Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 1 1092529 1077061 2022-07-20T12:50:11Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]] wikitext text/x-wiki {{bnr|Diyarbekir}} {{Agahîdank navçe | Nav = Amed | Navê_din = | Navê_fermî = Diyarbakır | Wêne = City of Diyarbakır.jpg | Wêne_sernav = Çend dîmenên ji Amedê | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] <!--- KARGÊRIYÎ --------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]] | Serbajar = Amed | Qeymeqam = Münir Karaloğlu | Navê_nîştecihan = amedî, diyarbekrî | Hejmara_nahiyan = <!--- BINEBEŞ ----------------> | Hejmara_bajarokan = 17 | Hejmara_taxan = | Hejmara_gundan = | Hejmara_mezran = | Gelhê_navçeyê = 1.756.392 <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhê_navçeyê_sal = [[2020]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd_navçe = 2.060 | Berbelavî_navçe = 413,5 | Gelhe_serbajar = 1.756.392 <!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------> | Gelhê_serbajarê_sal= [[2020]] | Rûerd_serbajar = | Bilindayî_serbajar = 670 | Koda_postayê = 21xxx | Koda_telefonê = (+90) 412 | nexşeya_cihan = Tirkiye#Bakurê Kurdistanê#Diyarbekir | koordînat = {{Koord|37|54|39|N|40|14|12|E|display=inline, title}} }} '''Amed''' ({{IPA-ku|,|a|'|m|ɛ|d|}}) an '''Diyarbekir''' (1928: دياربكر / ''Diyarbekir''; {{bi-tr|Diyarbakır}}) bajarê mezin ê [[bakurê Kurdistan]]ê ye. Amed yek ji mezintirîn bajarên Tirkiyê ye û di nav kurdan de weke [[paytext|paytextê]] [[serbajar]]ê rastî ya Kurdistanê tê binavkirin. Amed îro di qada neteweyî û navneteweyî de bi [[Sûra Amedê|sûr]] û [[zebeş]]ên xwe bi nav û deng e. == Navên bajêr == Bajar 1300 sal berî [[Îsa]] di dema aramiyan de, bi navê Amîd (Amîda) hatibû naskirin. Piştre bi dorê ''Amed'', ''Ameda Reş'', ''Diyar-ê Bekir'', ''Diyarbekir'' û wek ''Diyarbakır'' nav hatine guhertin. Li gorî nerînekê binyada navê bajêr, ''Diyarbekirê'' peyva sûryanî ya ''Deyr ul Bikr'' ango ''Dêra Bikrê'', hê jî dêreke giring e ku li nava bajarê mezin ê Amedê ye.{{çp}} == Erdnîgarî == === Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr === Bajar di nav paralelên 37° 30´ û 38° 43´bakûr û merîdyenên 40° 37´ û 41° 20´ rojhilat de ye. Li rojhilat bi [[Batman|Batmanê]] û [[Sêrt|Sêrtê]], li başûr bi [[Mêrdîn|Mêrdînê]], li başûrê rojava bi [[Riha|Rihayê]] û [[Semsûr|Semsûrê]] û li bakûr jî bi [[Elezîz]] û [[Çewlîg|Çewlîgê]] ve tê girêdan. === Taybetiyên erda bajêr === Pîvana erda herêmê 15.354 km² ye . Ji vê erdê, [[çiya]] 37,0%, [[deşt]] 30,6% û [[plato]] jî 30,4% e. Erda herêmê 95%´ê wê ji bo [[ziraet]]ê bikar tê. Tene, petêx (gindor), zebeş, titûn û pembo herî pirtir li herêmê tên çandin. === Avûhewa === Li herêmê klîmayek reşayî hikum dike. Havînan pir germ û ziha, zivistanan jî li gora bajarên din hinek hêniktir derbas dibe. {{Avûhewa | TABLO = | DIYAGRAM GERMAHÎ = rast | DIYAGRAM BARÎN = na | DIYAGRAM BARÎN BILINDÎ = 250 | ÇAVKANÎ = [http://www.dmi.gov.tr/ www.dmi.gov.tr] | Sernav = Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Amedê (1975-2010) | Cîh = Amed <!-- nîveka Bilinditirîn Germahiya mehê bi °C --> | bgRêb = 6.5 | bgReş = 9.0 | bgAda = 14.6 | bgAvr = 20.3 | bgGul = 26.6 | bgPûş = 33.7 | bgTîr = 38.4 | bgGel = 38.0 | bgRez = 33.3 | bgKew = 25.3 | bgSer = 15.9 | bgBer = 9.0 <!-- nîveka Nimztirîn Germahiya mehê bi °C --> | ngRêb = −3.0 | ngReş = −1.5 | ngAda = 2.3 | ngAvr = 6.8 | ngGul = 11.1 | ngPûş = 16.7 | ngTîr = 21.5 | ngGel = 20.7 | ngRez = 15.6 | ngKew = 9.9 | ngSer = 3.4 | ngBer = -0.7 <!-- Germahiya Nîvekî ya mehê bi °C --> | gnRêb = 1.5 | gnReş = 3.5 | gnAda = 8.6 | gnAvr = 13.8 | gnGul = 19.3 | gnPûş = 26.3 | gnTîr = 31.2 | gnGel = 20.3 | gnRez = 24.7 | gnKew = 17.2 | gnSer = 9.0 | gnBer = 3.7 <!-- Barîna Nîvekî ya mehê bi mm --> | bnRêb = 63.4 | bnReş = 68.2 | bnAda = 67.8 | bnAvr = 64.3 | bnGul = 38.7 | bnPûş = 9.3 | bnTîr = 0.9 | bnGel = 0.8 | bnRez = 6.0 | bnKew = 32.6 | bnSer = 53.2 | bnBer = 69.7 <!-- nîveka hejmara Rojên bi Tavik a hemû mehan bi st/r --> | rtRêb = 3.9 | rtReş = 4.8 | rtAda = 5.6 | rtAvr = 6.9 | rtGul = 9.7 | rtPûş = 12.2 | rtTîr = 12.5 | rtGel = 11.7 | rtRez = 9.9 | rtKew = 7.4 | rtSer = 5.4 | rtBer = 3.8 <!-- nîveka Rojên bi Baran ji bo hemû mehan bi r --> | rbRêb = 11.8 | rbReş = 11.7 | rbAda = 11.5 | rbAvr = 11.7 | rbGul = 8.9 | rbPûş = 3.2 | rbTîr = 1.3 | rbGel = 1.2 | rbRez = 2.0 | rbKew = 5.9 | rbSer = 8.4 | rbBer = 11.5 }} == Dîrok == {{GotarêBingeh|Dîroka Amedê}} [[Wêne:The City of Diyarbakir.gif|thumb|310px|Nexşeya bajarê Amedê]] Li Amedê gelek [[cîhên dîrokî yên Amedê|cîhên dîrokî]] hene. Yen herî bi nav û deng [[Bedena Amedê]] û bircên wê ne. === Kronolojî === ====Berî îsa==== * ~7250-6750 [[dema neolîtîk]] * ~5000-4000 [[dema kalkolîtik]] * ~3000 dema [[dema tunc]] * ~2000 dema [[hurrî]] û [[mîtanî|mîtaniyan]] * ~1200- 600 dema [[aram]]iya û [[urartû|urartiyan]] * 550- 331 dema [[pers]]an ====Piştî Îsa (zayîn)==== * [[226]]-[[395]] dema [[Roma|romayiyan]] * [[395]]-[[639]] Dema [[Bîzans|bîzansiyan]] * [[639]] dema [[Ereb|ereban]] * [[661]] dema [[emewî|emewiyan]] * [[750]] Dema [[Ebasî|ebasiyan]] * [[984]] dema [[Merwanî|merwaniyan]] * [[1085]] dema [[Selçûkî|selcûqiyan]] * [[1102]]-[[1232]] dema [[Ertuqî|Ertuqiyên Heskîf û Amedê]] * [[1232]] dema [[Eyubî|eyubiyan]] * 1335 dema [[Xanedana Zirkan]] * [[1507]] dema [[Sefewî|sefewiyan]] * [[1515]] dema [[Osmanî|osmaniyan]] * [[1923]] dema [[Komara Tirkiyeyê]] == Şaredarî == [[Wêne:Deriyê Çiyê Amed 2010.JPG|thumb|200px|Deriyê Çiyê, 2010.]] [[Wêne:Kolana Xazî ya Amedê.jpg|thumb|200px|Kolana Xazî ({{bi-tr|Gazi caddesi}}) li Amedê]] [[Wêne:Kolana Cotkaran a Bajarê Nû yê Amedê.jpg|thumb|200px|Kolana Ekînciyan ({{bi-tr|Ekinciler caddesi}}) li Bajarê Nû yê Amedê]] [[Wêne:Seyrangeha Parkormanê Amed 2010.JPG|thumb|200px|Seyrangeha Parkormanê ya Amedê, 2010.]] Şaredarê Amedê ji hilbijartinên [[31'ê adarê]] [[2014]]an û vir ve [[Gültan Kışanak]] e. ==Nexweşxaneyên Amedê== *[[Nexweşxaneya Dewletê ya Amedê]] *[[Nexweşxaneya Fakulteya Bijîşkiyê ya Zanîngeha Dîcleyê]] *[[Nexweşxaneya Lêkolîn û Sepanê ya Amedê]] == Çand û huner == ===Navendên çandê yên Amedê=== *[[Navenda Çand û Hunerê ya Cegerxwîn]] *[[Komeleya Çand û Hunerê ya Dîcle û Firatê]] *[[Navenda Hunerê ya Amedê]] *[[Pirtûkxaneya Bajêr a Mehmed Uzun]] *[[Rojeva Cihkî 21 a Bajarê Mezin]] *[[Salona Şanoyê ya Şaredariya Bajarê Mezin]] *[[Konservatiwara Bajêr a Aram Tîgran]] === Ol û civak === Nifûsa bajêr piranî [[misilman]] in. Wekî din [[êzîdî]] û [[xiristiyan]] jî li herêmê hene. Civaka misilmanan ji mezhebên [[şafiî]], [[henefî]] û [[elewî]] pêk tê. [[Neqşîbendî|Tarîqeta Naqşîbendî]] li herêmê ya herî xurt e. [[Turbe]]yên ku ji aliyê gel ve tên [[ziyaret]] kirin jî hene. Ya herî pir gel ziyaret dike, turbeya "Siltan Şêxmûs" e. Ji bilî wê, li Diyarbekirê turbeya "[[Siltan Silêman]]", li Pîranê turbeya "[[Pîr Xetab]]", ji alî gel ve tê ziyaret kirin. Nifûsa bajêr piranî [[kurd]] in, ji bilî kurdan, [[suryanî]], [[ereb]] û [[ermenî]] jî li herêmê wek nifûsek biçûk hene. === Xwarinên herêmê === * [[Meftune]]: goştê parçekirî di [[quşxane]] yan [[beroş]]ê de tê sorkirin. [[Bacanreşk]] (balîcan), [[sîr]] û [[fringî]] (yan jî ava fringiyan) têkel dibe. Ava [[simaq]]ê bi ser de dibe û tê kelandin. * [[Mehîr]]: [[mast]] ([[dew]]), [[hêk]] û [[xwê]] di beroşê de tê li hevxistin. Dan dikeve navê û tê kelandin. Li ser agirê heta bikele tê lihevxistin. * [[Kalek]], [[qedayîf]], [[peqlewe]], [[kutilk]]ên dagirtî, balîcanên dagirtî jî xwarinên herêmî ne ku herî pirtir tên xwarin. * [[Biraşka tîkegoştê]] * [[Biraşka şîşê]] * [[Boranîk]] * [[Boreg]] * [[Bêran]] * [[Bûmbar]] * [[Cîgerkebaba Amedê]] * [[Elînazîk]] * [[Gebola kundirê mîranî û savarê]] * [[Girara bi xêlî]] * [[Hebenîska Amedê]] * [[Hêyavka bamyeyê]] * [[Hêyavka goşt û kixseyê]] * [[Kartol û mast]] * [[Keledoşiya masiyê]] * [[Kutilka bacanreşkê]] * [[Lebzîne]] * [[Loqmeya bexdenûsê]] * [[Lêvenî]] * [[Nêrgîzyanî]] * [[Nûriye]] * [[Pirtik (şîranî)]] * [[Ponponkiya parxanê ya Amedê]] * [[Pîlakiya Amedê]] * [[Qedayîfa rêsî]] * [[Qereş]] * [[Xaşîla çortanê]] === Kincên herêmê === Piraniya mêran şalwar, îşlig (gomlek) û êleg li xwe dikin. Di nigên wan de pêlavên poztûj hene û gelek ji wan Kum, şewqe yan jî kefiya sipî didin serên xwe. Jinên Diyarbekirî (Amed) fîstan yan jî zibûn li xwe dikin. Piranîya jinên zewicî çarikan (kitan) didin serê xwe. Keçên ciwan yan serqot in (serî pas) yan jî şarpe didin serê xwe. Kesên ku çarşefa reş li xwe dikin jî hene. Îro li bajêr kêm kes kincên herêmî li xwe dikin, û piraniya gel kincên modern li xwe dike. ===Çanda xwedîkirina kevokan=== Li Amedê xwedîkirina [[kevok]]an digihe zêdeyê 500 salî. Îro li hin qehwexaneyan tê jiyandin û di navbera wan de pêşbaziyan li dar dixin. Ji kevokên Amedê re dibêjin "[[boran]]". == Ciyên tûrîstîk û gerê == Amed ji alî sirûştê feqîr e lê ji alî tarîxê ve pir dewlemend e. [[Bedena Amedê]] piştî [[Kela Çînê]] ya herî dirêj e li cîhanê. [[Mizgeft]] û [[medrese|medreseyên]] bajêr bi mîmariyek pir hostatî hatine çêkirin. Mizgefta Mezin, ya Pêxember, ya Nebî hinek ji mizgeftên bajêr in. Gel piranî havînan diçin ser [[Gola Xezarê]] ku di hundirê tixûbên [[Elezîz|Elezîzê]] de ye. Wekî din [[baxçeyên Ben-û-Senê]] jî ciyên gerê ne ji bo gel. [[Germava Çirmûgê]] jî ciyê vehêsanê ye. === Cihên dîrokî yên girîng === * [[Bedena Amedê|Bedena Bajêr]] * [[Pira Dehderî]] an [[Pira Belek]] an jî [[Pira Dîcleyê]] * [[Qesra Xazî]] * [[Baxçeyên Hewselê]] <gallery> Wêne:Baxçeyên Hewselê Amed 2010.JPG|[[Baxçeyên Hewselê]] yên Amedê. Li paşê Pira Dehderî tê dîtin. </gallery> ==== Deriyên Amedê ==== * [[Deriyê Xerpûtê]] an [[Deriyê Çiyayî]] an jî [[Deriyê Bakur]] * [[Deriyê Rihayê]] an [[Deriyê Rûm]] an jî [[Deriyê Rojava]] * [[Deriyê Mêrdînê]] an [[Deriyê Başûr]] * [[Deriyê Nû]] an [[Deriyê Rojhilat]] * [[Deriyê Serayê]] <gallery> Wêne:Deriyê Rihayê yê Amedê.jpg|Deriyê Rihayê. Wêne:Deriyê Mêrdînê yê Amedê.jpg|Deriyê Mêrdînê. [[File:Diyarbakir City walls.jpg|thumb|Bedenên Amedê]] </gallery> ==== Bircên Amedê ==== * [[Birca Bizinê]] * [[Birca Heft Birayan]] * [[Birca Evlî Bedenê]] * [[Birca Melikşah]] <gallery> </gallery> ==== Mizgeftên Amedê ==== <table width="%60"> <tr> <td width="%45" valign="top"> * [[Mizgefta Mezin]] * [[Mizgefta Nebî]] * [[Mizgefta Husrev Paşa]] * [[Mizgefta Kozlû]] (Qozlî?) * [[Mizgefta Hecî Buzruk]] (Buzruq?) * [[Mizgefta Hezretî Silêman]] * [[Mizgefta Qazî]] * [[Mizgefta Îbrahîm Beg]] * [[Mizgefta Nasûh Paşa]] * [[Mizgefta Kurşunlu]] * [[Mizgefta Xoceoxlî]] * [[Mizgefta Şêxereb]] * [[Mizgefta Îskender Paşa]] * [[Mizgefta Xanzade]] * [[Mizgefta Ragibiye]] </td> <td width="45%" valign="top"> * [[Mizgefta Hecî Hemîd]] * [[Mizgefta Şêx Mitahar]] ([[Minareya Çarling]]) * [[Mizgefta Parlî]] * [[Mizgefta Melik Ehmed]] * [[Mizgefta Şêx Yûsif]] * [[Mizgefta Sîm]] * [[Mizgefta Behram Paşa]] * [[Mizgefta Tacetin]] * [[Mizgefta Lala Qasim Beg]] an [[Mizgefta Lala Beg]] * [[Mizgefta Elî Paşa]] * [[Mizgefta Minareya bi Neynik]] * [[Mizgefta Hezretî Emer]] * [[Mizgefta Safa]] </tr> </table> <gallery> Wêne: Mizgefta Mezin a Amedê.jpg|Mizgefta Mezin a Amedê. Wêne:Mizgefta Melek Ehmed a Amedê 2010.JPG|Mizgefta Melek Ehmed. Wêne:Mizgefta Elî Pasha Amed 2010.JPG|Mizgefta Elî Paşa, 2010. Wêne:Mizgefta Unv-Dîcle.jpg|Mizgefta Zanîngeha Amedê. </gallery> ==== Medreseyên Amedê ==== * [[Xwendegeha Mesûdiyê]] * [[Xwendegeha Zîncîriye]] <gallery> </gallery> ====Hemamên dîrokî yên Amedê==== *[[Hemama Çardaklî]] *[[Hemama Deva]] *[[Hemama Melik Ehmed]] *[[Hemama Paşa]] *[[Hemama Qazî]] *[[Hemama Vahap Axa]] <gallery> Wêne:Himama Deva Amed 2009.JPG|Hemama Deva, 2009. Wêne:Himama Melik Ehmed 2010.JPG|Hemama Melik Ehmed, 2010. Wêne:Himama Pasha Amed 2008.jpg|Hemama Pasha, 2008. Wêne:Himama Vahap Amed 2009.JPG|Hemama Vahap, 2009. </gallery> ==== Dêrên Amedê ==== * [[Dêra Meyremokê]] * [[Dêra Surp Gregos]] a Ermeniyan <gallery> </gallery> ==== Xanên dîrokî yên Amedê ==== * [[Xana Delîlan]] * [[Xana Hesen Paşa]] * [[Xana Borsayê]] (Cotxan, Çîftexan), îro wêran e. <gallery> File:Diyarbakir-Hasan Pasha Inn.jpeg|Xana Hesen Paşa îro cihekî geşt û guzarî yê giring e. Wêne:Xana Borsayê Amedê 2010.JPG|Rewşa Xana Borsayê di sala 2010an de. </gallery> ==== Muzexane ==== * [[Muzeya Arkeolojiyê ya Amed|Muzeya Arkeolojiyê]] * [[Muzeya Ziya Gökalp]] * [[Muzeya Cahit Sıtkı Tarancı]] * [[Koşka Sem'an]] ([[Koşka Xazî]]) * [[Koşka Erdebîlê]] ([[Qesra ber Derê Pirê]]) ===Seyrangeh û parkên Amedê=== *[[Parkorman]] *[[Sumerpark]] *[[Kuçeya Hunerê]] <gallery> File:Ormanparka Amedê 2010.JPG|Parkorman, li [[Dîclekend]]a Amedê. File:Sumerparka Amedê 2010.JPG|Parka Sumerê (Sumerpark), li gorî amediyan peykerên parkê miştî sîmbolîzmê ne ji dîroka îro ya kurdan. File:Kuçeya Hunerê ya Amedê 2010.JPG|Kuçeya Hunerê ya Amedê bi spêde. </gallery> == Navdarên Amedê == <table width="%60"> <tr> <td width="%45" valign="top"> * [[Fehmiyê Bîlal]] * [[Ramizê Licî]] * [[Ehmedê Xasî]] * [[Îbn-ul Ezraq]] * [[Hesen Hişyar]] * [[Tarık Ziya Ekinci]] * [[Yusuf Azizoğlu]] * [[Ahmet Arif]] * [[Kendal Nezan]] * [[Rojen Barnas]] * [[Cahit Sıdkı Tarancı]] * [[Dr. Fuad (Bavê Tûjo)]] * [[Qedrî Cemîl Paşa]] * [[Ekrem Cemîl Paşa]] * [[Cemilê Seyda]] * [[Şevket Baysanoğlu]] * [[M. Emin Bozarslan]] * [[Aşık İhsani]] * [[Elî Emîrî]] * [[Amîdî]] * [[Hamid Aytaç]] * [[Roşan Lezgîn]] * [[Prof. Mahmut Gazi Yaşargil]] * [[Suzan Samancı]] * [[Malmisanij]] * [[Azad Zal]] * [[Niyazî Westa]] * [[Adnan Binyazar]] * [[Ehmed Murşîdî]] * [[Meltem Miraloğlu]] </td> <td width="45%" valign="top"> * [[Mele Çelebî]] * [[J. Îhsan Espar]] * [[Mehmûd Lewendî]] * [[Mehdî Zana]] * [[Tuncer Necmioğlu]] * [[Seîd Paşa]] * [[Suleyman Nazif]] * [[Hesenê Metê]] * [[İhsan Işık]] * [[Mıgırdiç Margosyan]] * [[Mar Yezua]] * [[Adil Tekin]] * [[Remzi İnanç]] * [[Ahmed Arif]] * [[Hikmet Çetin]] * [[İzet Altınmeşe]] * [[Celal Sesigüzel]] * [[Ayşe Şan]] * [[Huseynê Parê]] * [[Mahmut Kızıl]] * [[Hozan Şiyar|Hozan Şîyar Ferqînî]] * [[Beytocan]] * [[Bışar Çiçek]] * [[Abdussetar Hayatî Avşar]] * [[Leyla Zana]] * [[Zana Farqînî]] * [[Amed Tîgrîs]] * [[Rojîn Zarg]] * [[Songül Öden]] * [[Erkan Petekkaya]] * [[Eşref Okumuş]] </table> [[File:Diyarbakir City walls.jpg|thumb|Bedenên Amedê]] == Girêdanên derve == * [http://www.diyarbakir.com Malpera Amedê] (bi tirkî) * [http://www.diyarbakir-bld.gov.tr Şaredariya Amedê] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060512040802/http://www.diyarbakir-bld.gov.tr/ |date=2006-05-12 }} (bi tirkî) * [http://www.anzele.net Amedê] (bi tirkî) * [http://www.diyarhaber.org Xabere Amed'e] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100208231406/http://www.diyarhaber.org/ |date=2010-02-08 }} (bi tirkî) * [http://www.diyarbakirspor.org Xabere Diyarbakirspor - Amedspor] (bi tirkî) {{Panorama|Diyarbekir.jpg|1000px|Amed 2015.}} {{Koord|37|54|39|N|40|14|12|E|type:city(799447)|display=title}} {{Bajarê Amedê}} {{Bajar û gundên Diyarbekrê}} {{Bajarên Kurdistanê }} {{Bajarên Tirkiyê}} [[Kategorî:Amed| ]] [[Kategorî:Bajarên Kurdistanê]] t7okhsuma55wk04c1o8820fkfi9wtlf 0 746 1092517 1060267 2022-07-20T12:46:40Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank navçe | Nav = Midyad | Navê_din = | Navê_fermî = Midyat | Wêne = | Wêne_sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] <!--- KARGÊRIYÎ --------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Mêrdîn (parêzgeh)]] | Serbajar = Midyad | Qeymeqam = | Hejmara_nahiyan = 1 <!--- BINEBEŞ ----------------> | Hejmara_bajarokan = 7 | Hejmara_taxan = | Hejmara_gundan = 54 | Hejmara_mezran = | Gelhê_navçeyê = 113.960 <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhê_navçeyê_sal = [[2008]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd_navçe = 1.054 | Berbelavî_navçe = 108,1 | Gelhe_serbajar = 54.799 <!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------> | Gelhê_serbajarê_sal= [[2008]] | Rûerd_serbajar = | Bilindayî_serbajar = 1.000 | Koda_postayê = 47500 | Koda_telefonê = (+90) 482 | nexşeya_cihan = Tirkiye#Bakurê Kurdistanê#Mêrdîn | koordînat = {{Koord|37|25|0|N|41|22|11|E|display=inline, title}} }} [[Image:Midyat (2013) overview.JPG|thumb|300px|right| Bajarê nû û bajarê kevin (2013)]] '''Midyad''' ({{bi-tr|Midyat}}, {{bi-syc|ܡܕܝܕ}} ''Medyad''; bi suryankî Midyadê: ''Miḏyôyo'') navçekî û bajarekî biçûk ê li [[Bakûrê Kurdistanê]] ye. Navçe li herêma [[Mehelmî|Mehelmiyan]] ne . Midyad li ser [[Mêrdîn (parêzgeh)|Parezgeha Mêrdînê]] ye. Li rojavayê Midyadê bajarokê [[Hezex]]ê heye, li başûrê wê [[Nisêbîn]], li rojava [[Mehsertê|Mehsert]] û li bakûrê wê [[Kircews]] û [[Kirboran]] hene. Midyad navenda herêma [[Tor]]ê ye, ku bi taybetî di dîroka [[Xiristiyanî|Xiristiyaniyê]] de cihekî girîng digire. Ji Medyadê re ji ber zêdebûna dêrên bajêr ''Bajarê heft dêran'' jî tê gotin. == Civak == Li navenda bajêr û gundên derûdorê bi piranî [[Kurd]] dijîn, lê hejmarek biçûk [[Suryanî]] û [[Ereb]] jî dijîn. Li vî bajerî ji aliyekî ve dengê naqosên dêra, ji aliyê din ve bangên melayan di heman demê de tên bihîstin. Îro Midyad ji du beşan pêk tê. Yek jê [[Êstil]] e ku piraniya şêniyên wê [[Mehelmî]] ne, ya din jî Midyada kevn e ku piraniya şêniyên wê [[Kurd]]ên [[Sunî]] û [[Aramî]] – [[Suryanî]]<nowiki/>yên [[Xirîstiyanî]] ne. Li gundên derdora Midyadê heta beriya çend salan gelek gundên [[Kurd]]<nowiki/>ên [[Êzdî]] jî hebûn, lê niştecihên wan gundên ji ber tahde dewleta tirk û [[cahş]]<nowiki/>ên herême neçar man û di salên heşteyî û nodî de warê xwe terikandin û koçberî [[Ewropa]] kirin. Ji ber heman sedeme piraniyê rûniştvanên [[Xirîstiyanî]] jî Midyad û gundên derûdorê terikandin û wan jî koçberî [[Rojava]]<nowiki/>ya [[Tirkiyê]] - bi taybetî Stembolê - Ewropa û welatên din kirin. Îro hejmarek kem Xirîstiyanî û [[Kurd]<nowiki/>]ên - [[Êzdî]] li Midyadê û gundên derdorê wê mane. Li gor serjimartinên şêniyan di sala [[1997]]a de 61.378 kes li Midyad<nowiki/>ê dijiyan. == Dîroka Bajêr == Belgenameyên nivîskî yên pêşî derbarê Midyadê de digihêjin sedsala 13an B.Z. ev der herêmek e ku divê ji bo keyayên [[Asûr]]ê were talankirin. Aşûrnasîpalê Duyem bi gewzî di 879an de dibêje wî ev herêm xistiye bin desthilatdariya xwe. Midyad di serdema [[Hz. Omer]] de dikeve bin darazê [[Îslam]]ê de (640). == Ajalên herêma Midyadê == Li Midyadê wekî hemî deverên Kurdistan ê, xwedî hinek taybetmendiyên ajalên cude ne. Li herêmê Ajalên kedî û yên berî bi du beşa ne # yên Kedî; Mê=Mîh/Mêşin, Bizin, Çêlek, Qantir, Mirîşk, Şamî, Mehîn, Kevok, Qaz, # Yen Kedî; Nêr= Beran, Nêrî, Ga, Qantir, Dîk, Elok, Hesp, Kevok, Ordek, == Jiyana Civaknasî == == Wargehên Midyadê == == Pîşeyên Midyadê == Li Midyadê cûrbecûr kar û pîşeyên herêmê yên bi nav û deng hene: # Zîvkerî # Cumik # Kevirbirîn # Kurtankerî # Hekîmtî # Hosteyî ya kevira # Hedadî # Terzîti === Gundên Xirbe === [[Xirbê Ilto]], [[Dêrhadet]], [[Kûndelê]], [[Xerabê Fêro]], [[Qêsra Jêrî]], [[Qêsra Jorî]], [[Qûzre]], [[Xirbê Koçek]], [[Xirbê Diza]], [[Bamered]], [[Mamûsiva]] û [[Qiryasa]]. {{Koord|37|25|00|N|41|22|11|E|type:city|display=title}} {{Bajar û gundên Midyadê}} {{bajar_kurd}} [[Kategorî:Midyad|*]] [[Kategorî:Tor]] 2qhszhnnvd0dyzvjjtogf37wieyunnm 0 1062 1092518 1059036 2022-07-20T12:46:44Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{bnr|Mêrdîn}} {{Agahîdank navçe | Nav = Mêrdîn | Navê_din = | Navê_fermî = Mardin | Wêne = Mardin P1040528 20080424181756.JPG | Wêne_sernav = Bajarê Mêrdînê | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] <!--- KARGÊRIYÎ --------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Mêrdîn (parêzgeh)]] | Serbajar = Mêrdîn | Navê_nîştecihên = mêrdînî (yj.) / mêrdîniyan (pj.) | Qeymeqam = | Hejmara_nahiyan = 2 <!--- BINEBEŞ ----------------> | Hejmara_bajarokan = 4 | Hejmara_taxan = | Hejmara_gundan = 61 | Hejmara_mezran = | Gelhê_navçeyê = 156.660<ref>{{cite web |url= http://www.nufusu.com/il/mardin-nufusu|title=Mardin Nüfusu 2015 |website=''Nufusu.com'' |accessdate=22 hezîran 2016}}</ref> <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhê_navçeyê_sal = [[2015]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd_navçe = 969 | Berbelavî_navçe = 134,2 | Gelhe_serbajar = 156.660<!--- BAJARÊ NAVENDÎ ---------> | Gelhê_serbajarê_sal= [[2015]] | Rûerd_serbajar = | Bilindayî_serbajar = 950-1120 | Koda_postayê = 47xxx | Koda_telefonê = (+90) 482 | nexşeya_cihan = Tirkiye#Bakurê Kurdistanê#Mêrdîn | koordînat = {{Koord|37|18|45|N|40|44|06|E|display=inline, title}} | Nexşe = Mardin location districts ku.png | Nexşe_sernav = }} '''Mêrdîn''' ({{bi-tr|Mardin}}) bajarekî [[Bakurê Kurdistanê]] ku îro dikeve [[Komara Tirkiyeyê]]. Bajarê Mêrdînê ji başûrê xwe ve bi Rojavayê Kurdistanê, ji rojhilatê xwe ve bi [[Sêrt]] û [[Şirnex]]ê, ji bakurê xwe ve bi [[Amed]]ê û ji rojavayê xwe ve jî bi [[Riha]]yê hatiye pêçan. Hejmara niştecihên wê 796.591 kese. Qezayê bi ser ve ev in: [[Qoser]], [[Artuklu]], [[Nisêbîn]], [[Midyad]], [[Mehsert]], [[Dêrika Çiyayê Mazî]], [[Şemrex]], [[Kerboran]], [[Stewr]] û [[Rişmil]]. == Nav == Di dema persan de navê bajêr "Marde" bû. Di dema Bîzansiyan de jî "Mardîa" bû. Ereban jî navê herêmê kiriye "Mardîn" . [[Suryanî]]iyan (aramîyan) ji bajêr re gotiye "Marde" (kela). Nav bi kurdî Mêrdîn e. == Dîrok == Mêrdînê, ''Mardon'', ''Mirde'' an ku ''Marde'' yek ji navdartirîn û kevintirîn bajarê [[Mezopotamya]]yê ye. Bajar li ser çiyakî ava bûye. Keleha wê ya kevn, hemû rêyên bajêr bi xwe ve girê dide. "Mîrê Kelahan" hatiye gotin ji [[Keleha Mêrdînê]] re. Di dîrokê de gelek qralan xwestiye wê têxe destê xwe, lê Keleha Mêrdînê rê nedaye wan. Bajar li başûrê kelehê ava bûye. Xanî li du yên din, bi hevûdu ve hatine girêdan. Kevirên wan yê [[sipî]] û [[zer]] ji bo avakirinê hatine peyde kirin. Bajar, bi ava xwe ya hênik û xwezaya xwe ya balkêş bi navdar e. Bakurê wê cihê bexçe û bostana ye. Di dîrokê de ji bo bidestxistina bajêr şerên giran çêbûne. Berî çêbûna Mesîh, aramiyan û [[faris]]an şerên giran kirine. Demekê Romê li vir mane. Bi hatina îslamiyetê, di dema Omerê kurê Xettap de, hatine bi ser bajêr ve, bajar kontrol kirine. Kurdan di dema Merwaniyan de bajar bi baştirîn şêwe îdare kiriye. Piştre Artukî li vir bi cî bûne. Bajar, bi aqilmendiya Idrîsê Bedlîsî, di dema Selîmxanê kurê Sultan Beyazit de ketiye kontrola Osmanliyan. === Kronolojiya bajêr === '''Berî Zayînê:''' *2000 - 1243, dema [[Hurî|Huriyan]] û [[Mîtani]]yan *1243 - 612, dema [[Suryanî]]iyan (aramîyan) *608 - 550, dema [[Imparatoriya Med|Medan]] *550 - 312, dema [[Pers]]an *331 - 312, dema [[Mekodonî]]yan '''Piştî Zayînê:''' *197 - 395, dema [[Roma]]yiyan *395 - 640, dema [[Bîzans]]iyan *640, dema [[Ereb]]an *990, dema [[Xanedana Merwaniyan|Merwaniyan]] *1202, dema [[Eyûbi]]yan *1515, dema [[Osmanî|Osmaniyan]] *1847, serhildana [[Bedirxan]]an == Erdnîgarî == [[Wêne:P1040528 Mardin pano.JPG|thumb|center|800px|Mêrdîn]] === Cihê erdnîgarî û sînorên bajêr === Bajar di nav parelelên 36° 54´ û 37° 47´ bakûr û merîdyenên 39° 55´ û 42° 41´ rojhilat de ye. Sînorên bajêr li bakûr bi [[Amed]]ê û [[Êlih]]ê ve, li rojava bi [[Riha]]yê ve, li başûr bi [[Qamişlo]]yê û [[Amûdê]] ve û li rojhilat jî bi [[Culemêrg]] û [[Şirnex]]ê ve tê girêdan. === Taybetiyên erda bajêr === Erda herêmê % 52,6 ji çiyan, % 24,6 ji deştan û % 22,8 jî ji platoyan pêk tê. Erda wê 177.200 metre kare ye. Li herêmê [[genim]], [[ceh]], [[nîsk]], [[nok]], [[pembo]], [[garis]] û [[tirî]] tên çandin === Avhewa === Li başûrê herêmê avhewayeke çolî heye, ji lew re jî havînan pir germ û zuha, zivistanan jî sar û li hinek deveran jî hênik derbas dibe. Dîmenek ji Midyadê. {{Avûhewa | TABLO = | DIYAGRAM GERMAHÎ = | DIYAGRAM BARÎN = | DIYAGRAM BARÎN BILINDÎ = 200 | ÇAVKANÎ = [http://www.dmi.gov.tr/ www.dmi.gov.tr] | Sernav = Germahî û barîna nîvekî ya mehane ji bo Mêrdînê (1975-2010) | Cîh = Mêrdîn <!