Википедия krcwiki https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B5%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Медиа Къуллукъ Сюзюу Къошулуучу Къошулуучуну сюзюу Википедия Википедия сюзюу Файл Файлны сюзюу MediaWiki MediaWiki-ни сюзюу Шаблон Шаблонну сюзюу Болушлукъ Болушлукъну сюзюу Категория Категорияны сюзюу TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета Болгария 0 1237 106584 106495 2022-07-24T20:34:38Z 198.50.183.69 wikitext text/x-wiki {{Кърал |Аты=Болгария Республика |Оригинал аты=Република България |Байракъ=Flag of Bulgaria.svg |Герб=Coat of arms of Bulgaria.svg |Девиз=Съединението прави силата |Девизни кёчюрмеси=Къарыу бирликдеди |Гимн=[[Болгарияны гимни|Мила Родино]] |Кърал оноуну формасы=[[Парламент республика|Парламент республика]] |Карта=Location Bulgaria EU Europe.png |Тилле=[[Болгар тил|болгар тил]] |Эркинлик=[[22 сентябрь|22 сентябрь]] [[1908|1908]] |Кимден эркинлик=[[Осман Империя|Осман Империя]]дан |Ара шахар=[[София]] |Эм уллу шахарла=[[София|София]] |Башчыланы постларыны атлары=[[Президент|Президент]]<br />[[Премьер-министр|Премьер-министр]] |Башчыла=Румен Радев<br />Бойко Борисов |Территориясыны орну=102-чи |Территория=110 910 |Суу=0,3 |Халкъыны орну=94-чю |Халкъ=7 640 240 |Джыл=2008 |Басыннганы=68,9 |БИП=92.894 млрд. |БИП джылы=2007 |БИП орну=65-чи |Адам башына БИП=12,251 |Валютасы=[[Лев|Лев]] (BGN, код 975) |Домен=[[.bg|.bg]] |Телефон коду=359 |Заман бёлюмю=+2 }} '''Болгария Республика''' ({{Lang-bg|Република България}}), '''Болгария''' ({{Lang-bg|България}}) — Къыбыла-Кюнчыгъыш [[Европа]]да, [[Балкан джарымайрымкан]]ны кюнчыгъыш кесегинде орналгъан [[Кърал|къралды]]. Къралгъа ат [[Болгарлыла|болгар]] миллетни этноними бла белирлгенди. Болгарий гражданствым — правовой кыл дене пеҥгыде еҥ Болгарий, налмаште палдырна правашт да порысышт нуно ваш-ваш.<ref>[https://emigras.ru/evropa/bolgariya/grazhdanstvo-bolgarii#timing Гражданствым налаш йӧн болгарийыште]</ref> Кюнчыгъышда [[Къара тенгиз]] бла джууулады. Чеклери барды — къыбылада [[Греция]] эм [[Тюрк]] бла, кюнбатышда [[Сербия]] эм [[Македония]] бла, шималда [[Румыния]] бла (кёбюсюне [[Дунай]] суу бла). Бютеу чеклерини узунлугъу 2 245 км, андан 1 181 км джер бла, 686 суула бла эмда 378 км тенгиз бла. Мешина джолланы узунлугъу 36 720 км, темир джолланы — 4 300 км. == Географиясы == {{Джазылмагъан бёлюм}}550 уш2 болгарийын территорийыштыже 110, изиш утларак Кылдалтше. Шем теҥыз серыште верланыше элын касвел, йӱдвел гыч чекыште Румыний, кечывалвелыште — Шамыч да Турций дене, касвелне — Сербий ден Македоний Йӱдвел гыч. Кугыт шотышто изирак гынат, пеш Болгарий тӱрлӧ ландшафт. 680 километр кужытышто эҥер болгарий шотлен возымаш годым тиде 2264 чекым чекым уштымо, а хылъэжьый — 400 километр; кечывалвел ден касвел чек рашемдаш тӱҥ шотышто курык тупрӱдӧ. == Халкъы == {{Джазылмагъан бёлюм}} == Тарихи == {{Джазылмагъан бёлюм}} == Политикасы == {{Джазылмагъан бёлюм}}Болгарий — парламент республик. Вуйлатыме кугыжаныш — президентше, вияш да вич ий жапыште иктешлыше сайлыме права ойырен налмым негызлаш. Законодательный властьын эре ыштыше органже-влакым кӱкшӧ — Калык погынын однопалатный (240 депутат), ныл ий жапыште ойырымо. Исполнительный орган — министр-влак совет гыч шоген премьер-министр министр да. Конституций судшо конституционный