = 31|lat_sec = 00 |lon_dir = |lon_deg = 72|lon_min = 14|lon_sec = 00 |CoordAddon = |CoordScale = |шекара түрі = |кестедегі шекара = |ел картасының өлшемi = 300 |аймақ картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |аймақ түрі = Облыс |аймағы = Талас облысы |кестедегі аймақ = |аудан түрі = аудан |ауданы = Талас ауданы |кестедегі аудан = |қауым түрі = |қауым = |кестедегі қауым = |ішкі бөлінісі = |басшының түрi = Мэр |басшысы = Шакиев Нурдин<ref>[http://news-w.com/62850-46550/ Мэром города Талас переизбран представитель партии "Республика"Шакиев Нурдин {{ref-ru}}]</ref> |құрылған уақыты = 1877 |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = ''Дмитриевка'' |статус алуы = 1944 |жер аумағы = |биiктiктiң түрi = Биіктігі |орталығының биiктігі = 1280 |климаты = |ресми тілі = |тұрғыны = 32 886<ref name="Perep2009">[http://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%91%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Қырғыз Республикасының Ұлттық статистика комитеті. 2009 жылғы халық санағы.]</ref> |санақ жылы = 2009 |тығыздығы = |шоғырлануы = 50 000 |ұлттық құрамы = [[қырғыздар]] - 88,9 % <br /> [[орыстар]] — 6,6% <br /> [[өзбектер]] — 1,3% <br /> [[украиндар]] — 0,7% <br /> [[немістер]] — 0,6% <br /> [[түріктер]] — 0,5% <br /> [[қазақтар]] — 0,5% <ref name="Perep2009">[http://web.archive.org/web/20110810173103/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%91%D0%B0%D1%82%D0%BA%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Қырғыз Республикасының Ұлттық статистика комитеті. 2009 жылғы халық санағы.]</ref> |конфессионалдық құрамы = сунни мұсылмандар, православ-христиандар |этнохороним = |уақыт белдеуі = +6 |DST = |телефон коды = 996 3422 |пошта индексі = |пошта индекстері = |автомобиль коды = T, 07 |идентификатор түрі = |сандық идентификаторы = |ортаққордағы санаты = |сайты = ta.kg |сайт тілі = |сайт тілі 2 = }} {{мағына|Талас}} '''Талас''' — [[Қырғызстан]]дағы облыстық маңызы бар қала, [[Талас облысы]] және [[Талас ауданы (Қырғызстан)|ауданы]]ның әкімшілік орталығы. == Географиясы == [[Сурет:Stamp_of_Kyrgyzstan_talas2_b.jpg|нобай|300x300 нүкте|Пошта маркасындағы Таластағы [[Манас дастаны|Манас]] күмбезі (кесенесі)]] Талас аңғарының солтүстік-шығыс бөлігінде, теңіз деңгейінен 1280 м биіктікте, [[Талас өзені]]нің алқабында, Қырғызстан астанасы [[Бішкек]] қаласынан 360 км батысқа қарай, [[Тараз|Жамбыл]] ([[Қазақстан]]) темір жол станциясынан 90 км шығысқа қарай және Бішкек — [[Ош]] тас жолынан 90 км батысқа қарай орналасқан. == Климаты == Климаты континенттік, қуаң. Ең жоғары орташа айлық температура шілдеде байқалады және +30...+35 °С құрайды, ең төменгі орташа айлық температура қаңтарда және -15...-25 °С құрайды. Жылдық жауын-шашын нормасы шамамен 300-400 мм. == Халқы == Халық саны — 35 200 адам ([[2015 жыл|2015]])<ref name="Этно2009.Талас">[https://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/%D0%A2%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F%20%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D1%8C.pdf Қырғызстан халқының санағы 2009.]</ref>. Халықтың ұлттық құрамы: [[қырғыздар]] — 29 288 адам (88,9 %), [[орыстар]] — 2127 адам (6,6 %), [[өзбектер]] — 435 адам (1,3 %), [[украиндар]] — 239 адам (0,7 %), [[немістер]] — 214 адам (0,6 %), [[түріктер]] — 158 адам (0,5 %), [[қазақтар]] — 155 адам (0,5 %)<ref name="Этно2009.Талас">[http://web.archive.org/web/20120321015804/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/Таласская%20область.pdf Қырғызстан халқының санағы 2009.]</ref>. == Тарихы == Қала [[1877 жыл|1877 жылы]] орыс қоныс аударушыларымен Талас аңғарының орталық бөлігінде, [[Талас өзені]]нің сол жағалауында, Шығыс Түрік Қағанаты кезіндегі ежелгі қоныстың орнында, теңіз деңгейінен 1200 м биіктікте құрылды. Бұрын Дмитриевка деп аталды. 1944 жылы қала статусын алды. == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * [http://www.svali.ru/catalog~0~38345~index.htm Талас туралы ақпарат] * [http://www.citykr.kg/talas.php Қырғызстан қалалары ассоциациясы сайтында] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150206134322/http://citykr.kg/talas.php |date=2015-02-06 }} {{Kyrgyzstan-geo-stub}} {{Қырғызстанның әкімшілік бөлінісі}} [[Санат:Қырғызстан қалалары]] 9hj44qhs4rnog5xk7fm0mq05pk3xyoz 0 565701 3062381 3058663 2022-08-19T16:56:04Z Ұлы Тұран 120792 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Бауыржан Момышұлы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Bauyrzhan Momyshuly Station.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Әуезов ауданы]] |Ашылған күні = [[30 мамыр]] [[2022 жыл|2022]] |Жобалық атауы = Достық, Яссауи |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 16,2 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = А. Бәсен, Ғ. Омаров |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]],<br>[[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Момышұлы көшесі]],<br>[[Сәдуақасов атындағы көше (Алматы)|Сәдуақасов көшесі]],<br>[[Яссауи атындағы көше (Алматы)|Яссауи көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Бауыржан Момышұлы»''' — [[Алматы метросы]]ның 11-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Сарыарқа (метро бекеті)|Сарыарқа]]<nowiki/>» және «[[Қалқаман (метро бекеті)|Қалқаман]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Бұрын «Достық» бекеті деп аталды. == Құрылысы == 2015 жылдың 22 шілдесінде «Сарыарқа» және «Достық» стансаларының құрылысының басталуы жарияланды (2021 ж. 18 қыркүйекке дейін<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/sagyintaev-dostyik-metro-beket-atauyin-ozgertud-usyindyi-327262/ Сағынтаев Алматы метросының екі станциясының атын өзгертуді ұсынды | kaz.tengrinews.kz<!-- Тақырып ботпен қосылды -->]</ref> — «Достық»). Бұл 2018 жылы «Достық» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын.<ref>[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 года]</ref> Станциялардың ашылуы 2020 жылға жоспарланды. Станциялардың ашылуы бірнеше рет кейінге шегерілді, ал 2019 жылдың маусымында станциялардың 2021 жылы ашылатыны хабарланды. 2021 жылдың 30 желтоқсанында станцияның техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылдың 13 сәуіріндегі жағдай бойынша бұл станса әлі күнге дейін жолаушыларға қызмет көрсетпейді. Азаматтар үшін ашылуы алдымен 2022 жылдың 1 тоқсанының соңына шегерілді, бірақ алматылықтар белгіленген мерзімде стансаның ашылуын күтпеді. Метро өкілдері уәделерінің орындалмауының себебі туралы баспасөзде ресми жауап бермеді.<ref name="nur">[https://www.nur.kz/1795417-kak-prohodit-stroitelstvo-novyh-stancij-metro-v-almaty-foto.html Алматыда жаңа метро станцияларының құрылысы қалай жүріп жатыр (фото) | NUR.KZ<!-- Тақырып ботпен қосылды -->]</ref> Алматы қаласының әкімі [[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] ақпан айында Бауыржан Момышұлы стансасын 2022 жылдың мамыр айында пайдалануға беру жоспарланғанын айтты. Станса Абай даңғылының артында жеке сектордың орнында салынып жатыр. Құрылыс аяқталған соң станса үстінен Әшімов көшесіне қарай даңғылдың жалғасы салынады. [[Сурет:Метро.webp|нобай|2022 жылғы 30 мамыр. "Бауыржан Момышұлы" метро бекетінің ашылу сәті. Ерболат Досаев пен Зейнеп Ахметова]] 2022 жылы 30 мамырда «Бауыржан Момышұлы» бекеті іске қосылды. == Орналасуы == Терең орналаспаған, колонналық үлгідегі, 7,5 м; 5,7 м; 7,5 м үш аралықтан тұратын бекет. Биіктігі 5,6 м. Платформаның ұзындығы-108 м. [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] бойында, [[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Момышұлы көшесінің]] батысында орналасқан. == Архитектурасы мен безендірілуі == Бекет жатық аудандарының үлкен тұрғын үй массивінің ортасында орналасқан. Осыны ескере отырып, жобаның басты міндеті ең заманауи әрлеу материалдарын пайдалану ғана емес, сондай-ақ адамға мейірімді мәдени орта құру болды. Платформаның қабырғалары мен бағаналарын әрлеуге ашық түсті, інжу - сұр түсті Kalesinterflex инновациялық қыш панельдері, еденді қаптауға ашық сұр түсті табиғи гранит пайдаланылды. Вестибюльдің қабырғалары мен бағандарын безендіруде сұр және ашық ағаш түсті Kalesinterflex қыш панельдері, ал жарықтандыруында бейтарап ақ жарықдиодты шамдар қолданылды. == Құрылыс барысы == * ''2014 жылғы тамыз'' — құрылыс учаскесін қоршау басталды. * ''2014 жылғы қыркүйек'' — қазаншұңқыр құрылысының басталуы. * ''2015 жылғы шілде'' — бекет құрылысы басталды. * ''2016 жылғы ақпан'' — ТПМК Херенкнехт көмегімен Сарыарқа бекетіне дейін оң айдау туннелін қазудың басталуы. * ''2016 жылғы шілде'' — бекеттің дене құрылысы жүргізілуде. * ''2016 жылғы желтоқсан'' — сол жақ аралық туннельді Сарыарқа бекетіне дейін үңгілеудің басталуы. * ''2018 жылғы ақпан'' — бекетке дейін туннельдерді үңгілеу аяқталды. * ''2018 жылғы наурыз'' — Қалқаман бекетіне дейін туннельдер құрылысы жүргізілуде. * ''2018 жылғы сәуір'' — бекет конструкцияларының құрылысы аяқталды. * ''2018 жылғы қыркүйек'' — ашық тәсілмен бекет артындағы айналма тұйықтардың құрылысы жүргізілуде. * ''2019 жылғы мамыр'' — коммуникацияларды төсеу, бекеттің құрылыс қазаншұңқырын топырақпен жабу жүргізілуде. * ''2021 жылғы желтоқсан'' — бекеттің техникалық іске қосылуы өтті. * ''2022 жылғы мамыр'' — бекет ашылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3322|title=«Б. Момышұлы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220808075822/http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3322|archivedate=19-08-2022}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] jsh1wqgrlqfwwixl9lfgwg5gsznoe53 3062387 3062381 2022-08-19T17:32:01Z Ұлы Тұран 120792 /* Сілтемелер */ мұрағатталмады wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Бауыржан Момышұлы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Bauyrzhan Momyshuly Station.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Әуезов ауданы]] |Ашылған күні = [[30 мамыр]] [[2022 жыл|2022]] |Жобалық атауы = Достық, Яссауи |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең |Тереңдігі = 16,2 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = А. Бәсен, Ғ. Омаров |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]],<br>[[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Момышұлы көшесі]],<br>[[Сәдуақасов атындағы көше (Алматы)|Сәдуақасов көшесі]],<br>[[Яссауи атындағы көше (Алматы)|Яссауи көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Бауыржан Момышұлы»''' — [[Алматы метросы]]ның 11-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Сарыарқа (метро бекеті)|Сарыарқа]]<nowiki/>» және «[[Қалқаман (метро бекеті)|Қалқаман]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Бұрын «Достық» бекеті деп аталды. == Құрылысы == 2015 жылдың 22 шілдесінде «Сарыарқа» және «Достық» стансаларының құрылысының басталуы жарияланды (2021 ж. 18 қыркүйекке дейін<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/sagyintaev-dostyik-metro-beket-atauyin-ozgertud-usyindyi-327262/ Сағынтаев Алматы метросының екі станциясының атын өзгертуді ұсынды | kaz.tengrinews.kz<!-- Тақырып ботпен қосылды -->]</ref> — «Достық»). Бұл 2018 жылы «Достық» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын.<ref>[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 года]</ref> Станциялардың ашылуы 2020 жылға жоспарланды. Станциялардың ашылуы бірнеше рет кейінге шегерілді, ал 2019 жылдың маусымында станциялардың 2021 жылы ашылатыны хабарланды. 2021 жылдың 30 желтоқсанында станцияның техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылдың 13 сәуіріндегі жағдай бойынша бұл станса әлі күнге дейін жолаушыларға қызмет көрсетпейді. Азаматтар үшін ашылуы алдымен 2022 жылдың 1 тоқсанының соңына шегерілді, бірақ алматылықтар белгіленген мерзімде стансаның ашылуын күтпеді. Метро өкілдері уәделерінің орындалмауының себебі туралы баспасөзде ресми жауап бермеді.<ref name="nur">[https://www.nur.kz/1795417-kak-prohodit-stroitelstvo-novyh-stancij-metro-v-almaty-foto.html Алматыда жаңа метро станцияларының құрылысы қалай жүріп жатыр (фото) | NUR.KZ<!-- Тақырып ботпен қосылды -->]</ref> Алматы қаласының әкімі [[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] ақпан айында Бауыржан Момышұлы стансасын 2022 жылдың мамыр айында пайдалануға беру жоспарланғанын айтты. Станса Абай даңғылының артында жеке сектордың орнында салынып жатыр. Құрылыс аяқталған соң станса үстінен Әшімов көшесіне қарай даңғылдың жалғасы салынады. [[Сурет:Метро.webp|нобай|2022 жылғы 30 мамыр. "Бауыржан Момышұлы" метро бекетінің ашылу сәті. Ерболат Досаев пен Зейнеп Ахметова]] 2022 жылы 30 мамырда «Бауыржан Момышұлы» бекеті іске қосылды. == Орналасуы == Терең орналаспаған, колонналық үлгідегі, 7,5 м; 5,7 м; 7,5 м үш аралықтан тұратын бекет. Биіктігі 5,6 м. Платформаның ұзындығы-108 м. [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] бойында, [[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Момышұлы көшесінің]] батысында орналасқан. == Архитектурасы мен безендірілуі == Бекет жатық аудандарының үлкен тұрғын үй массивінің ортасында орналасқан. Осыны ескере отырып, жобаның басты міндеті ең заманауи әрлеу материалдарын пайдалану ғана емес, сондай-ақ адамға мейірімді мәдени орта құру болды. Платформаның қабырғалары мен бағаналарын әрлеуге ашық түсті, інжу - сұр түсті Kalesinterflex инновациялық қыш панельдері, еденді қаптауға ашық сұр түсті табиғи гранит пайдаланылды. Вестибюльдің қабырғалары мен бағандарын безендіруде сұр және ашық ағаш түсті Kalesinterflex қыш панельдері, ал жарықтандыруында бейтарап ақ жарықдиодты шамдар қолданылды. == Құрылыс барысы == * ''2014 жылғы тамыз'' — құрылыс учаскесін қоршау басталды. * ''2014 жылғы қыркүйек'' — қазаншұңқыр құрылысының басталуы. * ''2015 жылғы шілде'' — бекет құрылысы басталды. * ''2016 жылғы ақпан'' — ТПМК Херенкнехт көмегімен Сарыарқа бекетіне дейін оң айдау туннелін қазудың басталуы. * ''2016 жылғы шілде'' — бекеттің дене құрылысы жүргізілуде. * ''2016 жылғы желтоқсан'' — сол жақ аралық туннельді Сарыарқа бекетіне дейін үңгілеудің басталуы. * ''2018 жылғы ақпан'' — бекетке дейін туннельдерді үңгілеу аяқталды. * ''2018 жылғы наурыз'' — Қалқаман бекетіне дейін туннельдер құрылысы жүргізілуде. * ''2018 жылғы сәуір'' — бекет конструкцияларының құрылысы аяқталды. * ''2018 жылғы қыркүйек'' — ашық тәсілмен бекет артындағы айналма тұйықтардың құрылысы жүргізілуде. * ''2019 жылғы мамыр'' — коммуникацияларды төсеу, бекеттің құрылыс қазаншұңқырын топырақпен жабу жүргізілуде. * ''2021 жылғы желтоқсан'' — бекеттің техникалық іске қосылуы өтті. * ''2022 жылғы мамыр'' — бекет ашылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3322|title=«Б. Момышұлы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=|archivedate=}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] gp4fmlsgnlocslwb2v7gjivtzkkrqfi 3062392 3062387 2022-08-19T17:38:27Z Ерден Карсыбеков 3744 wikitext text/x-wiki {{Метро бекеті |Атауы = Бауыржан Момышұлы |Бағыт = [[Бірінші бағыт (Алматы)]] |сурет = Bauyrzhan Momyshuly Station.jpg |өлшемі = |Сурет атауы = |Орналасуы = [[Әуезов ауданы]] |Ашылған күні = [[30 мамыр]] [[2022 жыл|2022]] |Жобалық атауы = Достық, Яссауи |Түрі = бағаналы, үшкүмбезді, терең емес |Тереңдігі = 16,2 м |Платформалар саны = 1 |Платформалар түрі = аралдық, тік |Платформалар ұзындығы = 104 м |Платформалар ені = 15,2 м |Сәулетшілер = А. Бәсен, Ғ. Омаров |Әрлеушілер = |Кіру-шығу = [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]],<br>[[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Момышұлы көшесі]],<br>[[Сәдуақасов атындағы көше (Алматы)|Сәдуақасов көшесі]],<br>[[Яссауи атындағы көше (Алматы)|Яссауи көшесі]] |Жұмыс уақыты = 06:20—00:00 |Ортаққорда = }} '''«Бауыржан Момышұлы»''' — [[Алматы метросы]]ның 11-ші бекеті. [[Бірінші бағыт (Алматы)|Бірінші бағытта]] «[[Сарыарқа (метро бекеті)|Сарыарқа]]<nowiki/>» және «[[Қалқаман (метро бекеті)|Қалқаман]]<nowiki/>» бекеттерінің арасында орналасқан. Бұрын «Достық» бекеті деп аталды. == Құрылысы == 2015 жылдың 22 шілдесінде «Сарыарқа» және «Достық» стансаларының құрылысының басталуы жарияланды (2021 ж. 18 қыркүйекке дейін<ref>[https://kaz.tengrinews.kz/kazakhstan_news/sagyintaev-dostyik-metro-beket-atauyin-ozgertud-usyindyi-327262/ Сағынтаев Алматы метросының екі станциясының атын өзгертуді ұсынды | kaz.tengrinews.kz<!-- Тақырып ботпен қосылды -->]</ref> — «Достық»). Бұл 2018 жылы «Достық» — «Достық» бастапқы бөлігінің құрамында пайдалануға беру жоспарланған болатын.<ref>[http://www.vecher.kz/?S=10-200812110800 Вечерний Алматы: Метро запустят 31 желтоқсан 2009 года]</ref> Станциялардың ашылуы 2020 жылға жоспарланды. Станциялардың ашылуы бірнеше рет кейінге шегерілді, ал 2019 жылдың маусымында станциялардың 2021 жылы ашылатыны хабарланды. 2021 жылдың 30 желтоқсанында станцияның техникалық іске қосылуы өтті. 2022 жылдың 13 сәуіріндегі жағдай бойынша бұл станса әлі күнге дейін жолаушыларға қызмет көрсетпейді. Азаматтар үшін ашылуы алдымен 2022 жылдың 1 тоқсанының соңына шегерілді, бірақ алматылықтар белгіленген мерзімде стансаның ашылуын күтпеді. Метро өкілдері уәделерінің орындалмауының себебі туралы баспасөзде ресми жауап бермеді.<ref name="nur">[https://www.nur.kz/1795417-kak-prohodit-stroitelstvo-novyh-stancij-metro-v-almaty-foto.html Алматыда жаңа метро станцияларының құрылысы қалай жүріп жатыр (фото) | NUR.KZ<!