-- nîveka Bilinditirîn Germahiya mehê bi °C --> | bgRêb = 19.4 | bgReş = 18.4 | bgAda = 27.5 | bgAvr = 33.6 | bgGul = 35.4 | bgPûş = 40.0 | bgTîr = 42.5 | bgGel = 42 | bgRez = 38.8 | bgKew = 35.6 | bgSer = 26.1 | bgBer = 24.1 <!-- nîveka Nimztirîn Germahiya mehê bi °C --> | ngRêb = 5.7 | ngReş = 7.2 | ngAda = 11.6 | ngAvr = 17.4 | ngGul = 23.8 | ngPûş = 30.4 | ngTîr = 34.9 | ngGel = 34.6 | ngRez = 29.9 | ngKew = 22.7 | ngSer = 14.2 | ngBer = 8.0 <!-- Germahiya Nîvekî ya mehê bi °C --> | gnRêb = 3.1 | gnReş = 4.1 | gnAda = 8.2 | gnAvr = 13.7 | gnGul = 19.7 | gnPûş = 25.8 | gnTîr = 30.0 | gnGel = 29.6 | gnRez = 25.2 | gnKew = 18.5 | gnSer = 10.7 | gnBer = 5.2 <!-- Barîna Nîvekî ya mehê bi mm --> | bnRêb = 100.6 | bnReş = 110.7 | bnAda = 96.1 | bnAvr = 80.5 | bnGul = 38.4 | bnPûş = 8.3 | bnTîr = 3.3 | bnGel = 1.2 | bnRez = 4.1 | bnKew = 33.3 | bnSer = 69.8 | bnBer = 104.2 <!-- nîveka hejmara Rojên bi Tavik a hemû mehan bi st/r --> | rtRêb = 4.5 | rtReş = 5.0 | rtAda = 6.0 | rtAvr = 7.3 | rtGul = 10.0 | rtPûş = 12.5 | rtTîr = 12.7 | rtGel = 11.8 | rtRez = 10.4 | rtKew = 7.7 | rtSer = 5.9 | rtBer = 4.5 <!-- nîveka Rojên bi Baran ji bo hemû mehan bi r --> | rbRêb = 10.7 | rbReş = 10.6 | rbAda = 10.8 | rbAvr = 10.2 | rbGul = 7.1 | rbPûş = 2.6 | rbTîr = 1.6 | rbGel = 1.3 | rbRez = 1.6 | rbKew = 5.4 | rbSer = 7.5 | rbBer = 10.2 }} === Çiyayên herêmê === Çiyayê bilind yê herêmê [[Cûdî]] ye (2.114 m). [[Alam]] (1.041 m), [[Ziyaret]] (1.160 m) û [[Dibek]](1.231 m), [[Tûrcel]] û [[Pozê Bîra]]. === Deşt, zozan û gelî === Deştên [[Tilermen]] [[Qoser]], [[Merdîn]] û [[Nisêbîn|Nisêbînê]]. Her sê deşt bi hevre girêdayî û di geliya çemê Xabûrê de ne. Dirêjbûna deştan 35 km û firehbûna wan jî 20 km ye. === Çem û Gol === Çemê herî mezin ku di nav sînorên bajêr de diherike Çemê [[Dîcle]] ye. [[Buxur]], [[Zergan]],[[Ava Spî]], [[Reşan]], [[Çaçan]] û [[Gumuş]] jî çemên din yên herêmê ne. Gol li herêmê tune ne. Tenê li ser çemê [[Buxur|Buxurê]] ji ber bendava [[Buxur]]ê golek sûnî çêbûye. == Babetên heywanan == Herêm ji alî heywanan ve ne dewlemend e, [[rovî]], [[kîvroşk]] û [[balinde]]yên [[kovî]] kewokê teqle ê Mêrdîn di cîhanêde deng dane.Jî sedî pêncî mirovê Mêrdîn Kewoka xwedi dike.Kewêgozel u kevêsusik cihekî girîng digrin di zinarê Mêrdînde.Her cureyê şahlil û bilbila li ser kelaya Mêrdin hene.Di sala 1998 de keftarik ji alyê neçîrwanên Merdinde hate dîtin û kuştin.Li Dêrka cayêmazî cureyekê teyrêbaz heye ku li cîhanêde tenê li cîyayê Dêrikê turcelê pêde dibi. == Gelhe û Navçeyên Bajêr == * [[Mêrdîn]] (navend) (bi tirkî, Mardin), 172.912 * [[Kerboran]] (Dargeçit), 27.722 * [[Dêrika Çiyayê Mazî]] (Derik), 62.175 * [[Qoser]] (Kızıltepe), 237.694 * [[Şemrex]] (Mazıdag), 33.930 * [[Midyad]] (Midyat), 105.952 * [[Nisêbîn]] (Nusaybin), 113.594 * [[Mehsert]], (Ömerli) 14.485 * [[Stewr]] (Savur), 28.127 * [[Rişmil]] (Yeşilli), 16.652 * [[Artuklu]], 156.660 Tevahî hejmare herêmê (tevî gundan)796.591. == Aborî == [[Wêne:Mêrdîn 2010.JPG|thumb|290px|Dîmenek ji Kolana Yekê ya Mêrdînê, 2010]] === Binerd === Li herêmê [[fosfat]], [[çîmento]] û [[malzem]]ên ji bo tûxla û kiremîdan ji bin erdê dertên. === Cihên turîstîk, dîrokî û gerê === Bajar ji ali [[xweza]]yê ve ne pir dewlemend e. Tenê şelala çaxçax ji alî gel ve wek ciyêk seyranê tê bikaranîn. Kela Mêrdînê, mizgeftên bajêr, dêr û [[dêr]]ên herêmê jî ji alî gel û turîstan ve tên serîlêdan kirin. [[Germav]]ên [[Kerboran|Kerboranê]], germav (gurmî av) carna 40° germ dibe û ji bo nexweşiyên çerm û [[romatizma]] yê baş e. * Gundê [[Dara, Nisêbîn|Dara]] == Çand û huner == === Ol û civak === [[Wêne:Mardin P1030698 20080424051512.JPG|thumb|290px|Mêrdîn, ber bi êvarê]] Mêrdîn ji alî [[ol]] û civakê ve bajarekî mozaîk e. Piraniya gelheyê ji [[misilman]]an pêk tê, lê li herêmê [[xiristiyan]] û [[êzidî]] jî hene. Misilman ji mezhebên henêfî û şafiyan pêk tê. Civaka herêmê jî ji [[kurd]]an, [[ereb]]an, [[suryanî|suryaniyan]] û [[ermenî|ermeniyan]] pêk tê. Bajarê Mêrdîn bi pirçandîbûna xwe tê nasîn. Li wir ereb, kurd, suryanî û ermenî hene. [[Dêra Zehferanê]] di sedsala 11. pêve navendî ji petrikên suryaniyan re kiriye. Ji bilî wê, dêrek din bi navê [[Şehîde Şimûnî]] heye. Li başurê bajêr dêra [[Mar Mîxayêl]] Nasik, û ya Mar Bitris hatine avakirin. Li taxa Şemsiye, dêra Meryema ji Erdemê, pir bedew hatiye lêkirin. Dêrên din ev in: [[Mar Banham]], [[Mar Tuma]], [[Meryem]], [[Mar Afram]], [[Mar Osyo]], [[Şehit Hurmiz]]... Bajarê ziman û ol û çandên cewaz Mêrdînê, ji bo ku cihê xwe di [[programa Unescoyê ya Mîrasa Cîhanê]] de bigire, serî li [[Unesco]]yê hatibû dayîn. Unescoyê, piştî lêkolînên xwe serîlêdan pejirand. Mêrdînê wek berendam kete rêza cihên parastinê. Piştî ku berendamtî hate pejirandin, belediya bajêr ji bo rêlêgirtina avahiyên bê plan programek ji xwe re çêkir. === Xwarinên herêmê === Li herêmê [[savar]] û xwarinên ji savarê bêhtir tên xwarin, wekî savara bi [[darçîn]] û [[bacanreşk]]ê. [[Selete]]ya [[hinar]]an, [[şorbe]]ya [[mast]], [[ecîn]] û [[kutilk]]ên dagirtî ([[basmavat]], li herêmê ji yên di nav rûn û hêkan de sorkirî re dibêjin "[[irok]]"). [[Rişte]] û kibe ([[hûr û rodî]]iyên dagirtî) jî ji alî gel ve tê xwarin. Wekî din [[mirîşk]]a bi [[gijnîj]]ê birajtî, [[sembîsek]] ([[lehmacun]]ê sergirtî), [[beloh]] (xwarineke weke [[qisir]]ê ye), [[serûpê]] û [[hûrê hîşandî]] jî di nav xwarinên deverê de ne. Li ber xwarinan, [[dew]] tê vexwarin. Li herêmê qehweya tal ([[mirra]]) jî xwedî cihekî taybet e. *[[Arxavk]] *[[Biraşka goştê kişandî ya Mêrdînê]] *[[Boranîka siyaleyê]] *[[Darûziyafe]] *[[Deverûn]] *[[Ecîn]] *[[Keledoşiya masiyê]] *[[Kilora şilavkî]] *[[Kuftetirş]] *[[Kutilka bacanreşkê]] *[[Kutilka dîlanê]] *[[Meftuneya bacanê]] *[[Muhamere]] *[[Mêlak bi savarê]] *[[Parxana Mêrdînê]] *[[Qeyxaneya Mêrdînê]] *[[Sembîsek]] *[[Sênîkufte]] === Kincên heremê === Keçên ciwan kefiyên rengîn, yên pîr jî yê spî didin serê xwe. Li hinek deveran wekî li [[Dêrik]]ê jin kitanên dirêj didin serê xwe. Fîstan herî pir li herêmê tê li xwe kirin. Goreyên ji hirî û lastîkên reş di lingan de hene. Xemilandineke taybetî jî li herêmê "deq" e. Jin deqên şîn li ser rû yan jî destê xwe dikin. Şalwar û entariyên spî û dirêj cilên zilaman yên herêmî ne. Îşlik û êlegên bê yaxe di ser şalwar de tê li xwe kirin. Di serê zilaman de "egal" an jî "çefî" heye. Şewqe jî carinan tê bikaranîn. Qondere di lingan de heye. == Navdarên Bajêr == {| class="wikitable" style="font-size: 95%;" |- style="text-align:center;" ! Hêjmar ! Mirov<ref>http://m.medeniyetlerbesigimardin.tr.gg/Mardinli--Ue-nl.ue.ler.htm</ref> ! Pîşe |- | 1 ||[[Adnan Koç]]||[[Hunermend]] |- | 2 ||[[Ahmet Türk]]||[[Siyasetmedar]] |- | 3 ||[[Altan Tan]]||[[Siyasetmedar]] |- | 4 ||[[Aziz Sancar]]|| Xwedî Xelata Nobelê |- | 5 ||[[Berdan Mardini]]||[[Hunermend]] |- | 6 ||[[Brader]]||[[Hunermend]] |- | 7 ||[[Cegerxwîn]]||[[Nivîskar]] |- | 8 ||[[Ciwan Haco]]||[[Hunermend]] |- | 9 ||[[Çağlar Sayın]]||[[Lîstikvan]] |- | 10 ||[[Emel Sayın]]|| [[Hunermend]] |- | 11 ||[[Febyo Taşel]]||[[Hunermend]] |- | 12 ||[[Feiruz]]||[[Hunermend]] |- | 13 ||[[Furkan Kızılay]]||[[Lîstikvan]] |- | 14 ||[[Halit Bilgiç]]||[[Hunermend]] |- | 15 ||[[Mithat Sancar]]||[[Siyasetmedar]] |- | 16 ||[[Melih Selçuk]]||[[Lîstikvan]] |- | 17 ||[[Meltem Miraloğlu]]||[[Lîstikvan]] |- | 18 ||[[Murat Yıldırım]]||[[Lîstikvan]] |- | 19 ||[[Musa Anter]]||[[Siyasetmedar]] |- | 20 ||[[Orhan Miroğlu]]||[[Siyasetmedar]] |- | 21 ||[[Osman Xunav]]||[[Lîstikvan]] |- | 22 ||[[Rojîn]]||[[Hunermend]] |- | 23 ||[[Serap Koç]]||Modavan |- | 24 ||[[Sermiyan Midyat]]||[[Hunermend]] |- | 25 ||[[Sinan Dağ]]||[[Lîstikvan]] |- | 26 ||[[Sultan Kösen]]||Mirovê herî dirêj li Dinê |- | 27 ||[[Şêx Mûsê Ezûlî]]||[[Alim]] |- | 28 ||[[Yekbûn]]||[[Hunermend]] |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Bîblîografî == * Jean-Baptiste TAVERNIER (1692), ''Les six voyages'', I:187 * Carsten NIEBUHR (1778), ''Reisebeschreibung'', Copenhagen, II:391-8 * Pietro della VALLE (1843), ''Viaggi'', Brighton, I:515 * Albert SOCIN (1904), ''Der Arabische Dialekt von Mōsul und Märdīn'', Leipzig. * Hugo MAKAS (1926), ''Kurdische Texte im Kurmanji-Dialekte aus der Gegend von Mardin''. Petersburg-Leningrad. * Hasan SHUMAYSANI (1987), ''Madinat Mardin min al-fath al-'arabi ila sanat 1515''. Bayrūt: 'Ālam al-kutub. * Otto JASTROW (1969), ''Arabische Textproben aus Mardin und Asex'', in "Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft" (ZDMG) 119 : 29-59. * Hans-Jürgen SASSE (1971), ''Linguistische Analyse des Arabischen Dialekts der Mhallamīye in der Provinz Mardin (Südossttürkei)'', Berlin. * V. MINORSKY (1991), ''Mārdīn'', in "The Encyclopaedia of Islam". Leiden: E. J. Brill. * Otto JASTROW (1992), ''Lehrbuch der Turoyo-Sprache'' in "Semitica Viva – Series Didactica", Wiesbaden : Otto Harrassowitz. * Ayliffe, Rosie, ''et al''. (2000) ''The Rough Guide to Turkey''. London: Rough Guides. * Michaela WITTICH (2001), ''Der arabische Dialekt von Azex'', Wiesbaden: Harrassowitz. * [[George Grigore|George GRIGORE]]. ''L'arabe parlé à Mardin. Monographie d'un parler arabe périphérique''. Bucharest: Editura Universitatii din Bucuresti, ISBN (13) 978-973-737-249-9 == Girêdanên derve == * [http://unibuc.academia.edu/GeorgeGrigore/Monographs Zaravê erebî yê ku li Mêrdînê tête axaftin] * [http://www.peyamaazadi.com/modules.php?name=News&file=article&sid=2049 Peyamaazadî] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071009150040/http://www.peyamaazadi.com/modules.php?name=News&file=article&sid=2049 |date=2007-10-09 }} {{Koord|37|18|45|Bk|40|44|06|Rh|type:city(82449)|display=title}} {{Bajar û gundên Mêrdînê}} {{Bajar_kurd}} {{Bajarên Tirkiyê}} [[Kategorî:Mêrdîn (navend)| ]] [[Kategorî:Tor]] 2jn40u8ogj0f2f5ujwa2qnfqpgo05u4 0 1446 1092602 1085862 2022-07-21T01:02:30Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{bêçavkanî}} {{Infobox Dewleta dîrokî | nav kurdî = Dûgela Eyûbiyan | nav = | nav ziman = | sal destpêk = 1171 | sal dawî = 1341 | sal destpêk 2 = | sal dawî 2 = | sal destpêk 3 = | sal dawî 3 = | al = Flag of Ayyubid Dynasty.svg | al lînk = Ala Eyûbiyan | nîşan = Saladin's Standard.svg | nîşan lînk = | nîşanfirehî = | dirûşm = | sirûd = | nexşe = AyyubidGreatest.png | binnexşe = | hikûmet = | paytext = {{ublist|[[Qahîre]] (1171-1254)|[[Şam]] (1254-1341)}} | sernav paytext = | ziman = {{hlist|[[Kurdî]]|[[erebî]]}} | ol = [[Îslam]] | tbh = | tbh kes = | dirav = [[Dînar]] | dem = | nîşana înternetê = | koda telefonê = | agahîgelemp1 = | agahîgelemp1 sernav = | agahîgelemp2 = | agahîgelemp2 sernav = | agahîgelemp3 = | agahîgelemp3 sernav = | agahîgelemp4 = | agahîgelemp4 sernav = | agahîgelemp5 = | agahîgelemp5 sernav = | gelhe sal = 12emîn sedsal | gelhe = 7.200.000 | berbelavî = | gelhe2 sal = | gelhe2 = | berbelavî2 = | gelhe3 sal = | gelhe3 = | berbelavî3 = | rûerd sal = 1190 <ref>{{cite journal|last1=Turchin|first1=Peter|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|title=East-West Orientation of Historical Empires|journal=Journal of world-systems research|date=December 2006|volume=12|issue=2|pages=219–229|url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|accessdate=9 January 2012|archive-date=22 February 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf|url-status = dead}}</ref> | rûerd = 3.750.000 | rûerd2 sal = | rûerd2 = | bûyer1 = | bûyer1 sal = | bûyer2 = | bûyer2 sal = | bûyer3 = | bûyer3 sal = | bûyer4 = | bûyer4 sal = | bûyer5 = | sernav serokA = | serokA1 sal = | serokA1 = | serokA2 sal = | serokA2 = | sernav serokE = [[Siltan]] ([[keyakser]]) | serokE1 sal = 1174–1193 | serokE1 = [[Selahedînê Eyûbî]] | serokE2 sal = 1193–1198 | serokE2 = [[Ezîz Osman]] | serokE3 sal = 1198–1200 | serokE3 = Mansur | serokE4 sal = 1200–1218 | serokE4 = Adil I. | serokE5 sal = 1218–1238 | serokE5 = Kamîl | serokE6 sal = 1238–1240 | serokE6 = Adil II. | serokE7 sal = 1240–1249 | serokE7 = Salehê Eyûbî | serokE8 sal = 1250–1254 | serokE8 = Eşref Musa | cure_perleman1 = | perleman1 = | cure_perleman2 = | perleman2 = | cure_perleman3 = | perleman3 = | berê1 = [[Fatimî|Dûgela Fatîmiyan]] | berê1_rûpel = Dûgela Fatîmiyan | berê1 al = Rectangular green flag.svg | berê2 = [[Zengiyan]] | berê2_rûpel = Zengiyan | berê2 al = Zengid dynasty, 1127 - 1183.PNG | berê3 = Keyanîya Orşelîm | berê3_rûpel = Keyanîya Orşelîm | berê3 al = Vexillum Regni Hierosolymae.svg | berê4 = | berê4 al = | berê5 = | paşê1 = [[Dewleta Memlûkan]] | paşê1_rûpel = Dûgela Memalîkan | paşê1 al = Mameluke Flag.svg | paşê2 = [[Xanedana Rasuliyan]] | paşê2_rûpel = Dûgela Rasuliyan | paşê2 al = Rasulid_1264.jpg | paşê3 = | paşê3_rûpel = | paşê3 al = | nîşe = }} {{Kurd}}{{Wergerîne|ar|ziman2=en|bijartî=1|ziman3=ja}} Malbata '''Eyûbiyan''' li hawîrdorî [[Îran]]ê (rojava û bakûrê Îrana îro) mabûn. Malbata Selahaddîn Eyûbî, malbateke [[kurd]] e ji êla Rewadiyan e. Ji vê êlê [[Şadî]] bi herdû kurên xwe re Esededîn [[Şêrko]] û [[Necmedîn Eyûb]] ji gundê [[Ecdankan]]ê çûne [[Bexda]]yê û ji wir jî piştre çûn li Tikrîtê bicihbûn. Şadî li [[Tikrît]]ê mir û herdû kurên wî çûn ketine xizmeta [[Mucehededînê Gîtanî]] de. Gîtanî dît, ku Eyûb jîr û zane ye, rabû wî xist destkarê Tekrîtê. [[Selahedînê Eyûbî|Selahaddîn Eyûbî]] di [[1136]] an de li Tekrîtê hate dinyayê. Bav û apê Selahedîn çûne cem [[Îmadedîn Zengî]] xwediyê [[Mûsil]]ê. Wî gelekî guh da wan û Eyûb kire waliyê [[Belbek]]ê. ==Dîrok== Piştî mirina Îmadedîn Eyûb bi maltaba xwe ve çû [[Şam]]ê û xwe gehande Nûredîn kurê Îmadedînê Zengî xwediyê [[Heleb]]ê. Nûredînê Zengî [[Hims]] û Rehba dane Eyûb û ew kire mîrekî mazin, Şêrko jî rêkire Misrê, da şerê melek Mensûr bike, yê destdirêjî şawîrê kiribû. Şêrko biraziyê xwe Selahedîn jî bixwe re bir. Şêrko ji ber mêranî û rastiya xwe bûbû destê siltan Nûredîn, yê rastê. Şêrko piştî demekê vegera welatê Şamê, ji hingî ve êdî rola Selahedinî siyasî destpê kir û berz bû. Ji ber ko [[Freng]]an çavên xwe berdane Misre, Şêrko dîse vegerayê û Selahedîn jî rêkire bajarê Skenderiyê. Şêrko wezîrê Misrê bû û dest li ser danî. Ta mirina wî sala 1168 her Şêrko karûbarê Misrê gerand. Piştre li wir Selahedîn bû wezîrê pêşî, lê ji ber rastî û dadeweriya xwe êdî ew bûbû şahê dilê misriyan. Selahedîn Freng di şerê li Dimyatê de şkand. Bavê wî jî hate Misrê, gehayê. Piştî mirina xelîfê fatimî Adid (''al-'Adid'') êdî Selahedîn bû serdestê Misrê yê bêhempa. Û piştî ko Nûredînê Zengî mir êdî Selahedîn xwe kire siltanê Misrê. Bi vê hikmê malbata Eyûbiyan sazkir. Bi şer Yemen, Sûdan û Felestîn vekirin û sala 1174 dest danî ser Şam, Mûsil û Helebê. Sala 1187 di şerê [[Hetîn]]ê de zora xaçperestan bir û Quds vekir. Şahê Inglîstanê [[Richard]] (bixwîne: ''Rîçard''), yê bi dilê şêr navkirî careke din êrîşî Eyûbiyan kir, da Qudesê vegerêne, lê biser neket. Di sala [[1192]] levhantinek di nav herdû aliyan de çêbû, û şer rewasta. Li gor vê levhatinê ji erda ber lêva deryayê pê ve, ya di nav [[Sûr]] û [[Yafa]] de titişt di destê xaçperestan de nema. Yek ji mezintirîn bûyerên di dîroka erebî de vekirina eyûbî, ya welatê Yemenê ye. Ji ber ko mîrekên eyûbî bi vê vekirinê Yemen, Misir, Sûriya û welatê [[Cezîrê]] (niha di nav destê [[Sûrî]], [[Îraq]] û [[Tirkiye]]yê de ye) kirine yek. Bi vê yêkitiyê biserketina mezin li ser xaçeperestan bû û welatê ereban gehane hev. ==Rêveber== [[Wêne: Ayyubid al Adil 1201 Damascus.jpg|thumb|perêyen Eyûbi sala 1201]] '''Hikûmdaren [[Misir]]ê''' * 1171–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1198: [[Al-Aziz (Eyûbî)|al-Aziz Uthman]], * 1198–1200: [[al-Mansur (Eyûbî)|al-Mansur Muhammad I.]], dessen Sohn * 1200–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1240: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1240–1249: [[as-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1254: [[al-Aschraf (Ägypten)|al-Aschraf Musa]] '''Hikûmdaren [[Sûrî|Sûriyê]]''' * 1174–1193: [[Selahedînê Eyûbî|an-Nasir Yusuf (Selahedîn)]] * 1193–1196: al-Afdal Nur * 1196–1218: al-Adil Abu Bakr I. * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1229: [[an-Nasir Dawud]] * 1229–1237: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1237–1237: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1237–1238: [[al-Kamil|al-Kamil Muhammad I.]] * 1238–1238: [[al-Adil II.|al-Adil Abu Bakr II.]] * 1238–1239: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1239–1245: [[As-Salih Ismail (Eyûbî)|as-Salih Ismail]] * 1245–1249: [[As-Salih|as-Salih Ayyub]] * 1249–1250: [[Turan Schah (Herrscher)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1250–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren [[Heleb]]ê''' * 1183–1186: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1186–1216: [[Az-Zahir Ghazi|as-Zahir Ghazi]] * 1216–1236: [[al-Aziz Muhammad]] * 1236–1260: [[an-Nasir Yusuf]] '''Mîren Hemayê''' * 1178–1191: [[Al-Muzaffar Umar I. (Hama)|al-Muzaffar Umar I.]] * 1191–1221: [[Al-Mansur Muhammad I. (Hama)|al-Mansur Muhammad I.]] * 1221–1229: [[An-Nasir Kilidsch Arslan (Hama)|an-Nasir Kilidsch Arslan]] * 1229–1244: [[Al-Muzaffar Mahmud (Hama)|al-Muzaffar Mahmud]] * 1244–1284: [[Al-Mansur Muhammad II. (Hama)|al-Mansur Muhammad II.]], dessen Sohn * 1284–1299: [[Al-Muzaffar Umar II. (Hama)|al-Muzaffar Umar II.]] * 1310–1331: [[Abu l-Fida|al-Mu'ayyad Abu l-Fida]] (Xronîst) * 1331–1334: [[Al-Afdal Muhammad III. (Hama)|al-Afdal Muhammad III.]] '''Mîren Homîse''' * 1164–1169: [[Schirkuh|Asad ad-Din Schirkuh I.]] * 1178–1186: [[Nasir ad-Din Muhammad (Homs)|Nasir ad-Din Muhammad]] * 1186–1240: [[al-Mudschahid Schirkuh|al-Mudschahid Schirkuh II.]] * 1240–1246: [[Al-Mansur Ibrahim (Homs)|al-Mansur Ibrahim]] * 1246–1248: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] * 1248–1260: [[an-Nasir Yusuf]] * 1248–1263: [[Al-Aschraf Musa (Homs)|al-Aschraf Musa]] '''Mîren Kêrak''' * 1188–1218: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1218–1227: [[al-Mu'azzam|al-Mu'azzam Isa]] * 1227–1248: [[an-Nasir Dawud]] * 1250–1263: [[Al-Mughith Umar (Kerak)|al-Mughith Umar]] '''Mîren [[Yemen]]ê''' * 1173–1179: [[Turan Schah (Gouverneur)|al-Mu'azzam Turan Schah]] * 1179–1197: [[Al-Aziz Tughtegin (Jemen)|al-Aziz Tughtegin]] * 1197–1202: [[al-Mu'izz Ismail (Jemen)|al-Mu'izz Ismail]] * 1202–1214: [[An-Nasir Ayyub (Jemen)|an-Nasir Ayyub]] * 1214–1215: [[al-Muzaffar Sulaiman]] * 1215–1229: [[Al-Mas'ud Yusuf (Jemen)|al-Mas'ud Yusuf]] '''Mîren [[Cîzîra Botan]]''' * 1185–1193: [[Saladin|an-Nasir Yusuf (Saladin)]] * 1193–1200: [[al-Adil I.|al-Adil Abu Bakr I. (Saphadin)]] * 1200–1210: [[al-Wahad Ayyub (Mesopotamien)|al-Wahad Ayyub]] * 1210–1220: [[al-Aschraf Musa (Syrien)|al-Aschraf Musa]] * 1220–1247: [[al-Muzaffar Ghazi (Mesopotamien)|al-Muzaffar Ghazi]] * 1247–1260: al-Kamil Muhammad '''Mîren [[Heskîf]]ê''' * 1232–1239: as-Salih Ayyub * 1239–1249: al-Mu'azzam Turan Schah, ==Trivia== Nifşên heyî yên eşîra malbata Eyûbî li deverên [[Levant]] û Misrê dijîn. Paşerdên rasterast ên xanedaniyê li [[Tirkiye]] yê bi paşnavê "Eyüboglu" têne navandin. == Galerî == [[Wêne:AleppoAyyubidPalace.jpg|Qesrekî Eyûbiyan li Helebê|thumb|left|250px]] == Mijarên têkildar == * [[Zengiyan]] * [[Fatimî]] *[[Împeratoriya Mongolan]] * [[Xanedana Anûştigîniyan]] == Çavkanî == {{çavkanî}} * Rojnameya ''Hevkarî'', jimara 14 (sala...?) {{Dewletên kurdan}} [[Kategorî:Îslam]] [[Kategorî:Eyûbî]] [[Kategorî:Dewletên kurdan]] [[Kategorî:Xanedaniyên kurdî]] 8k138dy2atitndt5mwfptjpbfaitsw3 0 1451 1092519 989862 2022-07-20T12:47:13Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki [[Wêne:Tell Mozan 1.jpg|thumb|Girê Mozan, ji aliyê bakur de]] [[Wêne:Moza.png|thumb|Nexşeya Girê Mozan]] '''Girê Mozan''', cihê bajarê '''Urkeş''' ya [[hurî|huriyan]], şûnwarekî dîrokî û arkeolojîk yî girîng e ko dikeve [[Rojavayê Kurdistanê|Rojavaya Kurdistanê]], li Sûriyê. == Cih == Vekolîna li Girê Mozan ji sala 1984an ve dibin birêvebiriya [[Marilyn Kelly-Buccellati]] û [[Giorgio Buccellati]] de berdewam dike. Xerîte piraniya cihê vekolînê diyar dike. Dirêjayiya girê bilind nêzîkî 600 metrî ye, bajar û derdora wî nêzîkî 1500 metrî ne û bilindayiya gir ji erdê 28 metr e. Li gor vê êdî ev cih di dema boşiya xwe de dibe yek ji mezintirîn cihan li tevayiya [[Sûriyê]], di salên hezarê sisiyan de yên Berî Zayînê. Ji bilî mezinbûnê rasitiyke dinî balkêş, ya Girê Mozan heye, ew jî homojeniya radeya niştecihbûna wê ye: weke ko em dibînin, delîlên darîçav, yên niştecihbûnê vî cihî diyar dibin, ji serê gir bigire ta binê wî û ta derdorên derve yên bajêr jî, hê ji hezarên sisiyan ve yên Berî Zayînê. == Herêm == Deşta [[Xabûr (Sûrî)|Xabûr]] li rojhilatê Sûriyê roleke sereke di pêşveçûna avakirina bajarvaniya kevn de leyistiye. Dibe ko wê di hin radeyan de bûye hemberê bajarvaniya bilind, ya [[Sûmer]]an li deşta heryane li başûr. Çandinî yek ji faktorên vê pêşveçûnê ye. Herêm weke îro, di heyamên berê de jî bi xêr û bêr bû. Çandiniya bi ava baranê her û her têrê dikir û pêwist nedikir, ko cotkar zeviyên xwe avbidin. Bi saya vê axa bi bereket, bajarên nû peydebûn, û hê di destpêka dîroka şaristaniyê de ev bajar mezinbûn. Bajarên mezin weke Chuera, Birak, Mozan û Leylên şahidên diyar, yên vê yekê ne. Mirov dikare bi ewlekarî bibêje, ko sedema sereke ya mezinbûna hêza bajarekî weke Girê Mozan, cihê bajêr bû. Ew cih kilîta bazirganiya di nav çiyayên [[Anatoliya]]yê de, ev çiyayên bi madenê sifir (û dibe ko bi pîlê jî) zengîn û bajarvaniya mezin li, ya başûr de bû. Di vî warî de çiyayê [[Mêrdîn]]ê, yê di dîmenê Mozan de pir darîçav e, nîşan e; hejmara mezin, ya tiştên bronzî, di vekolînên me de, dibe ko delîlên giringiya Mozanê kevnare bin, çawa ko dergehê bazrganiya maden bû di dîroka Sûriyê ya kevn de. == Dîrok == Weke hîpotêza kar, em goman dikin ko Mozan digehe bajarê kevnar Ûrkîş, yê ko li vê herêmê diket û ji mêj ve tê goman kirin, ko li cihê girê bajarê Amûdê be. Ji dema ko me karîbû, em xwe bispêrine rastiya, ko girêdana Ûrkîş bi girê Amûdê ve şaş e, em dibînin ko hemû argumentên ji bona Amûdê û Ûrkîş hatibûn bikaranîn li ser Mozan (ko li nêzîkî [[Amûdê]] girê herî mezin e, yê ji dema sê hezar salî ve BZ) û [[Ûrkîş]] pêktên. Tevlî ko armanca vekolînên piştre ew bû, da diyar bikin, ko Mozan ne Ûrkîşa kevnar e, lê dîse ev cih û profîlê navenda Hûriyên kevnare li hev tên: Hişkere ye ko Mozan sê hezar salên BZ gehabû radeya xweyî bilind, û du hezar sal BZ melûl bûbû û dawî gişt di nîvê du hezarsaliya BZ de wêran bûbû. Sê hezar salên BZ heyama [[Ebla]] li rojava ye, û heyama [[Marî]] û Sûmeran li başûr e. Dibe ko rengekî taybetî ji çanda wêyî materyalî (arkîtektûr û nemaze sîramîk) bi destpêka bajarvaniya Hûriyan ve girêdayî be, çaxê ko Ûrkîş weke navenda siyasî û olî, ya sereke dihate naskirin. Di hebûna bajarvaniya Hûriyan de, ya sê hezar salan BZ de hinekî dîtinên cuda hene. Lêbelê dawiya dawî ko mirovên heyamên berê, yên li Mozan dijîn bigehine çi resenî jî, dîse rastî ew e, ko li vir bermayên bajarvaniya sûriyî kevnar darîçav in. * 5000 sal BZ [[Tel Xalaf]] * 4000 sal BZ destpêka Birak û Leylên; bandora Sûmeran * 3000 sal BZ destpêka Mozan û Chuera * 2500 sal BZ sûrha bajêrî hundur li Mozan; serê girê Mozan; pûtxana BA li Mozan * 2300 sal BZ [[Akad]]an Birak bindestkirin * 1800 sal BZ Heyama Xabûr: Herêma C1 li Mozan; serê girê Marî û Leylên * 1500 sal BZ Heyama nûzî: Herêma BH li Mozan; wêranbûna Mozan == Sûrha Bajêr == Di bingeha jêr de, girê bilin bi sûrheke mezin hatibû rapêçan. Me li du cihên gir, yên cuda vekolabû, herêma K û S1. Mixabin, ko ew li ti deran bi mezinaya xwe, ya ko bêgoman di wextê xwe de çavên serdanvanan didagirt, nayê dîtin. Dîwarên sûrhê gelekî stûr bûn, ew ji kelpîçan hatibûn avakirin û dibe, ko bingeha wê gehabû latê ( hê dive bi vekolanê were derxistin), û bircên zêrevaniyê jî li hawîrdor di sûrhê de hatibûn avakirin. Kaşekî bilindî lihevhatî ji nav bajarê nizim dirabû û digeha binê sûrhê (çawa mirov bi rengekî ferehtir di kelehên heyama navîn de dibîne, weke li keleha bi nav û deng, ya Helebê); di dora vî girî de, dibe ko sengerekî ferehî tijî av jî hebû, lê eger wilo be jî, hê em di vekolanên xwe de negehanê. Dereng, di dawiya sê hezar salên BZ de, xwiya dike ko bajar tev dikeve bin rûdana jibîrkirinê, ji wê jî hew erkê parastinê yê gir dimêne û senger bi ax û kevirên ji avayiyên bajêr, yên hêrivtî tê dagirtin. Di parçê, ko me kolayî de, me kavilê embarekê dît, ew ji cihekî ji hundurê bajêr hatibû dagirtin û bi xitmeke giring hatibû muhrkirin, dibe ko xitma li ser derî be, dema wê jî ji nîvê sê hezarê sisiyan yên BZ ve ye (Destpêka Xanedaniya III). Ji ber berdewamiya ferehbûna demografî, gerek e bihatana xwiyakirin, ko sûrheke din di wê demê de li derbedrê bajêr hatibû avakirin: di vî warî de lêkolîn ne bi misogerî hatine piştrastkirin jî, lê ferehbûneke ko dora bajêr tev dorpêç dike, tê dîtin. Di her radeyê de bêşik e, ji lêkolînên me û ji lêgerînên li herêma derveyî bajêr, ko ew jî parçekî ava bû ji bajêr, û ko ew jî tevayiya girê bilind ji heyama sê hezarên sisiyan yên BZ ve ye. Li herêmekê li derveyî bajêr, goristaneke hemdem hate dîtin û tê de jî komeke giranbuha, ya firaxên ji sîramîk û bronz hatine dîtin. Bo agahiyên nû li ser vê mijarê hûn dikarin kovara"Das Bild der Wiessenschaft" bixwînin. == Peykertiraşiya hezarsalên sisiyan BZ == Di cihekî şewitî de, hema hinekî li pişt mihraba pûtxanê, me peykerê şêrekî dît. Peyker ji kevn bû û li gor delîlên stratîgrafî ew ji nîvê hezar salên sisiyan yên BZ ve ye. Peykerên şêran di embarên peykerên Sûmeran de têne dîtin, yên ko adetên wanî hunerî ji heyama şêrê me ne, lê stîlê wan ji hev cuda ye. Sûmeran şêr bi riheke darîçav dineqişandin, ew rih bêhtir weke berstika cilên heyama navîn bû, û kêm weke pirça ber sînga şêran bû. Gelekî stîl didane çavên şêran, weke ko yên hunermend ti caran şêr nedîbin! Dibe ko şêrê meyî Mozan ne weke yê hevrikê xweyî başûr şahîk be, lê ew ji wan bêhtir weke şêrekî rastî ye. Neqşên pirça sînga şêrê Mozan, tevlî ko hinekî gijol e jî, lê ew weke pirça rastî xwiyadike, lep bi xwe jî hatine neqişandin. Bi gelemperî mirov yekser di şêrê Mozan de têkeliyê di nav spehîtiya hesan û jîndariyê de dibîne, ko ew têkelî li derên din, di wê heyamê de kêm bû. Dibe ko bi tenê du şêrên ji Ûrkîş, yên niha li Motropolitan û Louvreyê ne dikarin bibin hempayê şêrê Mozan. Ev şêrên bronzî bi awayekî reyalîtir hatine neqişandin û bi destên peykertiraşên jêhatîtir hatine çêkirin, lê mirov di wan de şengî û jiyandariyê, weke ya di şêrê Mozan, dibîne. Li herêma pûtxanê ferşekî kevirî hate dîtin, ew ji her dû aliyan ve neqişandî bû. Li aliyekî vî abîdeyê bi serê xwe, neqşandineke neadetî hebû, ew komeke lawiran bû, hemû jî di haleta lebatê de bûn. Ev jî cudabûneke tûj di nav mijara lawirên xaçkirî de, yên ji aliyê hunermendên sûmerî li başûr dihatin neqişandin. Li cem wan lawir ji ber teşeyê xwe giring dihatine dîtin, ji ber vê yekê jî wan ew bi awakî sîmetrî û gelekî bêliv bi cih dikirin. Di ferşikê me de neqş ne bi bang, lê bêhtir bi awakî xwezayî hatine çêkirin, ew jî dihêle mirov biheste, ko ev komek ji garana lawiran e. Bi mijara xwe, aliyê din ji ferşik hê balkêştir e. Yekî cotkar, haletê wî li pey dewarên cot di dest de ye û kûçikek di ser re hatiye danîn. Cotkar di dawiya dîmenekî de hatiye danîn û li pişt wî cihekî ferehî vala hatiye hiştin. Ev herêma ferehî vala, xêzên qurçikî, yên ber bi jêr de beldike. Tiştê din jî yê ko dihêle ew bêhtir dramatîkî be, lingê cotkarî ji erdê tê hildan e, ew weke ko ji qurçikê hatibe. Ev berveçûna bi pêş de, bi ling, laş û serê cotkar ber bi pêş ve hê xurtir dibe û lebt di lingên dewêr de jî xwiyadike. Dîmenê ji ferşikê Mozan bi levanîna xwe, gelekî ji hunerê hevrikê xwe li başûr pêşketîtir e, yên ko li ber xwe nedidan lebatê bi awakî wilo dramatîkî bineqişênin. == Sîramîk == Dema sîramîkê pêşî ta yê dawî, ko li Mozan hatine dîtin bi tenê drêjayiya hezar û pênc sed salî dikişêne. Sîramîkên herî kevn ( destpêka sê hezar salên BZ) firaxên xweşikî rengê pirteqanî bûn, ew ji hudurû ve neqişandî bûn (weke ko li jor tê dîtin). Ji ber ko cara pêşî Sir Mallowan ew li taqê kûr, yê pêncan li Nînewa dabûn naskirin, êdî navê Nînevîte V li wan hatibû kirin. Teşeyên pêşî, yên firaxên hatibûne çêkirin, cêr bûn û piyaleyên piçûk bûn, ko dibe ji bona vexwarinê dihatin bikaranîn. Piştre cêrên mezintir dihatin çêkirin, lêbelê êdî ew nema ji wê kîla baş bûn. Di dema dawiya Nînevîte V de, berhemekî nû ji sîramîkên gelekî rind dihate çêkirin, ew bi Firaxên madenî bi nav dibûn, ji ber ko bi şewtandina kîlê rengê alavên madenî bi wan diket. Firaxên madenî li vê herêma Xabûr hatine afirandin û pê bazirganî bi bakur û başûr re dihate kirin. Firaxên bi vî rengî li herêmeke fereh têne dîtin. Texlîtekî din ji sîramîk li herêmê bi ferehî tê dîtin, ko êdî navê Firaxên xabûrî lê bûye. Ew texlît digehe destpêka du hezar salên BZ, û ji ber kemberên ferehî ji rengên qaweyî û sorî tarî li dora firaxan, ew hesanî têne naskirin. Di nav sîramîkên herî dawî de ( ji nêzîkî sala 1500 BZ) piyalên risimandî hene, yên bi navê Firaxên nûzî hatine naskirin û ew gelekî, çi li qesr û qûnaxan û çi li avayiyên cemawerî be, her li bareş û her li baxerbê Mozan jî peyde dibin. Ji ber ko ev heyama dawî ye, ya niştevaniya Mozan, êdî ew nema li herêmê têne dîtin, lê teşeyên wan nazik in û motîvên wan xweser in (li jor xwiya ne) . == Pûtxana şêr == (Pûtxana BA) Avayiya sereke di gir de hate vekolan: emê nefermî navê " Pûtxana şêr" (nîşana fermî "pûtxana BA" ye) li gor peykerekî piçûk, yê şêr ko li cihekî bel di hundurê avayiyê de hatibû dîtin, lê bikin. Fazên destpêkî, yên avakirinê (Faza A1a), ko hema bêje bi tevayî di vekolînan de hatiye vekirin, mirov dikare bigehêne nîvê sê hezar salên BZ ( Destpêka Xanedaniya III di mijara Mezopotamiya de). Ew struktûreke mezin e (15 x 24.5 m), mirov ji başûr di ser rampeke bêdûzan re derbasî dibe. Serdanvanên derbasî eywanê dibûn divabû di rêke gelekî kûr ve herin, hingê bala wan diçû ber bi rexê rastê ve, li wir li cihekî hinekî navendî, lateke mezinî (gişt 1 x 1.5 m) stûnî hatibû danîn. Xwelî di kortikeke di serê wê de hate dîtin, û cokek jê diherikî nav cêrekî ko di erda xênî de hatibû çandin. Tê gomankirin, ko ew masa pêşkêşkirina goriyan ji xwedê re bû. Guhertina modelê berê bû sedma avakirina du dîwaran li pey hev, û ber bi dawiya vê eywanê ve. Dîwarê pêşî zirav bû û ji kevir bû, ew yekser li pişt masa goriyan bû, û yê mezin ji kelpîçan bû, û nêzîkî dîwarê paş bû. Ev dîwar di şûna perda pişt şanoyê de bûn (faza A1b, li plan binere!). Peykerê şêr nêzîk li banî di nav kavilê dîwêr de hate vedîtin, û dibe ew di pûtxanê de di nav koma peykerên, ko nûneriya payebilindiya xwedê dikirin be. Herdû dîwarên dirêj, yên pûtxanê nêzîkî 1.6 metrî stûr in, û herdûyên kin du caran ji wilo stûrtir in. Dîwar ji kelpîçan hatine avakirin û bingeha wan gehaye latê. Berazên pala dîwaran û bircên anîşkan avayiyê bi hêz dikirin û ev hemû didine xwiya kirin, ko dive di asoyê heyama kevnare de, ew be cihê desthilatdariya bingehî li herêmê. Nêzîkî 100 parçên bronzî li herêma pûtxanê hatine dîtin. Erê, ne bi gewdê xwe, lê Mozan "Pûtxana şêr" li Sûriyê ji wê heyamê ji yên herî mezin e, ferehiya wê gişt weke, avayiya Pûtxana D li Ebla û Aussenbau û Steinau I li Chuera ye ( dibe ko ew jî weke pûtxanên tîpên atîs bêne hijmartin). Lê di wextê ko pûtxana Ebla li gor stûrbûna dîwarên xwe ji hundurû ve gelekî zirav bû, avayiyên Mozan (dibe ko Chuera jî) ji hundurû ve gelekî fereh bûn (gişt 9 m fereh). Ev kêşeya avakirina banê xênî derdixe meydanê. Ji nû ve avakirina avayiyê, li gor lêkolînên kûrî endazyarî, dipejirênin, ko dibe formeke destpêkî, ya banên sêçikî hatibe bikaranîn (çawa li jor tê dîtin). Sê fazên din, yên avakirnê hatine naskirin, ya dawî ji heyama Xabûr ve ye (nêzîkî 1800 BZ). Vê yekê kir ko danîna avayiyan bi awakî radîkal were guhertin, dibe ko bi rastî ev be sedema ko êdî ew hê ji dawiya sê hezar salên BZ ve, hew weke pûtxanê hatibe bikaranîn. Di vekolînên bi sînor de, çend srtuktûrên piçûk li herêma bakur û rojhilatê pûtxanê hatine dîtin, dibe ko, ew bi erkê xwe bi pûtxanê ve girêdayî bin û dibe, ko ne wilo be jî. Li cihekî ji wan, ew ferşikê bi dîmenê cot û cotkar neqişandî, û yê garana dilivî hatine dîtin. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|3|25|N|40|59|50|E|display=title}} [[Kategorî:Cihên arkeolojîk]] [[Kategorî:Tor]] nbyz9wc0261vz0mafwxcphoe8wpy04u 0 4773 1092579 1044523 2022-07-20T22:49:57Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} {{Wergerîne|en}} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. ==Dîrok== Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. === Serdema Navîn a Dereng û Împaratoriya Osmanî === Di Serdema Navîn de, esilzadên Albanî nikarîbûn împaratoriyek ku tevahiya qada niştecihbûna wan an jî tenê beşên girîng ên wê vegirtibû ava bikin. Ji dawiya sedsala 13-an vir ve, hejmarek mîrekiyên piçûktir di bin hukumdarên alban de derketine ([[Muzaka]], [[Bue Shpata]], [[Kastrioti (malbata esilzade)|Kastriots]], [[Thopia]] û yên din, di [[Lîsteya malbatên esilzade yên albanî]] de jî bêtir bibînin). Lêbelê, ev kêm-zêde ji hêla hêzên cîran [[Epiros (parêzgeh)|Epirus]], [[Împeratoriya Bîzansê]], [[Serbistan]], [[Wênîs]] û [[Napoli]], paşê jî di bin bandora [[Împeratoriya Osmanî]] de. Ev tê wê maneyê ku albaniyan hê beriya dagirkirina Osmaniyan yekitiyeke siyasî, olî û çandî pêk neaniye. Kêmasiya kevneşopiya împaratorî ya navîn a cuda dê bi sedsalan şûnda di damezrandina neteweya albanî ya nûjen de were hîs kirin. Gelên din ên başûrê rojhilatê Ewropayê di sedsala 19an de di avakirina neteweyên xwe de behsa serdemên xwe yên serdema navîn dikin. Vê yekê ne tenê nasnameyên neteweyî yên [[Sirb]], [[Yunan]] û [[Bulgar|Bulgaran]] xurt kir, lê di heman demê de ji siyasetmedarên van neteweyan re jî mentiqek peyda kir ku ji bo dewletên xwe yên berbelav bibin herêmên ku arnawî dijîn. Ji dawiya sedsala 14an ve, Osmanî li ser axa Albanyayê belav bûne. Piştî sedsaleke şerên bi bûyer, ku di nav wan de bi taybetî şerên berevaniyê yên serketî yên Mîr [[Skënderbeg]] bi [[Lezha]] wî re, piştî hilweşîna [[Shkodra]] bi biryarek bîreweriya dîrokî ya albaniyan ava kir (1479). [[Tirk]] ji 400 salî zêdetir li ser Albanya û welatên cîran kontrol kirin. Veguhastina Îslamê di sedsala 15an de gihîşt lûtkeya xwe, dema ku yekem mizgeftên mezin rabûn an jî dêr bi vî rengî hatin veguheztin. Dûv re, di nav sê sedsalên pêş de, piraniya albaniyan misilman bûn. [[Wêne:Balkans-ethnic (1861).jpg|thumb|Nexşeya etnografî ya navenda Balkanê ya sala 1861ê. Cihên niştecihbûna Albanî bi zer hatine nîşandan. [[Guillaume Lejean]] (1828–1878)]] Nêzîkî nîvê sedsala 19-an, rewşenbîrên ferdî, di bin bandora ramana ewropa rojava ya li ser çand û neteweyê de, dest bi xebatê kirin ji bo afirandina zimanekî albanî yê nivîskî yê yekbûyî û afirandina yekem berhemên nûjen [[Edebiyata albanî|edebiyata albanî]]. Di dehsalên paşerojê de, komeleyên çandî yên Albanî hem li welatên Albanî û hem jî li navendên koçberan ên wek [[Konstantînopolîs]], [[Bukreş]], [[Boston]] û yên din derketin holê; hinek ji wan rojnameyên xwe derdixistin. Ji bo nimûne, [[Civata Stenbolê ya Çapkirina Edebiyata Albanî]] (Alb. ''Shoqëria e të shtypurve shkronja shqip''), ku di 1879 de hat damezrandin, komeleya çandî [[Bashkimi]] li Shkodra û ewên girîng bûn. ku di destpêka sedsala 20-an de Komeleya [[Vatra (komele)|Vatra]] li Bostonê derket holê. Di sala 1908 de, delegeyên ji hemû welatên albanî û ji navendên dîasporayê di dema [[Kongreya Monastir|Kongreya li Monastirê]] (îro [[Bitola]]) de li ser bikaranîna taybetî ya [[Alfabeya Latînî|Alfabeya Latînî li hev kirin. ]] hin tîpên taybet. Ev qonaxeke girîng bû ji bo afirandina zimanekî hevbeş ê nivîskî. Dabeşkirina metirsîdar a parêzgehên Osmanî yên ku hîna li Balkanan di nav netew-dewletên berê yên li başûr-rojhilatê Ewropa yên wek [[Yewnanistan]], [[Serbistan]], [[Bulgaristan]] û [[Montenegro]] de hebûn. Di sala 1878an de tevgera neteweyî ya di nav albaniyan de bû sedema yekemîn kesên bi motîvasyona siyasî. [[League of Prizren]], ku di heman salê de hate damezrandin, bi giranî ji hêla axayên zengîn ên Arnavutî û hem jî oldarên misilman û katolîk ve hate piştgirî kirin. Xalên bingehîn ên bernameya siyasî ya lîgê mayîna tevahiya qada niştecihbûna arnavanan bi Împaratoriya Osmanî re, damezrandina parêzgehek otonom a Albanî bi rêveberiya xwe ya bacê, wekheviya olan û damezrandina albaniyek bû. sîstema dibistana ziman. Piştî ku lîga alikariya rawestana berbelavbûna zêdetir a dewletên cîran ên Balkanan kir, nexasim bi berxwedana çekdarî, ew di sala 1881 de ji hêla hêza navendî ya Osmanî ve bi zorê hate hilweşandin. Daxwazên navxweyî û çandî-siyasî yên lîgê heta serê sedsala 20an bê cih man. Nexasim ji ber vê yekê, neteweperestên nifşa duyemîn biryar dan ku ji bo avakirina dewletek neteweya Arnawut şer bikin. Hem tevgera çandî û hem jî tevgera neteweyî ya siyasî tevahiya qada niştecihbûna Arnawiyan girtibû û bi kêmanî endamên çînên civakî yên jor (xwedî erd, welatiyên dewlemend, mele) xwe wekî endamên neteweyek hevpar hîs dikirin, bêyî ku ew li Shkodra dijîn, [[Prizren]], [[Debar|Dibra]], [[Korça]] yan [[Yannina|Janina]] jiyaye. Di sala 1913'an de dabeşkirina herêmên bi Arnavîstan niştecîh (ji bilî Albanyaya nû, herêmên mezin derbasî Sirbîstan, Yewnanîstan û [[Montenegro|Montenegroyê]] bûn) nekarî vê yekê biguherîne. Berî her tiştî di warê çandî de, Albanên li Albanya, Kosova û deverên cîran hîn jî xwe wek neteweyek dibînin ku di qada çandî û ragihandinê ya [[Albanosphere]] de bi hev re mezin dibin. Lê belê di demên sînor girtî de, ziman, wêje û çanda hevpar yekane girêdana yekîtiyê bû. Di dehsalên piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn|Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de, Kosovayî jî di kodkirina zimanê nivîskî yê nûjen a Albanî de beşdar bûn. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] oykrhwhcux3vow87uuwyzlq765b1lea 1092581 1092579 2022-07-20T22:50:34Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} {{Wergerîne|en}} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] 3jpqdtize0i9pe4gxfpod8hqo3qgccv 1092583 1092581 2022-07-20T22:51:30Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} {{Wergerîne|en}} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] 1mj40hdke922krt1010lvoryj1ljfe1 1092588 1092583 2022-07-20T23:08:05Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} {{Wergerîne|en}} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan ji hêla dîroknasan ve berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5. de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn-8. sedsal gav bi gav kete destê Slavî, û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. 20. sedsal, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bû. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1-an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di 927 de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018'an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054 de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13-an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, ango dêrê, parçe bûn. Dêrên Roman û Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] 9zxe1bilvihhcteaaw4ju6x8lvbwd2z 1092589 1092588 2022-07-20T23:08:15Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan ji hêla dîroknasan ve berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5. de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn-8. sedsal gav bi gav kete destê Slavî, û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. 20. sedsal, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bû. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1-an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di 927 de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018'an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054 de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13-an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, ango dêrê, parçe bûn. Dêrên Roman û Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] 5nj4vldunp8cz925zfxuvict00jiusg 1092590 1092589 2022-07-20T23:08:31Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Dîrok == === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan ji hêla dîroknasan ve berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5. de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn-8. sedsal gav bi gav kete destê Slavî, û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. 20. sedsal, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bû. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1-an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di 927 de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018'an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054 de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13-an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, ango dêrê, parçe bûn. Dêrên Roman û Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] sro7jhxmwynx9wxo22t9mypg4iao7sm 1092591 1092590 2022-07-20T23:10:20Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E /* Erdnigarî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Dîrok == === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan ji hêla dîroknasan ve berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5. de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn-8. sedsal gav bi gav kete destê Slavî, û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. 20. sedsal, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bû. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1-an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di 927 de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018'an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054 de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13-an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, ango dêrê, parçe bûn. Dêrên Roman û Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == [[Wêne: Albania space.jpg|thumb| Wêneyen Albanya bi Satelît]] Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] 7dp1ab5jlzm6ter5wrhrxvotlaasa28 1092595 1092591 2022-07-21T00:03:25Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Dîrok == === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan ji hêla dîroknasan ve berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5. de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn-8. sedsal gav bi gav kete destê Slavî, û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. 20. sedsal, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bû. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên olî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1-an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di 927 de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018'an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054 de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13-an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, ango dêrê, parçe bûn. Dêrên Roman û Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == [[Wêne: Albania space.jpg|thumb| Wêneyen Albanya bi Satelît]] Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Mijarên tekildar == * [[Alban]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] qsb6tc71fmcjbzq86adfl30dc18uqju 1092604 1092595 2022-07-21T03:33:31Z Penaber49 39672 /* Dîrok */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Dîrok == === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan li gorî dîroknasan berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5an de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn û 8emîn sedsal gav bi gav kete destê Slavî û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. Di sedsala 20an de, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bûn. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di sala 927an de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054an de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, yan jî dêrê parçe bûyiyê wek Dêrên Roma û Dêrê Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == [[Wêne: Albania space.jpg|thumb| Wêneyen Albanya bi Satelît]] Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Mijarên tekildar == * [[Alban]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] qsxbax1xsnsjt376tdw6jp2s9ur297c 1092605 1092604 2022-07-21T03:38:10Z Penaber49 39672 /* Serdema Navîn */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Dîrok == === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan li gorî dîroknasan berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5an de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn û 8emîn sedsal gav bi gav kete destê Slavî û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. Di sedsala 20an de, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bûn. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di sala 927an de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054an de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, yan jî dêrê parçe bûyiyê wek Dêrên Roma û Dêrên Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. û nijad, û [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == [[Wêne: Albania space.jpg|thumb| Wêneyen Albanya bi Satelît]] Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Mijarên tekildar == * [[Alban]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] phtk36y0vecz7f0fkx8hzhvh9nfwosr 1092606 1092605 2022-07-21T03:41:12Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Republika e Shqipërisë'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Albanyayê | al = Flag of Albania.svg | nîşan = Coat of arms of Albania.svg | sirûda_netewî = Hymni i Flamurit | cîh = Location Albania Europe.png | zimanên_fermî = [[Albanî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = [[Komarî]] | serxwebûn = 1944 | paytext = [[Tîrana]] | koordînat_paytext = {{Koord|41|20|N|19|48|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Tîrana]] | serok_komar = Ilir Meta | serok_wezîr = Edi Rama | rûerd = 28.748 | av = 4,7 | gelhe = 3.544.808 | gelhe_sal = [[2004]] | berbelavî = 123.31 | dirav = Lek (ALL) | dem = [[UTC+2]] | nîşana_înternetê = .al | koda_telefonê = +355 | nexşe = Albania-CIA WFB Map.png | nexşe_sernav = | girêdana_alê = Alaya Albanyayê | girêdana_nîşanê = Nîşana Albanyayê }} '''Albanya''' an jî '''Komara Albanyayê''' (bi [[albanî]]: ''Republika e Shqipërisë'') welatekî [[Balkan]]an ku li başûr-rojhilatê Ewropayê ye. Ji Albanyayê re ''Albanistan'', ''Elbanya'' û ''Arnewidistan'' jî tê gotin. [[Peytext|Paytextê]] wê [[Tîrana]] ye. == Dîrok == === Dîroka kevnar === {{ Sereke|Îllyria|Dalmatya (Parêzgeha Romayê)|Îllyria (Parêzgeha Romayê)|Moesia Superior}} [[Pelasg]] wekî eslê Albaniyan tê dîtin. Pelasgarân wekî eşîra herî kevn a [[Ewropa]] tê zanîn. [[Yunan]] jî koka wê ji [[Pelazgî]] ye. Gelek dîroknas li ser vê nêrînê ne ku [[Ilîri]] û [[Pelasg]] bi eşîrên [[Helen]] [[Dorî]] ve girêdayî ne û damezrînerên çanda [[Helen]] bûn. Albaniyan li gorî dîroknasan berdewamiya kevntirîn Ilîri ye. Ancient [[Illyria]] herêma peravê ya îroyîn [[Dalmatia]] ye (niha [[Kroatya]] û [[Montenegro]]) û gelek [[Împeratoriya Romê]] ji vê herêmê derketine. Yek ji gelên damezrîner ên [[Împaratoriya Roma]], Ilîri di sedsala 5an de [[Împeratoriya Roma]], [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slavî]]. Di encama êrîş û wêrankirina 7emîn û 8emîn sedsal gav bi gav kete destê Slavî û herêmê dest pê kir ku bi [[Kroatya]] û [[Montenegro]] bi Împaratorî bi nav kirin. Di sedsala 20an de, dewleta '[[Yûgoslavya|Yûgoslavya]]', yanî 'Slavên Başûr', li vê herêmê ava bûn. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin. Albanî bi taybetî tekez dikin ku ew yek ji kevintirîn gelên Ewropayê ne û ew yekane neteweya Balkan in ku nasnameya xwe ya neteweyî li ser cudahiyên dînî ava nakin. Zimanê Albanî (Alb. Shqip, Shqipja, gjuha shqipe, gjuha shqiptare) şaxeke yekta ya malbata zimanên hind-ewropî ye. Albanî peyvên Yewnanî û [[Serbî]] hene ji ber ku cîranê demeke dirêj û 1000 sal desthilatdariya [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]], û [[Tirkî]] û [[Zimanê erebî]] ji ber 437 salên desthilatdariya Osmaniyan. Bi zimanên Latînî û Almanî re, nemaze [[Italî]], [[Fransî]] û [[Almanî]] re gelek hevşihiyên wê hene. Lê dîsa jî [[Albanî]] wek ferheng zimanekî pak e. Hîpotezên zimanî hene ku [[Yewnanistana Kevn]] û [[Etrûşî|Etrûşî]] jî rasterast bi [[Îlîrî]] û Albanî ve girêdayî ne. === Serdema Navîn === Belavbûna Xirîstiyantiyê li Albanya di Antîk de pir zû pêk hat. Bajarê [[Dıraç]] yek ji kevintirîn navendên pîskoposî yên cîhanê ye. Pîroz [[Pawlos]] di destpêka sedsala 1an de Xirîstiyanî li Îllyria da nasîn. Di sala 325'an de [[Konseya Nîkayayê]] hemû [[Îllyria]] ji rêveberiya Romayê re hat hiştin. Di 731 de, Împaratorê Bîzansê III. Leo [[Eyaleta Dîraç|Dıraç]] metropolê bi [[Împeratoriya Bîzansê|Bîzans]] ve girêda. Di sala 927an de, dema ku Bîzans neçar bû ku Patrîkxaneya Bulgarî qebûl bike, Dêra Albanî jî di bin destê Diocese Serbixwe [[Ohrîd]] de bû, ji ber vê yekê Împeratoriya Bulgarî ya 1mîn. Di sala 1018an de Bîzans ev herêm ji nû ve girt. Tevî ku dubendiya mezin di navbera Dêrên Rom û Bîzansê de di sala 1054an de di destpêkê de bandorek li ser Dêra Albanî nekir, di sedsala 13an de dêrên Albanî jî di navbera du dijberan de, katolîk û ortodoks, yan jî dêrê parçe bûyiyê wek Dêrên Roma û Dêrên Bîzansê. [[Illyria]] herêm, yek ji gelên damezrîner ên [[Împeratoriya Roma]], sedsala 5. dema ku Roma ji aliyê [[Alman|Alman]], [[Hûn|Hûn]] û [[Slav|Slav]] û di encama hilweşandina wê de 7.-8. Piştî sedsalan, hêdî hêdî kete destê Slavan, û herêmê piştî Serdema Navîn dest pê kir ku wekî Keyaniya Sirbî, [[Xirvatistan]] û [[Montenegro]] bi nav kirin. Di sedsala 20'an de li vê herêmê dewleta '[[Yûgoslavya]]' ango 'Slavên Başûr' hat avakirin. Lê belê li vê herêmê Albanî her tim doza mafên xwe kirine. Di Serdema Navîn de, Albanî VI, ji ber ku herêm rast li ser sînorê împaratoriyên Rojhilat û [[Romaya Rojava]] bû. Piştî sedsalê [[Slavî|Slavî]], wan bi parastina [[Venedîk]], bajarê herî bi hêz ê rojava, li hember xetera Slavî katolîk tercîh kirin, lê [[Kosova ]] û herêmên îroyîn [[Serbistan]] yên li rojhilatê wê bi lez û bez veguherî asîmîlasyona Slavî û [[Ortodoks]]. Di encama hilweşîna [[Romaya Kevnare]] piştî sedsala 13. de, Osmanî ji rojhilat hatin 15. Di sedsala 19. de, wan herêm bi dest xistin, di bin serokatiya lehengên neteweyî yên [[Albaniyan]] de, Gjergj Kastrioti (Alb. Skënderbeü) de bêtirî 40 salan berxwedan şikandin û di sala 1478 de herêm girtin. Van geşedanan bûne sedema koçkirina bi sedhezaran Albanî ber bi [[Îtalya]] û bi taybetî [[Sîcîlya]] û [[Kalabria]]. Ji albaniyên Îtalyayê re "[[Arbereş]]" tê gotin. Bi tevahî veqetîna Dêrên Rojhilat-Rojava/Ortodoks-Katolîk di sala 1054an de di destpêkê de bandorek mezin li ser Albanyayê nekir. Her du dêr bêyî ku bi hev re hevrikiyê bikin li kêleka hev jiyan kirin. Lêbelê, bi damezrandina Keşîşxaneya Benedictine li Barê piştî sedsala 12-an, bandora Roma û Dêra Katolîk li bakurê Albanya zêde bû. Li [[Dıraç]] Dêra Ortodoks serdesttir bû. Di sedsala 13-an de, veqetandina katolîk-ortodoks li Albanyayê bêtir eşkere bû. Li başûrê welêt bê guman Ortodoksî serdest bû. Di vê serdemê de peravên Albanî ji aliyê Normanan ve hat êrîş kirin. Piştî 1204 Albanya pêşî ket destê [[Epiros (parêzgeh)|Împaratoriya Epirus]] û di 1230 de ket destê Împeratoriya Bulgarî ya 2mîn. Lêbelê, [[Bulgar]] di sala 1246 de ji hêla [[Bîzans]] ve ji herêmê hatin derxistin û Împaratoriya Epirus di bin wesayeta Bîzansê de ji nû ve hate damezrandin. Di vê serdemê de, bajarê Durres gelek caran ji aliyê Padîşahiya Du Sîcîlya ve hatibû dagirkirin. Sirban di nîveka yekem a sala 1280 de Shkodra zeft kirin. [[Dîra Katolîk a Alban]] ji sala 1342-1355'an ji desthilatdariya Tsarê Sirb [[Stefan Dushan]] bê zerar xilas bû. Piştî mirina Tsarê Sirb û belavbûna [[Padîşahiya Sirbî]], xanedana Albanî ya esilzade SAR li [[herêma Zeta]] û bakurê Albanyayê desthilatdarî girt. [[Balsha]]s di 1368 de ji Ortodoksiyê veguherî Dêra Roman-Katolîk. Di vê serdemê de damezrandina metran [[Kerîon (bajar)|Kerîon]] jî pêk hatiye. === Serdema Osmanî === [[Wêne:Piazza Albania.JPG|thumb|Peykerê Skënderbeg, ku lehengê neteweyî yê [[Albaniyan]]]] Tirkên Osmanî 14. sedsalê, dest bi hêrîşa [[Anatolya]] û [[Nivgirava Balkan]] kirin. [[15. sedsal]] [[Împeratoriya Osmanî]] axa Albanyaya îroyîn, tevî piraniya [[Nîgirava Balkan]] girt. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Skënderbeü]] (Gjergj Kastrioti), deh sal jî derbas nebû ku Osmaniyan bakurê Albanyaya Katolîk zeft kirin. Di sala 1479an de Dewleta Venedîkê bi Osmaniyan re peymana aştiyê çêkir û [[Shkodra]] û [[navçeya Leş|Leş]] ji Osmaniyan re hiştin. Di sala 1501’an de bajarê Durres ku navenda diyanetê bû, kete destê Osmaniyan. Piştî wê, piraniya Arnavutiyên Katolîk di bin desthilatdariya îslamî ya defakto de dijîn. Desthilatdariya Osmaniyan di destpêkê de tenê li herêmên peravê bû. Eşîrên [[Merdita]], [[Dukagin]] û [[Malesia e Madhe]] nikarin bikevin herêmên serdestiya Îslamê. Li van herêman di navbera salên 1490-1550’î de li dijî desthilatdariya Osmaniyan gelek serhildan çêbûn. Piştî mirina Gjergj Kastriot [[Iskender Bey]] malbatên [[Leka Dukagin]], [[Muzaka]] û Thopia berxwedan berdewam kirin. Piştî berxwedaneke pir dirêj û bêdawî [[Albania|Albanya]] ji aliyê [[Imparatoriya Osmanî|Osmanî]] ve hat şikandin, di sedsalên 15 û 16an de, dora nîv milyon albaniyên ne-îslam neçar man ku birevin [[ Îtalya]] ([[Arbereş]]). Piştî dagirkirina osmaniyan li ser Albanyayê, ola [[Îslam]] wek dînê sêyemîn tevlî <nowiki>[[Albanan]]</nowiki> bû. Piştî sedsala 17an, albanî jî wek miletên din [[Balkan]] bûn misilman. Lê dema ku Albanî bûne misilman, wek Yewnan, [[Gurcî]], [[Çerkez]], [[Laz]] nebûne [[Tirk|Tirk]], bi serhişkî çanda xwe ya albanî parastine. Li [[Stenbol]] Qesra Piştî sedsala 17an, tevî gelek komên etnîkî yên din, gelek mewziyên wek [[Wezîrê Mezin]], [[Paşa]], [[Valide Sultan]] girtin. Bi vî awayî hem mewziyên xwe xurt kirin û hem jî bi jêhatîbûneke mezin asîmîlasyon ji bo xwe di asta herî kêm de hiştin. Tevî siyaseta Osmaniyan a li ser Dîra Katolîk a Alban, [[Dîra Ortodoks a Alban]] tu zordestî û zordariyê nedît, ji bilî vê, piştî sedsala 17an, geşbûn û geşbûnek dît. Di heyama dawîn a Împeratoriya Osmanî de, bakurê welêt [[Şkodra]], navend [[Keşîşxane]] û başûr [[Ioannina]] di nav sînorên parêzgehê de bûn. Di Şerê Balkan 1. de welat ji aliyê Montenegro, Sirbîstan û Yewnanîstanê ve hat dagirkirin û talankirin. Bi destwerdana Îtalya û [[Awistirya]]-[[Macaristan]], Qraliyeta Albanyayê ava bû. Di Şerê Cîhanê yê Yekem de, Montenegro qada şerê Avusturya-Macarîstan, Yewnanîstan û Îtalyayê bû. == Gelemperî == Hemî kesên albanîziman [[alban]] in. Hin ji wan li derveyî Albanyayê dijîn, bi taybetî li [[Kosovo]] ya ku ta niha parçeyek ji Komara [[Yugoslavya|Yûgoslavyayê]] bû dijîn. Albanya hetanî sala 1912 di bin destê [[Împeratoriya Osmaniyan]] de bû. Piştî şerên Balkanan di sala 1912'an de serxwebûniya xwe bi dest xist. Li di navbera salên 1916-1920 û 1939-1944'an de ji aliyê Îtalyayê ve hate dagirkirin. == Erdnigarî == [[Wêne: Albania space.jpg|thumb| Wêneyen Albanya bi Satelît]] Sînorên Albanyayê, li bakur bi [[Montênegro]] re, li bakur-rojhilat bi [[Kosova]] re, li rojhilat bi [[Komara Makedonyayê]] re û li başûr jî bi [[Yewnanîstan]]ê re heye. Ji aliyê din sînorê Albanyayê bi [[Deryaya Adriyatîk]] û [[Deryaya Lyonê]] re jî heye. <br /> Albanya ji %70 yî çiya ye û çiyayê herî bilind [[Çiyayê Korab]] (2.753 m) e. == Dewlemendiyên xwezayî == Gellek dewlemendiyên xwezayî Albanyayê hene. Ji wan yên herî grîng; [[Petrol]], [[gaza xwezayî]], [[komir]], [[krom]], [[paqir]], [[êzing]] û [[nîkel]] in. == Wilayetên Albanyayê == Albanya ji 12 wîlayetan pêk tê. Paytextê Albanyayê Tîrana xwedî statûyek taybet e. {| border="0" style="vertical-align:center;" |- | {| class="wikitable" cellpadding="4" |- ! Numare ! style="color:darkred"| Wîlayet ! Herêm ! Serbajar |- ! style="color:darkred"| 1 | [[Berat (Wîlayet)|Berat]] | [[Berat (herêm)|Berat]] (1), [[Kuçovë (herêm)|Kuçovë]] (16), [[Skrapar (herêm)|Skrapar]] (32) | [[Berat]] |- ! style="color:darkred"| 2 | [[Dibër (Wîlayet)|Dibër]] | [[Bulqizë (herêm)|Bulqizë]] (2), [[Dibër (herêm)|Dibër]] (5), [[Mat (herêm)|Mat]] (24) | [[Peshkopi]] |- ! style="color:darkred"| 3 | [[Durrës (Wîlayet)|Durrës]] | [[Durrës (herêm)|Durrës]] (6), [[Krujë (herêm)|Krujë]] (15) | [[Durrës]] |- ! style="color:darkred"| 4 | [[Elbasan (Wîlayet)|Elbasan]] | [[Elbasan (herêm)|Elbasan]] (7), [[Gramsh (herêm)|Gramsh]] (10), [[Librazhd (herêm)|Librazhd]] (20), [[Peqin (herêm)|Peqin]] (26) | [[Elbasan]] |- ! style="color:darkred"| 5 | [[Fier (Wîlayet)|Fier]] | [[Fier (herêm)|Fier]] (8), [[Lushnjë (herêm)|Lushnjë]] (21), [[Mallakastër (herêm)|Mallakastër]] (23) | [[Fier Albanie)|Fier]] |- ! style="color:darkred"| 6 | [[Gjirokastër (Wîlayet)|Gjirokastër]] | [[Gjirokastër (herêm)|Gjirokastër]] (9), [[Përmet (herêm)|Përmet]] (27), [[Tepelenë (herêm)|Tepelenë]] (33) | [[Gjirokastër]] |- ! style="color:darkred"| 7 | [[Korçë (Wîlayet)|Korçë]] | [[Devoll (herêm)|Devoll]] (4), [[Kolonjë (herêm)|Kolonjë]] (13), [[Korçë (herêm)|Korçë]] (14), [[Pogradec (herêm)|Pogradec]] (28) | [[Korçë]] |- ! style="color:darkred"| 8 | [[Kukës (Wîlayet)|Kukës]] | [[Has (herêm)|Has]] (11), [[Kukës (herêm)|Kukës]] (17), [[Tropojë (herêm)|Tropojë]] (35) | [[Kukës]] |- ! style="color:darkred"| 9 | [[Lezhë (Wîlayet)|Lezhë]] | [[Kurbin (herêm)|Kurbin]] (18), [[Lezhë (herêm)|Lezhë]] (19), [[Mirditë (herêm)|Mirditë]] (25) | [[Lezhë]] |- ! style="color:darkred"| 10 | [[Shkodër (Wîlayet)|Shkodër]] | [[Malësi e Madhe (herêm)|Malësi e Madhe]] (22), [[Pukëv (herêm)|Pukë]] (29), [[Shkodër (herêm)|Shkodër]] (31) | [[Shkodër]] |- ! style="color:darkred"| 11 | [[Tirana (Wîlayet)|Tirana]] | [[Kavajë (herêm)|Kavajë]] (12), [[Tirana (herêm)|Tirana]] (34) | [[Tirana]] |- ! style="color:darkred"| 12 | [[Vlorë (Wîlayet)|Vlorë]] | [[Delvinë (herêm)|Delvinë]] (3), [[Sarandë (herêm)|Sarandë]] (30) , [[Vlorë (herêm)|Vlorë]] (36) | [[Vlorë]] |} | style="padding-left:3em;" | [[Wêne:AlbaniaDistretti&PrefettureNumerati.png|Wîlayetên herêmên Albanyayê]] |} == Mijarên tekildar == * [[Alban]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Albania}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Albanya| ]] [[Kategorî:Dewletên Ewropayê]] tr7151056csoxqb0357f2jsty6c53ea 0 4853 1092601 1068041 2022-07-21T00:26:30Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Map-Francophone World.svg|300px|thumb|right|Şîna tîr: zimanê zikmakî; şîn: zimanê fermî; şîna vekirî: nefermî; kesk: zimanê hindik e]] '''Zimanê fransî''' zimanekî ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ji şitlê [[zimanên romanî]] ye. Ew wek zimanê zikmakî ji aliyê 77 milyon kes, bi yên wek zimanê duyem û bi tevahî 130 milyon kesan ve tê axaftin. == Dîroka zimanê fransî == Di dema [[Împeratoriya Romayî]] de zimanê kesên hejar û biyaniyên bi taybetî yê [[Galya|galiyên]] [[kelt]]an bû. Di dema [[Julius Caesar]] de li xakên îroj [[Fransa]] li ser kelt hebûn. Kengê [[Julius Caesar]] [[Galya]] dagir kir ew zimanên wê derê ketine bin bandora [[latînî]]. Paş [[Koça Qoman]] re [[frank]], gelekî [[german]] Fransa nav ji girtî bû, li şûna xwe ya îroj bicih bûn û fransî êdî li Fransayê belav bû. Bi zaravên zimanê fransî re "Lang d'oil" tê gotin. Belgên pêşîn ên zimanê fransî yên ku hatine nivîsandin "Sondên Strasburgê" ne. Ev di sala [[842]]'an de hem bi [[fransiya kevn]] û hem jî bi [[almaniya kevn]] hatine nivîsandin. Ji sala [[1000]]'î de [[Parîs]] bû navenda siyasî û çandî. Dema [[William I]] (Williamê Yekê) bû [[key]]ê [[înglîz]]an zimanê înglîzî 200 salan di bin bandûra fransiya [[normanî]] de ma. Di wê demê de fransî bû zimanê qesra înglîzan. Di sala [[1634]]'an de Kardinal Richelieu "Académie Française" (anku, ''Akademiya Fransî'') ava kir. Armancên wê hêsankirin û paqijkirina zimanê fransî bû. Ji sedsala 17'an wê de ''[[lingua franca]]'' zimanê fransî bû zimanê qesrên [[Ewropa]]yê, berê li navenda Ewropayê, ji sedsalên 18-19'an şûnde jî li rojhelata Ewropayê jî. == Zimanê fermî == Li [[kolonî|koloniyên]] Fransayê jî fransî hîn zimanê fermî maye. === Jimara kesên ku fransî zimanê wan ê zikmakî ye === {| width="100%" |- valign="top" | *[[Belçîka]], di [[Walonistan]] û [[Bruksel]]ê de (4.000.000) * [[Bênîn]] (17.000) * [[Peravê Diranfîl]] (17.000.000) * [[Bûrkina Faso]] * [[Bûrûndî]] * [[Cîbûtî]] (15.000) * [[Fransa]] (54.000.000) * [[Gabon]] (38.000) * [[Gîne]] * [[Haîtî]] * [[Îtalya]], di newala [[Aosta]]yê de (100.000) {{fact}} * [[Kamerûn]] * [[Kanada]], li [[Quebek]]ê (6.700.000) * [[Komor]] (1.700) || * [[Komara Kongo]] (28.000) * [[Lûksembûrg]] (13.100) * [[Madagaskar]] (18.000) * [[Malî]] (9.000) * [[Monako]] (17.000) * [[Nîjer]] (6.000) * [[Rwanda]] * [[Swîsre]], li [[Romandistan]] (1.270.000) * [[Senegal]] * [[Seyşel]] (1.000) * [[Togo]] (3.000) * [[Çad]] (3.000) * [[Vanûatû]] (6.000) * [[Komara Afrîkaya Navend]] (9.000) |} <!-- == Dîrok == --> <!-- == Peyv == --> <!-- == Zareve == --> Fransî zimanê fermî yê [[Yekîtiya Ewropayê]], [[Yekîtiya Afrîkayê]], [[Saziya Komarên Amerîkî]] û [[Neteweyên Yekbûyî]] ye. === Welatên din === Fransî li van welatan jî girîng e. * [[Cezayêr]] * [[Andorra]] * [[Komara Domînîk]] * [[Giravên Kanal]] an jî giravên [[Lamanş]]ê (Di bin Hukumraniya Brîtanya de ye) * [[Libnan]] * [[Louisiana]] ([[DYA]]) * [[Maine (Komara Federal)|Maine]] ([[DYA]]) * [[Maroko]] * [[Morîtanya]] * [[Tûnis]] == Ji binere == * [[Fransa]] * [[Fransayî]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ziman]] [[Kategorî:Fransa]] [[Kategorî:Zimanên romanî]] pd4weq7dwra7v2ugo2rtwge8e8333sp 0 6330 1092593 1092497 2022-07-20T23:28:59Z Penaber49 39672 /* Dîroka destpêkê */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:UNESCO flag.png|thumb|Alaya rêxistina UNESCOyê]] [[Wêne:April 2010, UNESCO Headquarters in Paris - The Garden of Peace (or Japanese Garden) in Spring.jpg|thumb|Navenda giştî ya UNESCOyê [[Parîs]], [[Fransa]].]] '''UNESCO''' yan jî '''Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]''': U'''nited '''N'''ations '''E'''ducational, '''S'''cientific and '''C'''ultural '''O'''rganization) saziyeke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di warê [[perwerde]], [[huner]], [[zanist]] û [[Çand|çandê]] de bi rêya hevkariya navneteweyî aştî û ewlekariya [[Cîhan|cîhanê]] pêşdixe.<ref>{{Cite web|url=https://www.unesco.org/en/brief|title=UNESCO in brief {{!}} UNESCO|website=www.unesco.org|language=en|access-date=2022-07-16}}</ref> 193 dewletên endam û 11 endamên hevparên UNESCOyê hene. Navenda saziya UNESCOyê li [[Navenda Mîrata Cîhanî ya li Parîs a Fransayê]] ye. 53 ofîsên qadên herêmî û 199 komîsyonên neteweyî hene ku li çar aliyê [[Cîhan|cîhanê]] alîkariya saziyê dikin.<ref>{{Cite web|url=https://en.unesco.org/fieldoffice|title=Field offices|last=https://plus.google.com/+UNESCO|website=UNESCO|language=en|access-date=2022-07-16}}</ref>''<ref>{{Cite web|url=https://en.unesco.org/countries/national-commissions|title=National Commissions|last=https://plus.google.com/+UNESCO|date=2012-09-28|website=UNESCO|language=en|access-date=2022-07-16}}</ref>'' Destûrê bingehîn a UNESCOyê armanc dike ku "bihêztir kirina perwerde, zanist çand û bihêzkirin a hevkariya di navbera neteweyan, ji bo dadmendiya gerdûnî, qanûn, mafên mirovan û azadiyên bingehîn ji bo her kesî û ji bo parastin aştî û ewlehiya mirovan ku [[Peymana Neteweyên Yekbûyî]] ji bo hemû gelan nas dike, bêyî cudahiya nijad, zayend, ziman û dîn, bibe alîkar". Sê organê rêveberiya UNESCOyê hene: [[Konferansa Tevayî]], [[Konseya birêvebir]] û [[Sekreterî]]. UNESCO bi hevkariya welatê endam, li gelek welatan xebatên ji bo perwerde û zaniyariyê pêk tîne. Armanca sereke ya saziyê di warê [[perwerde]], [[huner]], [[zanist]] û [[Çand|çandê]] de berfirehkirina aştî û dadperweriya cihanê pêş bixe. UNESCO di sala 1945an de wekî cîgirê [[Komîteya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî ya Cemiyeta Miletan]] hatiye damezrandin. Destûra saziyê armanc, awayî ya rêvebirinê û çarçoweya xebatê ya UNESCOyê diyar dike. Mîsyona damezrîner a UNESCOyê di dema [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] de jibo armanca hêsankirina hevkarî û diyalogê di navbera neteweyan de aştî, pêşkeftina domdar û mafên mirovan pêş bixe, derketiye holê.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000261751.page=6|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-16}}</ref> Armancên yekemê saziyê pêşxistina aştî, pêşveçûna domdar û mafên mirovan bi hêsankirina hevkarî û diyalogê di navbera neteweyan de bû. Sazî van armancan bi pênc bernameyê yên sereke dişopîne: [[perwerde]], zanistên xwezayî, zanistên civakî/mirovî, çand û ragihandin/agahdarî. UNESCO piştgirî dide projeyên ku xwendin û nivîsandinê baştir dikin, perwerdehiya teknîkî û perwerdehiyê didin, zanistê pêş dixin, azadiya medya û çapemenî ya serbixwe diparêzin, dîroka herêmî û çandî diparêzin û cihêrengiya çandî diparêzin.<ref>{{Cite web|url=https://www.mofa.go.jp/policy/culture/coop/unesco/program/list.html|title=MOFA: Project list of The UNESCO Japanese Funds-in-Trust for the Capacity-building of Human Resources|website=www.mofa.go.jp|access-date=2022-07-16}}</ref> Ji bo çand û zanista cîhanê xaleke bingehîn e ku çalakiyên UNESCOyê bi salan berfireh bûne; sazî di werger û belavkirina wêjeya cîhanî de alîkar e, alîkariya damezrandin û ewlekariya [[Cihên Mîrateyên Cîhanî]] yên girîng ên çandî û xwezayî dike, dixebite ku dubendiya dîjîtal li seranserê cîhanê pir bike, bi agahdarî û ragihandinê civakên zanînê yên berfireh diafirîne.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000149999_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-16}}</ref> UNESCOyê gelek înîsiyatîf û tevgerên cîhanî yên wekî "Perwerdehî Ji bo hemî kes", ji bo pêşdebirina armancên xwe yên bingehîn, daye destpêkirin. UNESCO ji aliyê Konferansa Giştî ve ku ji welatên endam û endamên hevkar pêk tên, tê birêvebirin ku her sal du sal dicive jibo ku bername û lêçuna saziyê kivşe bike. Endamên Desteya Rêvebir ku karên UNESCOyê birêve dibe, hildibijêre û her çar salan carekê Dîrektorek Giştî, ku wekî rêvebirê sereke yê UNESCOyê kar dike, hildibijêre. UNESCO endamê [[Koma Pêşketina Berdewam a Neteweyên Yekbûyî]] ye ku koalîsyonek ji sazî û rêxistinên [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku armanca wan pêkanîna Armancên Pêşkevtina Berdewam e.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20110511144047/http://www.undg.org/index.cfm?P=13|title=UNDG Members|date=2011-05-11|website=web.archive.org|access-date=2022-07-16}}</ref> ==Dîrok== ===Dîroka destpêkê=== UNESCO û erka wê ya ji bo hevkariya navneteweyî dikare bi biryarnameya Komela Gelan a di 21 îlona sala 1921ê de were şopandin, ji bo hilbijartina Komîsyonek ji bo lêkolîna pêkaniya parvekirina neteweyan bi serbestî destkevtiyên çandî, perwerdeyî û zanistî.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000079049_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-17}}</ref> Ev saziya nû, [[Komîteya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî]] (ICIC) di sala 1922an de hate damezrandin û kesayetên wekî [[Henri Bergson]], [[Albert Einstein]], [[Marie Curie]], [[Robert A. Millikan]] û [[Gonzague de Reynold]] wekî endamên wî hatine jimartin (komîsyona piçûk a Cemiyeta Miletan bi giranî navenda wê li Ewropaya Rojava ye). Piştre Enstîtuya [[Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî]] (IIIC) di îlona sala 1924an de li Parîsê hate damezrandin ku wekî desteya rêveberiya saziya ICICê tevbigere. Lêbelê, bi destpêka [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] re bi giranî xebata van rêxistinên pêşîn hatin qut kirin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20210312003248/https://www.worldcat.org/title/great-depression-and-world-war-ii-1929-1945/oclc/870724668|title=The Great Depression and World War II : 1929-1945 (Book, 2014) [WorldCat.org]|date=2021-03-12|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref> ===Avakirin=== Piştî îmzekirina [[Peymana Atlantîkê û Daxuyaniya Neteweyên Yekbûyî]], [[Konferansa Wezîrên Perwerdeyê yên Hevbend]] (CAME) dest bi civînên xweyê li [[London|Londonê]] kir û civîn ji 16yê mijdar 1942an heta 5ê kanûna sala 1945an berdewam kir. Di 30ê cotmeha sala 1943an de, di [[Danezana Moskowê]] de ku ji aliyê [[Çîn]], [[Înglistan|Îngilîstan]], [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|DYA]] û [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetê]] ve hatibû qebûlkirin, pêwîstiya rêxistineke navneteweyî hate diyarkirin. Piştî vê yekê pêşniyarên Konferansa Dumbarton Oaks ya 9ê cotmeha sala 1944an hate diyarkirin.<ref>{{Cite web|url=http://hansard.millbanksystems.com/lords/1949/jan/26/the-work-of-unesco|title=THE WORK OF U.N.E.S.C.O. (Hansard, 26 January 1949)|website=hansard.millbanksystems.com|access-date=2022-07-17}}</ref> Li ser pêşniyara CAME û li gorî pêşniyarên Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî (UNCIO) ku li [[San Francisco|San Franciscoyê]] di nîsan û hezîrana sala 1945an de pêk hat, Konferansek Neteweyên Yekbûyî ji bo damezrandina rêxistinek perwerdehî û çandî (ECO/CONF) di 1 û 16 mijdar 1945an de li [[London|Londonê]] bi 44 nûneran hate civandin.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000117626_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-17}}</ref> Komîsyona Amadekar di navbera 16ê mijdara sala 1945an û 4ê mijdara sala 1946an de heta roja ku Destûra Bingehîn a UNESCO bi razandina erêkirina bîstemîn ji hêla dewletên endam ve ket meriyetê, xebitî.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/1131559693|title=A chronology of UNESCO 1945-1985 : facts and events in Unesco's history arranged by dates with references to documentary sources in the Unesco Archives and supplementary information in the annexes 1-15.|last=Unesco.|date=1985|publisher=United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|oclc=1131559693}}</ref> Di yekemîn konferansa giştî ya ku ji 19ê mijdarê heta 10 kanûna sala 1946an dewam dike, Dr. Julian Huxley ji bo Rêveberê Giştî û Blake R. Van Leer jî wek endam tevlî rêxistinê bûn.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=3N_KlLQISQMC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA35&dq=blake+%22van+leer%22&hl=en|title=Summary Minutes of Meeting|last=UNESCO|first=U. S. National Commission for|date=1956|publisher=United States National Commission for the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.|language=en}}</ref> Destûr di mijdara sal 1954an de hate guheztin dema ku Konferansa Giştî biryar da ku endamên parlamentoyê Lijneya Birêvebir dê endamên dewletên dewletên ku ew hemwelatiyên wan in bin û wek berê di kapasîteya xwe ya kesane de tevnegerin.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000114586_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-17}}</ref> Ev guherîna rêvebirinê ya UNESCOyê ji ya berê, dewletên endam çawa bi hev re di warên rayeyên di rêxistinê de bixebitin, cuda kir. Gava ku dewletên endam bi demê re bi hev re xebitîn ku fermanên UNESCOyê bi cih bînin, faktorên siyasî û dîrokî bi taybetî di dema [[Şerê Sar]], pêvajoya dekolonîzasyonê û hilweşandina [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetê]] de awa dane operasyonên rêxistinê.