болгарий эскерыше орган шотлалтеш, тудын положенийжым палемденыт керт конституций да тӧртык-влак; тудо пунчалым лукмо огыл вуйым шийыныт. Кӱшыл судшо верховный суд общий юрисдикциян кассаций шотлалтеш, инстанций судын апелляционный — судышто апелляционный, икымше инстанций судын — округысо суд системе суд-влакын ӱлыл звено-влакым — судышто районысо. Рушла верховный суд йымалсе кугыжаныш акт дене каласалтеш да верысе администраций кӱкшытыштӧ улыт. Персональный состав кӱшыл суд орган-влак рашемдат совет суд, прокурор да следствий болгарийыште. == Административ бёлюннгени == {{Джазылмагъан бёлюм}} == Экономикасы == {{Джазылмагъан бёлюм}} Tags: талешке-влак рынке экономикынат сай куснен. Лапкан инфляций (2,4 %). Эл — пазар кылвер-влак икгай член-влак. Экономике кушмаш темп шотыштат кӱшыл (кыдалаш кӱкшӧ лӱм дене), да кугыжаныш парымжым лапка (кыдалаш кылвер почеш ӱлнӧ). Тунемме шотышто сай да шулдо эше, элын лӱмжӧ дене таҥастарымаште, паша вий. Тура шуҥгалтеш да вияҥдаш йӧн кӱкшытыштӧ пашадымылык кушмо темп 2019 ийыште дефицит экономике кушмаш эркышнен по состоянию на пашадарым паша вий ок чыте. Могыржо лушкыдем: сырьевой базыжым Чудо. Коррупций виян. Реформо рынке эркын кая. НИОКР изи инвестиций кугыт да инфраструктур. Эн кугу проблема (КЫЛВЕР-ВЛАК вес элыш унала член семын), чудым ыштен кертше вий-куатышт дене ий еда шукемеш, пашазын, пенсионер да чот капан, кужу эмиграций вес калык дене кыл, аза шочмо да лапка, утларак поян, кылвер-влак эл, шке утла черетыште мом ыштыкта пашаеҥ-влакын пашаштлан тӱлымаш гын, эн ӱй пашадарым кӱзыкташ, паша лектышышт да мо дисбаланс кокла пашадар кугытыш шуктынешт. Станиславскийын жапыште шуко жапым эртараш Болгарий Экономика 1990 ий. Да кризис деч вара экономикым луштарыше кугу эл сэв ончычсо социализм эл дене кыл вице озанлыкым тергыме. Адакше экономика негативно коеш болгар санкций состоянийыште, Иракыште да ваштареш Югославия пурто. Национальный валютылан дене кылым 1999 ий 5 июльышто эртараш деноминация инфляций лийын: левын 1000 ужо тоштым алмашта. Калыкын илыш кӱкшытшӧ ятырлан волен, 1989 ийыште эл кӱкшытыш шуын кертеш да 2004 ий веле. Реформо экономикыжым пеҥгыдемдымаште кондыш, инвестиций да йот элын промышленность нӧлталтше толкын эҥерйолжо. Европысо эл экономикым рынке шотышто 2002 ий гыч болгарийыште комиссий гын, реформо рынке шотышто эн сеҥымаш правительствыже эртара. 3 эл Бюджет профицит кугыт дене савырнен %, кугыжаныш парымым иземден талешке-влак дене пырля лиеш мо капан ввп-н марте болгарий 22,8 % 67,3 ВВП-Н 2006 ийыште ваштареш % вич ий ондак. Вес могырым, тӱлаш шижалтеш шӧраш баланс болгарийыште (2007). Йот капиталым процентный ставкын йӧным ыштен ӱлнӧ эҥерйолжо. Калыкше кӧргӧ чонжо дене лишке гына чумыр продукт кӱкшытыштӧ 2007 ийыште кокла гыч ик кумшо деч ппс эл, лӱмжым ынде шоген, чумыр продукт калыкын тудо жапыште чонем кӧргӧ номинальный семынак — именно 13 %. Подоходный налог ставкым шотыш налалтеш 2008 ий 1 январьыште граждан-влакын чыла категорийыштланат 10 %. Лапка лапка да тиде тӱняште эн ставкын ик эн ставкын кылверым. Докладем 2009 ийыште европысо статистике почеш аналитике агентстве «Беларуская» ик эн гыч «марзан» манын болгарий эл, тушто илыш шуын 49 % лапка деч кокла шотышто европышто. 