-- Тақырып ботпен қосылды -->]</ref> Алматы қаласының әкімі [[Ерболат Асқарбекұлы Досаев|Ерболат Досаев]] ақпан айында Бауыржан Момышұлы стансасын 2022 жылдың мамыр айында пайдалануға беру жоспарланғанын айтты. Станса Абай даңғылының артында жеке сектордың орнында салынып жатыр. Құрылыс аяқталған соң станса үстінен Әшімов көшесіне қарай даңғылдың жалғасы салынады. [[Сурет:Метро.webp|нобай|2022 жылғы 30 мамыр. "Бауыржан Момышұлы" метро бекетінің ашылу сәті. Ерболат Досаев пен Зейнеп Ахметова]] 2022 жылы 30 мамырда «Бауыржан Момышұлы» бекеті іске қосылды. == Орналасуы == Терең орналаспаған, колонналық үлгідегі, 7,5 м; 5,7 м; 7,5 м үш аралықтан тұратын бекет. Биіктігі 5,6 м. Платформаның ұзындығы-108 м. [[Абай даңғылы (Алматы)|Абай даңғылы]] бойында, [[Момышұлы атындағы көше (Алматы)|Момышұлы көшесінің]] батысында орналасқан. == Архитектурасы мен безендірілуі == Бекет жатық аудандарының үлкен тұрғын үй массивінің ортасында орналасқан. Осыны ескере отырып, жобаның басты міндеті ең заманауи әрлеу материалдарын пайдалану ғана емес, сондай-ақ адамға мейірімді мәдени орта құру болды. Платформаның қабырғалары мен бағаналарын әрлеуге ашық түсті, інжу - сұр түсті Kalesinterflex инновациялық қыш панельдері, еденді қаптауға ашық сұр түсті табиғи гранит пайдаланылды. Вестибюльдің қабырғалары мен бағандарын безендіруде сұр және ашық ағаш түсті Kalesinterflex қыш панельдері, ал жарықтандыруында бейтарап ақ жарықдиодты шамдар қолданылды. == Құрылыс барысы == * ''2014 жылғы тамыз'' — құрылыс учаскесін қоршау басталды. * ''2014 жылғы қыркүйек'' — қазаншұңқыр құрылысының басталуы. * ''2015 жылғы шілде'' — бекет құрылысы басталды. * ''2016 жылғы ақпан'' — ТПМК Херенкнехт көмегімен Сарыарқа бекетіне дейін оң айдау туннелін қазудың басталуы. * ''2016 жылғы шілде'' — бекеттің дене құрылысы жүргізілуде. * ''2016 жылғы желтоқсан'' — сол жақ аралық туннельді Сарыарқа бекетіне дейін үңгілеудің басталуы. * ''2018 жылғы ақпан'' — бекетке дейін туннельдерді үңгілеу аяқталды. * ''2018 жылғы наурыз'' — Қалқаман бекетіне дейін туннельдер құрылысы жүргізілуде. * ''2018 жылғы сәуір'' — бекет конструкцияларының құрылысы аяқталды. * ''2018 жылғы қыркүйек'' — ашық тәсілмен бекет артындағы айналма тұйықтардың құрылысы жүргізілуде. * ''2019 жылғы мамыр'' — коммуникацияларды төсеу, бекеттің құрылыс қазаншұңқырын топырақпен жабу жүргізілуде. * ''2021 жылғы желтоқсан'' — бекеттің техникалық іске қосылуы өтті. * ''2022 жылғы мамыр'' — бекет ашылды. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сілтемелер == * {{cite web|url=http://metroalmaty.kz/?q=kk/node/3322|title=«Б. Момышұлы» бекеті|publisher=metroalmaty.kz|accessdate=|description=|deadlink=|archiveurl=|archivedate=}} {{Бірінші бағыт (Алматы)}} [[Санат:Алматы метрополитені]] jc78l6beti2adq7m0osf50m28h3u82q 0 587631 3062335 2570195 2022-08-19T12:18:02Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Моңғолия Халық республикасы |өз атауы =Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс |статусы =[[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] сателлиті, [[социалистік мемлекет]] |әнұраны =«Монгол интернационал»<br>«[[Моңғолия әнұраны# моңғол Интернационал (1923—1950)|Моңғол интернационалы]]»<br>(1924–1950)<br><br>«Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын сүлд дуулал»<br>«[[Моңғолия әнұраны# 1961—1991 жж. нұсқасы|Моңғолия Халық Республикасының Мемлекеттік әнұраны]]»<br>(1961–1991) |байрақ = Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1940-1992).svg |байрақ_сипаттамасы =[[Моңғолия туы#Тарихи тулар|Байрағы]] |елтаңбасы = Coat_of_arms_of_the_People%27s_republic_of_Mongolia.svg |елтаңба_сипаттамасы =[[Моңғолия елтаңбасы#Тарихи елтаңбалар|Елтаңбасы]] |карта = Mongolian_People%27s_Republic_Orthographic_projection.svg |size = 200px |сипаттамасы = <!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--> |p1 = Моңғолия мемлекеті |flag_p1 = Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg |image_p1 = |p2 = |flag_p2 = |image_p2 = |p3 = |flag_p3 = |image_p3 = |p4 = |flag_p4 = |image_p4 = |құрылуы = 26 қараша 1924 |ыдырауы = 12 ақпан 1992 <!-- |type_after = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Ыдырағаннан кейінгі мемлекеттер…», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Кейінгісі».--> |s1 = Моңғолия |flag_s1 = Flag_of_Mongolia.svg |image_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_s4 = |ұраны =«Орон бүрийн пролетари нар нэгдэгтүн!»<br>«[[Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!]]» |астана = [[Ұланбатыр]] |қалалары = [[Ұланбатыр]], [[Эрдэнэт]], [[Дархан (Моңғолия)|Дархан]] |тілі = [[моңғол тілі]] |валютасы = [[Тұғрық|моңғол тұғрығы]] |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = 1 564 116 км² |халқы = 2,318,000 (1992) |басқару_формасы = [[Сталинизм|Сталинистік]] [[диктатура]]дағы [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[Марксизм-ленинизм|Марксистік-Ленинистік]] [[Бірпартиялық жүйе|бірпартиялық]] [[Социалистік мемлекет|социалистік]] [[республика]]<br>(1939–1952)<br>Унитарлы Марксистік-Ленинистік бірпартиялық социалистік республика<br>(1952–1990)<br>Унитарлы [[Көппартиялы жүйе|көппартиялы]] [[демократия]]лық республика<br>(1991) |династиясы = |басқарушылар_титулы =Бас Хатшысы |басқарушы1 =[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]] |басқарушы_жылы1 =1924–1928 (тұңғыш) |басқарушылар_титулы2 = <!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады--> |басқарушы2 =[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]] |басқарушы_жылы2 =1991–1992 (соңғы) |басқарушылар_титулы3 =Елбасы |басқарушы3 =Наваандоржийн Жадамбаа |басқарушы_жылы3 =1924 (тұңғыш) |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 =Пунсалмаагийн Очирбат |басқарушы_жылы4 =1990–1992 (соңғы) |басқарушылар_титулы5 =Үкімет басшысы |басқарушы5 =Балингийн Цэрэндорж |басқарушы_жылы5 =1924–1928 (тұңғыш) |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 =Дашийн Бямбасүрэн |басқарушы_жылы6 =1990–1992 (соңғы) |діні =[[атеизм]] (көпшілік діні)<br>[[Тибет буддизмі]] (1926-ға дейін ресми дін)<br>Моңғол [[шаманизм]]і |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 =Халық Төңкерісі |Уақыт1 = |Жыл1 =1 наурыз 1921 |Кезең2 =1924 жылғы Конституция |Уақыт2 = |Жыл2 =26 қараша 1924 |Кезең3 =Тәуелсіздік референдумы |Уақыт3 = |Жыл3 =20 қазан 1945 |Кезең4 =[[Қытай Республикасы (1912—1949)|Қытай]]мен мойындалды |Уақыт4 = |Жыл4 =5 қаңтар 1946 |Кезең5 =Тұңғыш демократиялық сайлауы |Уақыт5 = |Жыл5 =29 маусым 1990 |Кезең6 =Ыдырады |Уақыт6 = |Жыл6 =12 ақпан 1992 |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }}{{Geo-stub}} '''Моңғолия Халық Республикасы''' (МХР; {{Lang-mn|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}}) — [[1924 жыл]]дан [[1992 жыл]]ға дейін өмір сүрген [[Шығыс Азия]]дағы [[социалистік мемлекет]]. Елді [[Моңғолия Халық партиясы]] басқарды және олар [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-мен жақын қатынастар сақтаған. Хронологиялық тұрғыдан Кеңес Одағынан кейінгі әлемдегі екінші социалистік мемлекет. == Тарихы == === Құрылуы === [[1911 жыл]]дың [[29 желтоқсан]]ында Сыртқы Моңғолия [[Цинь империясы|Цинь империясынан]] өзінің тәуелсіздігін жариялайды. Елді [[теократия]]лық билеуші [[Боғдо Хан]] басқарды. 1911—1921 жылдары [[Боғдо Хан Моңғолиясы|Боғдо ханның бақылауындағы Моңғолия]] мойындалмаған мемлекет, Ресейдің [[протекторат]]ы, Қытайдың құрамындағы [[автономия]] болды. [[Санат:Моңғолия Халық республикасы]] == МХР-ның тарихы == === МХР-сын құру === [[1911 жыл|1911 жылдың]] [[29 желтоқсан|29 желтоқсанында]] [[Сыртқы Моңғолия]] өзін [[Цинь империясы|Цинь империясынан]] [[Моңғол ұлттық революциясы|тәуелсіз]] мемлекет деп жариялайды. Елді [[теократия|теократиялық]] билеуші [[Боғдо-геген VIII]] басқарды. 1911—1921 жылдары [[Моңғолия мемлекеті|Боғдо ханның бақылауындағы Моңғолия]] мойындалмаған мемлекет, Ресейдің [[Протекторат|протектараты]], Қытайдың құрамындағы [[автономия]] болды. [[Санат:Моңғолия Халық республикасы]] en3c4wk2dfkj9rzkudrhieckudu0ehu 3062336 3062335 2022-08-19T12:18:57Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Тарихи мемлекеттер |атауы = Моңғолия Халық республикасы |өз атауы =Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс |статусы =[[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] сателлиті, [[социалистік мемлекет]] |әнұраны =«Монгол интернационал»<br>«[[Моңғолия әнұраны# моңғол Интернационал (1923—1950)|Моңғол интернационалы]]»<br>(1924–1950)<br><br>«Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын сүлд дуулал»<br>«[[Моңғолия әнұраны# 1961—1991 жж. нұсқасы|Моңғолия Халық Республикасының Мемлекеттік әнұраны]]»<br>(1961–1991) |байрақ = Flag_of_the_People%27s_Republic_of_Mongolia_(1940-1992).svg |байрақ_сипаттамасы =[[Моңғолия туы#Тарихи тулар|Байрағы]] |елтаңбасы = Coat_of_arms_of_the_People%27s_republic_of_Mongolia.svg |елтаңба_сипаттамасы =[[Моңғолия елтаңбасы#Тарихи елтаңбалар|Елтаңбасы]] |карта = Mongolian_People%27s_Republic_Orthographic_projection.svg |size = 200px |сипаттамасы = <!-- |type_before = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Құрушы мемлекеттер», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Алдыңғысы».--> |p1 = Моңғолия мемлекеті |flag_p1 = Flag_of_Mongolia_(1911-1921).svg |image_p1 = |p2 = |flag_p2 = |image_p2 = |p3 = |flag_p3 = |image_p3 = |p4 = |flag_p4 = |image_p4 = |құрылуы = 26 қараша 1924 |ыдырауы = 12 ақпан 1992 <!-- |type_after = егер бұл параметр үлгіде кездесетін болса, онда келесіні жазу керек: «Ыдырағаннан кейінгі мемлекеттер…», әйтпесе, оны өшіріңіз. Онда былай шығады: «Кейінгісі».--> |s1 = Моңғолия |flag_s1 = Flag_of_Mongolia.svg |image_s1 = |s2 = |flag_s2 = |image_s2 = |s3 = |flag_s3 = |image_s3 = |s4 = |flag_s4 = |image_s4 = |ұраны =«Орон бүрийн пролетари нар нэгдэгтүн!»<br>«[[Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!]]» |астана = [[Ұланбатыр]] |қалалары = [[Ұланбатыр]], [[Эрдэнэт]], [[Дархан (Моңғолия)|Дархан]] |тілі = [[моңғол тілі]] |валютасы = [[Тұғрық|моңғол тұғрығы]] |қосымша_параметр = |параметр_мазмұны = |аумағы = 1 564 116 км² |халқы = 2,318,000 (1992) |басқару_формасы = [[Сталинизм|Сталинистік]] [[диктатура]]дағы [[Унитарлы мемлекет|Унитарлы]] [[Марксизм-ленинизм|Марксистік-Ленинистік]] [[Бірпартиялық жүйе|бірпартиялық]] [[Социалистік мемлекет|социалистік]] [[республика]]<br>(1939–1952)<br>Унитарлы Марксистік-Ленинистік бірпартиялық социалистік республика<br>(1952–1990)<br>Унитарлы [[Көппартиялы жүйе|көппартиялы]] [[демократия]]лық республика<br>(1991) |династиясы = |басқарушылар_титулы =Бас Хатшысы |басқарушы1 =[[Цэрэн-Очирын Дамбадорж]] |басқарушы_жылы1 =1924–1928 (тұңғыш) |басқарушылар_титулы2 = <!--келесі басқарушының титулы өзгеріп кеткен жағдайда қолданылады--> |басқарушы2 =[[Бүдрагчаагийн Даш-Ёндон]] |басқарушы_жылы2 =1991–1992 (соңғы) |басқарушылар_титулы3 =Елбасы |басқарушы3 =Наваандоржийн Жадамбаа |басқарушы_жылы3 =1924 (тұңғыш) |басқарушылар_титулы4 = |басқарушы4 =Пунсалмаагийн Очирбат |басқарушы_жылы4 =1990–1992 (соңғы) |басқарушылар_титулы5 =Үкімет басшысы |басқарушы5 =Балингийн Цэрэндорж |басқарушы_жылы5 =1924–1928 (тұңғыш) |басқарушылар_титулы6 = |басқарушы6 =Дашийн Бямбасүрэн |басқарушы_жылы6 =1990–1992 (соңғы) |діні =[[атеизм]] (көпшілік діні)<br>[[Тибет буддизмі]] (1926-ға дейін ресми дін)<br>Моңғол [[шаманизм]]і |қосымша_параметр1 = |параметр_мазмұны1 = |Кезең1 =Халық Төңкерісі |Уақыт1 = |Жыл1 =1 наурыз 1921 |Кезең2 =1924 жылғы Конституция |Уақыт2 = |Жыл2 =26 қараша 1924 |Кезең3 =Тәуелсіздік референдумы |Уақыт3 = |Жыл3 =20 қазан 1945 |Кезең4 =[[Қытай Республикасы (1912—1949)|Қытай]]мен мойындалды |Уақыт4 = |Жыл4 =5 қаңтар 1946 |Кезең5 =Тұңғыш демократиялық сайлауы |Уақыт5 = |Жыл5 =29 маусым 1990 |Кезең6 =Ыдырады |Уақыт6 = |Жыл6 =12 ақпан 1992 |Кезең7 = |Уақыт7 = |Жыл7 = |Кезең8 = |Уақыт8 = |Жыл8 = |Кезең9 = |Уақыт9 = |Жыл9 = |Кезең10 = |Уақыт10 = |Жыл10 = |Кезең11 = |Уақыт11 = |Жыл11 = |қосымша_параметр2 = |параметр_мазмұны2 = |дейін = |д1 = |д2 = |д3 = |д4 = |д5 = |д6 = |д7 = |кейін = |к1 = |к2 = |к3 = |к4 = |к5 = |к6 = |к7 = |ескерту = }}{{Geo-stub}} '''Моңғолия Халық Республикасы''' (МХР; {{Lang-mn|Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс}}) — [[1924 жыл]]дан [[1992 жыл]]ға дейін өмір сүрген [[Шығыс Азия]]дағы [[социалистік мемлекет]]. Елді [[Моңғолия Халық партиясы]] басқарды және олар [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]]-мен жақын қатынастар сақтаған. Хронологиялық тұрғыдан Кеңес Одағынан кейінгі әлемдегі екінші социалистік мемлекет. == Тарихы == === Құрылуы === [[1911 жыл]]дың [[29 желтоқсан]]ында Сыртқы Моңғолия [[Цинь империясы|Цинь империясынан]] өзінің тәуелсіздігін жариялайды. Елді [[теократия]]лық билеуші [[Боғдо Хан]] басқарды. 1911—1921 жылдары [[Боғдо Хан Моңғолиясы|Боғдо ханның бақылауындағы Моңғолия]] мойындалмаған мемлекет, Ресейдің [[протекторат]]ы, Қытайдың құрамындағы [[автономия]] болды. [[Санат:Моңғолия Халық республикасы]] etzpgzg7x5g7w1y3ya50jwmrdnvt6m4 0 617586 3062368 3060171 2022-08-19T16:17:16Z Білгіш Шежіреші 68287 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=наурыз 2019}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> {{cleanup}} {{Көне қалашық |Атауы = Ақтөбе-Лаэти |Шынайы атауы = |сурет = |өлшемі = |Сурет атауы = |Мәртебесі = |Мемлекет = [[Алтын Орда]] |Қазіргі жері = {{KAZ}}, [[Атырау облысы]] |Қалануы = |Қалаушы = |Деректерде атала бастады = |Басқаша атаулары = |Халық саны = |Қиралды = XVI ғасыр |Қиралу себебі = |Орналасуы = |lat_dir = N |lat_deg = 47 |lat_min = 10 |lat_sec = 45 |lon_dir = E |lon_deg = 51 |lon_min = 58 |lon_sec = 47 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Қазақстан |ПозКарта 1 ені = |crosses180 = |Облыс картасы = |Ортаққордағы санаты = }} '''Ақтөбе-Лаэти''' - [[Атырау]] қаласынан 6 шақырым, қалаға қатысты [[Томарлы]] селосынан 2 шақырым және «Жұлдыз-3» мөлтек ауданына бірнеше жүз метр қашықтықта орналасқан ортағасырлық қалашық. == Зерттеулер == 1950 жылдың аяғында геология институтының ғылыми қызметкері Сапар Қарымсақов В. Афанасьевке Гурьев қаласының шығысына қарай 18 шақырым Сақол мекені маңында ежелгі қалмақ қалашығы туралы терілген қағазды ұстатты. Кейін Сапар Қарымсақов екеуі іздеп тапқан. Қазба барысында ескерткіш табылған болатын. 1960 жылдардың соңына қарай осы ескерткішпен Лев Галкин танысқан болатын. Оның жүргізген зерттеу жұмысы 1983 жылға дейін жалғасты. Сонымен қатар 1960 жылы шыққан “Қазақстанның археологиялық картасы” жинағында Атырау маңындағы Ақтөбе-Лаэти қалашығы кіреді.Тапқан ескерткішін алғаш рет 1965 жылы археолог М.С. Мерщиевке көрсеткен болатын. Қорытындысына бірлесіп, табылған ескерткіш материалдарды негізінде қоныстың ХІІІ-ХІV ғасырларда болғанын дəлелдеп, мақала жариялаған. Қалашықтың Ақтөбе деген атауын жергілікті қазақтар қалашық қирандысы төбе болып үйіліп жатқаннан кейін атаған. Лев Галкин 1977 жылы "Археологические открытия 1977 года" атты еңбегінде Алтын Орда қалашығын Пицигани картасына сүйеніп, "Лаэти" қаласы деп атаған болатын. Сонымен, жаңадан "Лаэти" атауы пайда болды. Өлкетанушы "Лаэти" атауын түркі сөздеріндегі "Лай" немесе "Лайланған" сөздерімен түсіндіреді. Бұл, мүмкін, мекеннің қасынан ағатын Жайық сағасының су тасқыны кезінде судың лайлануымен және жаз аяғында судың аз мөлшерінде тағы да лайлануымен байланысты болса керек, – деп тұжырым жасаған. .В.Афанасьев отряд жетешісі ретінде 1990-1993 жылдары облыстық мәдениет комитетінің, облыстық тарихи-өлкетану музейінің қаржысы негізінде Ақтөбе қалашығына археологиялық қазба жұмысын жүргізіп, қала тарихының зерттелуіне бірсыпыра үлес қосты. Ақтөбе-Лаэти қаласының осы күнге дейін сақталмай жойылуы жөнінде бүгінде екі түрлі пікір қалыптасқан. Оның бірі Ақсақ Темірдің 1396 жылы жаулап алуымен, екіншісі Каспий теңізінің деңгейі көтеріліп айналаны су басуы әсерімен байланыстырылады. Яғни, Ақтөбе-Лаэти қалашығы бүгінгі Атырау қаласының аумағында орналасып, ХV ғасырда қала қиратылған немесе жойылған деуімізге әбден болады. Оны белгілі археолог К.Байпақовтың «Жайықтың төменгі жағында тағы бір ірі қалашық табылып зерттелді. Ақтөбе қалашығындағы қазба жұмыстар тұрғын үйлердің кан жүйесімен жылытылатынын анықтады» дей келіп, Ақтөбеден бидай сақтайтын ыдыстар кездесті, ал, табылған керамика мен тиындар қалашықтың ХІІІ- ХV ғасырда өмір сүргенін айғақтайды дегені дәлелдей түседі. ===Қызықты ақпарат=== Тағы бір қызықты материалды 2015 жылы Татарстан ғалымы, нумизматик Р.Ю.Рева ұсынды. Ол 2006 жылы Саратов қаласынан табылған алтынордалық тиынды оқып, оны Құтлукент қаласында соғылғанын анықтады. Оның есебінше, Құтлукент Жайық бойында Атыраудан қашық емес жерде орналасқан екен. Атыраулық археолог М.Қасенов Р.Ю.Реваның жаңалығымен танысып, «ол, өкінішке қарай, Ақтөбе-Лаэти қаласын білмейді. Оның Құтлукент қаласы Ақтөбе-Лаэти қаласы болуы да мүмкін» деген ой білдіреді. Р.Ю.Рева зерттеуінің соңында әл Омари еңбегіндегі жолдарды «Хорезм мен Сарай арасында Учик (Үйшік – бүгінгі Атырау қаласы) және Құтлукент қалалары бар» деп оқуды ұсынады. Ол Құтлукент қаласы Сарайшық қаласының алғашқы атауы немесе әлі табылмаған қала болуы мүмкін» деген қорытынды жасайды. Ғалымның пікірі ғылым әлемінде кеңірек насихаттала қоймаса да, тың тұжырым екені белгілі. Оның үстіне, ХІV ғасырдағы әл Омаридың зерттеуін жаңаша саралауы, сөз жоқ, біраз мәселеге өзгеше қарау қажеттігін айғақтайды. Оны назарға алсақ, сонда Үйшік атауы Алтын орда заманынан бері келе жатқанын байқауға болады. == Қала құрылысы == Ғимараттың сыртын әртүрлі ою-өрнекті, түрлі-түске боялған қаптама плиталармен безендірген. Көбіне көгілдір ақық түсті болып келеді. Сондай-ақ қыш кірпіште құрылыста қолданылған материал болып табылады. Оларды үй қабырғасын, іргетасын тұрғызуға, еденге төсеуге, өзге де мақсаттарда қолданған. Ғалымдар мұндай құрылыс материалының IХ-Х ғасырлардан бастап қолданылғанын айтады. Атақты архитектор Т.Басенов бұл кiрпiштiң бiр шаршы сантиметрiнің 64,5 кг қысымға шыдайтын мықтылығын айта отырып, жергiлiктi саздан бұдан артық құрылыс материалын әзiрлеу мүмкiн емес деген пайымдауын айтады. Қыш бұйымдардан қызыл түсті балшықтан жасалған бұйымдар басым болып келеді, олар темір тотығы, майда қоспалар: пирит, слюда, әкпен ерекшеленетін темірленген балшықтан жасалған. Ас ішуге арналған ыдыстардың бір бөлігі әртүрлі өрнектермен безендірілген түрлі-түсті жылтыр сырлы ыдыстар. Бұйымдардың сырлануы әртекті. Кварц, далалық шпат, каолин т.