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/into-the-heart-of-darkness-cosmopolitanism-vs-realism-and-the-democratic-republic-of-congo/oclc/650842164|title=Into the heart of darkness: cosmopolitanism vs. realism and the Democratic Republic of Congo|last=Schmidt|first=Christopher|date=2010|language=English|oclc=650842164}}</ref> ==Çalakiyên UNESCOyê== [[Wêne:UNESCO Brasília Office.jpg|thumb|Ofîsên UNESCOyê li Brezîlya yê]] UNESCO çalakiyên xwe bi pênc warên bernameyê pêk tîne: perwerde, zanistên xwezayî, zanistên civakî û mirovî, çand û ragihandin û agahdarî. * UNESCO piştgirî dide lêkolîna di perwerdehiya berawirdî de, pisporiyê peyda dike û hevkariyê dike ku serokatiya perwerdehiya neteweyî û kapasîteya welatan ji bo pêşkêşkirina perwerdehiya bi kalîte ji bo her kesî xurt bike. Di van de ev hene: ** Kursiyên UNESCO, tora navneteweyî ya ji 644 kursiyên UNESCO, ku zêdetirî 770 sazî li 126 welatan tê de hene, beşdar dibin. ** Rêxistina Parastina Jîngehê ** Peymana li dijî Cudakariyê di Perwerdehiyê de di sala 1960an de hate pejirandin ** Rêxistina Konferansa Navneteweyî ya li ser Perwerdehiya Mezinan (CONFINTEA) di navberek 12 salan de ** Weşana Rapora Şopandina Perwerdê ji bo Hemî Cihanê ** Weşana Çar Stûnên Fêrbûnê ya Dokumentê ** UNESCO ASPNet, tora navneteweyî ya 8.000 dibistanan li 170 welatan UNESCO saziyên xwendina bilind qebûl nake.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20150513185433/http://www.cimea.it/files/fileusers/Diploma_mills_Luca_Lantero_EN.pdf|title=Wayback|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref> * UNESCO jî ji bo perwerdekirina gel daxuyaniyên giştî dide: ** Daxuyaniya Seville ya li ser tundûtûjiyê: Daxuyaniyek ku di sala 1989an de ji aliyê UNESCOyê ve hatiye pejirandin ku têgîna ku mirov ji hêla biyolojîkî ve ji şîdeta organîzekirî re têkildar in red dike. * Proje û cihên girîngiya çandî û zanistî ku li jêr e diyar dike: ** Tora Jeoparkên Gerdûnî ** Ji sala 1971an vir ve rezervên Biosferê, bi Bernameya Mirov û Biosferê (MAB) **Bajarê Wêjeyê; di sala 2007an de, bajarê yekem ku ev sernav jê re hat dayîn bajarê Edinburgh e ku cihê yekem pirtûkxaneya belavkirî ya Skotlandê ye. Di sala 2008ab de, Iowa City bû Bajarê Wêjeyê. ** Projeyên zimanên di xetereyê de û cihêrengiya zimanî (Atlasa Zimanên Cîhanê yên Di Xetereyê de ya UNESCO) ** Şarezayên Mîrateya Devkî û Nemase ya Mirovahiyê ** Bîra Qeyda Navnetewî ya Cîhanê, ji sala 1997an vir de. ** Birêvebirina çavkaniyên avê, bi rêya Bernameya Hîdrolojîk a Navneteweyî (IHP), ji sala 1965an vir ve. ** Cihwarê arkeolojîkê cîhanê ** Pirtûkxaneya dîjîtal a cîhanê * Teşwîqkirina "herikîna azad a ramanan bi wêne û peyvan": ** Pêşxistina azadiya derbirînê, di nav de azadiya çapemenî û qanûnên azadiya agahdarkirinê, bi rêya Dabeşa Azadiya Ragihandinê û Pêşxistina Medyayê, tevî Bernameya Navneteweyî ya Pêşxistina Ragihandinê. ** Pêşxistina ewlekariya rojnamegeran û têkoşîna li dijî bêcezakirina kesên ku êrîşî wan dikin, bi hevrêziya Plana Çalakiyê ya Neteweyên Yekbûyî ya li ser Ewlehiya Rojnamegeran û Pirsgirêka Bêcezakirinê. ** Pêşvebirina gihîştina gerdûnî û parastina agahdarî û çareseriyên vekirî ji bo pêşkevtina domdar bi navgîniya Dabeşa Civakên Zanistî, tevî Bernameya Bîra Cîhanê û Bernameya Agahî ji bo Hemûyan. ** Pêşxistina pirdengî, wekheviya zayendî û cihêrengiya çandî ya di medyayê de. ** Teşwîqkirina Gerdûnîbûna Înternetê û prensîbên wê ku Înternet divê (I) li ser bingeha Mafên Mirovan be, (ii) Vekirî, (iii) Ji herkesî re bigihîje û (iv) bi beşdariya Pir-Eleqedar ve were mezin kirin (bi kurteya R.O.A.M.) ** Çêkirina zanînê bi weşanên wekî Trendên Cîhanê yên Azadiya Derbirînê û Pêşveçûna Medyayê Rêzeya UNESCO ya li ser Azadiya Înternetê û Nîşaneyên Pêşveçûna Medyayê û her weha lêkolînên din ên li ser bingeha nîşangiran. * Danasîna çalakiyan: ** Dehsaliya Navnetewî ji bo Pêşxistina Çanda Aşitiyê û Ne-Tundî ji bo Zarokên Cîhanê di sal 2001–2010an de ji aliyê Neteweyên Yekbûyî ve di sala 1998an de hate ragihandin. ** Her sal di 3ê Gulanê Roja Azadiya Çapemeniyê ya Cîhanê ye, ji bo pêşxistina azadiya derbirînê û azadiya çapemeniyê weke mafê bingehîn ê mirovî û weke pêkhateyên girîng ên her civakeke pak, demokratîk û azad. ** ''Criança Esperança'' li Brezîlyayê, bi hevkariya Rede Globo, ji bo berhevkirina drav ji bo projeyên-bingeha civakê yên ku entegrasyona civakî û pêşîlêgirtina tundûtûjiyê xurt dike. ** Roja Xwende-Nivîsendetiyê ya Navneteweyî, her sal 8ê îlonê de. ** Sala Navneteweyî ya Çanda Aştiyê, sala 2000an. ** Bernameya Perwerdehiya Tenduristî ji bo Guhertina Behavior bi hevkariya Wezareta Perwerdehiyê ya Kenya ku ji hêla Hikûmeta Azerbeycanê ve ji hêla darayî ve hate piştgirî kirin da ku perwerdehiya tenduristiyê di nav ciwanên 10 û 19-salî de ku li kampa nefermî li Kibera, Nairobi dijîn, pêşve bibe. Proje di navbera îlona sala 2014an û Kanûn 2016 de hate kirin. ** Roja Cîhanî ya Pirrengiya Çandî ji bo Diyalog û Pêşketinê her sal 21ê gulanê de. ==Enstîtu û navendên UNESCOyê== Enstîtu beşên pispor ên rêxistinê ne ku piştgirîya bernameya UNESCOyê dikin û piştgirîya pisporî ji bo ofîsên kom û neteweyî pêşkêş dikin.<ref>{{Cite web|url=http://www.ibe.unesco.org/en|title=International Bureau of Education|website=International Bureau of Education|language=en|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uil.unesco.org/unesco-institute|title=About the Institute {{!}} UIL|date=2015-10-29|website=uil.unesco.org|language=en|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20141119121935/http://www.iiep.unesco.org/|title=IIEP : Home|date=2014-11-19|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181114224424/https://iite.unesco.org/contact-us/|title=Contact us – UNESCO IITE|date=2018-11-14|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref> {| class="wikitable sortable" !Kurtenav (bi îngilîzî) !Nav !Cîh |- |IBE |Buroya Navneteweyî ya Perwerdehiyê |[[Cenevre]] |- |UIL |Enstîtuya UNESCO ji bo Hînbûna Jiyanê |[[Hamburg]] |- |IIEP |Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Plansaziya Perwerdehiyê |[[Parîs]] (navend) û Buenos Aires û Dakar (ofîsên herêmî) |- |IITE |Enstîtuya UNESCO ji bo Teknolojiyên Agahdariyê di Perwerdehiyê de |[[Mosko|Moskow]] |- |IICBA |Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Avakirina Kapasîteyê li Afrîkayê |[[Addis Ababa]] |- |IESALC |Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Perwerdehiya Bilind li Amerîkaya Latîn û Karibik |[[Karakas]] |- |MGIEP |Enstîtuya Perwerdehiya Mahatma Gandî ji bo Aşitî û Pêşkeftina Domdar |[[Nû Delhî]] |- |UNESCO-UNEVOC |UNESCO-UNEVOC Navenda Navneteweyî ya Perwerde û Perwerdehiya Teknîkî û Pîşeyî |[[Bonn]] |- |ICWRGC |Navenda Navneteweyî ya Çavkaniyên Avê û Guhertina Gerdûnî |[[Koblenz]] |- |IHE |Enstîtuya IHE-Delft ji bo Perwerdehiya Avê |[[Delft]] |- |ICTP |Navenda Navneteweyî ya Fîzîkê ya Teorîk |[[Trieste]] |- |UIS |Enstîtuya Îstatîstîkê ya UNESCO |[[Montreal]] |} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Saziya navneteweyî]] fl2r0n4x8e1vqqvpbfd87ier0cmiv3b 1092594 1092593 2022-07-20T23:29:19Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:UNESCO flag.png|thumb|Alaya rêxistina UNESCOyê]] [[Wêne:April 2010, UNESCO Headquarters in Paris - The Garden of Peace (or Japanese Garden) in Spring.jpg|thumb|Navenda giştî ya UNESCOyê [[Parîs]], [[Fransa]].]] '''UNESCO''' yan jî '''Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]''': U'''nited '''N'''ations '''E'''ducational, '''S'''cientific and '''C'''ultural '''O'''rganization) saziyeke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di warê [[perwerde]], [[huner]], [[zanist]] û [[Çand|çandê]] de bi rêya hevkariya navneteweyî aştî û ewlekariya [[Cîhan|cîhanê]] pêşdixe.<ref>{{Cite web|url=https://www.unesco.org/en/brief|title=UNESCO in brief {{!}} UNESCO|website=www.unesco.org|language=en|access-date=2022-07-16}}</ref> 193 dewletên endam û 11 endamên hevparên UNESCOyê hene. Navenda saziya UNESCOyê li [[Navenda Mîrata Cîhanî ya li Parîs a Fransayê]] ye. 53 ofîsên qadên herêmî û 199 komîsyonên neteweyî hene ku li çar aliyê [[Cîhan|cîhanê]] alîkariya saziyê dikin.<ref>{{Cite web|url=https://en.unesco.org/fieldoffice|title=Field offices|last=https://plus.google.com/+UNESCO|website=UNESCO|language=en|access-date=2022-07-16}}</ref>''<ref>{{Cite web|url=https://en.unesco.org/countries/national-commissions|title=National Commissions|last=https://plus.google.com/+UNESCO|date=2012-09-28|website=UNESCO|language=en|access-date=2022-07-16}}</ref>'' Destûrê bingehîn a UNESCOyê armanc dike ku "bihêztir kirina perwerde, zanist çand û bihêzkirin a hevkariya di navbera neteweyan, ji bo dadmendiya gerdûnî, qanûn, mafên mirovan û azadiyên bingehîn ji bo her kesî û ji bo parastin aştî û ewlehiya mirovan ku [[Peymana Neteweyên Yekbûyî]] ji bo hemû gelan nas dike, bêyî cudahiya nijad, zayend, ziman û dîn, bibe alîkar". Sê organê rêveberiya UNESCOyê hene: [[Konferansa Tevayî]], [[Konseya birêvebir]] û [[Sekreterî]]. UNESCO bi hevkariya welatê endam, li gelek welatan xebatên ji bo perwerde û zaniyariyê pêk tîne. Armanca sereke ya saziyê di warê [[perwerde]], [[huner]], [[zanist]] û [[Çand|çandê]] de berfirehkirina aştî û dadperweriya cihanê pêş bixe. UNESCO di sala 1945an de wekî cîgirê [[Komîteya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî ya Cemiyeta Miletan]] hatiye damezrandin. Destûra saziyê armanc, awayî ya rêvebirinê û çarçoweya xebatê ya UNESCOyê diyar dike. Mîsyona damezrîner a UNESCOyê di dema [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] de jibo armanca hêsankirina hevkarî û diyalogê di navbera neteweyan de aştî, pêşkeftina domdar û mafên mirovan pêş bixe, derketiye holê.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000261751.page=6|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-16}}</ref> Armancên yekemê saziyê pêşxistina aştî, pêşveçûna domdar û mafên mirovan bi hêsankirina hevkarî û diyalogê di navbera neteweyan de bû. Sazî van armancan bi pênc bernameyê yên sereke dişopîne: [[perwerde]], zanistên xwezayî, zanistên civakî/mirovî, çand û ragihandin/agahdarî. UNESCO piştgirî dide projeyên ku xwendin û nivîsandinê baştir dikin, perwerdehiya teknîkî û perwerdehiyê didin, zanistê pêş dixin, azadiya medya û çapemenî ya serbixwe diparêzin, dîroka herêmî û çandî diparêzin û cihêrengiya çandî diparêzin.<ref>{{Cite web|url=https://www.mofa.go.jp/policy/culture/coop/unesco/program/list.html|title=MOFA: Project list of The UNESCO Japanese Funds-in-Trust for the Capacity-building of Human Resources|website=www.mofa.go.jp|access-date=2022-07-16}}</ref> Ji bo çand û zanista cîhanê xaleke bingehîn e ku çalakiyên UNESCOyê bi salan berfireh bûne; sazî di werger û belavkirina wêjeya cîhanî de alîkar e, alîkariya damezrandin û ewlekariya [[Cihên Mîrateyên Cîhanî]] yên girîng ên çandî û xwezayî dike, dixebite ku dubendiya dîjîtal li seranserê cîhanê pir bike, bi agahdarî û ragihandinê civakên zanînê yên berfireh diafirîne.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000149999_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-16}}</ref> UNESCOyê gelek înîsiyatîf û tevgerên cîhanî yên wekî "Perwerdehî Ji bo hemî kes", ji bo pêşdebirina armancên xwe yên bingehîn, daye destpêkirin. UNESCO ji aliyê Konferansa Giştî ve ku ji welatên endam û endamên hevkar pêk tên, tê birêvebirin ku her sal du sal dicive jibo ku bername û lêçuna saziyê kivşe bike. Endamên Desteya Rêvebir ku karên UNESCOyê birêve dibe, hildibijêre û her çar salan carekê Dîrektorek Giştî, ku wekî rêvebirê sereke yê UNESCOyê kar dike, hildibijêre. UNESCO endamê [[Koma Pêşketina Berdewam a Neteweyên Yekbûyî]] ye ku koalîsyonek ji sazî û rêxistinên [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku armanca wan pêkanîna Armancên Pêşkevtina Berdewam e.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20110511144047/http://www.undg.org/index.cfm?P=13|title=UNDG Members|date=2011-05-11|website=web.archive.org|access-date=2022-07-16}}</ref> ==Dîrok== ===Dîroka destpêkê=== UNESCO û erka wê ya ji bo hevkariya navneteweyî dikare bi biryarnameya Komela Gelan a di 21 îlona sala 1921ê de were şopandin, ji bo hilbijartina Komîsyonek ji bo lêkolîna pêkaniya parvekirina neteweyan bi serbestî destkevtiyên çandî, perwerdeyî û zanistî.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000079049_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-17}}</ref> Ev saziya nû, [[Komîteya Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî]] (ICIC) di sala 1922an de hate damezrandin û kesayetên wekî [[Henri Bergson]], [[Albert Einstein]], [[Marie Curie]], [[Robert A. Millikan]] û [[Gonzague de Reynold]] wekî endamên wî hatine jimartin (komîsyona piçûk a Cemiyeta Miletan bi giranî navenda wê li Ewropaya Rojava ye). Piştre Enstîtuya [[Navneteweyî ya Hevkariya Rewşenbîrî]] (IIIC) di îlona sala 1924an de li Parîsê hate damezrandin ku wekî desteya rêveberiya saziya ICICê tevbigere. Lêbelê, bi destpêka [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] re bi giranî xebata van rêxistinên pêşîn hatin qut kirin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20210312003248/https://www.worldcat.org/title/great-depression-and-world-war-ii-1929-1945/oclc/870724668|title=The Great Depression and World War II : 1929-1945 (Book, 2014) [WorldCat.org]|date=2021-03-12|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref> ===Dîroka avakirinê=== Piştî îmzekirina [[Peymana Atlantîkê û Daxuyaniya Neteweyên Yekbûyî]], [[Konferansa Wezîrên Perwerdeyê yên Hevbend]] (CAME) dest bi civînên xweyê li [[London|Londonê]] kir û civîn ji 16yê mijdar 1942an heta 5ê kanûna sala 1945an berdewam kir. Di 30ê cotmeha sala 1943an de, di [[Danezana Moskowê]] de ku ji aliyê [[Çîn]], [[Înglistan|Îngilîstan]], [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|DYA]] û [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetê]] ve hatibû qebûlkirin, pêwîstiya rêxistineke navneteweyî hate diyarkirin. Piştî vê yekê pêşniyarên Konferansa Dumbarton Oaks ya 9ê cotmeha sala 1944an hate diyarkirin.<ref>{{Cite web|url=http://hansard.millbanksystems.com/lords/1949/jan/26/the-work-of-unesco|title=THE WORK OF U.N.E.S.C.O. (Hansard, 26 January 1949)|website=hansard.millbanksystems.com|access-date=2022-07-17}}</ref> Li ser pêşniyara CAME û li gorî pêşniyarên Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî (UNCIO) ku li [[San Francisco|San Franciscoyê]] di nîsan û hezîrana sala 1945an de pêk hat, Konferansek Neteweyên Yekbûyî ji bo damezrandina rêxistinek perwerdehî û çandî (ECO/CONF) di 1 û 16 mijdar 1945an de li [[London|Londonê]] bi 44 nûneran hate civandin.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000117626_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-17}}</ref> Komîsyona Amadekar di navbera 16ê mijdara sala 1945an û 4ê mijdara sala 1946an de heta roja ku Destûra Bingehîn a UNESCO bi razandina erêkirina bîstemîn ji hêla dewletên endam ve ket meriyetê, xebitî.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/1131559693|title=A chronology of UNESCO 1945-1985 : facts and events in Unesco's history arranged by dates with references to documentary sources in the Unesco Archives and supplementary information in the annexes 1-15.|last=Unesco.|date=1985|publisher=United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization|oclc=1131559693}}</ref> Di yekemîn konferansa giştî ya ku ji 19ê mijdarê heta 10 kanûna sala 1946an dewam dike, Dr. Julian Huxley ji bo Rêveberê Giştî û Blake R. Van Leer jî wek endam tevlî rêxistinê bûn.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=3N_KlLQISQMC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA35&dq=blake+%22van+leer%22&hl=en|title=Summary Minutes of Meeting|last=UNESCO|first=U. S. National Commission for|date=1956|publisher=United States National Commission for the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.|language=en}}</ref> Destûr di mijdara sal 1954an de hate guheztin dema ku Konferansa Giştî biryar da ku endamên parlamentoyê Lijneya Birêvebir dê endamên dewletên dewletên ku ew hemwelatiyên wan in bin û wek berê di kapasîteya xwe ya kesane de tevnegerin.<ref>{{Cite web|url=https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000114586_eng|title=UNESCO|website=unesdoc.unesco.org|access-date=2022-07-17}}</ref> Ev guherîna rêvebirinê ya UNESCOyê ji ya berê, dewletên endam çawa bi hev re di warên rayeyên di rêxistinê de bixebitin, cuda kir. Gava ku dewletên endam bi demê re bi hev re xebitîn ku fermanên UNESCOyê bi cih bînin, faktorên siyasî û dîrokî bi taybetî di dema [[Şerê Sar]], pêvajoya dekolonîzasyonê û hilweşandina [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetê]] de awa dane operasyonên rêxistinê.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/title/into-the-heart-of-darkness-cosmopolitanism-vs-realism-and-the-democratic-republic-of-congo/oclc/650842164|title=Into the heart of darkness: cosmopolitanism vs. realism and the Democratic Republic of Congo|last=Schmidt|first=Christopher|date=2010|language=English|oclc=650842164}}</ref> ==Çalakiyên UNESCOyê== [[Wêne:UNESCO Brasília Office.jpg|thumb|Ofîsên UNESCOyê li Brezîlya yê]] UNESCO çalakiyên xwe bi pênc warên bernameyê pêk tîne: perwerde, zanistên xwezayî, zanistên civakî û mirovî, çand û ragihandin û agahdarî. * UNESCO piştgirî dide lêkolîna di perwerdehiya berawirdî de, pisporiyê peyda dike û hevkariyê dike ku serokatiya perwerdehiya neteweyî û kapasîteya welatan ji bo pêşkêşkirina perwerdehiya bi kalîte ji bo her kesî xurt bike. Di van de ev hene: ** Kursiyên UNESCO, tora navneteweyî ya ji 644 kursiyên UNESCO, ku zêdetirî 770 sazî li 126 welatan tê de hene, beşdar dibin. ** Rêxistina Parastina Jîngehê ** Peymana li dijî Cudakariyê di Perwerdehiyê de di sala 1960an de hate pejirandin ** Rêxistina Konferansa Navneteweyî ya li ser Perwerdehiya Mezinan (CONFINTEA) di navberek 12 salan de ** Weşana Rapora Şopandina Perwerdê ji bo Hemî Cihanê ** Weşana Çar Stûnên Fêrbûnê ya Dokumentê ** UNESCO ASPNet, tora navneteweyî ya 8.000 dibistanan li 170 welatan UNESCO saziyên xwendina bilind qebûl nake.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20150513185433/http://www.cimea.it/files/fileusers/Diploma_mills_Luca_Lantero_EN.pdf|title=Wayback|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref> * UNESCO jî ji bo perwerdekirina gel daxuyaniyên giştî dide: ** Daxuyaniya Seville ya li ser tundûtûjiyê: Daxuyaniyek ku di sala 1989an de ji aliyê UNESCOyê ve hatiye pejirandin ku têgîna ku mirov ji hêla biyolojîkî ve ji şîdeta organîzekirî re têkildar in red dike. * Proje û cihên girîngiya çandî û zanistî ku li jêr e diyar dike: ** Tora Jeoparkên Gerdûnî ** Ji sala 1971an vir ve rezervên Biosferê, bi Bernameya Mirov û Biosferê (MAB) **Bajarê Wêjeyê; di sala 2007an de, bajarê yekem ku ev sernav jê re hat dayîn bajarê Edinburgh e ku cihê yekem pirtûkxaneya belavkirî ya Skotlandê ye. Di sala 2008ab de, Iowa City bû Bajarê Wêjeyê. ** Projeyên zimanên di xetereyê de û cihêrengiya zimanî (Atlasa Zimanên Cîhanê yên Di Xetereyê de ya UNESCO) ** Şarezayên Mîrateya Devkî û Nemase ya Mirovahiyê ** Bîra Qeyda Navnetewî ya Cîhanê, ji sala 1997an vir de. ** Birêvebirina çavkaniyên avê, bi rêya Bernameya Hîdrolojîk a Navneteweyî (IHP), ji sala 1965an vir ve. ** Cihwarê arkeolojîkê cîhanê ** Pirtûkxaneya dîjîtal a cîhanê * Teşwîqkirina "herikîna azad a ramanan bi wêne û peyvan": ** Pêşxistina azadiya derbirînê, di nav de azadiya çapemenî û qanûnên azadiya agahdarkirinê, bi rêya Dabeşa Azadiya Ragihandinê û Pêşxistina Medyayê, tevî Bernameya Navneteweyî ya Pêşxistina Ragihandinê. ** Pêşxistina ewlekariya rojnamegeran û têkoşîna li dijî bêcezakirina kesên ku êrîşî wan dikin, bi hevrêziya Plana Çalakiyê ya Neteweyên Yekbûyî ya li ser Ewlehiya Rojnamegeran û Pirsgirêka Bêcezakirinê. ** Pêşvebirina gihîştina gerdûnî û parastina agahdarî û çareseriyên vekirî ji bo pêşkevtina domdar bi navgîniya Dabeşa Civakên Zanistî, tevî Bernameya Bîra Cîhanê û Bernameya Agahî ji bo Hemûyan. ** Pêşxistina pirdengî, wekheviya zayendî û cihêrengiya çandî ya di medyayê de. ** Teşwîqkirina Gerdûnîbûna Înternetê û prensîbên wê ku Înternet divê (I) li ser bingeha Mafên Mirovan be, (ii) Vekirî, (iii) Ji herkesî re bigihîje û (iv) bi beşdariya Pir-Eleqedar ve were mezin kirin (bi kurteya R.O.A.M.) ** Çêkirina zanînê bi weşanên wekî Trendên Cîhanê yên Azadiya Derbirînê û Pêşveçûna Medyayê Rêzeya UNESCO ya li ser Azadiya Înternetê û Nîşaneyên Pêşveçûna Medyayê û her weha lêkolînên din ên li ser bingeha nîşangiran. * Danasîna çalakiyan: ** Dehsaliya Navnetewî ji bo Pêşxistina Çanda Aşitiyê û Ne-Tundî ji bo Zarokên Cîhanê di sal 2001–2010an de ji aliyê Neteweyên Yekbûyî ve di sala 1998an de hate ragihandin. ** Her sal di 3ê Gulanê Roja Azadiya Çapemeniyê ya Cîhanê ye, ji bo pêşxistina azadiya derbirînê û azadiya çapemeniyê weke mafê bingehîn ê mirovî û weke pêkhateyên girîng ên her civakeke pak, demokratîk û azad. ** ''Criança Esperança'' li Brezîlyayê, bi hevkariya Rede Globo, ji bo berhevkirina drav ji bo projeyên-bingeha civakê yên ku entegrasyona civakî û pêşîlêgirtina tundûtûjiyê xurt dike. ** Roja Xwende-Nivîsendetiyê ya Navneteweyî, her sal 8ê îlonê de. ** Sala Navneteweyî ya Çanda Aştiyê, sala 2000an. ** Bernameya Perwerdehiya Tenduristî ji bo Guhertina Behavior bi hevkariya Wezareta Perwerdehiyê ya Kenya ku ji hêla Hikûmeta Azerbeycanê ve ji hêla darayî ve hate piştgirî kirin da ku perwerdehiya tenduristiyê di nav ciwanên 10 û 19-salî de ku li kampa nefermî li Kibera, Nairobi dijîn, pêşve bibe. Proje di navbera îlona sala 2014an û Kanûn 2016 de hate kirin. ** Roja Cîhanî ya Pirrengiya Çandî ji bo Diyalog û Pêşketinê her sal 21ê gulanê de. ==Enstîtu û navendên UNESCOyê== Enstîtu beşên pispor ên rêxistinê ne ku piştgirîya bernameya UNESCOyê dikin û piştgirîya pisporî ji bo ofîsên kom û neteweyî pêşkêş dikin.<ref>{{Cite web|url=http://www.ibe.unesco.org/en|title=International Bureau of Education|website=International Bureau of Education|language=en|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://uil.unesco.org/unesco-institute|title=About the Institute {{!