2020 ийла декабрь пашам ыштыме кокла пашадар кугыт тёплый 1468 болгарийыште (750 евро). Индекс Кейтец (кыдалаш элыште пашадарын эн изи да кокла шот дене келшен толшо) 2019 ийыште болгарийыште (кыдалаш да эн 560 левым лев 1135) наре лиеш 49 %. 2021 лев 650 ий 1 январь гыч ышта пашалан тӱлымӧ эн изи кугытым (брутто, 331,76 евро наре) да лев 504,39 (нетто, 257,44 евро). 710 ий 1 январь гыч ышта пашалан тӱлымӧ эн изи кугытым лев 2022 (брутто, евро 362,58) да лев 550,94 (нетто, 281,35 евро). Валюта эл — болгарийысе лев. Инфляций еврозоныш ушнен эл нестабильный кӱкшытыш шынден. Евро правительствын 2010 ий лев болгар планыш вашталтышым. 2014 ийыште Болгарий, семже ден Хорватий, Польша, Венгрий да Чехий палемдыме жап деч кораҥмаш куснаш евро (болгарий "деревня" ден евро). Болгарийыште шуктымым терген шогымылан кугыжаныш шотлышо палатыже паша сектор. == Белгиле == {{белгиле}} {{Тамамланмагъан статья|Болгария}} {{Европаны къраллары}} [[Категория:Къралла]] qzdhdxl1pwxvfyxrxm7xlrv2y0ioqwb Шимал Атлантика кесаматны организациясы 0 1608 106585 106240 2022-07-24T22:32:42Z Kwamikagami 9153 wikitext text/x-wiki {| width="250" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |- | colspan="2" bgcolor=#F5F5F5 align="center" style="border: solid #C0C0C0; border-width: 0px 0px;" | <big>'''Шимал Атлантика Кесаматны Организациясы'''</big><br />''North Atlantic Treaty Organization (NATO)''<br />''Organisation du traité de l’Atlantique Nord (OTAN)'' |- | align="center" colspan="2" bgcolor="#FFFFFF" | [[Файл:NATO flag.svg|200px]]<br />[[НАТО|НАТО-ну байрагъы]] |- | colspan="2" align="left" style="background: #fff;" | [[Файл:NATO members (blue).svg|300px|НАТО-гъа кирген къралла картада]] |- |'''Къошулгъан къралла''' | 28 кърал |- |'''Штаб-фатарыны тургъаны''' | {{Flagicon|Belgium}} [[Брюссель]], [[Бельгия]] |- | '''[[Генерал секретарь|Генерал секретары]]''' | {{Байракъ|Норвегия}} [[Столтенберг, Йенс|Йенс Столтенберг]] |- | '''Ишлеген тил''' |[[Ингилиз тил]], [[Француз тил]]<br /> |- |'''Къуралыуу''' |[[4-чю апрель]], [[1949]] |- | '''Официал сайты''' | http://www.nato.int |} '''Шимал Атлантика Кесаматны Организациясы''', '''НА́ТО''', '''Шимал Атлантика Альянс''' ({{Lang-en|North Atlantic Treaty Organization}}, '''NATO'''; {{Lang-fr|Organisation du traité de l'Atlantique Nord}}, ''OTAN'') — [[Аскер-политика блок|аскер-политика блокду]]. [[1949 джыл]]ны [[4-чю апрель|4-чю апрелинде]] [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ-да]] къуралгъанды. Аллында НАТО-гъа АБШ, [[Канада]], [[Исландия]], [[Уллу Британия]], [[Франция]], [[Бельгия]], [[Нидерландла]], [[Люксембург]], [[Норвегия]], [[Дания]], [[Италия]] эм [[Португалия]] киргендиле. Бу орталыкъчы къралла бла аланы къоркъуусузлукъларыны юсюнден кенгешиу ючюн «трансатлантика форумуду»<ref>[https://flagi.site/society/kakie-strany-vhodyat-v-nato НАТО: историй, йӧндартыш, эл дене кыл]</ref>. == НАТО-гъа кирген къралла == [[Файл:NATO protests Istanbul.jpg|295px|thumb|[[Стамбул]]да НАТО-гъа къаршчы митинг (2004)]] [[Файл:Nato awacs.jpg|295px|thumb|НАТО-ну самолётлары]] {| class="wikitable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! width="120"|Кирген заманы!! width="140"|Кърал !! width="350"|Белгиле |- !colspan=3 |тамал салгъан къралла |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Belgium}} [[Бельгия]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|the