б. сілтілік материалдар 950º С температурадан жоғары ыстықта шыныға ұқсас қабат қалыптастырып, глазурьленеді. Мөлдір қарасұр сырлардың құрамында дала шпатының көп екендігі белгілі. Күңгірттеу сырлардағы глазурь құрамында қалайы тотығы бар. Қоңыр түске мыс тотығын қосу арқылы қол жеткізген. Қызыл балшықты сырлы ыдыстар 900-1200º С температураға дейінгі қышқылды ортада күйдірілген. Екінші бір түрі – кашин балшығынан көркемделіп жасалған пиала, тостаған, құмыра және вазалар. Олар силикат текті ашық ақ түсті кремнезимді балшықтан дайындалады. Сыртына көпбояулы полихромды суреттер үстінен жылтыр сыр жағылып жасалған. Әдетте үш түстен тұрады: кашин балшығының өзіндік ақ түсінен, өрнектері көк немесе жасыл түспен салынады. Жасыл түс алу үшін мыс тотығы қолданылса, қара¬көк түстен көгілдір түске дейін кобальт қолданылған. Мұндай ыдыстар «хорезмдік стиль» деп те аталады. Кобальтпен әшекейлеу күрделі өсімдікті өрнек түзеді, бұл түр Тимуридтер дәуірінде пайда болып, XIV ғасырдың соңынан бастап, XV ғасырдың аяғына дейін гүлденген. Ескерткіштен табылған шығыр құралдары және диірмен тастарына қарағанда, бақша шаруашылығы кеңінен дамыған. Сондай-ақ мал да көп болған, оны остеологиялық материалдардың, яғни, мал сүйектерінің молдығы дәлелдейді. Осы жердің тұрғындары аңшылықпен және балық аулаумен айналысқан. Қорыта айтқанда, бұл жерде барлық дерлік қажетті заттармен қамтамасыз етіп отырған тұтас бір экономикалық кешен болған, одан артылған¬дары сауда-саттыққа жіберілген. Археологиялық зерттеулердің нәтижелері мұнда түрлі елдердің ақшалары, соның ішінде, Хұлағидтық елхан Махмұд Ғазанның алтын тиыны және басқа да күміс, мыс тиын түрлері болғандығын көрсетті. Иранды билеген Махмұд Ғазан мен Жошы Ұлысын билеген Тоқтының кезінде белгілі бір келісім бойынша іс-шаралар жүргізілген секілді. Сондықтан Ақтөбе – Лаэтиден иран тиын-дары табылуы таңғаларлық құбылыс емес. Алтын тиынның бетіне Калима шахадат – куәлік сөзі жазылған, яғни, «Алладан басқа Құдай жоқ, Мұхаммед Алланың елшісі» деп жазылыпты. Тиын Иранның оңтүстігіндегі Шираз қаласында соғылған. ==Зерттеу нәтижесінде табылған жәдігерлер== Сонымен қатар, ұзындығы кісі бойындай алып құмыралар, қару-жарақ түрлері мен металл ыдыстар. Мұның барлығы аумағы 4 гектар жерді алып жатқан көне қала орнынан табылған. Мамандардың пайымдауынша, бұл арада 1000-ға тарта тұрғыны бар ірі қолөнер орталығы болған. Амангелді Зайнов, археолог-ғалым: - Олай дейтін себебіміз, осы жерден ондаған пеш, қыш ыдыстардың қалдықтары табылды. Мынау жай ғана фрагмент болғанымен, бұл – үлкен ыдыстың мойны және қыш ыдысты жасап қана қоймаған, оған өрнектер салған. Толқынды өрнектер – Жайық өзені бойын жайлаған халықтарға тән өрнек. Өкінішке қарай, көне қаланың біраз бөлігін зерттеу қиынға соғады. Себебі үстіне үйлер салынып кеткен. Ақтөбе-лаэти қаласының орнын қазу сонау 70-жылдары мәскеулік археолог-ғалым Галкиннің бастамасымен қолға алынған. Сол кезде ғалым өзінің жазбаларында бұл қаланы «дүкен-қала» деп атапты. Оның себебі осы арада керемет қолөнер дамыған: кірпіш күйдірілген, металл балқытылған, оның қажеттілігі іргедегі Хан ордалы Сарайшық қаласы тұрғындарының, сондай-ақ ұлы Жібек Жолы бойында жатқандықтан да осы арада көшпенді керуендердің қажетін өтеуге жұмыс жасаған сыңайлы. Сол кездің өзінде Ақтөбе-лаэтидің орнынан жүздеген жәдігер табылған. Бірақ өкінішке қарай басым бөлігі Мәскеуге жөнелтіліпті. Айбек Тұрарұлы, ғылыми қордың сақтаушысы: - Ерекше белгілердің ішінде құс бейнесіндегі қыш ыдысты айтуға болады. Оның құйрығында және қанатында таңбалардың суреті бар. 13-14 ғасырларға жататын қыш шырғадандарды да осы қатарға қоюға болады. ==Қаланың болашағы туралы == Қазіргі таңда жүріп жатқан қазба жұмыстары бұл ғалымдар белгілеген қалашықтың бөлігіне қатысты емес. Бұл қазылып жатырған 20х20 метр жер бөлігіне алдымен, музей мамандары барлау жұмысын жүргізіп, топырағын тазалап, құрылыстың кірпіші қаланған қабырғаларының орнын анықтады. Осы қабырғалардың негізінде, қазба орнында бөлмелер пайда болды. Кейбір бөлмелерден, қыш ыдыстардың сынығы, металл қорытпалары¬ның қалдығы, моншақтар және жазуы сақталмаған мыс тиындар табылды. Металл өнімдерінің қалдықтары, әсіресе, арнайы ошақтардың ішінен шықты. Бұл ошақтардың кейбіреуі кірпішпен қаланса, кейбіреуінің арнайы мұражасы жасалынған. Демек, бұл қазылған орындағы ошақтар қалашықтың жанында тұрмыстық шеберхананың болғандығын растайды. Қазба орнындағы жер қабаттарына қарап отырып, теңіз астында қалған қалашықтың аз сақталған қабырғаларының бөлігін көруге болады. Музей қорында аталған қазба орнының 500-ге жуық жәдігері сақталған. Оның ішінде алтын монетаның, жоғары сапалы алтыннан, қыштан жасалған сәндік әшекей бұйымдары мен жебе ұштары, құмыралар табылды. – Менің пайымдауымша, бұл жерде қазір 0,0001 пайызы ғана ашылған сияқты. Мына енді нақты айту қиын, меніңше, әлі ұзақ жылдық жұмыс бар. Жеке өзімнің барлау жұмыстарым бойынша, орташа 10 га жерде осы қаланың қалдықтары орналасып жатыр. Көне қаланың облыс орталығына таяу болғаны туризмнің дамуына жол ашады. Бұл жер – тарихшы, археолог боламын деген арманы бар жастар үшін таптырмас тәжірибе алаңы. Осы қазба жұмыстарына Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мем-лекеттік университеті студенттері мен «Жасыл ел» жасағы құрамындағы отызға жуық жастар қатысты. Жалпы, көне қалалар бойынша ғылыми зерттеулерге ден қоюды талап ететін жаңа кезең келгендей, – дейді Мұрат Қалменов. Мұрат Қалменов, тарих ғылымдарының докторы: − Бұл жер өндіріс орны болған. Себебі, шыны, метал, сүйектің сынықтары табылып жатыр.Табылған жәдігерлердің барлығын дұрыстап анықтау қажет. Қазба жұмыстарын жүргізуге «Жасыл ел» еңбек жасақтары мен облыстық тарихи өлкетану мұражайының қызметкерлерінен барлығы ат салысты. Ақтөбе – Лаэти қалашығына қазба жұмыстары аяқталған соң, музей мамандары Сарайшық қаласына ұйымдастырылатын қазба жұмыстарына қатысуды жоспарлап отыр. === Қазіргі бағдарламалар === Бұл археологиялық экспедиция келешекте Елбасының тапсырмасына сәйкес, рухани құндылықтардың маңыздылығын арттыру, өлкетануға қатысты жүйелі зерттеулерді жүргізу, облыстың көне тарихына қазба жұмыстары арқылы нақты тұжырымдар жасай білу үшін музей мамандарына зор тәжірибе алмасу болады. Келешекте Атырауда аспан асты музейлері жобасын жүзеге асыруға мол мүмкіндік болады деп ктілуде. Айтарлығы, биыл Атырау облысында «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында үйлестіру орталығы ашылды. Жобалық кеңсе бағдарламаның «Туған жер», «Киелі жерлер географиясы», «100 жаңа есім» бағыттарын іске асырады. Орталық құрамына мемлекеттік оргадар, мәдениет пен білім сала¬ларының өкілдері кірген. Сайып келгенде, тарихты зерделеп, оны ұрпаққа аманаттауға арналған Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласындағы «Туған жер» бағдарламасы аясында «Қазақстанның қасиетті рухани құн¬дылықтары» немесе «Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы» жобасы бойынша атқарылар жұмыстардан халық зор үміт күтуде. == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Қазақстан көне қалалары]] mkoh0eq64wzy5zcao6l6cfduqzykwy3 0 623411 3062411 3037027 2022-08-19T23:49:58Z CommonsDelinker 165 «[[:File:Yuval_Harari_(cropped).jpg|Yuval_Harari_(cropped).jpg]]» дегенді аластады, бұны [[Ортаққор]]дың қатысушысы [[commons:User:Didym|Didym]] [[commons:File:Yuval_Harari_(cropped).jpg|жойған]], себебі: [[:c:COM:VRT|No permission]] since 12 July 2022. wikitext text/x-wiki {{Ғалым |Есімі = Ювал Ноаһ Харари |Шынайы есімі = יובל נח הררי |Суреті = |Сурет ені = |Сурет тақырыбы = Ювал Ноаһ Харари Берлинде сұхбатта, "Homo Deus" кітабының неміс тіліндегі аудармасының тұсаукесерінде. |Туған күні = 24.02.1976 |Туған жері = Кирият Ата. [[Израиль]] |Қайтыс болған күні = |Қайтыс болған жері = |Азаматтығы = Израиль |Ғылыми аясы = Тарих |Жұмыс орны = Иерусалим Еврей университеті |Ғылыми дәрежесі = |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Иерусалим Еврей университеті |Ғылыми жетекші = Стивен Дж. Ганн |Атақты шәкірттері = |Несімен белгілі = [[Sapiens: Адамзаттың қысқаша тарихы]],<br />[[Homo Deus: Ертеңнің қысқаша тарихы]],<br />[[21 ғасырға 21 сабақ]] |Марапаттары = |Қолтаңбасы = Yuval Noah Harari signature.svg |Қолтаңба ені = 70px |Сайты = {{URL|ynharari.com}} |Commons = }} '''Ювал Ноаһ Харари''' ({{Lang-he|יובל נח הררי}} - 1976 жылы 24 ақпанда д.к.) — [[израиль]]дік тарихшы және Иерусалимдегі Еврей университетіндегі тарих департаментінің профессоры .<ref>[http://www.ynharari.com/ Yuval Harari site], at the [[Hebrew University of Jerusalem]] site</ref> ''[[Sapiens: Адамзаттың қысқаша тарихы]]'' (2014), ''[https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_Deus:_A_Brief_History_of_Tomorrow Homo Deus]: Ертеңнің қысқаша тарихы'' (2016), сондай-ақ ''21 ғасырға 21 сабақ'' (2018) атты халықаралық бестселлерлердің авторы. Оның еңбектері [[ерік бостандығы]], [[сана]] және [[интеллект]] тақырыптарын қарастырады. Хараридің алғашқы еңбектері өзі "когнитивті революция" деп сипаттайтын тақырыпты қозғайды. Бұл революция шамамен 50,000 жыл бұрын орын алды: ''[[Гомо сапиенс|хомо сапиенс]]'' өзінің қарсыласы [[Неандерталдықтар]]ды ығыстырып, тілдесу қабілеті және құрылымды қоғам дамытып, [[Неолиттік революция|аграрлық революция]] мен соңғы уақытта үдеген [[Ғылыми-техникалық революция|ғылыми]] әдіснама және негіздеу көмегімен оның ең жоғарғы жыртқыш шыңына көтерілуі адамдарға қоршаған ортаға толықтай дерлік билік жүргізуге мүмкіндік берді. Оның соңғы кітаптары көбіне ескерту сипатына ие және футуристік [[биотехнология]]лық әлемнің салдарын қарастырады: мұнда саналы биологиялық организмдерді оларды өзі жасаған туындылары озып кетеді; автор былай дейді:"Біз білетін ''гомо сапиенс'' бір ғасыр шамасында жоғалады".<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/culture/2017/mar/19/yuval-harari-sapiens-readers-questions-lucy-prebble-arianna-huffington-future-of-humanity|title=Yuval Noah Harari: ‘''Homo sapiens'' as we know them will disappear in a century or so’|date=19 March 2017|work=[[The Observer]]|language=en-GB}}</ref> == Өмірбаяны == Харари 1976 жылы [[Израиль]]дің Кирият Ата қаласында дүниеге келді. Ливан және Шығыс Еуропа тамыры бар [[Хайфа]]дағы (Израиль)<ref name="guardian0705">{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/culture/2015/jul/05/yuval-harari-sapiens-interview-age-of-cyborgs|title=Yuval Noah Harari: The age of the cyborg has begun – and the consequences cannot be known|accessdate=2 November 2016|date=5 July 2015|first=Carole|last=Cadwalladr|authorlink=Carole Cadwalladr}}</ref> зайырлы еврей отбасында өсті<ref>[http://larchemag.fr/2017/09/28/3386/les-predictions-de-yuval-noah-harrari/ Les prédictions de Yuval Noah Harrari], L'arche magazine</ref>. Харари ашық гей<ref>{{Cite news|title=Yuval Noah Harari: ‘Homo sapiens as we know them will disappear in a century or so’|url=https://www.theguardian.com/culture/2017/mar/19/yuval-harari-sapiens-readers-questions-lucy-prebble-arianna-huffington-future-of-humanity|date=9 March 2017|first=Andrew|last=Anthony|accessdate=5 March 2019}}</ref> және 2002 жылы күйеуі Ицик Яхавпен кездесті, ол оны «барлық нәрседегі интернетім» деп атайды. <ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/aug/27/yuval-noah-harari-we-are-quickly-acquiring-powers-that-were-always-thought-to-be-divine|title=Yuval Noah Harari: ‘We are acquiring powers thought to be divine’|first=Tim|last=Adams|date=27 August 2016|accessdate=17 March 2018}}</ref> <ref>{{Cite web|url=http://www.haaretz.com/israel-news/fast-talk-the-road-to-happiness-1.426554|title=Fast Talk / The Road to Happiness|date=25 April 2012|accessdate=17 March 2018}}</ref> Яхав сондай-ақ Хараридың жеке менеджері. <ref>{{Cite web|url=http://www.nrg.co.il/online/55/ART2/726/869.html|title=זה ייגמר בבכי: סוף העולם לפי יובל נח הררי|accessdate=17 March 2018}}</ref> Олар Канаданың [[Торонто]] қаласында азаматтық некелерін қиды<ref>{{Cite web|url=http://epaperbeta.timesofindia.com/Article.aspx?eid=31821&articlexml=Sadly-superhumans-in-the-end-are-not-going-14102015012006|title=Sadly, superhumans in the end are not going to be us|date=14 October 2015|accessdate=17 March 2018}}</ref> . Харари былай дейді: 2000 жылы Оксфордта жүргенде бастаған<ref>{{Cite web|url=https://soundcloud.com/panoply/yuval-harari-author-of-sapiens-on-ai-religion-and-60-day-meditation-retreats|title=Yuval Harari, author of "Sapiens," on AI, religion, and 60-day meditation retreats|publisher=|accessdate=17 March 2018}}</ref> Випассана медитациясы "''өмірімді түбегейлі өзгертті''".<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/lifeandstyle/2016/aug/27/yuval-noah-harari-we-are-quickly-acquiring-powers-that-were-always-thought-to-be-divine|title=Yuval Noah Harari: ‘We are quickly acquiring powers that were always thought to be divine’|publisher=}}</ref> Ол күніне екі сағат шұғылданады (бір сағат жұмыстан бүрын, бір сағат кейін<ref>{{Cite web|url=http://time.com/4672373/yuval-noah-harari-homo-deus-interview/|title=How Humankind Could Become Totally Useless|accessdate=17 March 2018}}</ref>), жыл сайын 30 не одан да көп күнге медитациямен оңашаланады, тыныштықта және ешбір кітап не әлеуметтік желісіз.<ref>{{Cite web|url=https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/field/field_document/Interview%20-%20Yuval%20Harari.pdf|title=Interview - Yuval Harari|publisher=[[Chatham House]]|accessdate=17 March 2018}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.theaustralian.com.au/life/weekend-australian-magazine/yuval-noah-harari-sapiens-and-the-age-of-the-algorithm/news-story/dec563f94ceb523228049fdaf8ab8915|title=Yuval Noah Harari, Sapiens and the age of the algorithm|publisher=Josh Glancy}}</ref><ref name="haaretz.com">{{Cite web|url=http://www.haaretz.com/israel-news/fast-talk-the-road-to-happiness-1.426554|title=Fast Talk The Road to Happiness|publisher=}}</ref> Ол медитацияны ізденіс құралы ретінде көреді.<ref name="haaretz.com" /> Харари [[вегетарианшылық|вегетариан]] және оның айтуынша бұған себеп - оның зерттеуіндегі сүт өнеркәсібінің негізі сиыр мен бұзаудың арасындағы байланысты бұзатыны туралы оның пікірі. <ref name="guardian0705">{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/culture/2015/jul/05/yuval-harari-sapiens-interview-age-of-cyborgs|title=Yuval Noah Harari: The age of the cyborg has begun – and the consequences cannot be known|accessdate=2 November 2016|date=5 July 2015|first=Carole|last=Cadwalladr|authorlink=Carole Cadwalladr}}</ref> <ref>{{Cite web|url=https://soundcloud.com/bloombergview/interview-with-yuval-noah-harari-masters-in-business-audio|title=Interview With Yuval Noah Harari: Masters in Business (Audio)|accessdate=17 March 2018}}</ref> 2019 жылдың қаңтарына сәйкес оның [[смартфон]]ы жоқ. <ref>{{Cite web|url=https://samharris.org/podcasts/reality-and-the-imagination/|title=# 68 -- Reality and the Imagination|date=19 March 2017|accessdate=17 March 2018}}</ref> == Академиялық мансабы == Харари алғашында 1993-1998 жж. Иерусалимдегі Еврей университетінде [[Орта ғасырлар|ортағасырлық тарих]] пен [[әскери тарих]] мамандығын оқыды. 2002 жылы Оксфордтағы Джисус колледжінде Стивен Дж. Ганның жетекшілігімен [[PhD-доктор|философия докторы]] дәрежесін қорғады. 2003 жылдан 2005 жылға дейін Яд Ханадив қайырымдылық қоры мүшесі ретінде тарих ғылымдары бойынша постдокторонтурамен айналысты. <ref>{{Cite web|url=http://pluto.huji.ac.il/~ynharari/cv.html|title=CV at The Hebrew University of Jerusalem|date=2008|accessdate=|publisher=|last=|first=}}</ref> Оның ''Sapiens: Адамзаттың қысқаша тарихы'' кітабы 2011 жылы ивритше және кейін 2014 жылы ағылшын тілінде жарияланды; содан бері ол тағы да 45 тілге аударылды.<ref name="Telegraph_Payne">{{Cite news|title=Sapiens: a Brief History of Humankind by Yuval Noah Harari, review: 'urgent questions'|url=https://www.telegraph.co.uk/culture/books/bookreviews/11120947/Sapiens-a-Brief-History-of-Humankind-by-Yuval-Noah-Harari-review-urgent-questions.html|accessdate=29 October 2014|work=The Telegraph|date=26 September 2014}}</ref> Кітап адамзат тарихының бүкіл кезеңін қарастырады: ''[[Гомо сапиенс|Homo sapiens]]-''тің тас ғасырындағы эволюциясынан бастап 21 ғасырдағы саяси және технологиялық революцияларға дейін. Иврит тіліндегі басылымы Израильде бестселлерге айналып, жалпы көпшілік арасында айтарлықтай қызығушылық оятты, сөйтіп Харари көпшілікке танымал тұлға болып шыға келді.<ref>[http://www.haaretz.com/weekend/magazine/fast-talk-the-road-to-happiness-1.426554 Fast talk / The road to happiness], in ''[[Haaretz]]'', 25 April 2012</ref> Хараридың әлем тарихы жөніндегі ивритше лекцияларының YouTube видео үзінділерін ондаған мың израильдықтар көрді.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=WiJasqDJRow "A Brief History of Mankind course], in the Hebrew University of Jerusalem channel in YouTube (in [[Hebrew language|Hebrew]])</ref> Сонымен қатар, Харари ''Адамзаттың қысқаша тарихы'' деп аталатын ағылшын тіліндегі тегін онлайн сабақ береді. == Марапаттары == Харари «Шығармашылық және түпнұсқалық» бойынша екі рет Полонский сыйлыған ұтып алды: 2009 және 2012 жылдары. 2011 жылы әскери тарихы бойынша көрнекті мақалалары үшін « Әскери Тарих қоғамының Монкадо марапатын жеңіп алды. 2012 жылы ол Израильдің жас ғылым академиясына сайланды. == Библиографиясы == === Кітаптары === * ''21 ғасырға 21 сабақ'' (Лондон: Джонатан Кейп, 2018) '','' * ''Homo Deus: Ертеңнің қысқаша тарихы'' (2016),   * ''Sapiens: Адамзаттың қысқаша тарихы'' (Лондон: Harvill Secker, 2014)   * ''The Ultimate Experience: Battlefield Revelations and the Making of Modern War Culture, 1450–2000'' (Houndmills: Palgrave-Macmillan, 2008 <ref name="ynharari.com">{{Cite web|url=http://www.ynharari.com/|title=Yuval Harari – YN Harari – Prof. Yuval Noah Harari – Official Site – Sapiens: A Brief History of Humankind|publisher=}}</ref>   * ''Special Operations in the Age of Chivalry, 1100–1550'' (Woodbridge: Boydell & Brewer, 2007)  * ''Renaissance Military Memoirs: War, History and Identity'', 1450–1600 (Woodbridge: Boydell & Brewer, 2004),   === Мақалалары === * "The Military Role of the Frankish Turcopoles – a Reassessment", ''Mediterranean Historical Review'' 12 (1) (June 1997), pp.