}} UIL|date=2015-10-29|website=uil.unesco.org|language=en|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20141119121935/http://www.iiep.unesco.org/|title=IIEP : Home|date=2014-11-19|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181114224424/https://iite.unesco.org/contact-us/|title=Contact us – UNESCO IITE|date=2018-11-14|website=web.archive.org|access-date=2022-07-17}}</ref> {| class="wikitable sortable" !Kurtenav (bi îngilîzî) !Nav !Cîh |- |IBE |Buroya Navneteweyî ya Perwerdehiyê |[[Cenevre]] |- |UIL |Enstîtuya UNESCO ji bo Hînbûna Jiyanê |[[Hamburg]] |- |IIEP |Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Plansaziya Perwerdehiyê |[[Parîs]] (navend) û Buenos Aires û Dakar (ofîsên herêmî) |- |IITE |Enstîtuya UNESCO ji bo Teknolojiyên Agahdariyê di Perwerdehiyê de |[[Mosko|Moskow]] |- |IICBA |Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Avakirina Kapasîteyê li Afrîkayê |[[Addis Ababa]] |- |IESALC |Enstîtuya Navneteweyî ya UNESCO ji bo Perwerdehiya Bilind li Amerîkaya Latîn û Karibik |[[Karakas]] |- |MGIEP |Enstîtuya Perwerdehiya Mahatma Gandî ji bo Aşitî û Pêşkeftina Domdar |[[Nû Delhî]] |- |UNESCO-UNEVOC |UNESCO-UNEVOC Navenda Navneteweyî ya Perwerde û Perwerdehiya Teknîkî û Pîşeyî |[[Bonn]] |- |ICWRGC |Navenda Navneteweyî ya Çavkaniyên Avê û Guhertina Gerdûnî |[[Koblenz]] |- |IHE |Enstîtuya IHE-Delft ji bo Perwerdehiya Avê |[[Delft]] |- |ICTP |Navenda Navneteweyî ya Fîzîkê ya Teorîk |[[Trieste]] |- |UIS |Enstîtuya Îstatîstîkê ya UNESCO |[[Montreal]] |} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Saziya navneteweyî]] odn2s4s7utinj9cjwmn4ydc4yxi274x 0 7620 1092547 1092424 2022-07-20T19:57:20Z 2A02:3035:402:DFCE:1:2:C7FF:83EC /* S */Silava wikitext text/x-wiki __NOTOC__ Ev lîsteyan navên [[kurdî]] ye ku jibo binavkirina mirovan li nav [[kurd|kurdan]] de bikarhînan: {|class="wikitable" | * '''Tabloya Naverokê''': [[#Navên keçan |Navên keçan]] - [[#Navên lawan |Navên lawan]]&nbsp; |} == Navên keçan == ==== A ==== * Adar * Ahîn *[[Ala Kurdistanê|Ala]] * Alê * Alvîn * Amûdê * Ariya * [[Îranî|Ariyan]]a * Arîn * Arjen * Arjîn * Asîman * Askê * Astêra * Aştî * Avan * Avaşî * Avbîn * Avjîn * Avsar * Avşîn * Avzêm * Awing * Axîn * Azade ==== B ==== * Bablîsok * Bajîlan * Banu (prenses) * Bejna * Bejnê * Belalûk *Benaz * Bengîn * Berbang * Berçem * Berdil * Berfan * [[Berfîn]] * Bermal * Berzê * Besê * Besna * Beybûn * Bêjin *[[Barîn]] * Benaz *[[Berfîn (nav)|Berfîn]] * Beyan * Bêrîtan *[[Bêrîvan]] * Bêxal * [[Bihar]] * Binevş * [[Bûk|Bokan]] *Belez ==== C ==== * Canan * Canda * Civîn * Ciwan * Ciwanxan * Cîhan ==== Ç ==== * Çavgeş * Çavreş * Çavşîn * Çem * Çeman * Çinar * Çira * Çîmen ==== D ==== * Delal * Delav * Demsal * [[Derya]] * Desmal * Dewken * Dewlet * Difnê * Dilaram * Dilba * Dilçem * Dilda * Dilevîn * Dilkanî * Dilnaz * Dilniya * Dilorîn * Dilovan * Dilpak * Dilsoz * Dilşa * Dilzar * Diyana * Dîcle * Dîla * Dîlan * Dîlber * Dîlok * Dîmen * Dozgîn ==== E ==== * Efrîn * Esrîn * Estê * Evîn * Evîndar * Elend ==== Ê ==== * Êla * Êtûn * Êva * Êvare ==== F ==== * Ferza * Ferzînê * Fênik * Firmesk ==== G ==== * [[Gelawêj]] * Gerden * Gevher * Gewrê * Gizing * Gulale * Gulan * Gulav * Gulavej * Gulavî * Gulazer * Gulbanu * Gulbaran * Gulbarîn * Gulbejn * Gulberoj * Gulbîn * Guldan * Guhar * Gulda * Gulê * Gulfiroş * Gulîstan * Gulîşa * Gulîzer * Gulnav * Gulveda ==== H ==== * Hana * Hanas * [[Havîn]] * Heja * Helale * Helat * Hêro * [[Hêlîn]] * Hêvî * Hêvîdar * Hevrîn * ==== J ==== * Janya * [[Jiyan]] * Jiyar * Jînda ==== K ==== * Kajîn * Kalê * Kanî * Katrîn * Kawî * Kejal * Kevî * Kurdê * [[Kurdistan]] ==== L ==== * Lava * Lavîn * Lîlas * Lîlav * Lîzge * Lorîn * Leyla ==== M ==== * Mavîn * [[Medan|Medê]] * [[Medan|Medya]] * [[Mehabad]] * Mêrîcan * Mîzgin ==== N ==== * Nalîn * Naskê * Naskol * Naylê * Nazemîn * Nazvîn * Nermîn * Nesrîn * Neşmîl * Nexşîn * Newa * Newajîn * [[Newroz]] * Nêrgiz * Niştîman * Niyan * Niyaz * Nîla * Nûpelda ==== P ==== * Pelêr * Pelîn * Pelşîn * Perîxan * Perjîn * Pervîn * Peyruza * Peyman * Pêla * Pirşing ==== R ==== * Rabîn * Rabûn * Ramê * Rana * [[Raperîn]] * Rastî * Rawêj * Reftar * Rehêla * Rehşîn * Rendê * Rengar * Rengîn * Reşa * Reşmal * Reşpo * Revend * Revîn * Revşam * Rewa * Rewan * Rewşen * Rewşê * Rewşit * Rexşan * Reyhan * Rezaw * Rêbîn * Rêjing * Rêjîn * Rêjna * Rênaw * Rêşî * Rêvîn * Rêzbar * [[Riha]] * [[Rihan]] * Rijbîn * Rindê * Rindik * Rîken * Rîşan * Robar * Robîn * Robît * Rohat * Rokîstan * Roj * Rojan * Rojarya * Rojat * Rojawelat * Rojbîn * Rojda * Rojdar * Rojder * Rojen * Rojê * Rojgar * Rojhat * Rojhelat * Rojîn * Rojînda * Rojko * Rojma * Rojna * Rojyar * Rona * Ronahî * Ronak * Ronav * Rondik * Ronî * Ronîda * Ronya * Roşna * Rovîn * Roz * Roza * Rozelîn * Rozerîn * Rozê * Ruşe * Ruxsar * Rûbar * Rûbenci * Rûbend * Rûbixal * Rûciwan * Rûçem * Rûgeş * Rûjne * Rûken * Rûna * Rûnak * Rûndik * Rûnerm * Rûnî * Rûpak * Rûşa * Rûşen * Rûxoş ==== S ==== * Sarya * Sazan * Sema * Seyran * Sirwe * Skala * Sokar * Sosin * Sozan * Sozdar * Srûşt * Stêrkbanu * Stran *Silava ==== Ş ==== * Şehrivan * Şemam * Şepol * Şermîn * Şernas * Şêr * Şêrgo * Şêrhat * Şêrîn * Şine * Şîlan * Şoxan ==== T ==== * Tavbanu * Tawis * Tîroj ==== V ==== * Vejîn * Viyan * [[Keman|Viyolîn]] * Vînda ==== W ==== * Wala * Welat * Wane ==== X ==== * [[Xecê]] * Xelat * Xemlîn * [[Xezal]] * Xezêm * Xêrhat * Xozî * Xozîk * Xonav ==== Y ==== * Yarvîn * Yezda ==== Z ==== * Zalîn * Zayele * Zaza * Zekiya * Zelal * Zera * Zerda * Zerya * Zeyno * Zeytîn * Zêrîn * Zîlan * [[Zîn]] * Zozan == Navên lawan == ==== Ardi ==== * Agir * Ahmadîl * [[Alan (nav)|Alan]] * Alend * Amed * Amanc *Amed *Aram * Aştî * Azad arjîn azer ayzer ==== B ==== * Babelîsk * Babik * Bager * Bagir * Baha * Bahoz * Bakûr * Bala * Bapîr * Baran * Bargiran * Batman * Baver * Bawer * Baxewan * Baz * Bazan * Bedirxan * Bedlîs * Bedran * Behêz * Behî * Behlo * Behrûz * Behwan * Behzad * Belengaz * Bendewar * Beng * Berevan * Berêz * Berfo * Berdan * Berhem * Berhev * Berhevdar * Bernas * Bernav * Bervan * Berwar * Berxo * Berxwedan * Berz * Berzan * Bêkes * Bêmal * Bênav * Bênewa * Bêşa * Bêwar * Bêxudan * Bêzar * Bijar * Bijiyar * Bijîr * Bijûn * Bijûndar * Bijwên * Bijyar * Bilbil * Bilêse * Bilind * Binar * Binav * Binêr * Binyat * Birader * Birîn * Bispor * Bişar * Birûsk * Biryar * Birzû * Biyan * Biyanî * [[Bizav]] * Bizan * Bizav * Bizaw * Bizwêj * Bîjen * Bîna * Bîrber * Bîrdar * Bîrebir * Bîrewer * Bîşêr * Bîwer * Bîyang * Bîyo * Bohtan * Boran * Borna * Botan * Bozan * Bradost * Braxas * Brîndar ==== Ç ==== * Çalak * Çeko *Çetîn * Çiya * Çiyako * Çoman ==== D ==== * Dalaho * Danyar * Dara *Demhat * [[Dêrsim]] *Dilgeş *Dildar *Dijwar * [[Diyako]] * Diyar * Diyarî * Dîlman * Dîmen ==== E ==== * Egîd * Ejder * Erdelan * Erdewan * Evîndar ==== F ==== * Ferhad * Ferwertîş * Firya ==== G ==== * Gomada * Goran * [[Govend]] * Gurko ==== H ==== * Hakar * Hawraz * Hawrê * Hejar * Helgurd * Helkewt * Helmet * Helo * Hemin * Hendrên * Herdî * Herman * Hewram * Hewraz * Hêdî * Hêja * Hêmin * Hêriş * Hişyar * Hîwa * Hogir * Honer * Hozan ==== J ==== * Jawero * Jîlemo * Jîr * Jîvan, wate tolhildan المعنى انتقام * Jîvîn * Jîwar * Jêhat * Jankir ==== K ==== * Kajaw * Kardo * Karox * Karwan * Karzan * Kazêwe *[[Kendal]] * Keyo * Komas * Koyî ==== L ==== *LewenD *Lawand * Las * Lawçak * Lêzan *Loran * Lezgîn ==== M ==== * Mamlan * Mardîn * [[Medan|Medo]] * [[Mem]] * Memlan * Merdo * Merdox * Merîwan *Merwan * Mêrxas * Mîlan * Mîran *Mîrza ==== N ==== * Narî * Nasîko * Nisko * Nebez * Nehroz * Nekeroz * Nesrew * Newşîrwan * Nêçîrvan * Nojdar ==== O ==== * Ocalan??? * Omîd * Oskar ==== P ==== * Pejar * Peşêw * Pêşeng * Pirşeng * Pişko * Piştîwan ==== R ==== * Rajan * Raman * Ramazan * Ramyar * Ravîn * Rawan * Rêbaz * Rêbîn * Rêbwar * Rêkewt * Rênas * Rêwan * Rêzan * Rizgar * Rojan *Rojhat * Rolez Rolaz * Rûstem * Reşo * Rodî *Ronî ==== S ==== * Sakar * Sizar * Snor * Sipan * Sefin * Samal * Samrend * Saro * Saz * Sengaw * Serbilind * Serdar * Serhad * Serko * Simko * Sitûn * Siwar * Sîrwan * Soran * Sares ==== Ş ==== * Şaho * Şemal * Şemzîn * Şerwan *Şerzan * Şerzad * Şêrko * Şivan * Şoreş * Şiyar ==== T ==== * Tîrêj * Tolhildan ==== W ==== * Wirya * Waisi ==== X ==== * Xebat * Xelîl * Xonas * Xwedêda * xonav ==== Z ==== * Zagros * Zal * Zana * Zanyar * Zerdeşt * [[Zêbar]] * Zimnako * Zinar * Ziryan * Zorab * Zoran == Girêdanên derve == * [http://www.navenkurdi.com Navên Kurdî] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180929061212/http://navenkurdi.com/ |date=2018-09-29 }} * [http://wikisource.org/wiki/Nav%C3%AAn_ke%C3%A7an Navên keçan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130915144548/http://wikisource.org/wiki/Nav%C3%AAn_ke%C3%A7an |date=2013-09-15 }} – Wîkîçavkanî * [http://wikisource.org/wiki/Nav%c3%aan_xortan Navên lawan] – Wîkîçavkanî {{kurt}} [[Kategorî:Navê gedan]] [[Kategorî:Navê keçan]] [[Kategorî:Lîste]] cinagdtvs863yefrpiwdeg3zuarm4e2 0 7863 1092570 1087959 2022-07-20T21:18:40Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Ermanî''' <br/> '''Հայեր''' '''Hayer''' | wêne = Armenian collage.png | wêne firehî = | ravek ='''rêza 1em''' [[Tîgranesê Mezin]], [[Gregorîyê Ronahîker]], [[Mesrop Mashtots]], [[Vardan Mamikonî]], [[Musayê Xorenî]] <br /> '''rêza 2yem''' [[Heraklîwis]], [[Gregorîyê Narek]], [[Toros Roslin]], [[Sayat-Nova]], [[Khachatur Abovî]] '''rêza 3yem''' [[Îvan Ayvazovskî]], [[Mkrtîx Khrîmiyan]], [[Andranîk Ozanî|Andranîk]], [[Hovhannes Tumanyan]], [[Komîtas Vardapet]] '''rêza 4em''' [[Yeghîşe Carent]], [[Martîros Saryan]], [[Aram Xatçaturian]], [[William Saroyan]], [[Tîgran Petrosî]] '''rêza 5em''' [[Mher Mkrtchyan]], [[Viktor Hambardzumyan]], [[Charles Aznavour]], [[Cher]], [[Vazgen Sargsyan]] <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 8 milyon | salKom = | çavkKom = <ref>different sources: *{{cite book|last=Von Voss|first=Huberta|title=Portraits of Hope: Armenians in the Contemporary World|year=2007|publisher=Berghahn Books|location=New York|isbn=9781845452575|page=xxv|quote=...there are some 8 million Armenians in the world... }} *{{cite book|last=Freedman|first=Jeri|title=The Armenian genocide|year=2008|publisher=Rosen Publishing Group|location=New York|isbn=9781404218253|page=52|quote=In contrast to its population of 3.2 million, approximately 8 million Armenians live in other countries of the world, including large communities in the United States and Russia.}} *{{cite book|title=Nations and Nationalism: A Global Historical Overview: A Global Historical Overview|year=2008|publisher=ABC-CLIO|location=Santa Barbara, California|isbn=9781851099085|author=Guntram H. Herb, David H. Kaplan|page=1705|quote=A nation of some 8 million people, about 3 million of whom live in the newly independent post-Soviet state, Armenians are constantly battling not to lose their distinct culture, identity and the newly established statehood.}} *{{cite book|title=Historical dictionary of the Russian Federation|url=https://archive.org/details/historicaldictio00saun|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Maryland|isbn=9780810854758|author=Robert A. Saunders, Vlad Struko|page=[https://archive.org/details/historicaldictio00saun/page/50 50]}} *{{cite book|last=Philander|first=S. George|title=Encyclopedia of global warming and climate change|url=https://archive.org/details/encyclopediaglob00phil|year=2008|publisher=SAGE|location=Los Angeles|isbn=9781412958783|page=[https://archive.org/details/encyclopediaglob00phil/page/n126 77]|quote=An estimated 60 percent of the total 8 million Armenians worldwide live outside the country...}} *{{cite book|title=Historical dictionary of the Russian Federation|url=https://archive.org/details/historicaldictio00saun|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Maryland|isbn=9780810874602|author=Robert A. Saunders, Vlad Strukov|page=[https://archive.org/details/historicaldictio00saun/page/51 51]|quote=Worldwide, there are more than 8 million Armenians; 3.2 million reside in the Republic of Armenia.}} </ref> <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = 3,018,854<ref name="Armstat 2011 census">{{cite web |url=http://www.armstat.am/file/doc/99475033.pdf |title=Statistical Service of Armenia|publisher=Armstat |accessdate=20 February 2014}}</ref> | herêm2 = {{al2|Rûsya}} | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = 1,182,388<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |access-date=2015-03-17 |archive-date=2021-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |url-status=dead }}</ref>–2,900,000<ref>Historical dictionary of the Russian Federation|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Maryland|isbn=978-0-8108-5475-8|author=Robert A. Saunders, Vlad Struko|page=50}}</ref> | herêm3 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = 483,366<ref>http://ia601608.us.archive.org/26/items/2011AmericanCommunitySurveyAncestry/2011Acs.pdf</ref>–1,500,000<ref>http://www.anca.org/press_releases/press_releases.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150215161829/http://www.anca.org/press_releases/press_releases.php |date=2015-02-15 }}</ref> <ref>http://www.armenianweekly.com/2012/05/20/kim-kardashian-urges-support-for-telethon</ref> <ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.reuters.com/article/2007/10/12/us-usa-armenians-idUSN1144509820071012 |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2015-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151018194515/http://www.reuters.com/article/2007/10/12/us-usa-armenians-idUSN1144509820071012 |url-status=dead }}</ref> | herêm4 = {{al2|Fransa}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = 250,000<ref>Armenians in Hamburg: an ethnographic exploration into the relationship between diaspora and success|year=2012|publisher=LIT Verlag Münster|location=Berlin|isbn=978-3-643-90226-9|page=25</ref>–750,000<ref>Denial: history betrayed|year=2008|publisher=Melbourne University Pub.|location=Carlton, Victoria|isbn=978-0-522-85482-4|page=4</ref> | herêm5 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = 248,929<ref>http://www.statistics.ge/index_eng.htm|{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="Kopîkirina arşîvê">{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.statistics.ge/index_eng.htm |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2019-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191113142209/http://www.statistics.ge/index_eng.htm |url-status=dead }}</ref><ref name="Kopîkirina arşîvê"/> | herêm6 = {{al2|Nagorno Qerebax}} | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = 146,573<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://gov.nkr.am/en/regions |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2015-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150607070705/http://gov.nkr.am/en/regions/ |url-status=dead }}</ref> | herêm7 = {{al2|Îran}} | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = 120,000<ref>http://www.noravank.am/arm/issues/detail.php?ELEMENT_ID=2376</ref> | herêm8 = {{al2|Libnan}} | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = 100,000<ref name="Gibney">Immigration and asylum: from 1900 to the present|year=2005|publisher=ABC-CLIO|location=Santa Barbara, California|isbn=978-1-57607-796-2|page=13</ref> | herêm9 = {{al2|Sûrî}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = 100,000<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.armdiasporamuseum.com/227-1-page.html |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2014-02-19 |archive-url=https://archive.is/20140219123645/http://www.armdiasporamuseum.com/227-1-page.html |url-status=dead }}</ref> | herêm10 = {{al2|Ûkrayna}} | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = 100,000<ref>http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/nationality_population/nationality_1/s5/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=20&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=2|title=The{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} distribution of the population by nationality and mother tongue|year=2001|publisher=State Statistics Committee of Ukraine|publication-place=Kiev |accessdate=5 January 2013</ref> | herêm11 = {{al2|Yewnanistan}} | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = 80,000<ref>http://www.armenialiberty.org/content/article/2279357.html |agency=[[Radio Free Europe/Radio Liberty]] Armenian Service|date=18 January 2011|accessdate=10 January 2015</ref> | herêm12 = {{al2|Arjentîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = 70,000{{sfn|Ayvazyan|2003|p=100}} | herêm13 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = 60,000<ref>{{cite news|title=Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey|url=http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load=detay&link=161291|newspaper=[[Today's Zaman]]|date=15 December 2008|accessdate=5 January 2013|archive-date=20 May 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110520084230/http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load=detay&link=161291|url-status=dead}}</ref> | herêm14 = {{al2|Kanada}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = 55,740<ref>http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=0&PID=105396&PRID=0&PTYPE=105277&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2013&THEME=95&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=|title=Canada National Household Survey|year=2011|publisher=Statistics Canada|accessdate=20 August 2013}}. Of those, 31,075 reported single and 24,675 mixed Armenian ancestry.</ref> | herêm15 = {{al2|Abxazya}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = 41,864<ref>url=http://rus.delfi.lv/news/daily/abroad/v-abhazii-obyavili-dannye-perepisi-naseleniya.d?id=42015926|newspaper=[[Delfi (web portal)|Delfi]]|date=29 December 2011|accessdate=20 August 2013.</ref> <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanê ermenî|Ermenî]] | ol = '''†''' [[Xiristiyanî|Filetî]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Armenian distribution map.png | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = Sor: Niho <br/> Tirincî û Çakar: Dîrokî | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} Gelê '''Ermenî''', '''Ermanî''' an jî '''Ermen''' ({{bi-hy|Հայեր}} ''Hayer''), yek ji gelên kevn ya [[Rojhilata Navîn]] e. Ew ji nav gelên [[Xiristiyan|filehan]]ê cîhanê li gelek pîrrtirin.<ref>[http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/debatten/integration/voelkermord-an-den-armeniern-das-letzte-was-ich-von-den-kindern-sah-1582205.html ''Völkermord an den Armeniern: Das Letzte, was ich von den Kindern sah.''] In: ''[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]].'' 10. April 2010. Abgerufen am 17. Oktober 2013.</ref> Ermen jî 2700 salan bûyî li [[Bakurê Kurdistanê]] û başûrê Qefqazê dijî. Hem jî hewna gelê [[Ermenistan]]êne. == Nav == Navê ke ew xwera dibejin ''Hayer'' û xelke dinan ji wan ra dibejin ''Armen'', ''Ermen'' ji navên qebîlên li dema rojgarê pirindê bûn kî li dor Ermenistanê bûn. ''Hayaysa'' ji B.Z. 16. - 13. sedsalan li Bakurê rojavayê û ''Arme-Şupriya'' ji B.Z. 13. - 12. sedsalan li başûrê rojavayê bûn. Têgîna ''Ermen'' ji li dema Pars û Greekan le Zozanan û gelê wîra digotin ''Ermen'', ew nava li pêşînê dawîya BZ. 6. sedsalê peyda bû li dîroknasê Greekan [[Hekatayosî Miletî]] û [[Nivîska Behîstun]]ê [[Dareyos I.]]. Gelên cîranan ji gişk ''Ermen'' dibêjin bi tenê [[Gurcî]]yan wan ra digotin ''Somexi'', welatê ra jî ''Somextî'' <ref>Hamlet Petrosyan: ''In the Beginning.'' In: Levon Abrahamian, Nancy Sweezy (Hrsg.): ''Armenian Folk Arts, Culture, and Identity.'' Indiana University Press, Bloomington 2001, S. 11, 13.</ref> == Dîrok == == Ziman == == Pêşangeh == <gallery> Wêne:Armenian woman in national costume (crop).jpg|Jinikekî Ermanî li [[Artvîn]]ê 1909–1912 </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Ermenistan]], [[Êrîvan]] * [[Zimanê ermenî]] * [[Komkujiya ermeniyan]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenians}} == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Gel]] [[Kategorî:Ermenistan]] r1ms51sj1hcur4vue2qzkxnygclsq3a 1092571 1092570 2022-07-20T21:21:00Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = '''Ermanî''' <br/> '''Հայեր''' '''Hayer''' | wêne = Armenian collage.png | wêne firehî = | ravek ='''rêza 1em''' [[Tîgranesê Mezin]], [[Gregorîyê Ronahîker]], [[Mesrop Mashtots]], [[Vardan Mamikonî]], [[Musayê Xorenî]] <br /> '''rêza 2yem''' [[Heraklîwis]], [[Gregorîyê Narek]], [[Toros Roslin]], [[Sayat-Nova]], [[Khachatur Abovî]] '''rêza 3yem''' [[Îvan Ayvazovskî]], [[Mkrtîx Khrîmiyan]], [[Andranîk Ozanî|Andranîk]], [[Hovhannes Tumanyan]], [[Komîtas Vardapet]] '''rêza 4em''' [[Yeghîşe Carent]], [[Martîros Saryan]], [[Aram Xatçaturian]], [[William Saroyan]], [[Tîgran Petrosî]] '''rêza 5em''' [[Mher Mkrtchyan]], [[Viktor Hambardzumyan]], [[Charles Aznavour]], [[Cher]], [[Vazgen Sargsyan]] <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 8 milyon | salKom = | çavkKom = <ref>different sources: *{{cite book|last=Von Voss|first=Huberta|title=Portraits of Hope: Armenians in the Contemporary World|year=2007|publisher=Berghahn Books|location=New York|isbn=9781845452575|page=xxv|quote=...there are some 8 million Armenians in the world... }} *{{cite book|last=Freedman|first=Jeri|title=The Armenian genocide|year=2008|publisher=Rosen Publishing Group|location=New York|isbn=9781404218253|page=52|quote=In contrast to its population of 3.2 million, approximately 8 million Armenians live in other countries of the world, including large communities in the United States and Russia.}} *{{cite book|title=Nations and Nationalism: A Global Historical Overview: A Global Historical Overview|year=2008|publisher=ABC-CLIO|location=Santa Barbara, California|isbn=9781851099085|author=Guntram H. Herb, David H. Kaplan|page=1705|quote=A nation of some 8 million people, about 3 million of whom live in the newly independent post-Soviet state, Armenians are constantly battling not to lose their distinct culture, identity and the newly established statehood.}} *{{cite book|title=Historical dictionary of the Russian Federation|url=https://archive.org/details/historicaldictio00saun|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Maryland|isbn=9780810854758|author=Robert A. Saunders, Vlad Struko|page=[https://archive.org/details/historicaldictio00saun/page/50 50]}} *{{cite book|last=Philander|first=S. George|title=Encyclopedia of global warming and climate change|url=https://archive.org/details/encyclopediaglob00phil|year=2008|publisher=SAGE|location=Los Angeles|isbn=9781412958783|page=[https://archive.org/details/encyclopediaglob00phil/page/n126 77]|quote=An estimated 60 percent of the total 8 million Armenians worldwide live outside the country...}} *{{cite book|title=Historical dictionary of the Russian Federation|url=https://archive.org/details/historicaldictio00saun|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Maryland|isbn=9780810874602|author=Robert A. Saunders, Vlad Strukov|page=[https://archive.org/details/historicaldictio00saun/page/51 51]|quote=Worldwide, there are more than 8 million Armenians; 3.2 million reside in the Republic of Armenia.}} </ref> <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = 3,018,854<ref name="Armstat 2011 census">{{cite web |url=http://www.armstat.am/file/doc/99475033.pdf |title=Statistical Service of Armenia|publisher=Armstat |accessdate=20 February 2014}}</ref> | herêm2 = {{al2|Rûsya}} | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = 1,182,388<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |access-date=2015-03-17 |archive-date=2021-12-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211223052305/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls |url-status=dead }}</ref>–2,900,000<ref>Historical dictionary of the Russian Federation|year=2010|publisher=Scarecrow Press|location=Lanham, Maryland|isbn=978-0-8108-5475-8|author=Robert A. Saunders, Vlad Struko|page=50}}</ref> | herêm3 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe3 = 483,366 - 1,500,000 | sal3 = | çavk3 =<ref>http://ia601608.us.archive.org/26/items/2011AmericanCommunitySurveyAncestry/2011Acs.pdf</ref><ref>http://www.anca.org/press_releases/press_releases.php {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150215161829/http://www.anca.org/press_releases/press_releases.php |date=2015-02-15 }}</ref> | herêm4 = {{al2|Fransa}} | gelhe4 = 250,000 | sal4 = | çavk4 =<ref>Armenians in Hamburg: an ethnographic exploration into the relationship between diaspora and success|year=2012|publisher=LIT Verlag Münster|location=Berlin|isbn=978-3-643-90226-9|page=25</ref>–750,000<ref>Denial: history betrayed|year=2008|publisher=Melbourne University Pub.