United Kingdom}} [[Уллу Британия]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Denmark}} [[Дания]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Iceland}} [[Исландия]] || Исландия НАТО-ну сауутлу кючлери болмагъан джангыз къралыды, къралны бу организациягъа кириуюню баш шартларындан бири эди. Исландияда джангыз джагъа сакълауул барды. Аны тышанда, кеслери излеген исландлыладан [[Норвегия]]дагъы базалада, НАТО-ну мамырлыкъ орнатыу операцияларында къошулургъа къуллукъчула хазырланадыла. |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Italy}} [[Италия]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Canada}} [[Канада]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Luxembourg}} [[Люксембург]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|the Netherlands}} [[Нидерландла]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Norway}} [[Норвегия]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|Portugal}} [[Португалия]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|the United States}} [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ]] || |- | 4-чю апрель 1949 || {{Flagicon|France}} [[Франция]] || [[1966 джыл]]ны июлундан башлаб, Франция НАТО-ну аскер организациясындан чыгъады, алай а Шимал Атлантика кесаматха къошулгъанлай къалады. [[2009 джыл]] бютеу структуралагъа ызына къайтады. |-C марта 2009 вошла обратно.<ref>[http://www.dw-world.de/dw/article/0,,4151923,00.html "Франция официально вернулась в НАТО"]</ref> !colspan=3 |биринчи кенгериую |- | 18-чи февраль 1952|| {{Flagicon|Greece}} [[Греция]] || [[1974 джыл]]дан [[1980 джыл]]гъа дери [[Греция]] НАТО-ну аскер организациясына къошулмагъанды. Баш чуруму, башха НАТО кърал бла — [[Кипр#Урум-тюрк къаугъа|Тюрк]] бла орталары аман болгъаныды. |- | 18-чи февраль 1952|| {{Flagicon|Turkey}} [[Туркия|Тюрк]] || |- !colspan=3 |экинчи кенгериую |- | 9-чу май 1955 джыл|| {{Flagicon|Germany}} [[Германия]] || Аллында къуру [[Кюнбатыш Германия]] къошулады. [[Саар]] ГФР-ге [[1957 джыл]] къошулады, [[1990 джыл]]ны [[3-чю октябр]]ындан башлаб — бирлешген [[Германия]] |- !colspan=3 |ючюнчю кенгериую |- | 30-чу май 1982|| {{Flagicon|Spain}} [[Испания]] || |- !colspan=3 |тёртюнчю кенгериую |- | 12-чи март 1999|| {{Flagicon|Hungary}} [[Маджар]] || |- | 12-чи март 1999|| {{Flagicon|Poland}} [[Польша]] || |- | 12-чи март 1999|| {{Flagicon|the Czech Republic}} [[Чехия]] || |- !colspan=3 |бешинчи кенгериую |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Bulgaria}} [[Болгария]] || |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Latvia}} [[Латвия]] || |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Lithuania}} [[Литва]] || |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Romania}} [[Румыния]] || |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Slovakia}} [[Словакия]] || |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Slovenia}} [[Словения]] || |- | 29-чу март 1999|| {{Flagicon|Estonia}} [[Эстония]] || |- !colspan=3 |алтынчы кенгериую |- | 1-чи апрель 2009|| {{Flagicon|Albania}} [[Албания]] || |- | 1-чи апрель 2009|| {{Flagicon|Croatia}} [[Хорватия]] || |- |} == НАТО-ну нюзюрю == НАТО-ну баш нюзюрю — [[БМО|БМО-ну]] Уставыны тамалында [[Европа]] бла [[Шимал Америка]]да бютеу членлерини эркинлиги бла къоркъуусузлугъуну гарантия