&nbsp;75–116. * "Inter-Frontal Cooperation in the Fourteenth Century and Edward III’s 1346 Campaign", ''War in History'' 6 (4) (September 1999), pp.&nbsp;379–395 * "Strategy and Supply in Fourteenth-Century Western European Invasion Campaigns", ''The Journal of Military History'' 64 (2) (April 2000), pp.&nbsp;297–334. * "Eyewitnessing in Accounts of the First Crusade: The Gesta Francorum and Other Contemporary Narratives", ''Crusades'' 3 (August 2004), pp.&nbsp;77–99 * "Martial Illusions: War and Disillusionment in Twentieth-Century and Renaissance Military Memoirs", ''The Journal of Military History'' 69 (1) (January 2005), pp.&nbsp;43–72 * "Military Memoirs: A Historical Overview of the Genre from the Middle Ages to the Late Modern Era", ''War in History'' 14:3 (2007), pp.&nbsp;289–309 * "The Concept of ‘Decisive Battles’ in World History", ''The Journal of World History'' 18 (3) (2007), 251–266 * "Knowledge, Power and the Medieval Soldier, 1096–1550", in ''In Laudem Hierosolymitani: Studies in Crusades and Medieval Culture in Honour of Benjamin Z. Kedar'', ed. Iris Shagrir, Ronnie Ellenblum and Jonathan Riley-Smith, (Ashgate, 2007) * "Combat Flow: Military, Political and Ethical Dimensions of Subjective Well-Being in War", ''Review of General Psychology'' (September 2008)<ref name="ynharari.com">{{Cite web|url=http://www.ynharari.com/|title=Yuval Harari – YN Harari – Prof. Yuval Noah Harari – Official Site – Sapiens: A Brief History of Humankind|publisher=}}</ref> * Introduction to Peter Singer's ''Animal Liberation'', The Bodley Head, 2015. * "Armchairs, Coffee and Authority: Eye-witnesses and Flesh-witnesses Speak about War, 1100-2000", ''Journal of Military History'' 74:1 (gennaio, 2010), pp. 53-78. * [https://www.ft.com/content/50bb4830-6a4c-11e6-ae5b-a7cc5dd5a28c "Yuval Noah Harari on big data, Google and the end of free will"], ''Financial Times'' (August 2016). * [http://time.com/4826856/russia-trump-north-korea-china-war/ "Why It’s No Longer Possible for Any Country to Win a War"], ''Time'' (23 June 2017). * [https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2018/10/yuval-noah-harari-technology-tyranny/568330/ "Why Technology Favors Tyranny"], ''The Atlantic'' (October 2018). == Дереккөздер == {{дереккөздер}} == Сыртқы сілтемелер == * {{Ресми сайт|http://ynharari.com/}} * [https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-29205225 Автормен танысыңыз - Yuval Harari бейне сұхбат] - BBC News * {{YouTube|Why fascism is so tempting -- and how your data could power it}} [[Санат:Израиль ғалымдары]] owvdz47scrembmp48kp2iia9p30wr6f 3 625151 3062399 2707841 2022-08-19T22:17:12Z Vincent Vega 114038 Vincent Vega [[Қатысушы талқылауы:Sot1]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Mkd83756]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Sot1|Sot1]]" to "[[Special:CentralAuth/Mkd83756|Mkd83756]]" wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Sot1}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 07:52, 2019 ж. тамыздың 27 (+06) svwtgib6ybzlsy2uql45ameqggcx8xd 0 641478 3062462 2769795 2022-08-20T10:46:39Z Sovetkhanmoldir21nis 120909 wikitext text/x-wiki {{Тексерілмеген мақала|date=маусым 2020}} <!-- БҰЛ МӘТІНДІ ӨШІРМЕҢІЗ! БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ! --> [[Сурет:Arc-en-ciel comestible.jpg|thumb|right|200px|]] [[Сурет:Macarons Marcolini 02.jpg|нобай|солға|Пьера Марколини дүкенінде витринада тұрған макарондар]] [[Сурет:IFC LCB Macaron, March 2009.jpg|нобай|Гонконгтаға макарондар]] '''Макарон немесе макарун''' – жұмыртқаның ақуызы, қант пен бадам ұнынан жасалатын француздық кондитерлік өнім. Печенье формасында жасалады. Екі қабат печенье беттестіріліп, арасына крем немесе тосап жағылады. Дайын өнім жұмсақ, дәмі ерекше болады. Бұл десерт [https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D2%9A%D2%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%B0_%D0%A8%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B АҚШ]-та 2010 жылдан бері танымалдылыққа ие. Бір қарағанда дайындалуы: ақуыздарды қант ұнтағымен көпіртіп, бадам ұнын қоса салып, араластырып, пеш табасына дөңгелек формада орналастырып шығу жеңіл көрінуі мүмкін. Бірақ дайындау талаптарын қатаң сақтағанда ғана ойдағыдай шығады. Бадам ұны құрғақ әрі өте ұсақ болуы керек. Макарондардың сәтті шығуы ұнның сапасына да байланысты. Дайындалуы оңайға соқпайтынбұл десерттің бағасы да қалта көтере бермейді. Оның себебі - құрамындағы бадам ұнының бағасының қымбаттығы. Ал дәмінің ерекшелігі сонда, дәмін татып көрген адам бағасына қарамасы анық. == Дереккөздер == 1.https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD [[Санат: Кондитер өнімдері]] g9f0oqcauihqc8fmswhunjxcn5dly0f 0 670709 3062409 3058439 2022-08-19T23:00:14Z Білгіш Шежіреші 68287 /* Дереккөздер */ wikitext text/x-wiki {{Елді мекен-Қазақстан |статусы = ауыл |атауы = Ескене |сурет = |әкімшілік күйі = |елтаңба = |ту = |елтаңба сипаттамасы = |ту сипаттамасы = |елтаңба ені = |ту ені = |lat_dir =N |lat_deg = 47 |lat_min = 21 |lat_sec = 42 |lon_dir =E |lon_deg = 52 |lon_min = 36 |lon_sec = 55 |CoordAddon = type:city(42000)_region:KZ |CoordScale = 25000 |ел картасы = |облыс картасы = |аудан картасы = |ел картасының өлшемi = 300 |облыс картасының өлшемi = |аудан картасының өлшемi = |облысы = Атырау |кестедегі облыс = Атырау облысы |ауданы = Мақат ауданы |кестедегі аудан = Мақат ауданы |мекен түрі = ауылдық округ |мекені = Бәйгетөбе ауылдық округі |ішкі бөлінісі = |әкімі = |құрылған уақыты = |алғашқы дерек = |бұрынғы атаулары = |статус алуы = 2017 |жер аумағы = |климаты = қатаң континентті |тұрғыны = 183 |санақ жылы = 2004 |тығыздығы = |шоғырлануы = |ұлттық құрамы = |конфессионалдық құрамы = |этнохороним = |телефон коды = |пошта индексі = |пошта индекстері = |ортаққордағы санаты = |сайты = |сайт тілі = }} '''Ескене''' — [[Атырау облысы]], [[Мақат ауданы]], [[Бәйгетөбе ауылдық округі]] құрамындағы ауыл, темір жол бекеті. Аудан орталығы — [[Мақат]] кентінен оңтүстік-батысқа қарай 77 км жерде орналасқан. 2017 жылы елді мекенге ауыл статусы берілді.<ref>[https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V17T0004025 Атырау облысы Мақат ауданында Ескене ауылын құру туралы]</ref> == Халқы == Станса жанындағы елді мекенде 45 тұрғын үй бар. Тұрғындар саны - 183 адам (2004 ж.). == Кәсібі == Стансаға міндеттелген жолдың бойында 54 адам жұмыс жасайды. Олардың 21-і жол жөндеушілері, 6-ы байланысшы, 4-і электр монтерлері, 8-і қозғалыс қызметіндегілер, 2-і медицина қызметкерлері, 13-і әртүрлі мамандық иелері. Олардың негізгі міндеттері тапсырылған жол аралығында жүк және жолаушылар поездарының бос тоқталысына жол бермеу, қозғалыс қауіпсіздігін камтамасыз ету, тұрақты байланыс орнату, қызметкерлерге қалыпты жұмыс жағдайын туғызу болып табылады.<ref>Мақат ауданы: Шежіре.-Алматы: "Исламнұр" баспасы 2004. ISBN 9965-9628-0-4</ref> {| class="wikitable" |- ! Ескене темір жол стансасы!! Ескене. Жалпы көрінісі !! Ескене темір жол стансасы !! Ескене темір жол стансасы |- | [[Сурет:Ескене темір жол стансасы 1.jpg |орта|200px|]] || [[Сурет:Ескене темір жол бекеті.jpg |орта|250px|]] ||[[Сурет:Ескене (2).jpg|орта|230px|]] ||[[Сурет:Ескене 2.jpg|орта|250px|]] |} == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Мақат ауданы елді мекендері}} [[Санат:Мақат ауданы елді мекендері]] [[Санат:Қазақстан темір жол бекеттері]] 1ehdsi5e1lyxq8byu0b7epnux1z354e 1 686206 3062431 3059380 2022-08-20T08:05:26Z 2.135.66.176 /* 20 тамыз 2022 кезіндегі өңдеу сұранысы (Қорғалған) */ жаңа бөлім wikitext text/x-wiki == 2022 жылы Тамыздың 11 сұраныс == {{өңделуі қорғалған|Қазақ хандығының жылнамасы|jauap_berilgen=жоқ}} <!-- Сұраныстың бас жағы. --> <!-- Сұраныстың соңы --> [[Арнайы:Үлесі/92.47.56.158|92.47.56.158]] 10:26, 2022 ж. тамыздың 11 (+06) • 1456 — Қазақ хандығы құрылды. Ел бастаған Керей хан мен Әз-Жәнібек хан Шу, Талас алқабына ірге тепті. • 1456—1473 шамасы — Керей хан билік құрды. Орда орнықты. • 1460 — Керей хан мен Әз-Жәнібек хан Моғолстанның Есен-Бұға ханымен одақтаса отырып, ойрат шабуылының бетін қайырды. • 1464 — Төре әулеті құрылды. • 1465 — Керей ханның туы астындағы жұрттың саны екі жүз мыңға жетті. • 1465 — Қазақ хандығы Моғолстанның құрамынан шығып өзін тәуелсіз деп жариялады. • 1466 — Қазақ — Өзбек соғысы басталды. • 1469 — Ноғай Ордасы және Сібір Хандығы, Қазақ Ордасымен одақтаса отырып. Өзбек хандығына соғыс ашады. • 1470 — Керей хан мен Әз-Жәнібек хан [[Сырдария|Сыр бойына қайтып оралды. Түркістан өңірінің біраз аймағы Қазақ хандығының құрамына қосылды. • 1471— 1473 — Қазақ — Ойрат соғысы болды(әлсіз дерек). • 1471 — Ноғай Ордасы Қазақ Ордасының бодандығын қабылдады. • 1473 — Өзбек хандығы түгелдей жеңіліске ұшырады. • 1473—1480 шамасы — Әз-Жәнібек хан билік құрды. Орда іргеленді. Сыр бойындағы кенттер мен қалалар үшін күрес басталды. • 1474 шамасы — Ноғай Ордасының жерін соғысысз басып алды. • 1474 — Қазақ —Шайбани мемлекетердің арасында соғыс болды. • 1480—1511 — Бұрындық хан билік құрды. Орда нығайды. Сырдария алқабы, Түркістан өңірі үшін қантөгіс майдан ашылды. • 1486 — Қазақтар Шайбани ханды ауыр жеңіліске ұшыратып, Хорезмге тықсырды. • 1489 — Қазақ —Моғол соғыс басталды. • 1491 — Қазақтар екі үлкен ұрыста моғолдарды жеңді. • 1499 — Қазақ—Қалмақ соғысы басталды.(нақты емес) • 1509 — Ноғай Ордасы Бұрындық ханның бодандығынан шығып кетіп тәуелсіз болды. • 1510 — Қазақ—Сефевид соғысы басталды. Қасым сұлтан өз ұлын Әбілқайыр сұлтанды Бұхара хандығына көмек ретінде 50 мың әскер жібереді. Мұхаммед Шайбани Сефевид шахы Исмаил мен соғыс болды. Исмаил Орта Азияны басып және Шиизм ағымын таратпақшы болған, ақыры соңында жеңседе, Осман империясы Исмаилға соғыс ашып, ойы іске аспай қалады. • 1510 — Қазақ—Бұхара арасында соғыс басталады. Мұхаммед Шайбани шах Исмаилдан жеңілгенен соң, Қазақ Ордасына соғыс ашады. • 1510 — Қасым сұлтан қысқы соғыста Шайбани ханды біржола талқандап, ұлыс шегінен асыра қуды. Түркістан уәлаятына қарасты қалалардың көпшілігі Қазақ Ордасының құрамына енді. • 1511—1518 — Қасым хан билік құрды. Ежелгі Көк Орда жерінің басым бөлігі және Жетісу Қазақ Ордасының иелігіне айналды, халықтың саны бір миллионнан асып, әскер саны (Мұхаммед Хайдар Дулати мен Бабырдың деректеріне сүйенсек) үш жүз мыңға жетті. • 1511 шамасы — Қасым хан Қазақ Ордасының «Қасқа Жол» аталатын ең алғашқы заң жүйесін қабылдады. • 1512 — Қасым хан Сайрам қамалын алды, Ташкентке жорық жасады. • 1515 — Қасым хан Ноғай Ордасын қыспаққа алып, бодан ретінде ұстады. • 1516 — Қасым хан Қазақ Ордасын 5 уәлаятқа бөлді. Олар:Сарайшық, Ұлытау, Жетісу, Түркістан, Ташкент. • 1518 — Қасым хан шәйіт болды. • 1518 — 1521 — Қазақ Ордасында Қасым ұлдары арасында таққа талас болды. • 1521—1522 — Мамаш хан билік құрды. Қазақ Ордасында біріншірет азаматтық соғыс кезең. • 1521 — Қазақ— Ноғай соғысы басталды. • 1522 — 1523 — Мамаш хан шәйіт болды. Таққа талас басталды. • 1523—1533 — Тахир хан билік құрды. Қазақ Ордасының ең әлісіз кезеңінің бірі. • 1525 шамасы — Екі жүз жылдық ойрат-қазақ соғысы басталды. • 1526 — Қазақтар Ноғай Ордасынан жеңіліп, Ноғай Ордасы тәуелсіз болды. • 1527 — 1529 — Қазақ — Бұхар соғысы басталды. Соңында жеңіліс табады. • 1529 — Тахир ханды, халық Қырғыз Одағына қуып жібереді де. Феодалдық қырқыстар тым шектен асып кетті. • 1533—1537 — Тоғым хан билік құрды. Жетісу уәлаяты "төрт халық соғысы"-на қатысты. • 1533 —1535 - Ахмат хан билік құрды. Нәуай уәлаяты 3-ке бөлінеді:Ахмат, Махмұт, Қожа. Соның ішінде Ахмат толық билік алады. • 1535 - Ахмат хан 15 сұлтанмен бірге Ноғай Ордасындағы Орақ батырдың қолынан қаза тапты. • 1537 шілде 27 — Сан-Таштағы төрт халықтың соғысында қазақ-қырғыз әскері түгелімен қырылды, Тоғым хан тоғыз ұлы және әскербасы отыз жеті сұлтанмен бірге шейіт болды. • 1532—1538 — Бұйдаш хан билік құрды. Орда оңалды. Ойратпен арадағы соғыс созылмалы, қатаң сипат алды. • 1538—1580 — Хақназар хан билік құрды. Қазақ хандығы ежелгі қуатын қалпына келтірді • 1556 — Бұйдаш хан Ноғай Ордасының шығыс бөлігін Қазақ хандығына қосып алды. • 1558 — Қазақ хандығы Бұқара хандығын тықсыра бастады. • 1559 — Бұйдаш хан шейіт болды. • 1563 — Хақ-Назар хан Сібір хандығымен соғыс жүргізіп жеңеді. • 1569 — Хақназар хан Ноғай Ордасын қиратып жеңді. • 1570 — Қазақ Ордасы Ойраттардың бір бөлігін бодандыққа түсірді. • 1574-Ресей патшалығы Третьяк Чебуков бастаған дипломатиялық миссияны Қазақ хандығына жіберді. Алайда Көшім ханның әскерін жол бойында кездестіріп қаза табады. • 1577 — Хақ Назар хан Мәуернахр билеушісі Абдуллах 2 мен бірге Баба сұлтанға соғыс ашты. • 1579 — Хақ-Назар хан Түркстан мен Сауранды, Оңтүстік өңірдегі тағы біраз қонысты қайтарып алды. • 1580 сәуір 23 — Хақ-Назар хан шәйіт болды. • 1580—1582 — Шығай хан билік құрды. Қазақ Ордасында үздіксіз соғыс болды. • 1582 маусым — Тәуекел сұлтан Түркстан түбінде Ташкент уәлаятының әміршісі Баба сұлтанды талқандады. • 1582—1598 — Тәуекел хан билік құрды. Қазақ Ордасы өзінің әскери, саяси қуатының шарықтау шегіне жетті. • 1586 — Тауекел ханның Мәуреннахрға қарсы алғашқы шапқыны. • 1594—1595 — Тәуекел хан Русияға елші аттандырды; жауап елшілік. • 1598 ақпан. Тәуекел хан Ташкент түбінде Абдолла ханның негізгі күштерін талқандады. • 1598 жаз — Тәуекел ханның Орта Азияға жеңісті жорығы. • 1598 күз — Тәуекел хан шәйіт болды. • 1598—1628 — Еңсегей бойлы Ер Есім хан билік құрды. Қазақ тарихының қаһармандық кезеңі. • 1598 күз — Бұқар-Қазақ бітімі нәтижесінде бүкіл Оңтүстік Қазақстан және Ташкент уәлаяты Қазақ Ордасының құрамына қайта қосылды. • 1598 — 1603 — Қарақалпақ көтерілісі. • 1599 шамасы — Есім хан «Ескі жол» аталатын жаңа заң жүйесін орнықтырды. Қазақ Ордасының астанасын Түркістанға көшірді. • 1603 — Екінші қазақ-бұқар соғысы басталды. Айғыр-жар ұрысында қазақтар жеңіске жетті. • 1603 қараша— Есім хан Орта Азия мемлекеттерін бодандықтан босатты. • 1604 — Есім хан ойраттарды күйретіп жеңді. • 1611—1627 — Ташкен уәлаятының әміршісі Тұрсын хан билік құрды. • 1613 — Есім хан Самарқан түбінде бұқар-ауған әскерін талқандады. • 1619—1624 — Есім хан Шығыс Түркістан үшін күрес жүргізді. • 1620 — Есім хан ойраттарды кезекті жеңіліске ұшыратты. • 1624 — Есім хан Ферғанадағы майданда жеңіске жетіп, Екінші қазақ-бұқар соғысын аяқтады. • 1627 — Есім хан бүкіл алаш жұрты түп көтерілген ұлы жорықта Ойрат Одағын қиратып, босқынға ұшыратты. • 1627 — Ташкент уәлаятының әміршісі опасыз Тұрсын хан Қазақ Ордасындағы азамат соғысына жол ашты, Түркістанды шапты. • 1627 — Сайрам түбінде Тұрсын хан бастаған екі сан қатаған қазақтар мен Есім хан бастаған үш сан алаш қазақтар арасында қантөгіс ұрыс болды, Есім хан басым түсті, Тұрсын хан әскерінен айрылып, Ташкентке келіп тығылды. • 1627 — Есім хан Ташкентті алды, Тұрсын ханның басын шапты, қатаған руы жазаға тартылып, қырылғаннан қалғаны басқа рулар ішіне таратылды. Есім хан жазылмас дертке ұшырады. • 1628 — Есім хан дүние салды. • 1628—1643 Жәнібек 2 билік құрды. • 1635—1639 — Қазақ—Жоңғар соғысы өте жиі болды. • 1635, жаз — Жәнібек хан торғауыт Хо-өрлік тайшының ұлысын шапты, Жемнен өткеріп, батысқа қарай тықсырды. • 1643—1652 — Салқам Жәңгір хан билік құрды. • 1643 — 1755 — Қазақ—Жоңғар соғысы басталды. • 1643 желтоқсан — Қоңтажы Батұр ойраттар, халхалар, торғауыттар — бүкіл моңғол жұртынан құралған қалың әскермен Қазақ Ордасы құрамындағы қырғыз жеріне басып кірді. • 1644 қаңтар—мамыр — Кең көлемді қазақ-жоңғарсоғысы. • 1644 маусым, шілде — Салқам Жәңгір хан екі үлкен ұрыста біріккен жоңғар-халха әскерін қиратып жеңді, соңғы шайқаста қазақ әскеріндегі жаңа шерік-мылтықпен қаруланған алты жүз мерген айрықша көзге түсті. • 1644 күз — Салқам Жәңгір хан Ұлы Моғол империясы мен Бұқар хандығы араласындыға соғысқа араласты, Ауғанстандағы майданға жүз мың әскер жіберді; қазақ аламандары Балық қаласының түбіндегі елу күн бойғы қырғын шайқастан соң соғысты өзбек-бұқар хандығының пайдасына шешіп берді. • 1652 қантар—ақпан — Хошауыттар қырғыз жеріне тұтқиыл шабуыл жасады. Салқам Жәңгір хан шәйт болды. • 1652—1680 — Батыр хан билік құрды. • 1676—1680 — Қазақтар Бұқар хандығындағы тақ таласына араласты. • 1680—1715 — әз-Тәуке хан билік құрды. • 1681—1684 — Сайрам соғысы; Дұрбін-Жоңғар Қазақ Ордасын ауыр жеңіліске ұшыратты. • 1690 шамасы — әз-Тәуке хан Қасым ханның «Қасқа жол», Есім ханның «Ескі жол» заң үлгілерін жаңғыртып, «Жеті жарғы» аталатын жаңа заң жүйесін еңгізді. Төрелерді іркіп, ел басқару ісін билерге жүктеді. • 1698 — Дүрбін-Ойрат Шу, Талас бойына басып кіріп, Қазақ Ордасын шайқалтып кетті. • 1710—1711 — Жоңғарлардың жаңа жорығы. • 1712 — Қазақтардың жоңғар шапқыншылығын тоқтату әрекеті. • 1713 — Абылай хан туды. • 1714 — Қазақ Ордасының Дүрбін-Жоңғар кезекті ауыр жеңілісі. • 1715 — әз-Тәуке хан дүние салды. • 1715—1718 — Қайып хан билік құрды. • 1717 жаз — Қайып хан мен Әбілқайыр сұлтан бастаған Қазақ әскері Аягөз ұрысында жоңғарлардан қирап жеңілді. Және Қайып хан Осман сұлтаны Үшінші Ахмедке Орыс патшалығына қарсы одақ ұсынады, бірақ нәтижесіз. • 1718 — Жоңғарлар қазақ жасақтарын Арыс, Бөген, Шаян озендерінің бойында бет қаратпай жеңіп, бүкіл Оңтүстікті шапқындап кетті. • 1718—1729 — Болат хан билік құрды. Қазақ Хандығының ең әлсіз кезеңі. • 1718 — 1730 — Қарт Әбілқайыр хан билік құрды. Ұлы жүз Болат ханның билігінен бағынбай Қазақ Ордасының құрамынан шығып кетті. • 1718 — 1729 — Қайып хан өз елінен масқара болып қашқанан кейін. Болат хан таққа отырғанда, қайттан Қайып хан таққа отырады, бірақ Орта жүздің ханы болады, және тек Орта жүз Болат ханға бағынған. • 1718 — 1748 — Әбілқайыр хан билік құрды. Әбілқайыр хан Қайып хан мен бірге қашқанда, Қайып хан қайттан таққа отырады. Болат ханның әлсіздігін көрген Әбілқайыр, Кіші жүздің ханы болып, Қазақ Ордасының құрамынан шығады. • 1723—1725 — Жоңғарлардан түбегейлі жеңіліс, Түркістан, Сауран, Ташкенттен, бүкіл оңтүстіктен айрылу, Ақтабан шұбырынды. • 1728 — Буланты ұрысы, жоңғарлар Сары-Арқадан кері қайрылды. • 1729 — 1734 — Сәмеке хан билік құрды. Қайып ханның билігінен кейін, Орта