|location=Carlton, Victoria|isbn=978-0-522-85482-4|page=4</ref> | herêm5 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = 248,929<ref>http://www.statistics.ge/index_eng.htm|{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref name="Kopîkirina arşîvê">{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.statistics.ge/index_eng.htm |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2019-11-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191113142209/http://www.statistics.ge/index_eng.htm |url-status=dead }}</ref><ref name="Kopîkirina arşîvê"/> | herêm6 = {{al2|Nagorno Qerebax}} | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = 146,573<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://gov.nkr.am/en/regions |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2015-06-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150607070705/http://gov.nkr.am/en/regions/ |url-status=dead }}</ref> | herêm7 = {{al2|Îran}} | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = 120,000<ref>http://www.noravank.am/arm/issues/detail.php?ELEMENT_ID=2376</ref> | herêm8 = {{al2|Libnan}} | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = 100,000<ref name="Gibney">Immigration and asylum: from 1900 to the present|year=2005|publisher=ABC-CLIO|location=Santa Barbara, California|isbn=978-1-57607-796-2|page=13</ref> | herêm9 = {{al2|Sûrî}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = 100,000<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.armdiasporamuseum.com/227-1-page.html |accessdate=2015-03-17 |archive-date=2014-02-19 |archive-url=https://archive.is/20140219123645/http://www.armdiasporamuseum.com/227-1-page.html |url-status=dead }}</ref> | herêm10 = {{al2|Ûkrayna}} | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = 100,000<ref>http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/nationality_population/nationality_1/s5/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=20&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=2|title=The{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} distribution of the population by nationality and mother tongue|year=2001|publisher=State Statistics Committee of Ukraine|publication-place=Kiev |accessdate=5 January 2013</ref> | herêm11 = {{al2|Yewnanistan}} | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = 80,000<ref>http://www.armenialiberty.org/content/article/2279357.html |agency=[[Radio Free Europe/Radio Liberty]] Armenian Service|date=18 January 2011|accessdate=10 January 2015</ref> | herêm12 = {{al2|Arjentîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = 70,000{{sfn|Ayvazyan|2003|p=100}} | herêm13 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = 60,000<ref>{{cite news|title=Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey|url=http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load=detay&link=161291|newspaper=[[Today's Zaman]]|date=15 December 2008|accessdate=5 January 2013|archive-date=20 May 2011|archive-url=https://web.archive.org/web/20110520084230/http://www.todayszaman.com/newsDetail_getNewsById.action?load=detay&link=161291|url-status=dead}}</ref> | herêm14 = {{al2|Kanada}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = 55,740<ref>http://www12.statcan.gc.ca/nhs-enm/2011/dp-pd/dt-td/Rp-eng.cfm?LANG=E&APATH=3&DETAIL=0&DIM=0&FL=A&FREE=0&GC=0&GID=0&GK=0&GRP=0&PID=105396&PRID=0&PTYPE=105277&S=0&SHOWALL=0&SUB=0&Temporal=2013&THEME=95&VID=0&VNAMEE=&VNAMEF=|title=Canada National Household Survey|year=2011|publisher=Statistics Canada|accessdate=20 August 2013}}. Of those, 31,075 reported single and 24,675 mixed Armenian ancestry.</ref> | herêm15 = {{al2|Abxazya}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = 41,864<ref>url=http://rus.delfi.lv/news/daily/abroad/v-abhazii-obyavili-dannye-perepisi-naseleniya.d?id=42015926|newspaper=[[Delfi (web portal)|Delfi]]|date=29 December 2011|accessdate=20 August 2013.</ref> <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanê ermenî|Ermenî]] | ol = '''†''' [[Xiristiyanî|Filetî]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Armenian distribution map.png | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = Sor: Niho <br/> Tirincî û Çakar: Dîrokî | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} Gelê '''Ermenî''', '''Ermanî''' an jî '''Ermen''' ({{bi-hy|Հայեր}} ''Hayer''), yek ji gelên kevn ya [[Rojhilata Navîn]] e. Ew ji nav gelên [[Xiristiyan|filehan]]ê cîhanê li gelek pîrrtirin.<ref>[http://www.faz.net/aktuell/feuilleton/debatten/integration/voelkermord-an-den-armeniern-das-letzte-was-ich-von-den-kindern-sah-1582205.html ''Völkermord an den Armeniern: Das Letzte, was ich von den Kindern sah.''] In: ''[[Frankfurter Allgemeine Zeitung]].'' 10. April 2010. Abgerufen am 17. Oktober 2013.</ref> Ermen jî 2700 salan bûyî li [[Bakurê Kurdistanê]] û başûrê Qefqazê dijî. Hem jî hewna gelê [[Ermenistan]]êne. == Nav == Navê ke ew xwera dibejin ''Hayer'' û xelke dinan ji wan ra dibejin ''Armen'', ''Ermen'' ji navên qebîlên li dema rojgarê pirindê bûn kî li dor Ermenistanê bûn. ''Hayaysa'' ji B.Z. 16. - 13. sedsalan li Bakurê rojavayê û ''Arme-Şupriya'' ji B.Z. 13. - 12. sedsalan li başûrê rojavayê bûn. Têgîna ''Ermen'' ji li dema Pars û Greekan le Zozanan û gelê wîra digotin ''Ermen'', ew nava li pêşînê dawîya BZ. 6. sedsalê peyda bû li dîroknasê Greekan [[Hekatayosî Miletî]] û [[Nivîska Behîstun]]ê [[Dareyos I.]]. Gelên cîranan ji gişk ''Ermen'' dibêjin bi tenê [[Gurcî]]yan wan ra digotin ''Somexi'', welatê ra jî ''Somextî'' <ref>Hamlet Petrosyan: ''In the Beginning.'' In: Levon Abrahamian, Nancy Sweezy (Hrsg.): ''Armenian Folk Arts, Culture, and Identity.'' Indiana University Press, Bloomington 2001, S. 11, 13.</ref> == Dîrok == == Ziman == == Pêşangeh == <gallery> Wêne:Armenian woman in national costume (crop).jpg|Jinikekî Ermanî li [[Artvîn]]ê 1909–1912 </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Ermenistan]], [[Êrîvan]] * [[Zimanê ermenî]] * [[Komkujiya ermeniyan]] == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Armenians}} == Çavkanî == {{çavkanî|2}} [[Kategorî:Gel]] [[Kategorî:Ermenistan]] ho084vpnqg4jm3p3p1uu6wnqkrypedj 0 8874 1092516 1092467 2022-07-20T12:46:16Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Tur Abdin Carte.jpg|thumb|Nexşeya herêma Torê]] {{Mapframe||height=300|width=450|zoom=9|geotype1=geomask|ids1=Q506470|fill1=#208020|fill-opacity1=0.2|title1=Tor|text=Tor}} '''Tor''' herêmeke Kurdistanê ye. Li Torê kurmanc, [[Mehelmî|erebên mehelmî]], siryanî û ermenî hene. Di nav kurmancan de weke [[Tora Hevêrka]] jî tê binavkirin. Tor herêmeke ji çiya pêkhatî ye. Ev herêm dikeve navbera [[Mêrdîn]], [[Botan]] û [[Êlih]]ê ([[Batmanê]]) û [[Midyad]] jî wekê navenda vê herêmê tê binavkirin. Li gor hin kesan niştecihên vê derê bi pirranî [[suryanî]] ([[aramî]]) bûn, lê em ji nivîsarên [[Eugen Prym]] û [[Albert Socin]] jî fêr dibin ku li vê herêmê di sedsala 19'an de jî bi pirranî kurd dijiyan (binêre li [[Lawija Mesîh]]). Heta salên 80î û 90î yên sedsala 20a jî li vê herêmê gundên mesîhiyan hebûn, lê niha piraniya wan mecburê derketina derveyî welat bûn. {{Koord|37|24|18|N|41|29|43|E|dim:50km_region:TR_type:mountain_source:dewiki|display=title}} {{kurt}} [[Kategorî:Tor]] m42xury4rp8gll663is9hiznmg3jhi7 0 11443 1092523 993721 2022-07-20T12:49:04Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki [[Wêne:Midin (1).jpg|thumb|200px|Gundê Midinê]] '''Midin''' an '''Midih''' ({{bi-tr|Öğündük}}), gundekî suryani-aramî yê girêdayî navçeya [[Şirnex|Şirnexê]] [[Hezex|Hezexê]] ye ku ji aliyê [[Dewlet|dewleta]] [[Tirk|tirk]] ve hatiye şewitandin.{{çp}} [[Kategorî:Gundên Hezexê]] {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} [[Kategorî:Tor]] 0i31k68ib0tuoadp17kgbkbvzzzi33b 0 11444 1092525 993722 2022-07-20T12:49:31Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Basibirin | Navê din = | Navê fermî = Haberli | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]] | Navçe = [[Hezex]] | Nahiye = [[Basibirin]] | Hejmara mezran = | Gelhe = 151<ref name="tuik">[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_09sonrasi.RDF&p_il1=73&p_yil=2009&p_dil=1&desformat=html&ENVID=nufus2000db2Env tuik, 2009]</ref> | Gelhe sal = [[2009]] | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 980 | Koda postayê = 73300 | Koda telefonê = (+90) 486 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|37|18|37|N|41|37|15|E|display=inline, title}} }} '''Basibirin''' ({{bi-tr|Haberli}}), gundekî girêdayî navçeya [[Şirnex|Şirnexê]] [[Hezex|Hezexê]] ye ku ji aliyê [[Dewlet|dewleta]] [[Tirk|tirk]] ve hatiye şewitandin. == Gelhenasî == {| class="wikitable" style="text-align:center; width:20%;" |+ |- ! scope=col | Sal ! scope=col | Gelhe |- |[[2009]] |151 |- |[[2000]] |130 |- |[[1997]] |189 |} * Basibirin (nahiye) : 9.018 kes (2009) == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37|18|37|N|41|37|15|E|type:city|display=title}} {{Gundên Hezexê}} [[Kategorî:Gundên Hezexê]] {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} [[Kategorî:Gundên Hezexê]] [[Kategorî:Tor]] duvqy7d8fh00ou13n8renfuyzuk4aby 0 12417 1092567 43671 2022-07-20T20:54:51Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tor]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tor]] fbefbyc07yhjmy6tjfwjke2eb3y8ipu 0 12418 1092565 43669 2022-07-20T20:54:31Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tor]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tor]] fbefbyc07yhjmy6tjfwjke2eb3y8ipu 0 12594 1092524 1088463 2022-07-20T12:49:13Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Mizîzex | Navê din = | Navê fermî = Doğançay | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] | Navçe = [[Midyad]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = 177 <ref name="tuik">[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_09sonrasi.RDF&p_il1=47&p_yil=2010&p_dil=1&desformat=html&ENVID=nufus2000db2Env tuik, 2010]{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> | Gelhe sal = [[2010]] | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 905 | Koda postayê = 47500 | Koda telefonê = (+90) 482 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|37|22|17|N|41|26|50|E|display=inline, title}} }} '''Mizîzex''' (bi [[aramî]] '''''Mizizah''''', herwiha ''Mzizah'', bi [[tirkî]] ''Doğançay'') gundekî li navçeya [[Midyad]]ê bi ser [[Mêrdîn]]ê ve ye û li [[Tûr Abdîn]]ê ([[Tirkiye]]) radiweste. == Bi cih bûn == Gundê Mizîzexê 9&nbsp;km li Başûr - Rojhilata Midyadê disekinê û ji [[Mor Gabrîel]] 18&nbsp;km dûr e. Derûdora Mizîzexê bax û baxçe ne. Di gund de kelhek û dêrek hene. Dêra bi navê [[Mor Yuhanun]] di sedsala 6êmîn de hatiye avakirin. Kesên suryanî piştî Mala Osman ketine gund û dubendî ketiye nava malbatê, ji gundên suryanî yên derdorê ew birine li gund bi cih kirine. Armanca Mala Osman û birina Suryaniyan ya li Mizîzexê, bend û berberî bû.{{çp}} Suryaniyên li Mizîzexê ne bi navê gundê Mizizexê, bi navê gundên jê hatine, wek suryaniyên [[Zazê]], suryaniyên [[Êwert]]ê, suryaniyên [[Kefrê]] û hwd. têne binav kirin. Mizîzex a êzîdiyên Şifqeta bû û kelihek 4 bircikî têde hebû, 2 bircikên kelihê bi temamî hatine xerab kirin, bircika Mala Mistefê xerabûyî ye, bircika Mala Ferho hê jî ava ye. Dêr û mizgeftên li gund jî piştre hatine ava kirin. Mala Osman jî, li ser daxwaza Şifqetan hatin Mizizexê. == Jimara rûnistvanan == Li vî gundî [[Misilman]] û [[Xirîstiyanî]] tevde dijîn. Gundên li derûdore Mizîzexê gundên [[Êzîdîtî|Êzîdi]]yan in. [[Dêr]] û [[mizgeft]] li hemberi hev in, lê ti pirsgirêk di nav Misilman, [[Êzdî]] û [[Xirîstiyan]]ên de tune ne. Tixûbê axa Mizizaxê gelekî fire ye. Ji bona Mizîzexê dibêjin: * '' Hax û helex gula welat Mizîzex '' Îroj li gund 137 rûnistvan dijîn<ref>[http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnks=&report=bucak_koy.RDF&p_il1=47&p_kod=3&desformat=html&ENVID=adnksEnv Türkische Institut für Statistik abgerufen 18.11.2008]{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> û ji aramî û Kurdên hatin pêk tê. Tê gotin ku malbatên aramî yên ku di Mizizîzex jiyane ji gundên derûdore - wek Îwardo, Bashoq/Beth-Ishok, Kafarbe, Urnus/Arnas, Iwardo, Rowen û Zaz - hatina û ji sedsala 19êmîn ve xwe li Mizîzex bi cih kirine. Di sala 2008an de bi tenê 6 malbatên aramî dijiyan. Malên ku berê malbatên aramî te de dijîyên yan ji aliyê mabatên Kurd ve wek axir têne bikar anîn, yan jî betal in û ji hev dikevin. Ji malbatên gundên aramî îro 30 malbat li [[Suriye]], 339 li [[Elmanya]], 30 li [[Holanda]], 124 malbat li [[Swêd]]ê, malbatek li [[Belçîka]] û 4 jî li [[Stenbol]]ê dijîn. === Demografiya Mizîzexê === Jimara malbatên aramî yên ku li Mizîzex dijiyan wiha ye<ref>{{Citation |title=Mizizah.de/history |url=http://web436.xps1.microserver.de/html/history.html |accessdate=2010-01-11 |archive-date=2009-10-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091004025449/http://web436.xps1.microserver.de/html/history.html |url-status=dead }}</ref>: * 1870 = 16 malbatên aramî * 1915 = 70 malbatên aramî û 50 malbatên kurd * 1960 = 90 malbatên aramî * 1970 = 212 malbatên aramî * 1978 = 78 malbatên aramî * 1979 = 75 malbatên aramî * 1980 = 42 malbatên aramî * 1985 = 37 malbatên aramî * 1987 = 35 malbatên aramî * 2006 = 6 malbatên aramî == Aborî == Gundiyên Mizîzexê bi gelemperî ji bo ihticayên xwe di cotemeniyê de kar dikin. == Dirok == === Komkujî di sala 1915 an de === Di sala 1915 an de, dema ku komkujiya hemberî suryaniyan pek hat, qasî 70 malbatên aramî û 50 malbatên kurd li Mizîzexê dijiyan. Dema ku komkujiya hemberî Xristiyanan dest pê kirî bû gelek malbatên aramî koçberiya [[Aynwardo]]yê kirî bûn. Li wir 50 roj man û dema ku pistî agirbestê vegeriya bûn gund, li rê de hinek hatin kuştin<ref>[http://books.google.de/books?id=4mug9LrpLKcC&pg=RA1-PA352&dq=Mzizah&as_brr=3#PRA1-PA384,M1 David Gaunt, Jan Bet̲-Şawoce, Racho Donef. ''Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-christian Relations in Eastern Anatolia During World War I'' Gorgias Press LLC, 2006] ISBN 1593333013, S. 384f.</ref>. Hinek malbat koçberiya Suriyê kirî bûn. Piştrev gele malbat koçberiya Ewrûpa kirin. === Elîkê Betê === Elîkê Betê, di dîroka Kurdistanê de, yekemîn car deriyê girtîgeha Nisêbînê vekiriye. Di '' Cumhuriyet Ansîklopedisî '' de, yanî Ansîklopediya Komarê de, beşê Mêrdinê de, hevoka pêşî wiha dibêje: '' Dema, em dibêjin Mêrdîn, Elîkê Betê tê bîra me ''. Nivîskar [[Faik Bulut]], di pirtûka bi navê '' Dar Üçgen de Üç İsyan '' de, dibêje: * '' Di Fermana Ermenî û Suryaniyan de, civînek li Êstilê (Taxa Midyadê) çêdibe. Axalerên herêmê teva kom dikin û rayedarên Tirk, Parêzger, fermandarê Alaya Mêrdînê û fermandarê Alaya Seyar ya Midyadê û qeymeqamê Midyadê, dibêjin, '' Pêwist e hun arîkarî û piştgiriya dewletê bikin ku em firmana Suryanî û Ermeniyan rakin. '' Di nava Axalerên herêmê de, tenê Elîkê Betê dengê xwe bilind dike û dibêje, * '' Ez qebûl nakim. Kesê ku li hemberî Suryaniyan fermanê rake, ewê min li hemberî xwe bibîne. '' Li ser vê dijberiya Elîkê Betê, Osmaniyan, ji Mala Osman; Haco, Hemed, Ferho, Hiseynê Ferho, Çelebî, Serhan, Elîkê Betê û Şemûnê Henê Heydo (Suryanî ye, mezinê Sarê û Basibrînê ye) berdest dikin û sergomî girtîgeha Xerpotê dikin. Piştî 4-5 salan Elîk, Şemûnê Henê Heydo, Hiseynê Ferho û Gewriyê Zazî, ji girtîgeha Xerpotê direvin. Hiseynê Ferho û Gewriyê têne girtin, Elîkê Betê û Şemûnê Henê Heydo xelas dibin. Sal 1919... Elîkê Betê çawa tê gundê Mizizexê, dest bi serîhildanê dike û Nisêbînê dike destên xwe û devê girtîgehê vedike. Elîkê Betê, di sala 1919 an de tê kuştin. Hevêrka ne tenê êlek e. Konfederasyon e û ji 18 êlan pêk tê. Navenda vê Konfederasyonê jî êl/eşîra Hevêrka ye. Navenda Konfederasyonê Mizîzex e. Serokê Konfederasyona Hevêrka Mala Osman in. Ji Mala Osman kesên ku nav dane, û di şerên navbera eşîrên de, Hesen I, Haco II, Haco III, Hesen II ne, Elîk e, Ferho, Hiseynê Ferho ye, Çelebî ye, Serhan e, Saroxan e, Hiseynê Çelebî ye. Ji Mala Osman kesên ku li dijî dewletê navdar in: Haco II, Haco III ye... == Dêr û ol == Îro li gund dêra Mor Yuhannan hîn jî sax e. Ev dêr di sedsala 6êmîn de hatibû avakirin û cihê xwe li navenda gund e. Lê mixabin dêrên [[Mor Bar Saumo]] û [[Mor Shem´un]] hilweşiya ne. Navê dêra sax ji navê Yuhannayê [[Kfone]]yî stendiye. Ew bi xwe li Atîna ji dayik bûye û sagirtekî [[Mar Augîn]] bûye. Di sedsala 4êmîn de wek elçiyê olî li Tûr Adînê kar kiriye. Tê gotin ku pistî mirina wî lasê wî li gundê Kfone (''Derikvan'') (li nêziya [[Zaz]]ê hatiye binerdkirin<ref>{{Citation |title=Mizizah.de/Kirche |url=http://web436.xps1.microserver.de/html/kirche.html |accessdate=2010-01-11 |archive-date=2009-10-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091008194433/http://web436.xps1.microserver.de/html/kirche.html |url-status=dead }}</ref>). Li gund dibistaneke olî jî tê mesandin û jimara sagirtê wê 20 e. == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.Mizizah.de Malpera gundê Mizîzex www.Mizizah.de (webmaster Matay Gabriel)] * [http://www.mizizex.com/ Malpera gundê Mizîzexê] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929123727/http://www.mizizex.com/ |date=2007-09-29 }} {{Koord|37|22|17|N|41|26|50|E|type:city|display=title}} {{Bajar û gundên Midyadê}} [[Kategorî:Gundên Midyadê]] [[Kategorî:Tor]] g88w7o6j78fqje9ingeppsklr2rgofd 0 13428 1092599 994959 2022-07-21T00:07:46Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Република Северна Македонија <br /> Republika Severna Makedonija'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Makedonyaya Bakur | al = Flag of the Republic of Macedonia.svg | girêdana_alê = Alayê Makedonyayê | nîşan = Coat of arms of North Macedonia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşanê Makedonyayê | dirûşm = | sirûda_netewî = Denes Nad Makedonija | cîh = Europe-Macedonia.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Makedonî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Skopye]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|0|N|21|27|E|type:country|nav=Makedonya}} | bajarê_mezin = [[Skopye]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serkomar | serok_nav = [[Stevo Pendarovski ]] | serok_cure1 = Serok | serok_nav1 = [[Zoran Zaev]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 25.713 | av = | gelhe = 2.066.718 | gelhe_sal = [[2009]] | berbelavî = 80,4 | serxwebûn = [[8'ê rezberê]] [[1991]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = [[Denarê makedonî]] (MKD) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .mk | koda_telefonê = +369 | nexşe = R.o.Macedonia topography.svg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|fr|ziman2=fi|bijartî=1}} '''Komara Makedonyaya Bakur''' (bi [[makedonî]]: Република Северна Македонија ''Republika Severna Makedonija''), welateke serbixwe yê nîvgizirta Balkanê li başûrê rojhilata Ewropayê ye. Ev welat li hemî aliyan ve hatiye dorgirtin û ji rojava bi [[Albanya]]yê, ji rojhilat bi [[Bulgaristan]]ê, ji bakur bi [[Sirbistan]]ê, ji bakurê rojava bi [[Montenegro]]yê û ji başûr jî bi [[Yewnanistan]]ê hatiye dorgirtin. Ji ber astengî û hewldanên Yewnanistanê, li sala 1993ê [[Neteweyên Yekgirti]] navê Makedonyayê bi awayekê fermî wekî [[Komara Yûgoslavî ya Kevnar a Makedonyayê]] (Поранешна Југословенска Република Македонија "ПЈРМ" ''Poraneşna Yugoslovenska Republika Makedoniya'') pejirand. Paytextê wê [[Skopye]] ye û akincî yên paytextî 600.000 kes in. [[Wêne:Mk-map.png|thumb|left|Nexşeya Makedonyayê]] Li vî welatî zêdetir ji 50 golên destkiri û xweriskî û 16 kopîtkên çiyayan yên bilindtir ji 2,000 metran (6550 pêyan) hene. Ev welat endameka Neteweyên Yekgirtî û Civata Ewropayê ye. Ji meha Befirbara Pêşîna sala 2005ê bûye berbijareka Yekîtiya Ewropayê. == Dîrok == Axa niha li bin destê [[komara Yûgosla-Makedonya a Kevin]] di pêş da li para herî başurîn a Komara [[Yûgoslavya]]yê bû. Hema piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyê]] û damezrandina ''Komara Sosyalîstî ya Yûgoslavyayê'', sînorên niha yên Makedonyayê hatin diyar kirin û gelê Makedonyayê wekî neteweyeka cida ji Sirbiyan hatin niyasîn. Gelek desthelat û qiralî yên kevnar, mîna Meqdonyayê ev ax vegirtî ye. Lê dibê ji bîr nekîn ko Meqdonyaya Kevin piranî ya welatê [[Yewnanistan]]ê vedigirt û ji bajêrê [[Bitola]]yê bakurtir nediçû. Paştir, li sala 146ê berî bûna Îsay ev dever bû parek ji [[Împaratoriya Roma]] û [[Bîzans]]ê û li sedsalên 3ê û 4ê bû file (xiristian). Paştir li sedsala 6ê, desthelata Bîzansiyan li ser devrê nema û komên gelên [[Slavî]]yên bêdîn hatin û xelkên xwecih ên mîna [[Îllîri]]yan, [[Triyakî]]yan [[Yewnanî]]yan û [[Latînî]]-axivan di nav xwe da helandin û asîmîlekirin. Li [[sedsala 9'an]] ev dever bû file (xiristiyan) û piraniya deverê kevt bin destê Emperatoriya [[Bolgaristanê a yekê]]. Li sedsala 11ê Bîzansiyan dever vegirteve, lê li sedsala 12ê emperatoriya [[Bolgaristanê ya Duyê]] dîsa destehata wan deran girt destê xwe. Li sedsala 14ê Makedonya bû parek ji Emperatoriya [[Sirbistan]]ê û çend dehsalekan pişt ra ji bo dirêjahî ya nêzîkî pênc sed salan kevt bin destê [[Osmanan]]. Piştî herdu [[şerên Balkanyayê]] li salên [[1912]]an û [[1913]]an û jihevhilweşyana emperatoriya [[Osmaniyan]], herêma Makedonyayê di navbera [[Yewnanistan]]ê ([[Makedoniya (Yewnanistan)|Yewnan-Makedoniya]]), [[Sirbistan]]ê û [[Bulgaristan]]ê hat vebeşîn. Herêma niha ya Makedonyayê li wan deman bi navê Južna Srbija, [[Sirbistana Başurî]] dihat binavkirin. Piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekê]], Makedonya gehişt qiralî ya nû avabûyî ya ''Sirbistan, Kroatiya û Slovînyayê''. Li sala 1929ê navê [[Paşatiya Sirbistan, Kroatiya û Slovînyayê]] bû [[Paşatiya Yogoslaviyayê]] û bi ser çend herêman da hat vebeşîn. Navê her herêmekê [[Banovina]] bû. Bi vî awayî, [[Sirbistana Başurî]] bû [[Vardar Banovina]]. Li sala 1941ê Makedonya ji layê [[Hêzên Mîhwer]] ve hat dagîrkirin û [[Vardar Banovina]] di navbera [[Bolgaristanê]] û [[Elbanya]]ya-bindestê [[Îtalyanî]]iyan ve hat vebeşîn. desthelata tund û tîja dagîrkeran piraniya xelkê Makedonyayê têhindan ko piştevaniya [[Partîzan]]ên [[Komûnîst]] ên ser bi [[Yusip Broz Tîto]]y bikin. Piştî dawîbûna [[Şerê Cîhanî yê duyê]], dema Tîto bûye serokê Yogoslaviyayê, ''Komara Federala Gelêrî ya Yogoslaviayê'' hat damezrandin. ''Komara Gelêrî ya Makedonyayê'' bû yek ji şeş komarên federalîyetê. piştî ko li sala 1963ê navê federalîyetê bûye [[Komara Federalî ya Sosyalîstî ya Yogoslaviayê]], navê komara Makedonyayê jî bû ''Komara Sosyalîstî ya Makedonyayê''. Li sala 1991ê bi awayekê aştîyane ji Yogoslaviayê cida bû û "Sosyalîst" ji navê xwe havêt. Welat bi awayekê fermî roja [[8'ê rezberê]] [[1991]]ê wekî roja serxwebûnê pîroz dikitê herçend e ko li goreyê qanûna bingehîn, dikarit piştî rapirsiyê ji xelkî hundirî her yekîtîyeka kevne komarên Yogoslaviayê bibit. Li salên 1990an û şerên kevne komarên Yogoslaviayê, Komara Makedonyayê ji şeran bi dûr ma, lê bi şerê [[Kosovo]]yê li sala [[1999]]an ew jî têkhilî alozian bû. Hingî pirtir ji 360,000 kesên bi regez [[Elbanî]]yan ji ber şerî ji Kosovoyê revyan û li Makedonyayê bûn penaber. Herçend e ko penaber zû vegeryan, lê [[Albanyayî yên tundrê]] li herdu aliyên sînorî daxwaza biserhev-ve girêdana herêmên Albanyayî kir. Li Adarê heta Xêve (Hizîran)a 2001ê, şerekê kurtdem dinavbera arteşê Makedonyayê û serhildayên Albanyayî çêbû. Ev şer bi mayîtêkirina hêzên aştîparêzên [[NATO]]yê dawî bû. Li goreyî [[Rêkkevtina Orhîd]]ê, hukmetê sozda ko mafên kultûrî û sîyasî yên zêdetir bidit kêmaniya Albanyayî. Aliyê Albanyayî jî pejirand ko dest ji hemî bizavên xwe yên cidaxwaziyê berbidit û pênasînê bi hemî bingehên hukmeta Makedonyayê bikit. == Sîyaset == Komara Makedonyayê demokrasîyeka parlemenanî e. Hukmet ji hevalbendiya partîan di parlemaneka yek dîwanî (Собрание, Sobranie) pêkdihêt. Tayê dadwerî ji dadgeheka bingehîn pêkdihêt. Parleman ji 120 endaman pêkdihêt ko ji bo çar salan dihên hilbijartin. Rolê Serokê Komarê rolekê teşrîfatî ye û desthilata serekî di destê Serokê Hukmetê da ye. Serkomar fermandarê giştî yên tevaya hêzên çekdarên welatî û serokê Civata Tenahî ya Neteweyî ye. Ew ji bo pênc salan dihêt hilbijartin û nabit zêdetir ji du caran xwe bernavê hilbijartinan bikit. Serkomarê niha Stevo Pendarovski ye. == Çavkanî == {{Çavkanî}} * L. Ivanov et al. [http://members.lycos.co.uk/sfsk/ ''Bulgarian Policies on the Republic of Macedonia''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080620045515/http://members.lycos.co.uk/sfsk/ |date=2008-06-20 }}. Sofia: Manfred Wörner Foundation, 2008. 