этиудю. Бу нюзюрге джетер ючюн НАТО кесини политика эмда аскер потенциалын керекли джерде эмда керекли бир марда бла хайырландырады. [[1999 джыл]] басмаланнга стратегия концепциягъа кёре, эм баш муратлары НАТО-ну быладыла: — Евро-атлантика регионда къоркъуусузлукъ бла мамырлыкъны сакълау; — къоркъуусузлукъну проблемаларыны юсюнден кенгешиулеге форум болуу; — НАТО-гъа кирген къралланы къайсысыныда агрессияда неда аннга къоркъуу болса джакълау; — къаугъала башланнгынчы эффектив халда тыйыу эмда кризис болгъан джерледе болушлукъ этиу; — Евро-атлантика региондагъы башха къралла бла иш бирликни, партнерлукъну айнытыу. == НАТО-ну структурасы == [[Файл:NATO-2002-Summit.jpg|right|thumb|295px|НАТО-ну къралларыны [[Саммит|саммити]] 2002]] НАТО-ну баш политика органы — НАТО-ну Кенгешиди, ол къошулгъан къралланы барысындан да келечиледен къуралады эмда кесини олтурууларын НАТО-ну Генерал секретарыны башчылыгъында бардырады. Шимал-Атлантика кенгеш кесини тюбешиулерини тыш ишлени министрлерини, кърал башчыланы эмда правительстволаны башчыларыны дараджасында бардырады. Бегимлери бютеу барысы да разы болса къабыл этиледи. Сессияланы арасында НАТО-ну Кенгешини функцияларын НАТО-ну Хамандагъы кенгеши бардырады, ары посол рангда хар къошулгъан къралны келечиси киреди. Организацияны баш аскер-политика органына, [[1966 джыл]]ны декабрындан башлаб Аскер планланыуну комитети саналады, ол джылда эки кере джыйылады, ары джакълауну министрлери киредиле. Сессияланы арасында Аскер планланыуну комитетини функцияларын Аскер планланыуну хамандагъы комитети тындырады, арыда НАТО-ну кенгешине кибик посол рангда къралладан келечиле киредиле. НАТО-ну баш аскер органы — Аскер комитетди, ол къошулгъан къралланы генерал штабларыны тамадаларындан эмда [[Исландия]]ны граждан келечисинден (аскери болмагъаны себебли) къуралады, джылда эки кереден аз джыйылмайды. Аскер комитетге эки зона бойсунадыла: [[Европа]] бла [[Атлантика океан|Атлантика]]. Европада баш аскер башчылыкъны хаманда американ генерал джюрютеди. Аннга юч бёлек бойсунады: Шимал-Европа, Ара-Европа эмда Къыбыла-Европа. Олтурууланы арасында Аскер комитетни функцияларын Хамандагъы аскер комитет тындырады. НАТО-ну баш органларына дагъыда — Ядролукъ планланыуну комитети да саналады. Бу комитет джылда эки кере джыйылыучанды, джакълау министрлени джараджасында. НАТО-ну официал тиллери — [[Ингилиз тил|ингилиз]] эмда [[Француз тил|француз]] тилледиле. НАТО-ну Кенгешини штаб-фатары [[Брюссель|Брюсселдеди]] ([[Бельгия]]). == «Мамырлыкъ ючюн партнёрлукъ» == НАТО талай европачы эмда [[Европа]]ны хоншулары болгъан къралла бла иш бирлик ючюн келишиуге къол салгъанды. Бу къралла бла иш бирликни программасына «[[Мамырлыкъ ючюн партнёрлукъ]]» аталгъанды. Программагъа бу къралла къошуладыла: [[Азербайджан]], [[Эрмен]], [[Австрия]], [[Белорусь]], [[Босния эм Герцеговина]], [[Гюрджю]], [[Ирландия]], [[Къазакъстан]], [[Къыргъызстан]], [[Шимал Македония]], [[Мальта]], [[Молдова]], [[Россия]], [[Сербия]], [[Таджикистан]], [[Тюркменистан]], [[Юзбекистан]], [[Украина]], [[Финляндия]], [[Черногория]], [[Швеция]], [[Швейцария]]. == Белгиле == {{Белгиле}} == Джибериуле == * [http://www.nato.int/ Официал сайт] {{Викигёзен|North Atlantic Treaty Organization|НАТО}} [[Категория:Халкъла арасы организацияла]] nz2lp1ddghzehsf9s9mn8rnd82h5qjo