жүз ханы атанды. • 1730 — Аңырақай ұрысы, жоңғар шабуылы тойтарылды, қазақтар ес жинай бастады. • 1730 — 1740 — Жолбарыс хан билік құрды. Әбілқайыр ағасының өлімінің кейін, Ұлы жүздің ханы атанды. • 1730 — Қазақ Ордасы дербес ұлыстарға бөлінді; ру, жүз ішінде билердің өкімі күшейді. • 1731 — Кіші жүздің бір бөлігі мен Орта жүздің біраз руларын билеп отырған Әбілқайыр хан Ресей өкіметімен бодандық негізіндегі әскери және саяси қамқорлық туралы келіссөзге жол ашты. • 1733 — Әбілмәмбет сұлтан бастаған қазақ әскері жоңғарларды ауыр жеңіліске ұшыратты; жиырма жасар Абылай сұлтан атаққа шықты. • 1734 — 1771— Әбілмәмбет хан билік құрды. Қазақтар ес жинай бастады. • 1740 — 1750 — Әбілпейз хан билік құрды. Жолбарыс әкесінің өлімінің кейін, Ұлы жүз ханы атанды. Және Әбілмәмбет Ұлы жүзді өз құрамына автономия ретінде кіруге шарт қойды. • 1740 қыркүйек—желтоқсан — Жоңғарлардың Сары-Арқаға жорығы. • 1741 қаңтар—наурыз — Жоңғарлардың кезекті жорығы қысқа соғысқа ұласып, одан ары жазға жетті. • 1741 көктем, жаз — Абылай хан жоңғар шабуылын тойтарды, өрісін ұзартып, Жоңғардің ішкі аймақтарына жортуылдар ұйымдастырды. • 1748 — 1786 — Нұралы хан билік құрды. Кіші жүздің Ресей империясының таңдаған ханы. • 1750 — Ұлы жүз автономиясы жойылды. • 1752 қазан — Екі жүз жылдық қалмақ-қазақ соғысындағы бетбұрыс кезең: Абылай хан Аягөз-Нарын ұрысында ойраттардың негізгі күшін талқандады. • 1753 — Қабанбай, Жанатай, Мүйізді өтеген, Ер-Жәнібек, Бөгенбай батырлар бастаған қазақ қосындарының Жоңғарға қарсы түйдек-түйдек, жеңісті жорықтары. • 1754 күз — Абылай сұлтан Дұрбін-Жоңғарды біржола талқандап, Екі жүз жылдық соғыста түпкілікті жеңіске жетті. • 1755 көктем — Абылай сұлтанның Жоңғарды жуасыту жорығы. Жоңғар мемлекеті қиралды. • 1756—1757 — Шүршіт-қазақ соғысы — • 1756 — Абылай сұлтан Қалмақ-Толағай, Аягөз ұрыстарында шүршіт-цин әскерлеріне ауыр соққылар беріп, жазғы майданда, тактикалық және стратегиялық үлкен жеңіске жетті. • 1757 — Цин патшалығының Қазақ Ордасына қарсы жаңа жорығы; ауыр шығынға ұшыраған Абылай сұлтан әскердің негізгі күштерін сақтай отырып, кері шегінді. • 1757 мамыр 15 — Абылай сұлтанның сенімді өкілі Әбілпейіз сұлтан мен мәнжү-цин қолбасшысы Фу Дэ арасындағы ауқытша бітім туралы Айдын-Су мәмлесі. • 1757 маусым 7 — Цин патшалығы өкілдері мен Абылай сұлтан арасындағы Аягөз бітімі. • 1757 қыркүйек—қазан — Абылай сұлтан Бейжінге елшілік аттандырды. Тәуелсіз сыйластық туралы келісім. • 1760 — Бірінші Қазақ-Қырғыз соғысы. Қазақтар Қырғыздарды талқандайды. • 1760 соң — Қазақтар бейбіт жолмен ата жүрт Шығыс Түркістанға қайтадан қоныстана бастады. • 1765 қазан—қараша. Абылай сұлтанның екіншірет қырғызға қарсы жеңісті жорығы. • 1766—1768 — Абылай сұлтан Қоқан хандығына қарсы соғыс ашты, Ташкентті бағындырды. • 1770 — Абылай сұлтан Қырғыз ұлысын талқандап, үшінші соғыста қазақ-қырғыз шекарасын айқындады. • 1771 — Абылай сұлтан «Шаңды жорық» соғысында торғауыт қалмақтарды біржола тоздырды. • 1771 — Абылай хан Түркістанда бүкіл Қазақ Ордасының ханы ретінде ақ киізге көтерілді. • 1774 — Төртінші Қазақ—Қырғыз соғысы. Абылай хан Қара—Балта жерін басып жеңеді. • 1778 — Абылай хан Ресей патшайымы екінші Екатеринадан ағаш ұсталарын жіберуді сұрады. Нәтижесінде Көкше маңында ағаштан үй салдырып өмірінің соңына дейін сол жерде тұрады. • 1779 — Абылай хан бесінші Қазақ—Қырғыз соғыс жүргізуге мәжбүр болды. Бұл соғыс Көкшетау қаласында бейбтішілкпен өтті. Қырғыздар ешқашан соғысуға уәде береді және бодан болады. • 1781 мамырдың басы — Абылай хан дүниеден көшті. • 1781 — 1819 — Уәли хан таққа отырды. Орта жүздің ханы атанды. • 1781 — 1784 — Дайра хан Уәли ханды мойындамай. Орта жүзде екі хан болады. • 1781 соң — Батыс және Орталық Қазақстанда Ресей ықпалы күшейе түсті, біртұтас Қазақ Ордасы жеке ұлыстарға бөлшектенді. Ресей патшалығы Орталық және Батыс Қазақстанды біржола отарлау ісін жүзеге асыра бастады. • 1801 — 1815 — Бөкей хан билік құрды. Бөкей хан Ресей патшалығымен бейбіт келіссөздер жүргізу арқылы Еділ мен Жайық арасындағы ата жұртты қайтарып алды, бұл өңірде Бөкей Ордасы құрылды. • 1801—1822 — Оңтүстік Қазақстан Қоқан хандығының теліміне түсті. • 1812 — Ресей Патшалығы Франция Патшалығы мен соғысы басталды. Ресей патшалығы Қазақ жүздерінен көмек сұрайды. Ұлы жүз:24 мың әскер, Орта жүз:29 мың әскер, Кіші жүз:39 мың әскер шығарды. Ал Бөкей Ордасы 10 мың әскер шығарады. • 1815 — 1823 — Шығай 2 хан билік құрды. Бөкей Ордасында бейбітшілік болды. • 1819 — 1822 — Ғұбайдолла хан билік құрды. Ғұбайдолла Орта жүздің ханы атанды. • 1822 — Ресей патшасының жарлығымен Орта жүзде хандық билік жойылды деп жарияланды. • 1823 — 1845 — Жәңгір 2 хан билік құрды. Бөкей Ордасында әскер қуаты күшейді. • 1835 — Абылай ханның шөбересі, болашақ ұлы ғалым Шоқан тұды.(1865 ж. өлді) • 1837—1847 — Абылай ханның немересі Кенесары ханның Қазақ Ордасын сақтап қалу жолындағы күресі. • 1841 — Кенесары үш алаштың ханы ретінде ақ киізге көтерілді. Сонымен қатар хан Кененің Көкшетаудан Созаққа бар-жоғы 5 күнде жетуі. Осы жорықта Кенесары көшпенді жасақтың жылдамдығын шебер пайдала біліп Қазақша Блицкриг дәлірек айтсақ Найзағайлы соғыс жүргізіп Қоқан хандығының ондаған бекінісін жаулап алды. • 1845 — Қазақ халқының ұлы ақыны Абай туды. (1904 ж. дүниеден озды) • 1845 — 1847 — Сахыб хан билік құрды. Бөкей Ордасы Ресей патшалығына қарсы шыға бастады. • 1847 — Кенесары хан шәйіт болды. Қазақ Ордасы құлады. Қазақ тарихындағы жүз қырық төрт жылға созылған отарлық заман басталды. == 20 тамыз 2022 кезіндегі өңдеу сұранысы (Қорғалған) == {{өңделуі қорғалған|Қазақ хандығының жылнамасы|jauap_berilgen=жоқ}} <!-- Сұраныстың бас жағы. --> <!-- Сұраныстың соңы --> [[Арнайы:Үлесі/2.135.66.176|2.135.66.176]] 14:05, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) Мен қателерді дұрыстап, және жанадан деректер жаздым mqn5y7cmu6fxc8bmrwf8woaitbgwbs1 0 686347 3062366 3060463 2022-08-19T15:59:35Z InternetArchiveBot 105421 Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9 wikitext text/x-wiki {{Тау |Түрі = Таулы жүйе |Атауы = Гүбірлі таулары |Шынайы атауы = {{lang-ru|Губерлинские горы}} |Сурет = |Сурет өлшемі = |Сурет атауы = |Пайда болған кезеңі = |Аумағы = 400 |Ұзындығы = 70 |Ені = |Ең биік шыңы = Поперечная |Биіктігі = |Орналасуы = {{RUS}} |lat_dir = N |lat_deg = 51|lat_min = 20|lat_sec = 00 |lon_dir = E |lon_deg = 58|lon_min = 21|lon_sec = 00 |region = |CoordScale = |Позициялық карта 1 = Ресей Орынбор облысы |Ортаққордағы санаты = }} '''Гүбірлі таулары''' ({{lang-ru|Губерлинские горы}}) — [[Орынбор облысы|Орынбор облысының]] шығысында, [[Гүбірлі (өзен)|Гүбірлі]] өзенінің алабындағы ([[Жайық|Жайықтың]] оң саласы) тау сілемі. [[Орал таулары|Орал тауларының]] оңтүстік бөлігі. Гүбірлі таулары солтүстіктен оңтүстікке қарай 70 км-ге созылып жатыр. Олардың ауданы шамамен 400 км²<ref name=orenburg>{{cite web |url = http://www.orenobl.ru/priroda/guber_gor.php|deadlink=yes|title = ''Гүбірлі таулары'' |archiveurl = https://web.archive.org/web/20111228204909/http://www.orenobl.ru/priroda/guber_gor.php |archivedate = 2011-12-28 }}</ref>. Таулар Гүбірлі аңғарымен, сондай-ақ оның салаларының жыраларымен, сайларымен және шатқалдарымен қатты ойылған. Кейбір шатқалдардың тереңдігі 80-100 м-ге жетеді<ref name=nashural>[http://nashural.ru/Mesta/guberlinskie-gori.htm ''Гүбірлі таулары''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161028075856/http://nashural.ru/Mesta/guberlinskie-gori.htm |date=2016-10-28 }}</ref>. Үстемдік биіктігі 300-350 м. Ең биік шыңы — Поперечная тауы. Гүбірлі тауларының оңтүстік бөлігінде [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] өтеді. Таулар негізінен [[Туф|туфтардан]], кремнийлі және сазды [[Тақта тастар|тақтатастардан]] тұрады. Беткейлерде дала өсімдіктері өседі, [[Мүктәрізділер|мүктер]] мен [[Қыналар|қыналар]] кездеседі. Тауларда [[Марганец|марганец]], [[Мыс|мыс]], [[Темір|темір]] және [[Никель|никел]] рудаларының (Ақкерман никель кеніші), [[Хром|хром]], [[Әктас|әктас]] және басқа пайдалы қазбалардың кен орындары бар. == Әдебиет == * [https://earchive.tpu.ru/handle/11683/7251 Янишевский M. E. Мұғалжар және Гүбірлі тауларына іссапар туралы есеп (алдын ала) / М. Е. Янишевский // Томбы технологиялық институты хабаршысы] [ТТИ хабаршысы. — 1905. — Т. 3.] == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Алфавит бойынша тау сілемдері]] [[Санат:Орал таулары]] mqp57iybmsx2t0xkasu0opi48jx3ygi 0 686617 3062349 3062274 2022-08-19T14:41:29Z Мағыпар 100137 толықтыру, дереккөз wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта күрте, қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, белбеу мен сәлде. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті белдемше және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдеріне міндетті керек-жарақ - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі. Әдетте аяқ киім киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. Азық-түлік негізінен көкөніс-күріш, [[көкөністер]]. Ет тағамынан [[шошқа еті]] мен тауық еті жиі тұтынылады.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] kbocmmjmpeuy1gcqwfyxo50w1c1qed2 3062350 3062349 2022-08-19T14:42:17Z Мағыпар 100137 /* Өмір салты */ нақтылау wikitext text/x-wiki '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта күрте, қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, белбеу мен сәлде. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті белдемше және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдеріне міндетті керек-жарақ - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі. Әдетте аяқ киім киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. Азық-түлік негізінен көкөніс-күріш, [[көкөністер]]. Ет тағамынан [[шошқа еті]] мен [[тауық еті]] жиі тұтынылады.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] p1xq2r4thhn9qeuzhpqdy1yhw1a2tgn 3062351 3062350 2022-08-19T14:43:37Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качиндер |төл атауы = цзиньпо немесе чжингпхо |сурет = Kachin women in traditional dress.jpg |сурет тақырыбы = |саны = |аймақ = |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта күрте, қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, белбеу мен сәлде. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті белдемше және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдеріне міндетті керек-жарақ - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі. Әдетте аяқ киім киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. Азық-түлік негізінен көкөніс-күріш, [[көкөністер]]. Ет тағамынан [[шошқа еті]] мен [[тауық еті]] жиі тұтынылады.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 5i4hw6b1kiy8vlkb6tv3ltzzyysb2x6 3062352 3062351 2022-08-19T14:47:31Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качиндер |төл атауы = цзиньпо немесе чжингпхо |сурет = Kachin women in traditional dress.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 924 000 (2008) |аймақ = {{Байрақ|Мьянма}}, {{Байрақ|Қытай}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = |діні = |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта [[күрте]], қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, [[белбеу]] мен [[сәлде]]. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті [[белдемше]] және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдерінде міндетті түрде - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі болады. Әдетте [[аяқ киім]] киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. Азық-түлік негізінен көкөніс-күріш, [[көкөністер]]. Ет тағамынан [[шошқа еті]] мен [[тауық еті]] жиі тұтынылады.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] 7g1feb1xzud2wvxqz39gkyukd6wciwv 3062353 3062352 2022-08-19T14:49:11Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качиндер |төл атауы = цзиньпо немесе чжингпхо |сурет = Kachin women in traditional dress.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 924 000 (2008) |аймақ = {{Байрақ|Мьянма}}, {{Байрақ|Қытай}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[качин тілі]] |діні = [[христиандық]], [[баптизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта [[күрте]], қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, [[белбеу]] мен [[сәлде]]. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті [[белдемше]] және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдерінде міндетті түрде - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі болады. Әдетте [[аяқ киім]] киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. Азық-түлік негізінен көкөніс-күріш, [[көкөністер]]. Ет тағамынан [[шошқа еті]] мен [[тауық еті]] жиі тұтынылады.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] e5dfr3r9boy17av0mv8v44re52bom7g 3062354 3062353 2022-08-19T14:54:25Z Мағыпар 100137 үлгі, толықтыру wikitext text/x-wiki {{Этникалық топ |атауы = Качиндер |төл атауы = цзиньпо немесе чжингпхо |сурет = Kachin women in traditional dress.jpg |сурет тақырыбы = |саны = 924 000 (2008) |аймақ = {{Байрақ|Мьянма}}, {{Байрақ|Қытай}} |аймақ1 = |саны1 = |түсініктемелер1 = |аймақ2 = |саны2 = |түсініктемелер2 = |аймақ3 = |саны3 = |түсініктемелер3 = |аймақ4 = |саны4 = |түсініктемелер4 = |аймақ5 = |саны5 = |түсініктемелер5 = |аймақ6 = |саны6 = |түсініктемелер6 = |аймақ7 = |саны7 = |түсініктемелер7 = |аймақ8 = |саны8 = |түсініктемелер8 = |аймақ9 = |саны9 = |түсініктемелер9 = |аймақ10 = |саны10 = |түсініктемелер10 = |аймақ11 = |саны11 = |түсініктемелер11 = |аймақ12 = |саны12 = |түсініктемелер12 = |аймақ13 = |саны13 = |түсініктемелер13 = |тілдері = [[качин тілі]] |діні = [[христиандық]], [[баптизм]] |этникалық топтары = |ескертпелер = }} '''Качиндер''' (өз атауы; цзиньпо немесе чжингпхо),<ref>Значение слова качины https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> — Солтүстік [[Мьянма]]ның орманды аймақтарында, сондай-ақ [[Қытай]]дың, [[Таиланд]]тың, [[Лаос]]тың және Солтүстік-Шығыс [[Үндістан]]ның шекаралас аймақтарында тұратын тибет-бирма халқы.<ref>Качины https://megabook.ru/article/%D0%9A%D0%B0%D1%87%D0%B8%D0%BD%D1%8B</ref> Жалпы саны 924 мың адам (2008).<ref>Качины http://knowledge.su/k/kachiny-</ref> == Тілі == [[Качин тілі]]нде<ref>Значение слова КАЧИНЫ в Большой советской энциклопедии, БСЭ https://slovar.cc/enc/bse/2003331.html</ref> немесе қытай-тибет отбасының орталық тобының цзиньпо тілінде сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. == Діні == Дінге сенушілердің діни байланысы: дәстүрлі нанымдар, бір бөлігі – [[Христиандық|христиандар]] (баптистер).<ref>Современная энциклопедия КАЧИН https://rus-modern-enc.slovaronline.com/4963-%D0%9A%D0%90%D0%A7%D0%98%D0%9D</ref> == Тарихы == Качиндердің ата-бабалары VIII—IX ғасырларда Тибеттің шығыс бөлігінен қоныс аудара бастады, қазіргі территорияда XIII—XVII ғасырларда пайда болды. XVII—XIX ғасырларда качирлер Ирравадидің жоғарғы ағысында өмір сүрген Шандар мен Мьянмадан алым алып, Үндістан мен Қытайға баратын керуендерге салық салып отырды. Олар ағылшын отаршылдық әскерлерінде қызмет етті. 1948 жылы Качин ұлттық аймағы құрылды, 1960-1990 жылдары ол іс жүзінде үкіметтен тәуелсіз болды. Качин тәуелсіздік ұйымы және оның қарулы құрылымдары, Качин тәуелсіздік армиясы жұмыс істейді. 1999 жылы Ұлттық Качин ұйымы құрылды.<ref>Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/2054366</ref> == Кәсібі == Негізгі кәсібі – қолмен жұмыс атқарылатын егін шаруашылығы. Негізгі дақылдар – [[күріш]], [[жүгері]], бұршақ дақылдары, [[күнжіт]], джут, [[кофе]], [[шай]], қант қамысы, [[темекі]], [[индиго]], [[мақта]], [[көкөністер]], [[жемістер]] де өсіріледі. Сонымен қатар [[терушілік]]пен, [[аң аулау]]миен және [[балық аулау]]мен айналысады. Ірі қара мал (ірі қара, [[жылқы]], [[ешкі]]) өсіріледі, олар негізінен құрбандық шалу үшін сойылады. Иіру және тоқымашылық, ұсталық және зергерлік қолөнер дамыған. Көптеген качиндер ағаш кесуде, мемлекеттік плантацияларда және өнеркәсіптік кәсіпорындарда жұмыс істейді.<ref name="Reference1">народы мира / Качин http://www.etnolog.ru/people.php?id=KCHN</ref> == Өмір салты == Ауылдарды рулық сегменттерден тұратын көршілес қауым мекендеген және оларды дува немесе ақсақалдар кеңесі басқарған. Неке [[Некеден кейінгі қоныс|патрилокальды]], дәстүр бойынша жастар үшін некеден бұрын жыныстық қатынасқа рұқсат етілген және тіпті ынталандырылады, бұрыннан баласы бар әйелге үйленген дұрыс деп саналады. Дәстүрлі елді мекендер қоршаулармен қоршалған. Көп балалы отбасы (хтингу) тұратын ұзын үйлер, негізінен бұрынғы жер иелерінің арасында сақталған. Үйлері тақтайдан немесе бамбуктан салынған, шатырлары пальма жапырақтарымен жабылған. Үйде құрбандық үстелі және 3 кіреберіс бар: ортақ, қонақ (үй иелерінің ересек қыздарына баратын жастар үшін) және қасиетті «рухтар есігі»; үйде терезе жоқ. Үй жұмыс істейтін верандалармен және қосалқы бөлмелермен қоршалған. Дәстүрлі ерлер киімі - тар жеңі бар қысқа жағасыз мақта [[күрте]], қысқа (ұзындығы балтырға дейін) кең шалбар немесе тігілмеген [[саронг]] үлгісіндегі киім, [[белбеу]] мен [[сәлде]]. Әйелдер - қысқа (белге дейін), әдетте қара жеңсіз көкірекше, қызыл түсті саронг типті [[белдемше]] және тақия. Ерлердің де, әйелдердің де костюмдерінде міндетті түрде - бетелге, темекіге т.б. арналған иірілген жүннен немесе шикі теріден жасалған төртбұрышты иық сөмкесі болады. Әдетте [[аяқ киім]] киілмейді. Қыздар шашын қысқа, үйленген әйелдер жібереді. Әйелдерде - Мьянма, ерлерде - Шан костюмі таралған. Азық-түлік негізінен көкөніс-күріш, [[көкөністер]]. Ет тағамынан [[шошқа еті]] мен [[тауық еті]] жиі тұтынылады.<ref name="Reference1"/> == Дереккөздер == {{дереккөздер}} {{Әлем халықтары}} [[Санат:Мьянма халықтары]] [[Санат:Қытай этникалық топтары]] t6wt8d4l9ga4u89rve2qmct2rdwu7xh 3 686649 3062347 2022-08-19T14:26:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Venomguard}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 20:26, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) srvejcotrq5ofybo4vf2d09oqsk3htx 3 686650 3062367 2022-08-19T16:13:35Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=The Piash}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 22:13, 2022 ж. тамыздың 19 (+06) c1ifdho73ei9w61jhbeq798zqxxmce5 0 686651 3062372 2022-08-19T16:34:01Z Muslim Qazaq 44575 Жаңа бетте: {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1... wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан]] |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Пенджаб университеті, Кембридж университеті, Санатан Дхарма колледжі |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Файязуддин |Несімен белгілі = |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор. Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Халықаралық теориялық физика орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961]] жылы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} 6g8sebjxslo0ouvtnez5f3n82w54e4b 3062376 3062372 2022-08-19T16:43:22Z Muslim Qazaq 44575 Muslim Qazaq [[Абдус Салам]] бетін [[Әбдус Салам]] деген бағыттау үстіне жылжытты: мәтін бойынша wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан]] |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Пенджаб университеті, Кембридж университеті, Санатан Дхарма колледжі |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Файязуддин |Несімен белгілі = |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор. Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Халықаралық теориялық физика орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961]] жылы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} 6g8sebjxslo0ouvtnez5f3n82w54e4b 3062382 3062376 2022-08-19T16:58:23Z Muslim Qazaq 44575 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан]] |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Пенджаб университеті, Кембридж университеті, Санатан Дхарма колледжі |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Файязуддин |Несімен белгілі = |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Халықаралық теориялық физика орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961]] жылы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} h243s10nwtg6frv2izmr18v5wv86v8f 3062383 3062382 2022-08-19T17:00:00Z Muslim Qazaq 44575 /* Өмірбаяны */ wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан]] |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Пенджаб университеті, Кембридж университеті, Санатан Дхарма колледжі |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Файязуддин |Несімен белгілі = |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Халықаралық теориялық физика орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} gyxrtra9si4kdkfdaw7am49trjxdwq2 3062385 3062383 2022-08-19T17:16:01Z Muslim Qazaq 44575 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан]] |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Пенджаб университеті, Кембридж университеті, Санатан Дхарма колледжі |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Файязуддин |Несімен белгілі = |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = |Қолтаңба ені = |Сайты = |Уикиқайнар = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Халықаралық теориялық физика орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} nwuzotnc7ezcj580a0kuqhk04psbeur 3062414 3062385 2022-08-20T04:05:17Z Muslim Qazaq 44575 /* Кіріспе бөлімін өңдеді */ wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} c3zfehvpjfj157nain9165w9uyhuh9m 3062415 3062414 2022-08-20T04:08:27Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері|Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] bledpjbop9niue67hv3jnnudx7xhj2s 3062416 3062415 2022-08-20T04:09:16Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Мұсылман физиктері|Мұсылман физиктері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Мұсылман физиктері]] o6e6bjbuvwqdi9k1fd77t9wc35juq5n 3062417 3062416 2022-08-20T04:09:29Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Мұсылман физиктері|Мұсылман физиктері]]» деген санатты аластады ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] bledpjbop9niue67hv3jnnudx7xhj2s 3062418 3062417 2022-08-20T04:10:26Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Ғалымдар|Ғалымдар]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Ғалымдар]] srbs8w7wktlqtyr9mw1kk64f6jk6jy8 3062419 3062418 2022-08-20T04:10:44Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Ғалымдар тізімдері|Ғалымдар тізімдері]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Ғалымдар]] [[Санат:Ғалымдар тізімдері]] 9osgjjzka4yex7adjr50lcjwdz02vri 3062420 3062419 2022-08-20T04:11:46Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Физика ғылымдары|Физика ғылымдары]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Ғалымдар]] [[Санат:Ғалымдар тізімдері]] [[Санат:Физика ғылымдары]] kq3vm1fv98k1i6k4cxz5ywhe2b21zl8 3062421 3062420 2022-08-20T04:13:13Z Muslim Qazaq 44575 «[[Санат:Мұсылман физиктер|Мұсылман физиктер]]» деген санатты қосты ([[УП:HOTCAT|HotCat]] құралының көмегімен) wikitext text/x-wiki {{Қатысушы зертханасы}} <!-- БҰЛ ҚАТАРДАН КЕЙІН ЖАЗЫҢЫЗ --> {{Ғалым |Есімі = Әбдус Салам |Шынайы есімі = {{lang-en|Abdus Salam}}, {{lang-ur|عبد السلام}} |Суреті = Abdus Salam 1987.jpg |Сурет ені = 250px |Сурет тақырыбы = Әбдус Салам (1987 жыл) |Туған күні = 29.1.1926 |Туған жері = Джанг, [[Пенджаб]], Британдық Үндістан |Қайтыс болған күні = 21.11.1996 |Қайтыс болған жері = [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]] |Азаматтығы = {{PAK}} |Жұбайлары = Әмтүл Хафиз Бегім (1949-1996), Луиза Джонсон (1968-1996) |Балалары = 6 |Ғылыми аясы = [[Кванттық өріс теориясы]] |Жұмыс орны = Лондонның империялық колледжі, Пәкістанның ғылым және технология министрлігі, Мемлекеттік колледж, Әулие Жоханның колледжі, Теориялық физиканың халықаралық орталығы |Ғылыми дәрежесі = профессор |Ғылыми атағы = |Альма-матер = Лахор университетінің мемлекеттік колледжі, Әулие Жоханның колледжі, Мумбай университеті, Пенджаб университеті, Кембридж университеті |Ғылыми жетекші = Николас Кеммер |Атақты шәкірттері = Қайсар Шафи, Майкл Дафф, Даниэль Афедзи Акьямпонг, Әли Шамседдин, Роберт Дельбурго, Уолтер Гилберг, Джон Моффат, Юваль Нееман, Джон Полкингхорн, Рэй Стритер, Риазуддин, Файязуддин, Масуд Ахмад, Партха Гхосе, Камалуддин Ахмед, Джон Тейлор. Ғұләм Мұртаза, Кристофер Ишам, Мұнир Ахмед Рашид, Питер Уэст, Джонатан Эшмор, Фахим Хусейн, Первез Хұдбай, Әбдул Хамид Найяр, Ғұләм Дастағир Алам |Несімен белгілі = {{flatlist| *Әлсіз электрлі әсерлесу теориясы *Голдстоунный бозоны *[[Ұлы біртұтастық теориясы]] *Хиггс механизімі *Магнитті фотон *Нейтралды тоқ *Пати-Салам моделі *[[Кванттық механика]] *Пәкістанның ядролық бағдарламасы *Пәкістанның ғарышты зерттеу бағдарламасы *Преон *Стандартты модел *Мықты гравитация *Супер жазықтық *W және Z бозондары }} |Марапаттары = [[Сурет:Nobel prize medal.svg|23px]] [[Нобель сыйлығы]] |Қолтаңбасы = AbdusSalamBlackpenAutograph.gif |Қолтаңба ені = }} '''Мұхаммед Әбдус Салам''' ({{lang2|pnb|ur|محمد عبد السلام}}, {{lang-en|Mohammad Abdus Salam}}; [[29 қаңтар]] [[1926]], Джанг, Британдық Үндістан (қазіргі уақытта [[Пәкістан]]) — [[21 қараша]] [[1996]], [[Оксфорд]], [[Ұлыбритания]]) — [[пәкістан]]дық физик-теоретик, ғылым саласындағы [[Физика саласында Нобель сыйлығының лауреаттарының тізімі|нобель сыйлығының]] алғашқы мұсылман лауреаты (1979). Доктор Әбдус Салам ондаған ғылым академияларының, солардың ішінде Лондонның патшалық қоғамының мүшесі (1959)<ref>[https://collections.royalsociety.org/DServe.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=0&dsqSearch=((text)%3D%27Salam;%20Muhammad%20Abdus%27) Salam; Muhammad Abdus (1926—1996)]{{ref-en}}</ref>, [[КСРО Ғылым Академиясы|КСРО Ғылым академиясының]] (1971), [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық Ғылым академиясының]] (1979)<ref>[http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html Abdus Salam] {{Wayback|url=http://www.nasonline.org/member-directory/deceased-members/45924.html |date=20180701054824 }}{{ref-en}}</ref> және Американдық философиялық қоғамының (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20220424131044/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1992;startDoc=21 APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref> шетелдік мүшесі. Триест қаласындағы ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығы ғалымның есімімен аталады. == Өмірбаяны == [[1946 жыл]]ы [[Лахор]] қаласындағы Пенджаб мемлекеттік колледжін бітіріп, Англиядағы [[Кембридж университеті]]не оқуға түсті. [[1949 жыл]]ы магистр дипломын алды. [[1952 жыл]]ы кванттық электродинамика бойынша докторлық диссертация қорғады. [[1951 жыл]]ы Пәкістан мемлекеттік колледжінің математика пәнінің профессоры болды. [[1954 жыл]]ы ол [[Кембридж]]ге математика пәнінің оқытушысы болып оралды. [[1957 жыл]]ы [[Лондон империялық колледжі]]нің теориялық физика кафедрасының профессоры болды. [[1961 жыл]]ы [[Пәкістан президенттерінің тізімі|Пәкістан Президентінің]] ғылым жөніндегі кеңесшісі болды. [[1964 жыл]]дан [[1993 жыл]]ға дейін Триестте ([[Италия]]) Теориялық физиканың халықаралық орталығының директоры қызметін атқарды, ол оның құрылуына қатысқан болатын. 1964-1975 жылдары [[Біріккен Ұлттар Ұйымы|БҰҰ]] ғылым және техника жөніндегі Консультативтік комитетінің мүшесі, ал 1971-1972 жылдары төрағасы болды. [[1960 жыл]]дары Пәкістан ядролық реакторының құрылысын басқарды. Реактор [[1965 жыл]]ы іске қосылып, [[1966 жыл]]ы толық қуатына жетті. Әбдус Салам 1972-1974 жылдары Пәкістан үкіметінің ғылым жөніндегі кеңесшісі болған тұсында, Пәкістанның ядролық қаруын жасау бағдарламасына қатысқан. [[1974 жыл]]ы Әбдус Салам Пәкістаннан көшіп кетті, өйткені [[Пәкістан]]да [[Ахмадия]] діни ағымы «исламдық емес» деп жарияланып, ахмадилерге «мұсылман» деп аталуға заңмен тыйым салынды<ref name="Norman Dombey, Physics and Astronomy Department of the University of Sussex">{{cite web|last=Dombey|first=Norman|title=Salam’s Part in the Pakistan's atomic bomb projects|url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:nEoPfxzPkNEJ:arxiv.org/pdf/1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|publisher=Physics and Astronomy Department of the University of Sussex|accessdate=2012-10-30|location=Brighton BN1 9QH|format=google docs|lang=en|date=2011-12-10|archive-date=2012-11-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20121112210900/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AnEoPfxzPkNEJ%3Aarxiv.org%2Fpdf%2F1112.2266+Munir+Khan+nuclear+physics&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEEShQmDsuYoVt0GT8axNM0X0pjNXkMe3AGotfelN95mdjDAF3NmyIY7FX38mbDXfrxtQUeby8RWbmdxnJYTIGwUFF8ExKjEbUNmzhWb0qJlPfE25kYXhAjjs8KX4ZPYj4hCoqAbK5&sig=AHIEtbScOMeOEw-JdPP4eX2pZLyOg9LDng|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |title=Малала: героиня мира и громоотвод для сограждан? |access-date=2015-05-17 |archive-date=2015-05-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150503152248/http://www.csmonitor.com/World/Asia-South-Central/2014/1010/Global-hero-local-lightning-rod-Why-Malala-s-Nobel-rankles-many-Pakistanis-video |deadlink=no }}</ref>. Ол сол ағымның мүшесі болған еді. [[1992 жыл]]ы «Әлем ғалымдарының адамзатқа ескертуі» манифестіне қолын қойды<ref>{{Cite web|url=https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|title=World Scientists' Warning To Humanity|author=|website=|date=|publisher=|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2020-10-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20201030211944/https://www.webcitation.org/61DcmWeQM|deadlink=no}}</ref>. Әбдус Салам [[Оксфорд]]та қайтыс болды, [[Пәкістан]]да «Баһишти Мақбара» зиратына жерленді. Оның қабір құлпытасында: "Доктор Әбдус Салам, Нобель сыйлығының алғашқы мұсылман лауреаты" - деп жазылған-ды. Вандализм нәтижесінде жазудың бір бөлігі жойылды<ref>{{Cite web|url=http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|title=PAKISTAN: Is Dr. Abdus Salam - a Nobel Laureate or persona non grata?|author=|website=|date=|publisher=Asian Human Rights Commission|lang=en|accessdate=2019-05-16|archive-date=2019-03-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190325003043/http://www.humanrights.asia/news/ahrc-news/AHRC-ART-128-2012/|deadlink=no}}</ref>. == Ғылыми жетістіктері == [[Фундаменталды әсерлесу]]дің бірыңғай теориясымен жұмыс жасай отырып, С. Вайнбергтен бөлек, [[әлсіз әсерлесу]] мен [[электромагниттік өзара әсерлесу]]ді біріктіретін әлсіз электрлі әсерлесу теориясын жасап шығарды. Бұл теорияның аясында әлсіз әсерлесудің тасымалдаушысы массивтік зарядталған ''W''⁺, ''W''⁻ бөлшектері мен бейтарап ''Z''⁰ бөлшегі екенін көрсетті. Сол кездері бұл бөлшектер белгісіз болған, олар [[1983 жыл]]ы ашылды. [[1979 жыл]]ы Әбдус Салам «Элементар бөлшектер арасындағы бірыңғай әлсіз және электромагниттік әсерлесу теориясына қосқан үлесі үшін, оның ішінде бейтарап әлсіз тоқтарды болжағаны үшін» С. Вайнберг және Ш. Глэшоумен бірге [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|физика саласындағы Нобель сыйлығын]] алды. == Марапаттары == * «Атом бейбітшілік үшін» премиясы (1968) * Лондон физикалық қоғамының Максвелл медалі (1961) * Хьюз медалі (1964) * Гутри медалі мен сыйлығы (1976) * Корольдік медаль (1978) * Маттеуччи медалі (1978) * [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] (1979) * Бейкер дәрісі (1980) * [[Ресей ғылымдар академиясы|КСРО ғылымдар академиясының]] М.В. Ломоносов атындағы Үлкен алтын медалі (1983) * Марсель Гроссман сыйлығы (1985) * Копли медалі (1990) == Дереккөздер == {{notelist}} {{Дереккөздер}} == Сілтемелер == * ''Абдус Салам''. [http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ «Калибровочное объединение фундаментальных сил». Нобелевская лекция] {{Wayback|url=http://ufn.ru/ru/articles/1980/10/c/ |date=20130913164540 }} // Успехи физических наук, том 132, выпуск 2, октябрь 1980 * Физика кітабы, Храмов Ю.А., Салам Әбдус (Salam Abdus) бөлімі, 242 бет. * [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] {{Wayback|url=https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1979/summary/ |date=20200522192147 }}{{ref-en}} [[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]] [[Санат:Ғалымдар]] [[Санат:Ғалымдар тізімдері]] [[Санат:Физика ғылымдары]] [[Санат:Мұсылман физиктер]] 3bx3v1n0gf2zieaws90qqnqqrijmz1b 0 686653 3062377 2022-08-19T16:43:22Z Muslim Qazaq 44575 Muslim Qazaq [[Абдус Салам]] бетін [[Әбдус Салам]] деген бағыттау үстіне жылжытты: мәтін бойынша wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Әбдус Салам]] o3erk5x41gc1x487g1xon922lvip940 0 686654 3062389 2022-08-19T17:37:57Z Malik Nursultan B 111493 Жаңа бетте: {{Партия|партия атауы=Біртұтас Ресей|шынайы атауы={{lang-ru|Единая Россия}}|аббревиатура=|басшысы=[[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] (де-факто)<br>[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] (де-юре)|негіздеуші=[[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]]<br>... wikitext text/x-wiki {{Партия|партия атауы=Біртұтас Ресей|шынайы атауы={{lang-ru|Единая Россия}}|аббревиатура=|басшысы=[[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] (де-факто)<br>[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] (де-юре)|негіздеуші=[[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]]<br>[[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]]<br>[[Минтимер Шәрипұлы Шәймиев|Минтимер Шәймиев]]|құрылуы=[[1 желтоқсан]] [[2001 жыл]]|штаб-пәтері=129110, [[Мәскеу]], Банный жолы, 3А үйі|идеологиясы=[[Центризм]]<br>[[Консерватизм]]<br>[[Путинизм]]<br>[[Ұлтшылдық]]|мүшелер саны=2 073 772 адам (2013)|Төменгі палатадағы орындар_параметр=Аймақтық парламенттердегі депутат саны|Төменгі палатадағы орындар={{Партия/Орындар|2849|3982|#2E4EA4|#bbb}}|Жоғарғы палатадағы орындар_параметр=[[Мемлекеттік Дума]]дағы депутат саны|әнұраны=жоқ; съездерінде [[Ресей әнұраны]] ойнатылады|логотипі=ЕдРо (лог).svg|одақтастар=[[Сурет:Logotip ONF.svg|35px]] [[Бүкілресейлік халық майданы]]|жастар ұйымы=[[Сурет:Гвардия.JPG|22px]] [[Біртұтас Ресейдің Жастар Гвардиясы]]|Жоғарғы палатадағы орындар={{Партия/Орындар|188|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(3-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|306|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(4-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|315|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(5-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|238|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(6-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|340|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(7-сайланым)<ref>https://www.interfax.ru/russia/528903</ref><br>{{Партия/Орындар|325|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(8-сайланым)<ref>https://ria.ru/20210921/mandaty-1751190589.html</ref>}} '''Бүкілресейлік «Біртұтас Ресей» саяси партиясы''' ({{Lang-ru|Всероссийская политическая партия «Единая Россия»}}) немесе '''Біртұтас Ресей''' ({{lang-ru|Единая Россия}}) — [[Ресей|Ресейдің]] ең ірі [[Саяси партия|саяси партиясы]]. Партия [[2001 жыл|2001 жылдың]] желтоқсанында [[Отанымыз — Бүкіл Ресей]] мен [[Бірлік (Ресей партиясы)|Бірлік]] партияларының біріккеннен кейін пайда болды. Біртұтас Ресей қазіргі [[Ресей президенті|президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Путиннің]] барлық шешімдерін қолдайтын партия болып келеді. Қазіргі кезде ол партияның мүшесі де, басшысы да болмағанымен, ол оның де-факто лидері (басшысы) болып келеді.<ref>[https://www.rline.tv/news/2018-12-07-peskov-putin-lider-edinoy-rossii/ Песков:Путин — лидер Единой России]</ref> Партияның [[Идеология|идеологиясы]] тұрақсыз. Партия негізінен Путинді қолдайтын және идеологиялық емес сайлаушыларға жүгінеді<ref>[https://www.wilsoncenter.org/publication/russias-party-problem-united-russia-putin-and-the-fate-democracy-russia Russia's party problem:United Russia, Putin and the fate of Democracy in Russia]</ref> және саясаттанушылар Біртұтас Ресейді жиі «билік партиясы» және «универсалды партия» деп атайды. == Тарихы == === Құрылуы === «Біртұтас Ресейдің» ізашары [[1999 жыл|1999 жылғы]] желтоқсандағы Дума сайлауына үш ай қалғанда [[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]] басқаратын «Отан – Бүкіл Ресей» (ОВР) партиясының алға жылжуына қарсы тұру үшін құрылған «Бірлік» блогы болды. Партияның құрылуын Кремль қолдаған. [[Ресей президенті|Президент]] [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] және [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путиннің]] рейтингі әлі де аз болғандықтан, олар «Бірлік» партиясының көп табысқа жетуін күтпеген. Жаңа партия құзыреттілік пен прагматизмге баса назар аудара отырды. Партия көшбасшысы болып Төтенше жағдайлар министрі [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] тағайындалды. Құрылтайшылардың күткеніне қарамастан, Бірліктің 1999 жылғы сайлаудағы сайлау науқаны сәтті өтті, партия 23,3% дауыс алды, бұл ОВР-ның 13,3% дауысынан едәуір көп және [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|Коммунистік партияның]] 24,3% аздау болды. Сайлау нәтижелері [[Владимир Владимирович Путин|Путиннің]] 2000 жылғы президенттік сайлауда жеңіске жететінін де айқын көрсетті, нәтижесінде қарсыластар Лужков пен [[Евгений Максимович Примаков|Евгений Примаков]] сайлаудан шығып қалды. Ельцин сонымен қатар 1999 жылы 31 желтоқсанда президент қызметінен кетуі арқылы Путинге серпін берді. Бастапқыда «Бірлік» тек 1999 жылғы Дума сайлауымен шектелген бір тар мақсатты көздесе, сайлау нәтижелерінен кейін мемлекеттік қызметкерлер партияны тұрақты партияға айналдыруды бастады. Партия делегациясының құрамына Думаға сайланған көптеген тәуелсіз депутаттар шақырылды. Көптеген ОВР депутаттары, соның ішінде оның жетекшісі Лужков қосылды. 2001 жылдың сәуірінде ОВР және Бірлік көшбасшылары бірігу процесін бастағаны туралы бірлескен мәлімдеме жасады. 2001 жылы шілдеде «Бірлік және Отан одағы» деп аталатын біртұтас партия өзінің құрылтай съезін өткізіп, 2001 жылы желтоқсанда '''Бүкілресейлік «Бірлік пен Отан» партиясы''' болып аталуды бастады. === 2003–2008 === 13 қаңтар 2003 жылы, Біртұтас Ресейдің мүшелер саны 257,000-ға жетті. Бұл [[Ресейдің либералды-демократиялық партиясы|РЛДП]] (600,000) және [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|коммунистердің]] (500,000) партияларынан аз болды.<ref name="white" /> 2003 жылы наурызда өткен партияның екінші съезінде [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] орнынан түсіп, [[Борис Вячеславович Грызлов|Борис Грызлов]] партияның жаңа жетекшісі болып сайланды. ==== 2003 Дума сайлауы ==== Путиннің президент ретіндегі алғашқы жылдарында [[Ресей экономикасы|елдің экономикасы]] айтарлықтай жақсарды, өткен онжылдықпен салыстырғанда жыл сайын өсті және Путиннің рейтингі 70%-дан әлдеқайда жоғары болды. Ресейдің экономикасын қалпына келтіруге [[мұнай]], [[Табиғи газ|газ]] және шикізат сияқты негізгі экспорттық тауарлардың жоғары бағасы көмектесті. «Біртұтас Ресей» Думада басым партия болғаннан кейін заң жобаларының өту деңгейі айтарлықтай өсті. 1996-1999 жылдары үшінші оқылымнан өткен заңнаманың тек 76%-ына Президент қол қойған болса, 1999-2003 жылдары бұл көрсеткіш 93%-ға дейін өсті. Ельцин маңызды шешімдер қабылдау үшін өзінің жарлық өкілеттіктеріне жиі сүйенсе, Путиннің осылай жасауға ешқандай қажеттілігі болмаған. «Біртұтас Ресей» өзін Путинді толығымен қолдайтын партия болып сипаттады және олар 2003 жылғы Дума сайлауында жеңіске жетіп, халықтың үштен бірінен астам дауысын алды. Сайлау барысында оппозициялық партиялар да бірнеше стратегиялық қателіктер жіберді. Мысалы, «[[Яблоко|Яблоко»]] мен «[[Оңшыл күштер одағы|Оңшыл күштер одағы»]] Путинге қарсы емес, бір-біріне қарсы жеңуге көбірек назар аударып, Путиннің сайлауда жеңіске жетуін жеңілдетті. ==== 2007 Дума сайлауы ==== [[Сурет:Election_russia_2007_002.jpg|нобай|[[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургтегі]] Біртұтас Ресей қолдаушылары, 2007]] Экономика жақсара бергенде, Путин танымал емес [[Олигархия|олигархтарды]] тізгіндеуге көшті, Путиннің рейтингі жоғары болып қалды және ол 2004 жылғы президенттік сайлауда 71% дауыспен жеңіске жетті. 2007 жылғы Дума сайлауында «Біртұтас Ресей» 64,3% дауыс жинады. Коммунистік партия 11,57% дауыспен екінші орынға шықты. «Біртұтас Ресейдің» ұлттық тізіміндегі жалғыз есім — Путин болған еді. === 2008–2012 === [[Сурет:Dmitry_Medvedev_21_November_2009_3.jpg|нобай|Партия басшысы Владимир Путин және [[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]], [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Медведев]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] және [[Борис Вячеславович Грызлов|Борис Грызлов]], 2009]] 2008 жылғы президенттік сайлауға «Біртұтас Ресей» Путиннің орнына [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведевті]] ұсынды. Медведев 71% дауыс жинап, айқын жеңіске жетті. [[Ресей президенті|Президент]] ретінде Медведев Путинді [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] етіп тағайындады. Сол жылдың 15 сәуірінде Путин партия жетекшісі болуға кандидатураны қабылдады, бірақ бұл оның мүше болатынын білдірмейтінін де мәлімдеді. Медведев те мүше болудан бас тартты. Осы жылдары «Біртұтас Ресейді» президенттік және парламенттік сайлауды жалған қылды деген айыптаулар шыға бастады. [[Ресей аграрлық партиясы]] Дмитрий Медведевтің президенттігін қолдап, Біртұтас Ресей партиясымен 2008 жылы бірігетінін жариялады. === 2012–қазір === [[2011 жыл|2011 жылы]] [[24 қыркүйек|24 қыркүйекте]] өткен партияның XII съезінде Медведев 2012 жылғы президенттік сайлауда премьер-министр Путиннің кандидатурасын қолдады. Медведев премьер-министр Путиннің Мемлекеттік Дума сайлауында партияны басқаруға ұсынысын қабыл алды. «Біртұтас Ресейдің» сайлауалды бағдарламасы Медведев пен Путиннің сөйлеген сөзінде жарияланды. Медведев үкімет саясатының жеті стратегиялық басымдығын айтып кетті және Путин 36 миллион ресейліктердің 30 миллиард рубль көлеміндегі қате салық қарыздарын жоюды және 10 қазаннан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын 6,5 пайызға көтеруді ұсынды. 2012 жылы 26 мамырда өткен партияның XIII съезінде Медведев «Біртұтас Ресейдің» төрағасы болып сайланды.<ref>[https://www.vesti.ru/article/1943806 Дмитрий Медведев избран председателем партии]</ref> «Біртұтас Ресей» күзгі сайлау науқаны кезінде Медведев пен Путиннің портреттерінің қолданбауы шешілді. 2013 жылдың наурыз айында [[Красноярск өлкесі|Красноярск өлкесінің]] Абанск ауданындағы «Единая Россияның» 50-ге жуық мүшесі партиядан шығатынын жариялады. Олар партия төрағасы Медведевке ашық хат (60 адам қол қойған) жолдады, онда олар өзінің саяси функциясын орындауды тоқтатқан партияның қызметін сынға алды.<ref>[https://m.lenta.ru/news/2013/03/18/out/ Полсотни красноярских единоросов вышли из партии]</ref> 2017 жылдың қаңтарында Медведев партия жетекшісі болып қайта сайланды. 2021 жылғы Дума сайлауында партия [[Мемлекеттік Дума|Мемлекеттік Думадағы]] өзінің басым көпшілігін сақтап қалды. Сайлау алдындағы сауалнамаларға жүгінсек, партияның қолдауы шамамен 30% болған. Осының нәтижесінде партияның жалған сайлау өткізуімен айыпталды. == Сын == [[Сурет:Единая_Россия_граффити_Воры.jpg|нобай|Біртұтас Ресей кеңсе белгісі, 2011. Граффитиде 'ҰРЫЛАР' деп жазылған]] Ресейдегі жемқорлыққа назар аударған [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]] партияны «аялақтар мен ұрылар партиясы» деп атайды және бұл сөз тіркесі оппозициямен жиі қолданылады. Партия тағы өзінің тұрақсыздығы, жоспарсыздығы үшін сынға ұшырады. 2011 жылы Орыс политологы Глеб Павловский партия жайлы «Біз бейберекетсіздікті көріп отырмыз, онда ешкім ештеңеге сенімді емес: сайлауға алты ай қалғанда билік партиясы өзінің бағдарламасының қандай екенін, кімнің мүддесін қорғайтынын білмейді. Тіпті инвесторлар сайлаудан кейін Ресейден не күтетінін де білмейді» деген.<ref>https://www.dp.ru/a/2011/04/08/Gleb_Pavlovskij_Putin_u</ref> Өзінің «Новая Газета» газетасына қалдырған сұхбатында [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|КПРФ]] басшысы [[Геннадий Андреевич Зюганов|Геннадий Зюганов]] «Біртұтас Ресей» съезінде дүниеде, елімізде болып жатқан оқиғаларға байыпты талдау да, жақын болашаққа арналған бағдарлама да, қызықты шешімдер де, шынайы баға да болған жоқ. Үкіметтің келесі алты жылында арналып жасалған нақты ұсыныстары да мүлдем жоқ» деп айтқан.<ref>https://novayagazeta.ru/politics/49738.html</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Ресей саяси партиялары]] 418cifaihv5vu708hcoi235ul1fkory 3062390 3062389 2022-08-19T17:38:11Z Malik Nursultan B 111493 Malik Nursultan B [[Единая Россия]] бетін [[Біртұтас Ресей]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki {{Партия|партия атауы=Біртұтас Ресей|шынайы атауы={{lang-ru|Единая Россия}}|аббревиатура=|басшысы=[[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] (де-факто)<br>[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] (де-юре)|негіздеуші=[[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]]<br>[[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]]<br>[[Минтимер Шәрипұлы Шәймиев|Минтимер Шәймиев]]|құрылуы=[[1 желтоқсан]] [[2001 жыл]]|штаб-пәтері=129110, [[Мәскеу]], Банный жолы, 3А үйі|идеологиясы=[[Центризм]]<br>[[Консерватизм]]<br>[[Путинизм]]<br>[[Ұлтшылдық]]|мүшелер саны=2 073 772 адам (2013)|Төменгі палатадағы орындар_параметр=Аймақтық парламенттердегі депутат саны|Төменгі палатадағы орындар={{Партия/Орындар|2849|3982|#2E4EA4|#bbb}}|Жоғарғы палатадағы орындар_параметр=[[Мемлекеттік Дума]]дағы депутат саны|әнұраны=жоқ; съездерінде [[Ресей әнұраны]] ойнатылады|логотипі=ЕдРо (лог).svg|одақтастар=[[Сурет:Logotip ONF.svg|35px]] [[Бүкілресейлік халық майданы]]|жастар ұйымы=[[Сурет:Гвардия.JPG|22px]] [[Біртұтас Ресейдің Жастар Гвардиясы]]|Жоғарғы палатадағы орындар={{Партия/Орындар|188|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(3-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|306|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(4-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|315|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(5-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|238|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(6-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|340|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(7-сайланым)<ref>https://www.interfax.ru/russia/528903</ref><br>{{Партия/Орындар|325|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(8-сайланым)<ref>https://ria.ru/20210921/mandaty-1751190589.html</ref>}} '''Бүкілресейлік «Біртұтас Ресей» саяси партиясы''' ({{Lang-ru|Всероссийская политическая партия «Единая Россия»}}) немесе '''Біртұтас Ресей''' ({{lang-ru|Единая Россия}}) — [[Ресей|Ресейдің]] ең ірі [[Саяси партия|саяси партиясы]]. Партия [[2001 жыл|2001 жылдың]] желтоқсанында [[Отанымыз — Бүкіл Ресей]] мен [[Бірлік (Ресей партиясы)|Бірлік]] партияларының біріккеннен кейін пайда болды. Біртұтас Ресей қазіргі [[Ресей президенті|президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Путиннің]] барлық шешімдерін қолдайтын партия болып келеді. Қазіргі кезде ол партияның мүшесі де, басшысы да болмағанымен, ол оның де-факто лидері (басшысы) болып келеді.<ref>[https://www.rline.tv/news/2018-12-07-peskov-putin-lider-edinoy-rossii/ Песков:Путин — лидер Единой России]</ref> Партияның [[Идеология|идеологиясы]] тұрақсыз. Партия негізінен Путинді қолдайтын және идеологиялық емес сайлаушыларға жүгінеді<ref>[https://www.wilsoncenter.org/publication/russias-party-problem-united-russia-putin-and-the-fate-democracy-russia Russia's party problem:United Russia, Putin and the fate of Democracy in Russia]</ref> және саясаттанушылар Біртұтас Ресейді жиі «билік партиясы» және «универсалды партия» деп атайды. == Тарихы == === Құрылуы === «Біртұтас Ресейдің» ізашары [[1999 жыл|1999 жылғы]] желтоқсандағы Дума сайлауына үш ай қалғанда [[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]] басқаратын «Отан – Бүкіл Ресей» (ОВР) партиясының алға жылжуына қарсы тұру үшін құрылған «Бірлік» блогы болды. Партияның құрылуын Кремль қолдаған. [[Ресей президенті|Президент]] [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] және [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путиннің]] рейтингі әлі де аз болғандықтан, олар «Бірлік» партиясының көп табысқа жетуін күтпеген. Жаңа партия құзыреттілік пен прагматизмге баса назар аудара отырды. Партия көшбасшысы болып Төтенше жағдайлар министрі [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] тағайындалды. Құрылтайшылардың күткеніне қарамастан, Бірліктің 1999 жылғы сайлаудағы сайлау науқаны сәтті өтті, партия 23,3% дауыс алды, бұл ОВР-ның 13,3% дауысынан едәуір көп және [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|Коммунистік партияның]] 24,3% аздау болды. Сайлау нәтижелері [[Владимир Владимирович Путин|Путиннің]] 2000 жылғы президенттік сайлауда жеңіске жететінін де айқын көрсетті, нәтижесінде қарсыластар Лужков пен [[Евгений Максимович Примаков|Евгений Примаков]] сайлаудан шығып қалды. Ельцин сонымен қатар 1999 жылы 31 желтоқсанда президент қызметінен кетуі арқылы Путинге серпін берді. Бастапқыда «Бірлік» тек 1999 жылғы Дума сайлауымен шектелген бір тар мақсатты көздесе, сайлау нәтижелерінен кейін мемлекеттік қызметкерлер партияны тұрақты партияға айналдыруды бастады. Партия делегациясының құрамына Думаға сайланған көптеген тәуелсіз депутаттар шақырылды. Көптеген ОВР депутаттары, соның ішінде оның жетекшісі Лужков қосылды. 2001 жылдың сәуірінде ОВР және Бірлік көшбасшылары бірігу процесін бастағаны туралы бірлескен мәлімдеме жасады. 2001 жылы шілдеде «Бірлік және Отан одағы» деп аталатын біртұтас партия өзінің құрылтай съезін өткізіп, 2001 жылы желтоқсанда '''Бүкілресейлік «Бірлік пен Отан» партиясы''' болып аталуды бастады. === 2003–2008 === 13 қаңтар 2003 жылы, Біртұтас Ресейдің мүшелер саны 257,000-ға жетті. Бұл [[Ресейдің либералды-демократиялық партиясы|РЛДП]] (600,000) және [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|коммунистердің]] (500,000) партияларынан аз болды.<ref name="white" /> 2003 жылы наурызда өткен партияның екінші съезінде [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] орнынан түсіп, [[Борис Вячеславович Грызлов|Борис Грызлов]] партияның жаңа жетекшісі болып сайланды. ==== 2003 Дума сайлауы ==== Путиннің президент ретіндегі алғашқы жылдарында [[Ресей экономикасы|елдің экономикасы]] айтарлықтай жақсарды, өткен онжылдықпен салыстырғанда жыл сайын өсті және Путиннің рейтингі 70%-дан әлдеқайда жоғары болды. Ресейдің экономикасын қалпына келтіруге [[мұнай]], [[Табиғи газ|газ]] және шикізат сияқты негізгі экспорттық тауарлардың жоғары бағасы көмектесті. «Біртұтас Ресей» Думада басым партия болғаннан кейін заң жобаларының өту деңгейі айтарлықтай өсті. 1996-1999 жылдары үшінші оқылымнан өткен заңнаманың тек 76%-ына Президент қол қойған болса, 1999-2003 жылдары бұл көрсеткіш 93%-ға дейін өсті. Ельцин маңызды шешімдер қабылдау үшін өзінің жарлық өкілеттіктеріне жиі сүйенсе, Путиннің осылай жасауға ешқандай қажеттілігі болмаған. «Біртұтас Ресей» өзін Путинді толығымен қолдайтын партия болып сипаттады және олар 2003 жылғы Дума сайлауында жеңіске жетіп, халықтың үштен бірінен астам дауысын алды. Сайлау барысында оппозициялық партиялар да бірнеше стратегиялық қателіктер жіберді. Мысалы, «[[Яблоко|Яблоко»]] мен «[[Оңшыл күштер одағы|Оңшыл күштер одағы»]] Путинге қарсы емес, бір-біріне қарсы жеңуге көбірек назар аударып, Путиннің сайлауда жеңіске жетуін жеңілдетті. ==== 2007 Дума сайлауы ==== [[Сурет:Election_russia_2007_002.jpg|нобай|[[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургтегі]] Біртұтас Ресей қолдаушылары, 2007]] Экономика жақсара бергенде, Путин танымал емес [[Олигархия|олигархтарды]] тізгіндеуге көшті, Путиннің рейтингі жоғары болып қалды және ол 2004 жылғы президенттік сайлауда 71% дауыспен жеңіске жетті. 2007 жылғы Дума сайлауында «Біртұтас Ресей» 64,3% дауыс жинады. Коммунистік партия 11,57% дауыспен екінші орынға шықты. «Біртұтас Ресейдің» ұлттық тізіміндегі жалғыз есім — Путин болған еді. === 2008–2012 === [[Сурет:Dmitry_Medvedev_21_November_2009_3.jpg|нобай|Партия басшысы Владимир Путин және [[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]], [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Медведев]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] және [[Борис Вячеславович Грызлов|Борис Грызлов]], 2009]] 2008 жылғы президенттік сайлауға «Біртұтас Ресей» Путиннің орнына [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведевті]] ұсынды. Медведев 71% дауыс жинап, айқын жеңіске жетті. [[Ресей президенті|Президент]] ретінде Медведев Путинді [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] етіп тағайындады. Сол жылдың 15 сәуірінде Путин партия жетекшісі болуға кандидатураны қабылдады, бірақ бұл оның мүше болатынын білдірмейтінін де мәлімдеді. Медведев те мүше болудан бас тартты. Осы жылдары «Біртұтас Ресейді» президенттік және парламенттік сайлауды жалған қылды деген айыптаулар шыға бастады. [[Ресей аграрлық партиясы]] Дмитрий Медведевтің президенттігін қолдап, Біртұтас Ресей партиясымен 2008 жылы бірігетінін жариялады. === 2012–қазір === [[2011 жыл|2011 жылы]] [[24 қыркүйек|24 қыркүйекте]] өткен партияның XII съезінде Медведев 2012 жылғы президенттік сайлауда премьер-министр Путиннің кандидатурасын қолдады. Медведев премьер-министр Путиннің Мемлекеттік Дума сайлауында партияны басқаруға ұсынысын қабыл алды. «Біртұтас Ресейдің» сайлауалды бағдарламасы Медведев пен Путиннің сөйлеген сөзінде жарияланды. Медведев үкімет саясатының жеті стратегиялық басымдығын айтып кетті және Путин 36 миллион ресейліктердің 30 миллиард рубль көлеміндегі қате салық қарыздарын жоюды және 10 қазаннан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын 6,5 пайызға көтеруді ұсынды. 2012 жылы 26 мамырда өткен партияның XIII съезінде Медведев «Біртұтас Ресейдің» төрағасы болып сайланды.<ref>[https://www.vesti.ru/article/1943806 Дмитрий Медведев избран председателем партии]</ref> «Біртұтас Ресей» күзгі сайлау науқаны кезінде Медведев пен Путиннің портреттерінің қолданбауы шешілді. 2013 жылдың наурыз айында [[Красноярск өлкесі|Красноярск өлкесінің]] Абанск ауданындағы «Единая Россияның» 50-ге жуық мүшесі партиядан шығатынын жариялады. Олар партия төрағасы Медведевке ашық хат (60 адам қол қойған) жолдады, онда олар өзінің саяси функциясын орындауды тоқтатқан партияның қызметін сынға алды.<ref>[https://m.lenta.ru/news/2013/03/18/out/ Полсотни красноярских единоросов вышли из партии]</ref> 2017 жылдың қаңтарында Медведев партия жетекшісі болып қайта сайланды. 2021 жылғы Дума сайлауында партия [[Мемлекеттік Дума|Мемлекеттік Думадағы]] өзінің басым көпшілігін сақтап қалды. Сайлау алдындағы сауалнамаларға жүгінсек, партияның қолдауы шамамен 30% болған. Осының нәтижесінде партияның жалған сайлау өткізуімен айыпталды. == Сын == [[Сурет:Единая_Россия_граффити_Воры.jpg|нобай|Біртұтас Ресей кеңсе белгісі, 2011. Граффитиде 'ҰРЫЛАР' деп жазылған]] Ресейдегі жемқорлыққа назар аударған [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]] партияны «аялақтар мен ұрылар партиясы» деп атайды және бұл сөз тіркесі оппозициямен жиі қолданылады. Партия тағы өзінің тұрақсыздығы, жоспарсыздығы үшін сынға ұшырады. 2011 жылы Орыс политологы Глеб Павловский партия жайлы «Біз бейберекетсіздікті көріп отырмыз, онда ешкім ештеңеге сенімді емес: сайлауға алты ай қалғанда билік партиясы өзінің бағдарламасының қандай екенін, кімнің мүддесін қорғайтынын білмейді. Тіпті инвесторлар сайлаудан кейін Ресейден не күтетінін де білмейді» деген.<ref>https://www.dp.ru/a/2011/04/08/Gleb_Pavlovskij_Putin_u</ref> Өзінің «Новая Газета» газетасына қалдырған сұхбатында [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|КПРФ]] басшысы [[Геннадий Андреевич Зюганов|Геннадий Зюганов]] «Біртұтас Ресей» съезінде дүниеде, елімізде болып жатқан оқиғаларға байыпты талдау да, жақын болашаққа арналған бағдарлама да, қызықты шешімдер де, шынайы баға да болған жоқ. Үкіметтің келесі алты жылында арналып жасалған нақты ұсыныстары да мүлдем жоқ» деп айтқан.<ref>https://novayagazeta.ru/politics/49738.html</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Ресей саяси партиялары]] 418cifaihv5vu708hcoi235ul1fkory 3062444 3062390 2022-08-20T09:22:01Z Malik Nursultan B 111493 wikitext text/x-wiki {{Партия|партия атауы=Біртұтас Ресей|шынайы атауы={{lang-ru|Единая Россия}}|аббревиатура=|басшысы=[[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путин]] (де-факто)<br>[[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведев]] (де-юре)|негіздеуші=[[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]]<br>[[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]]<br>[[Минтимер Шәрипұлы Шәймиев|Минтимер Шәймиев]]|құрылуы=[[1 желтоқсан]] [[2001 жыл]]|штаб-пәтері=129110, [[Мәскеу]], Банный жолы, 3А үйі|идеологиясы=[[Центризм]]<br>[[Консерватизм]]<br>[[Путинизм]]<br>[[Ұлтшылдық]]|мүшелер саны=2 073 772 адам (2013)|Төменгі палатадағы орындар_параметр=Аймақтық парламенттердегі депутат саны|Төменгі палатадағы орындар={{Партия/Орындар|2849|3982|#2E4EA4|#bbb}}|Жоғарғы палатадағы орындар_параметр=[[Мемлекеттік Дума]]дағы депутат саны|әнұраны=жоқ; съездерінде [[Ресей әнұраны]] ойнатылады|логотипі=ЕдРо (лог).svg|одақтастар=[[Сурет:Logotip ONF.svg|35px]] [[Бүкілресейлік халық майданы]]|жастар ұйымы=[[Сурет:Гвардия.JPG|22px]] [[Біртұтас Ресейдің Жастар Гвардиясы]]|Жоғарғы палатадағы орындар={{Партия/Орындар|188|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(3-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|306|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(4-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|315|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(5-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|238|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(6-сайланым)<br>{{Партия/Орындар|340|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(7-сайланым)<ref>https://www.interfax.ru/russia/528903</ref><br>{{Партия/Орындар|325|450|#2E4EA4|#bbb}}<br>(8-сайланым)<ref>https://ria.ru/20210921/mandaty-1751190589.html</ref>}} '''Бүкілресейлік «Біртұтас Ресей» саяси партиясы''' ({{Lang-ru|Всероссийская политическая партия «Единая Россия»}}) немесе '''Біртұтас Ресей''' ({{lang-ru|Единая Россия}}) — [[Ресей|Ресейдің]] ең ірі [[Саяси партия|саяси партиясы]]. Партия [[2001 жыл|2001 жылдың]] желтоқсанында [[Отанымыз — Бүкіл Ресей]] мен [[Бірлік (Ресей партиясы)|Бірлік]] партияларының біріккеннен кейін пайда болды. Біртұтас Ресей қазіргі [[Ресей президенті|президент]] [[Владимир Владимирович Путин|Путиннің]] барлық шешімдерін қолдайтын партия болып келеді. Қазіргі кезде ол партияның мүшесі де, басшысы да болмағанымен, ол оның де-факто лидері (басшысы) болып келеді.<ref>[https://www.rline.tv/news/2018-12-07-peskov-putin-lider-edinoy-rossii/ Песков:Путин — лидер Единой России]</ref> Партияның [[Идеология|идеологиясы]] тұрақсыз. Партия негізінен Путинді қолдайтын және идеологиялық емес сайлаушыларға жүгінеді<ref>[https://www.wilsoncenter.org/publication/russias-party-problem-united-russia-putin-and-the-fate-democracy-russia Russia's party problem:United Russia, Putin and the fate of Democracy in Russia]</ref> және саясаттанушылар Біртұтас Ресейді жиі «билік партиясы» және «универсалды партия» деп атайды. == Тарихы == === Құрылуы === «Біртұтас Ресейдің» ізашары [[1999 жыл|1999 жылғы]] желтоқсандағы Дума сайлауына үш ай қалғанда [[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]] басқаратын «Отан – Бүкіл Ресей» (ОВР) партиясының алға жылжуына қарсы тұру үшін құрылған «Бірлік» блогы болды. Партияның құрылуын Кремль қолдаған. [[Ресей президенті|Президент]] [[Борис Николаевич Ельцин|Борис Ельцин]] және [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] [[Владимир Владимирович Путин|Владимир Путиннің]] рейтингі әлі де аз болғандықтан, олар «Бірлік» партиясының көп табысқа жетуін күтпеген. Жаңа партия құзыреттілік пен прагматизмге баса назар аудара отырды. Партия көшбасшысы болып Төтенше жағдайлар министрі [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] тағайындалды. Құрылтайшылардың күткеніне қарамастан, Бірліктің 1999 жылғы сайлаудағы сайлау науқаны сәтті өтті, партия 23,3% дауыс алды, бұл ОВР-ның 13,3% дауысынан едәуір көп және [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|Коммунистік партияның]] 24,3% аздау болды. Сайлау нәтижелері [[Владимир Владимирович Путин|Путиннің]] 2000 жылғы президенттік сайлауда жеңіске жететінін де айқын көрсетті, нәтижесінде қарсыластар Лужков пен [[Евгений Максимович Примаков|Евгений Примаков]] сайлаудан шығып қалды. Ельцин сонымен қатар 1999 жылы 31 желтоқсанда президент қызметінен кетуі арқылы Путинге серпін берді. Бастапқыда «Бірлік» тек 1999 жылғы Дума сайлауымен шектелген бір тар мақсатты көздесе, сайлау нәтижелерінен кейін мемлекеттік қызметкерлер партияны тұрақты партияға айналдыруды бастады. Партия делегациясының құрамына Думаға сайланған көптеген тәуелсіз депутаттар шақырылды. Көптеген ОВР депутаттары, соның ішінде оның жетекшісі Лужков қосылды. 2001 жылдың сәуірінде ОВР және Бірлік көшбасшылары бірігу процесін бастағаны туралы бірлескен мәлімдеме жасады. 2001 жылы шілдеде «Бірлік және Отан одағы» деп аталатын біртұтас партия өзінің құрылтай съезін өткізіп, 2001 жылы желтоқсанда '''Бүкілресейлік «Бірлік пен Отан» партиясы''' болып аталуды бастады. === 2003–2008 === 13 қаңтар 2003 жылы, Біртұтас Ресейдің мүшелер саны 257,000-ға жетті. Бұл [[Ресейдің либералды-демократиялық партиясы|РЛДП]] (600,000) және [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|коммунистердің]] (500,000) партияларынан аз болды. 2003 жылы наурызда өткен партияның екінші съезінде [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] орнынан түсіп, [[Борис Вячеславович Грызлов|Борис Грызлов]] партияның жаңа жетекшісі болып сайланды. ==== 2003 Дума сайлауы ==== Путиннің президент ретіндегі алғашқы жылдарында [[Ресей экономикасы|елдің экономикасы]] айтарлықтай жақсарды, өткен онжылдықпен салыстырғанда жыл сайын өсті және Путиннің рейтингі 70%-дан әлдеқайда жоғары болды. Ресейдің экономикасын қалпына келтіруге [[мұнай]], [[Табиғи газ|газ]] және шикізат сияқты негізгі экспорттық тауарлардың жоғары бағасы көмектесті. «Біртұтас Ресей» Думада басым партия болғаннан кейін заң жобаларының өту деңгейі айтарлықтай өсті. 1996-1999 жылдары үшінші оқылымнан өткен заңнаманың тек 76%-ына Президент қол қойған болса, 1999-2003 жылдары бұл көрсеткіш 93%-ға дейін өсті. Ельцин маңызды шешімдер қабылдау үшін өзінің жарлық өкілеттіктеріне жиі сүйенсе, Путиннің осылай жасауға ешқандай қажеттілігі болмаған. «Біртұтас Ресей» өзін Путинді толығымен қолдайтын партия болып сипаттады және олар 2003 жылғы Дума сайлауында жеңіске жетіп, халықтың үштен бірінен астам дауысын алды. Сайлау барысында оппозициялық партиялар да бірнеше стратегиялық қателіктер жіберді. Мысалы, «[[Яблоко|Яблоко»]] мен «[[Оңшыл күштер одағы|Оңшыл күштер одағы»]] Путинге қарсы емес, бір-біріне қарсы жеңуге көбірек назар аударып, Путиннің сайлауда жеңіске жетуін жеңілдетті. ==== 2007 Дума сайлауы ==== [[Сурет:Election_russia_2007_002.jpg|нобай|[[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургтегі]] Біртұтас Ресей қолдаушылары, 2007]] Экономика жақсара бергенде, Путин танымал емес [[Олигархия|олигархтарды]] тізгіндеуге көшті, Путиннің рейтингі жоғары болып қалды және ол 2004 жылғы президенттік сайлауда 71% дауыспен жеңіске жетті. 2007 жылғы Дума сайлауында «Біртұтас Ресей» 64,3% дауыс жинады. Коммунистік партия 11,57% дауыспен екінші орынға шықты. «Біртұтас Ресейдің» ұлттық тізіміндегі жалғыз есім — Путин болған еді. === 2008–2012 === [[Сурет:Dmitry_Medvedev_21_November_2009_3.jpg|нобай|Партия басшысы Владимир Путин және [[Юрий Михайлович Лужков|Юрий Лужков]], [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Медведев]], [[Сергей Күжүгетұлы Шойгу|Сергей Шойгу]] және [[Борис Вячеславович Грызлов|Борис Грызлов]], 2009]] 2008 жылғы президенттік сайлауға «Біртұтас Ресей» Путиннің орнына [[Дмитрий Анатольевич Медведев|Дмитрий Медведевті]] ұсынды. Медведев 71% дауыс жинап, айқын жеңіске жетті. [[Ресей президенті|Президент]] ретінде Медведев Путинді [[Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы|премьер-министр]] етіп тағайындады. Сол жылдың 15 сәуірінде Путин партия жетекшісі болуға кандидатураны қабылдады, бірақ бұл оның мүше болатынын білдірмейтінін де мәлімдеді. Медведев те мүше болудан бас тартты. Осы жылдары «Біртұтас Ресейді» президенттік және парламенттік сайлауды жалған қылды деген айыптаулар шыға бастады. [[Ресей аграрлық партиясы]] Дмитрий Медведевтің президенттігін қолдап, Біртұтас Ресей партиясымен 2008 жылы бірігетінін жариялады. === 2012–қазір === [[2011 жыл|2011 жылы]] [[24 қыркүйек|24 қыркүйекте]] өткен партияның XII съезінде Медведев 2012 жылғы президенттік сайлауда премьер-министр Путиннің кандидатурасын қолдады. Медведев премьер-министр Путиннің Мемлекеттік Дума сайлауында партияны басқаруға ұсынысын қабыл алды. «Біртұтас Ресейдің» сайлауалды бағдарламасы Медведев пен Путиннің сөйлеген сөзінде жарияланды. Медведев үкімет саясатының жеті стратегиялық басымдығын айтып кетті және Путин 36 миллион ресейліктердің 30 миллиард рубль көлеміндегі қате салық қарыздарын жоюды және 10 қазаннан бастап бюджеттік сала қызметкерлерінің жалақысын 6,5 пайызға көтеруді ұсынды. 2012 жылы 26 мамырда өткен партияның XIII съезінде Медведев «Біртұтас Ресейдің» төрағасы болып сайланды.<ref>[https://www.vesti.ru/article/1943806 Дмитрий Медведев избран председателем партии]</ref> «Біртұтас Ресей» күзгі сайлау науқаны кезінде Медведев пен Путиннің портреттерінің қолданбауы шешілді. 2013 жылдың наурыз айында [[Красноярск өлкесі|Красноярск өлкесінің]] Абанск ауданындағы «Единая Россияның» 50-ге жуық мүшесі партиядан шығатынын жариялады. Олар партия төрағасы Медведевке ашық хат (60 адам қол қойған) жолдады, онда олар өзінің саяси функциясын орындауды тоқтатқан партияның қызметін сынға алды.<ref>[https://m.lenta.ru/news/2013/03/18/out/ Полсотни красноярских единоросов вышли из партии]</ref> 2017 жылдың қаңтарында Медведев партия жетекшісі болып қайта сайланды. 2021 жылғы Дума сайлауында партия [[Мемлекеттік Дума|Мемлекеттік Думадағы]] өзінің басым көпшілігін сақтап қалды. Сайлау алдындағы сауалнамаларға жүгінсек, партияның қолдауы шамамен 30% болған. Осының нәтижесінде партияның жалған сайлау өткізуімен айыпталды. == Сын == [[Сурет:Единая_Россия_граффити_Воры.jpg|нобай|Біртұтас Ресей кеңсе белгісі, 2011. Граффитиде 'ҰРЫЛАР' деп жазылған]] Ресейдегі жемқорлыққа назар аударған [[Алексей Анатольевич Навальный|Алексей Навальный]] партияны «аялақтар мен ұрылар партиясы» деп атайды және бұл сөз тіркесі оппозициямен жиі қолданылады. Партия тағы өзінің тұрақсыздығы, жоспарсыздығы үшін сынға ұшырады. 2011 жылы Орыс политологы Глеб Павловский партия жайлы «Біз бейберекетсіздікті көріп отырмыз, онда ешкім ештеңеге сенімді емес: сайлауға алты ай қалғанда билік партиясы өзінің бағдарламасының қандай екенін, кімнің мүддесін қорғайтынын білмейді. Тіпті инвесторлар сайлаудан кейін Ресейден не күтетінін де білмейді» деген.<ref>https://www.dp.ru/a/2011/04/08/Gleb_Pavlovskij_Putin_u</ref> Өзінің «Новая Газета» газетасына қалдырған сұхбатында [[Ресей Федерациясы Коммунистік партиясы|КПРФ]] басшысы [[Геннадий Андреевич Зюганов|Геннадий Зюганов]] «Біртұтас Ресей» съезінде дүниеде, елімізде болып жатқан оқиғаларға байыпты талдау да, жақын болашаққа арналған бағдарлама да, қызықты шешімдер де, шынайы баға да болған жоқ. Үкіметтің келесі алты жылында арналып жасалған нақты ұсыныстары да мүлдем жоқ» деп айтқан.<ref>https://novayagazeta.ru/politics/49738.html</ref> == Дереккөздер == {{Дереккөздер}} [[Санат:Ресей саяси партиялары]] qn63pa0sah2l4gklt9yoljdpnkrrjvw 0 686655 3062391 2022-08-19T17:38:11Z Malik Nursultan B 111493 Malik Nursultan B [[Единая Россия]] бетін [[Біртұтас Ресей]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Біртұтас Ресей]] hp6nwu127ejgch8fnbemwky27luczdp 3 686656 3062397 2022-08-19T21:51:59Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Marchjuly}} -- <font color="#009900">[[Қатысушы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-family:Georgia;"><i>Мұхамеджан А.А.</i></span>]]</font> [[Қатысушы талқылауы:Мұхамеджан Амангелді|<span style="font-size:90%"><font color="#0000FF">(талқылауы)</font></span>]] 03:51, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) somiqe3pxdbk7pjhvpv2pg0rtfw9vpd 3 686657 3062400 2022-08-19T22:17:13Z Vincent Vega 114038 Vincent Vega [[Қатысушы талқылауы:Sot1]] бетін [[Қатысушы талқылауы:Mkd83756]] бетіне жылжытты: Automatically moved page while renaming the user "[[Special:CentralAuth/Sot1|Sot1]]" to "[[Special:CentralAuth/Mkd83756|Mkd83756]]" wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Қатысушы талқылауы:Mkd83756]] 3ujoc7zyip2zbc7sxmgboy68qadsict 3 686658 3062412 2022-08-20T01:26:03Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Wotrsheep}} -- [[Қатысушы:GanS NIS|<span style="text-shadow:gray 4px 4px 3px;"><font face="AR Cena" color="black"><b>Fани</b></font></span>]] ([[Қатысушы талқылауы:GanS NIS|талқылауы]]) 07:26, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) f15jtrp7hu6k4c3s9fhe4lc8vfeutjn 3 686659 3062413 2022-08-20T01:46:27Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Ablai Itebie}} -- [[Қатысушы:Салиха|Салиха]] ([[Қатысушы талқылауы:Салиха|талқылауы]]) 07:46, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) 51j6mr7q8hzudv3lm4v9egwhnofe169 0 686660 3062425 2022-08-20T05:32:08Z Paris 16 112349 Paris 16 [[Galeries Lafayette]] бетін [[Galeries Lafayette Haussmann]] бетіне жылжытты wikitext text/x-wiki #АЙДАУ [[Galeries Lafayette Haussmann]] 7c505rmf672vvgey5q476mlw45bhkdn 3 686661 3062427 2022-08-20T06:28:01Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Yeleke8}} -- [[Қатысушы:Kaiyr|Kaiyr]] ([[Қатысушы талқылауы:Kaiyr|талқылауы]] 12:28, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) mpa51zrgy57gqgwq1n93urledaxv8m5 3 686662 3062429 2022-08-20T07:33:19Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Yavka656}} -- [[Қатысушы:Мықтыбек Оразтайұлы|Мықтыбек Оразтайұлы]] ([[Қатысушы талқылауы:Мықтыбек Оразтайұлы|талқылауы]]) 13:33, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) 3j7e0wnpkm1tf5a0fh8n8wu3wbjf15y 3 686663 3062440 2022-08-20T08:55:53Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Miladex7}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 14:55, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) 3nugpqnbm9ju4n5c32k8pn313ioo8ie 3 686664 3062447 2022-08-20T10:00:09Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Mmmertkara}} -- ''<span style="text-shadow:0px 0px .3em LightSkyBlue;">[[Қатысушы:Arystanbek |А<font color="#DA500B">rys</font>тan<font color="#10AD00">bek</font>]]</span>'' ([[Қатысушы талқылауы:Arystanbek|талқылауы]]) 16:00, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) 2e7mf2hcmp9biwfmfsa0n2lqn949vkz 3 686665 3062457 2022-08-20T10:27:56Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=Vadim i z}} -- [[Қатысушы:Erboldilyara|Сариев Ербол]] ([[Қатысушы талқылауы:Erboldilyara|талқылауы]] 16:27, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) jvoybfxogxrz2cxdfg8myt5qwvc4r1v 3 686666 3062468 2022-08-20T11:46:32Z New user message 61167 [[Template:Қош_келдіңіз|Қарсы алу хабарламасын]] жаңа қатысушы талқылау бетіне жазу. wikitext text/x-wiki {{Template:Қош_келдіңіз|realName=|name=CaptainFlint149}} -- [[Қатысушы:Kasymov|<span style="color:#4682B4; font-family:Hobo Std; font-size:120%">Kasymov</span>]]^{<big>[[Қатысушы талқылауы:Kasymov|<span style="color:#FF4500; font-family:Hobo Std;">Т</span>]]</big>} 17:46, 2022 ж. тамыздың 20 (+06) edzuvjiems9qho45h6skqibfo56dx3j