80&nbsp;pp. (Trilingual publication in [[:bg:Потребител:Apcbg/Политика-БГ-МК|Bulgarian]], [[:mk:Корисник:Apcbg/Политика-БГ-МК|Macedonian]] and [[:en:User:Apcbg/BG-MK-Policies|English]]) ISBN 978-954-92032-2-6 {{Commons|Republic of Macedonia}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Komara Makedonyayê| ]] o3tvporjal09vcxy5yhvxryfkohzjm5 1092600 1092599 2022-07-21T00:23:22Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Република Северна Македонија <br /> Republika Severna Makedonija'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Makedonyaya Bakur | al = Flag of the Republic of Macedonia.svg | girêdana_alê = Alayê Makedonyayê | nîşan = Coat of arms of North Macedonia.svg | girêdana_nîşanê = Nîşanê Makedonyayê | dirûşm = | sirûda_netewî = Denes Nad Makedonija | cîh = Europe-Macedonia.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Makedonî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Skopye]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|0|N|21|27|E|type:country|nav=Makedonya}} | bajarê_mezin = [[Skopye]] | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serkomar | serok_nav = [[Stevo Pendarovski ]] | serok_cure1 = Serok | serok_nav1 = [[Zoran Zaev]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 25.713 | av = | gelhe = 2.066.718 | gelhe_sal = [[2009]] | berbelavî = 80,4 | serxwebûn = [[8'ê rezberê]] [[1991]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = [[Denarê makedonî]] (MKD) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .mk | koda_telefonê = +369 | nexşe = R.o.Macedonia topography.svg | nexşe_sernav = }} '''Komara Makedonyaya Bakur''' (bi [[makedonî]]: Република Северна Македонија ''Republika Severna Makedonija''), welateke serbixwe yê nîvgizirta Balkanê li başûrê rojhilata Ewropayê ye. Ev welat li hemî aliyan ve hatiye dorgirtin û ji rojava bi [[Albanya]]yê, ji rojhilat bi [[Bulgaristan]]ê, ji bakur bi [[Sirbistan]]ê, ji bakurê rojava bi [[Montenegro]]yê û ji başûr jî bi [[Yewnanistan]]ê hatiye dorgirtin. Ji ber astengî û hewldanên Yewnanistanê, li sala 1993ê [[Neteweyên Yekgirti]] navê Makedonyayê bi awayekê fermî wekî [[Komara Yûgoslavî ya Kevnar a Makedonyayê]] (Поранешна Југословенска Република Македонија "ПЈРМ" ''Poraneşna Yugoslovenska Republika Makedoniya'') pejirand. Paytextê wê [[Skopye]] ye û akincî yên paytextî 600.000 kes in. [[Wêne:Mk-map.png|thumb|left|Nexşeya Makedonyayê]] Li vî welatî zêdetir ji 50 golên destkiri û xweriskî û 16 kopîtkên çiyayan yên bilindtir ji 2,000 metran (6550 pêyan) hene. Ev welat endameka Neteweyên Yekgirtî û Civata Ewropayê ye. Ji meha Befirbara Pêşîna sala 2005ê bûye berbijareka Yekîtiya Ewropayê. == Dîrok == Axa niha li bin destê [[komara Yûgosla-Makedonya a Kevin]] di pêş da li para herî başurîn a Komara [[Yûgoslavya]]yê bû. Hema piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyê]] û damezrandina ''Komara Sosyalîstî ya Yûgoslavyayê'', sînorên niha yên Makedonyayê hatin diyar kirin û gelê Makedonyayê wekî neteweyeka cida ji Sirbiyan hatin niyasîn. Gelek desthelat û qiralî yên kevnar, mîna Meqdonyayê ev ax vegirtî ye. Lê dibê ji bîr nekîn ko Meqdonyaya Kevin piranî ya welatê [[Yewnanistan]]ê vedigirt û ji bajêrê [[Bitola]]yê bakurtir nediçû. Paştir, li sala 146ê berî bûna Îsay ev dever bû parek ji [[Împaratoriya Roma]] û [[Bîzans]]ê û li sedsalên 3ê û 4ê bû file (xiristian). Paştir li sedsala 6ê, desthelata Bîzansiyan li ser devrê nema û komên gelên [[Slavî]]yên bêdîn hatin û xelkên xwecih ên mîna [[Îllîri]]yan, [[Triyakî]]yan [[Yewnanî]]yan û [[Latînî]]-axivan di nav xwe da helandin û asîmîlekirin. Li [[sedsala 9'an]] ev dever bû file (xiristiyan) û piraniya deverê kevt bin destê Emperatoriya [[Bolgaristanê a yekê]]. Li sedsala 11ê Bîzansiyan dever vegirteve, lê li sedsala 12ê emperatoriya [[Bolgaristanê ya Duyê]] dîsa destehata wan deran girt destê xwe. Li sedsala 14ê Makedonya bû parek ji Emperatoriya [[Sirbistan]]ê û çend dehsalekan pişt ra ji bo dirêjahî ya nêzîkî pênc sed salan kevt bin destê [[Osmanan]]. Piştî herdu [[şerên Balkanyayê]] li salên [[1912]]an û [[1913]]an û jihevhilweşyana emperatoriya [[Osmaniyan]], herêma Makedonyayê di navbera [[Yewnanistan]]ê ([[Makedoniya (Yewnanistan)|Yewnan-Makedoniya]]), [[Sirbistan]]ê û [[Bulgaristan]]ê hat vebeşîn. Herêma niha ya Makedonyayê li wan deman bi navê Južna Srbija, [[Sirbistana Başurî]] dihat binavkirin. Piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekê]], Makedonya gehişt qiralî ya nû avabûyî ya ''Sirbistan, Kroatiya û Slovînyayê''. Li sala 1929ê navê [[Paşatiya Sirbistan, Kroatiya û Slovînyayê]] bû [[Paşatiya Yogoslaviyayê]] û bi ser çend herêman da hat vebeşîn. Navê her herêmekê [[Banovina]] bû. Bi vî awayî, [[Sirbistana Başurî]] bû [[Vardar Banovina]]. Li sala 1941ê Makedonya ji layê [[Hêzên Mîhwer]] ve hat dagîrkirin û [[Vardar Banovina]] di navbera [[Bolgaristanê]] û [[Elbanya]]ya-bindestê [[Îtalyanî]]iyan ve hat vebeşîn. desthelata tund û tîja dagîrkeran piraniya xelkê Makedonyayê têhindan ko piştevaniya [[Partîzan]]ên [[Komûnîst]] ên ser bi [[Yusip Broz Tîto]]y bikin. Piştî dawîbûna [[Şerê Cîhanî yê duyê]], dema Tîto bûye serokê Yogoslaviyayê, ''Komara Federala Gelêrî ya Yogoslaviayê'' hat damezrandin. ''Komara Gelêrî ya Makedonyayê'' bû yek ji şeş komarên federalîyetê. piştî ko li sala 1963ê navê federalîyetê bûye [[Komara Federalî ya Sosyalîstî ya Yogoslaviayê]], navê komara Makedonyayê jî bû ''Komara Sosyalîstî ya Makedonyayê''. Li sala 1991ê bi awayekê aştîyane ji Yogoslaviayê cida bû û "Sosyalîst" ji navê xwe havêt. Welat bi awayekê fermî roja [[8'ê rezberê]] [[1991]]ê wekî roja serxwebûnê pîroz dikitê herçend e ko li goreyê qanûna bingehîn, dikarit piştî rapirsiyê ji xelkî hundirî her yekîtîyeka kevne komarên Yogoslaviayê bibit. Li salên 1990an û şerên kevne komarên Yogoslaviayê, Komara Makedonyayê ji şeran bi dûr ma, lê bi şerê [[Kosovo]]yê li sala [[1999]]an ew jî têkhilî alozian bû. Hingî pirtir ji 360,000 kesên bi regez [[Elbanî]]yan ji ber şerî ji Kosovoyê revyan û li Makedonyayê bûn penaber. Herçend e ko penaber zû vegeryan, lê [[Albanyayî yên tundrê]] li herdu aliyên sînorî daxwaza biserhev-ve girêdana herêmên Albanyayî kir. Li Adarê heta Xêve (Hizîran)a 2001ê, şerekê kurtdem dinavbera arteşê Makedonyayê û serhildayên Albanyayî çêbû. Ev şer bi mayîtêkirina hêzên aştîparêzên [[NATO]]yê dawî bû. Li goreyî [[Rêkkevtina Orhîd]]ê, hukmetê sozda ko mafên kultûrî û sîyasî yên zêdetir bidit kêmaniya Albanyayî. Aliyê Albanyayî jî pejirand ko dest ji hemî bizavên xwe yên cidaxwaziyê berbidit û pênasînê bi hemî bingehên hukmeta Makedonyayê bikit. == Sîyaset == Komara Makedonyayê demokrasîyeka parlemenanî e. Hukmet ji hevalbendiya partîan di parlemaneka yek dîwanî (Собрание, Sobranie) pêkdihêt. Tayê dadwerî ji dadgeheka bingehîn pêkdihêt. Parleman ji 120 endaman pêkdihêt ko ji bo çar salan dihên hilbijartin. Rolê Serokê Komarê rolekê teşrîfatî ye û desthilata serekî di destê Serokê Hukmetê da ye. Serkomar fermandarê giştî yên tevaya hêzên çekdarên welatî û serokê Civata Tenahî ya Neteweyî ye. Ew ji bo pênc salan dihêt hilbijartin û nabit zêdetir ji du caran xwe bernavê hilbijartinan bikit. Serkomarê niha Stevo Pendarovski ye. == Ziman û Gel == [[Wêne: Makedonija - Jezicki sastav po naseljima 2002-rus.png|thumb|rast|Nexşeya Makedonyayê Bakur bê Zimanên Welatê]] Li Makedonyaya Bakur, zimanê Slaviya Başûr bi [[Zimanê makedonî|Makedonî]] bi qasî 65% tê axaftin û bi vî rengî yekem zimanê fermî yê welêt e û her weha axaftvanên wî yên ku ji gelê Makedonya ne, ku nasnameya wî ji hêla gelek kesan ve tê înkar kirin, û ew di nav de ne. gelek çavkaniyên akademîk wekî [[Bulgar]] têne binav kirin, piraniya li welêt. Piştî Makedonî, yekem axaftvanên xwemalî [[Zimanê albanî|albanî]] ye, ku ji sedî 29 kêmîneya mezin a albanî ya li welêt pêk tê û ji ber vê yekê di heman demê de zimanê fermî yê duyemîn û dawîn e li dewleta Makedonyaya Bakur. Li gorî çavkaniyên dîrokî, etnîkî Albanî bi sedsalan li wir cih digirin. Hejmareke mezin ji wan li welatên din ên [[Ewropa|Ewropayê]] yan jî li [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] dijîn. (Binêre [[Albanên Tirkiyeyê]]). Ji sedî yê mayî jî beşeke mezin ji Tirkîaxêvên ku ji dema [[Împeratoriya Osmanî|Osmaniyan]] vir ve li wir bi cih bûne û hindikahiyên din ên piçûktir ên wekî [[Zimanê yewnanî|Yewnanî]],[[Zimanê serbî|Serbî]] an [[Bosniya û Herzegovîna|Bosniak]] pêk tînin. == Ji binerê == * [[Makedonya]] * [[Makedonyaya Navîn (parêzgeh)]] * [[Makedonyaya Rojhilat û Trakya (parêzgeh)]] * [[Makedonyaya Rojava (parêzgeh)]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} * L. Ivanov et al. [http://members.lycos.co.uk/sfsk/ ''Bulgarian Policies on the Republic of Macedonia''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080620045515/http://members.lycos.co.uk/sfsk/ |date=2008-06-20 }}. Sofia: Manfred Wörner Foundation, 2008. 80&nbsp;pp. (Trilingual publication in [[:bg:Потребител:Apcbg/Политика-БГ-МК|Bulgarian]], [[:mk:Корисник:Apcbg/Политика-БГ-МК|Macedonian]] and [[:en:User:Apcbg/BG-MK-Policies|English]]) ISBN 978-954-92032-2-6 {{Commons|Republic of Macedonia}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Komara Makedonyayê| ]] lnws64vh1db0zotf05auypstqigf95f 0 14775 1092522 995775 2022-07-20T12:48:40Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki [[File:A regular house in the aramean syriac village of hah anitli tur abdin turkey-1596738185.jpeg|thumb|]] '''Hexê''', '''Hax''' ({{bi-tr|Anıtlı}} ), gundekî navçe [[Midyad]]a bi ser [[Mêrdîn|Mêrdînê]] ve ye. Gund li rojhilatê Midyadê ye û 30 kîlometreyan dûrî navçeyê ye. Dêra Gund ku ji bo bîranîna diya [[Hz. Îsa]] hatiye damezrandin yek ji kevintirîn dêrên [[Mesihin|Mesihinan]] û [[Suryanî Qedîm]] e. Li mihrîcaneke bîranîna damezrandina Dêra Haxê heye kuk jê re [[Şêhra Haxê]] tê gotin. Hejmara şêniyên vî gundî jî kêm bûye û niha li gor daneyên fermî 112 kes li gund dijîn. Ji 18 malbatên li gund dijîn 1 [[Misilman]], ên din Mesihin Suryani in. {{Bajar û gundên Midyadê}} [[Kategorî:Gundên Midyadê]] [[Kategorî:Tor]] {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} p9xhtbduw16mbreirmh8gh7q4k6bccw 0 14776 1092521 1088928 2022-07-20T12:48:27Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Kevirzê | Navê din = | Navê fermî = Altıntaş | Wêne = Keferze 07.JPG | Wêne sernav = Kefirzê | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] | Navçe = [[Midyad]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = 275 | Gelhe sal = [[2013]] | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = | Koda postayê = 47500 | Koda telefonê = (+90) 482 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|37|26|36|N|41|31|39|E|display=inline, title}} }} '''Kevirzê''' an '''Kefirzê''' ({{bi-tr|Altıntaş}}; bi [[Suryanî]]: ܟܦܪܙܐ ''Kfarze''), gundekî navçe [[Midyad]]a bi ser [[Mêrdîn]]ê ve ye. Di vî gundî de nêzî 50 xaneyan hene û gund li rojhilatê Midyadê 30 kîlometreyan jê dûr e. Hejmara şêniyan 279 e. == Gelhenasî == {| class="wikitable" style="text-align:center; width:20%;" |+ |- ! scope=col | Sal ! scope=col | Gelhe<ref>{{Citation |title=Altıntaş, Güven |url=https://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=255454 |accessdate=2019-05-12 |archive-date=2019-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190512113853/https://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=255454 |url-status=dead }}</ref> |- |[[2007]] |40 |- |- |[[2000]] |50 |- |[[1997]] |100 |- |[[1980]] |570 |} == Galerî == <gallery> Wêne:Keferze 10.JPG| Wêne:Keferze 03.JPG| </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Commonscat|Altıntaş, Midyat}} {{Bajar û gundên Midyadê}} {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} [[Kategorî:Gundên Midyadê]] [[Kategorî:Tor]] kgwumin9s7o1p99wg116fewqdx788j1 0 14887 1092527 995874 2022-07-20T12:49:50Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki '''Sêderiyê''' ({{bi-tr|Üçyol}}) gundekî girêdayî navçeya [[Nisêbîn]] a girêdayî [[Mêrdîn]]ê ye. {{Bajar û gundên Nisêbînê}} [[Kategorî:Gundên Nisêbînê]] {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} [[Kategorî:Tor]] cxmosbshb04klauavpjgdfvrj1w026c 0 14906 1092515 995890 2022-07-20T12:45:26Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki '''Xirbê Elî''' ({{bi-tr| Üçköy}}) gundekî girêdayî navçeya [[Nisêbîn]] a girêdayî [[Mêrdîn]]ê ye. {{Bajar û gundên Nisêbînê}} [[Kategorî:Gundên Nisêbînê]] [[Kategorî:Tor]] {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} rw3rhcmyte551i4i0zw9d3swhrx24mf 0 14939 1092528 1089019 2022-07-20T12:49:56Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Xerabya | Navê din = | Navê fermî = Yenice | Wêne = Xerabya.JPG | Wêne sernav = Dîmenek ji Xerabya (Serê Kelehê) | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] | Navçe = [[Midyad]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = 18 <ref name="tuik">[http://report.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2=&report=idari_yapi_09sonrasi.RDF&p_il1=47&p_yil=2010&p_dil=1&desformat=html&ENVID=nufus2000db2Env tuik, 2010]{{Mirin girêdan|date=April 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> | Gelhe sal = [[2010]] | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 910 | Koda postayê = 47500 | Koda telefonê = (+90) 482 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|37|22|56|N|41|28|33|E|display=inline, title}} }} '''Xerabya''' ({{bi-tr|Yenice}}), gundekî navçeya [[Mêrdîn]]ê [[Midyad]]ê ye. Niştecihên gundê Xerabya bi tevahîya xwe [[Êzîdî]] ne û ji dema destpêka [[şer]]ê navbera [[PKK]]'ê û [[Tirkiyê]], di sala [[1984]]'a de, ji ber zextên dewletê, êrîşên kes û [[Cerdewan|cerdevan]]ên derûdora gund, neçar mane ku gundê xwe biterkînin. Gundê Xerabya û gundê [[Taqa]], ku gundekî cîran e, ji aliyekî ve pismamê hevin û ji aliyê din ve jî ji rojên berê bûne wekî yekbendî li baremberî gund û eşîrên derûdorên [[Midyad]]ê. Ji ber vê piştgiriya hevûdin jî bi derketina gundiyên [[Taqa]] piştî salên 1990'î û 1992'a, yên ku li gund man ji ber sedemên xweparastinê ew jî hatin gundê Xerabya û li vî gundî bicih bûn. Lê di heman salê da jî dewletê, kes û cerdevanên derûdorê êrişên xwe nesekinandin û zexta li ser gundiyan berdewan kirin. Di sersala [[1993]]'a de, di rêça navbera Xerabya û gundê [[Mizîzex]]ê êrişêk ji aliyê cerdevan û kesên alîgirê dewletê li deşta [[Begla]] yê pêk hat û di encam da kesek bi navê Gewriyê ji gundê Mizîzex ê (şofêr bû), Xelîl Debe ê [[xerabî]] û jinek bi navê Nûrê Kaya hatin kûştin, sisê bi giranî neh kes jî birîndar bûn. Piştî vê êrişê êdi kesên ku li gund mabûn jî neçar man gundê xwe biterkînin û ew jî koçî [[Ewropa]]yê bûn û îro xerabî bi tevahiya xwe li [[Almanya]]yê û çend malbat jî li [[Belçîka]]yê dijîn. Vêgavê tu kesê xerabî di gund de nemaye, lê çend malbatên [[koçer]] li gund bicîh bûne. == Gelhenasî == {| class="wikitable" style="text-align:center; width:20%;" |+ |- ! scope=col | Sal ! scope=col | Gelhe |- |[[2010]] |18<ref name="tuik"/> |- |[[2000]] |6<ref name="yerelnet">{{Citation |title=Yerelnet, Yenice |url=http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=255500 |accessdate=2011-03-23 |archive-date=2012-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120627005109/http://www.yerelnet.org.tr/koyler/koy.php?koyid=255500 |url-status=dead }}</ref> |- |[[1990]] |198 |- |[[1985]] |638 |} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37|22|56|N|41|28|33|E|type:city|display=title}} {{Bajar û gundên Midyadê}} [[Kategorî:Gundên Midyadê]] [[Kategorî:Gundên Êzîdiyan]] [[Kategorî:Tor]] d9vgnnga5i3i8zawkpwa3jzlq3j91kj 0 24835 1092540 1092500 2022-07-20T17:38:43Z Penaber49 39672 /* Rêveberî */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | screenshot = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin, ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] 6l6ge7cpb4nvqyr1iw693h4wlit17su 1092541 1092540 2022-07-20T17:47:22Z Penaber49 39672 /* Rêveberî */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | screenshot = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== [[Wêne:Sudan Envoy - UNICEF Tent.jpg|thumb|Konê lênêrîna UNICEFê li Sûdanê]] UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin, ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] d4sh45zzx177gjbdtn1tyom9okugqlc 1092542 1092541 2022-07-20T17:49:40Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | screenshot = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== [[Wêne:Sudan Envoy - UNICEF Tent.jpg|thumb|Konê lênêrîna UNICEFê li Sûdanê]] UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170131120940/https://www.unicef.org/about/structure/|title=The structure of UNICEF {{!}} Structure and contact information {{!}} UNICEF|date=2017-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] nhbr5ygcvgni78sy497lltacqbo0n1q 1092543 1092542 2022-07-20T17:58:36Z Penaber49 39672 /* Rêveberî */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | screenshot = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== [[Wêne:Sudan Envoy - UNICEF Tent.jpg|thumb|Konê lênêrîna UNICEFê li Sûdanê]] UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170131120940/https://www.unicef.org/about/structure/|title=The structure of UNICEF {{!}} Structure and contact information {{!}} UNICEF|date=2017-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ===Ofîsên Herêmî yên UNICEFê=== Welatên ku Ofîsên herêmî yên UNICEFê hene ev in: * Ofîsa Herêmî ya Amerîka û Karibik, Bajarê Panama, Panama * Ofîsa Herêmî ya Ewropa û Asyaya Navîn, Cenevre, Swîsre * Asyaya Rojhilat û Ofîsa Herêmî ya Pasîfîkê, Bangkok, Tayland * Ofîsa Herêmî ya Afrîkaya Rojhilat û Başûr, Nairobi, Kenya * Ofîsa Herêmî ya Rojhilata Navîn û Bakurê Afrîkayê, Amman, Urdun * Asyaya Başûr, Kathmandu, Nepal * Ofîsa Herêmî ya Afrîkaya Rojava û Navîn, Senegal ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] 4w9vlw2wbpr43vuqj0ytwedp5ybfzo2 1092544 1092543 2022-07-20T18:05:31Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | screenshot = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== [[Wêne:Sudan Envoy - UNICEF Tent.jpg|thumb|Konê lênêrîna UNICEFê li Sûdanê]] UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170131120940/https://www.unicef.org/about/structure/|title=The structure of UNICEF {{!}} Structure and contact information {{!}} UNICEF|date=2017-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ===Ofîsên Herêmî yên UNICEFê=== Welatên ku Ofîsên herêmî yên UNICEFê hene ev in: * Ofîsa Herêmî ya [[Amerîkî|Amerîka]] û [[Karîb]], [[Bajarê Panama]], [[Panama]] * Ofîsa Herêmî ya [[Ewropa]] û [[Asyaya Navendî]], [[Cenevre]], [[Swîsre]] * Asyaya Rojhilat û Ofîsa Herêmî ya Pasîfîkê, [[Bangkok]], [[Taylenda|Teylanda]] * Ofîsa Herêmî ya [[Afrîkaya Rojhilat]] û Başûr, [[Nairobî]], [[Kenya]] * Ofîsa Herêmî ya [[Rojhilata Navîn]] û [[Bakurê Afrîkayê]], [[Emman]], [[Urdun]] * [[Asyaya Başûr]], [[Kathmandu]], [[Nepal]] * Ofîsa Herêmî ya [[Afrîkaya Rojava]] û Navîn, [[Senegal]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] mzlqf92taav30tyiqp1poptldx06njr 1092545 1092544 2022-07-20T18:07:45Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | screenshot = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== [[Wêne:Sudan Envoy - UNICEF Tent.jpg|thumb|Konê lênêrîna UNICEFê li Sûdanê]] UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170131120940/https://www.unicef.org/about/structure/|title=The structure of UNICEF {{!}} Structure and contact information {{!}} UNICEF|date=2017-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ===Ofîsên Herêmî yên UNICEFê=== Welatên ku Ofîsên herêmî yên UNICEFê hene ev in: * Ofîsa Herêmî ya [[Amerîkî|Amerîka]] û [[Karîb]], [[Bajarê Panama]], [[Panama]] * Ofîsa Herêmî ya [[Ewropa]] û [[Asyaya Navendî]], [[Cenevre]], [[Swîsre]] * Asyaya Rojhilat û Ofîsa Herêmî ya Pasîfîkê, [[Bangkok]], [[Taylenda|Teylanda]] * Ofîsa Herêmî ya [[Afrîkaya Rojhilat]] û Başûr, [[Nairobî]], [[Kenya]] * Ofîsa Herêmî ya [[Rojhilata Navîn]] û [[Bakurê Afrîkayê]], [[Emman]], [[Urdun]] * [[Asyaya Başûr]], [[Kathmandu]], [[Nepal]] * Ofîsa Herêmî ya [[Afrîkaya Rojava]] û Navîn, [[Senegal]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] hvdq2ap4qrglgw2hcr65onzxb3evdcb 1092546 1092545 2022-07-20T18:16:59Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper | nav = UNICEF | logo = [[Wêne:Emblem of the United Nations.svg|150px]] | screenshot = [[Wêne:UNICEF Logo.svg|250px]] | binnivîs = | ziman = [[Îngilîzî]] | avabûn = [[New York]], [[DYA]] | avaker = | gerû = | xwedî = Encumena Aborî û Civakî ya Yekbûyî ya Neteweyan | destpêkirin = 11ê çileya pêşîna 1946 | hejmara_karkeran = | dirûşm = | malper = [https://unicef.org/ UNICEF.org] | endam = | statû = | pêşxistin = }} '''UNICEF''' yan jî '''Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''United Nations International Children's Emergency Fund'') fona zarokan a [[Neteweyên Yekbûyî]] û ajanseke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku berpirsiyar e jibo peydakirina alîkariyên mirovahî û geşepêdan û rewşa zarokan li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] dişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/topic/UNICEF|title=UNICEF {{!}} Definition, History, & Facts {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Ajans di nav rêxistinên civakî yên herî berbelav û naskirî de ye ku li seranserê [[Cîhan|cîhanê]] li 192 [[welat]] û deveran çalak e.<ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/where-we-work|title=Where we work|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> Xebatên sereke yên UNICEFê; peydakirina vakslêdan û pêşîlêgirtina nexweşiyan, birêvebirina dermankirina zarok û dayikên bi nexweşiye [[AIDS|HIVê]], zêdekirina xwarina zaroktiyê û dayikan, başkirina paqijiyê, pêşvebirina perwerdehiyê û peydakirina alîkariyên awarte ji bo bersivdana karesatan e.<ref>{{Cite web|url=https://knowledge.insead.edu/operations/agility-under-pressure-5966|title=Agility Under Pressure|date=2017-04-27|website=INSEAD Knowledge|language=en|access-date=2022-07-19}}</ref> UNICEF cîgirê [[Fona Awarte ya Zarokan a Navneteweyî]] ya [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de, li [[New York City|New Yorkê]], ji aliyê [[Neteweyên Yekbûyî]] ve hatiye damezrandin. Di heman salê de, [[Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] UNICEF damezrand ku xebata alîkariyê ya piştî şer bêtir sazûman bike. Di sala 1950yan de qada erca wî hate berfirehkirin ku hewcedariyên demdirêj ên [[zarok]] û [[Jin|jinan]], nemaze li welatên ku di asta pêşketine de ne, çareser bike. Di sala 1953an de, rêxistin bû beşek daîmî ya Sîstema Neteweyên Yekbûyî û her çend kurteya navê xweyê orîjînal biparêze jî navê saziyê bi forma xwe ya heyî hate guhertin. Xebatên UNICEFê kêm be jî li [[Başûrê Kurdistanê]] heye. Mixabin ev sazî li dijî parçeyên din ên [[Kurdistan]]ê bêdengiyê de ye. Bi taybetî li [[Bakurê Kurdistanê]] heya niha bi sedan zarok ji aliyê hêzên dûgelê ve hatine [[êşkence]]kirin, kuştin û birîndarkirin. Herwiha xebata zarokan jî ne qedexe ye û pirraniya zarokên [[Kurd]] rûyê dibistanê nabînin. Yekkirina statûya keç û lawan, pêşîlêgirtina xebata zarokan, bidawîkirina pêkutiyên seksûel ên li dijî zarokan, bidawîkirina lêdana dê (mader) û zarokan, bidestxistin û nomîzekirina mafê perwerdeyê, qedexekirina çekgirtina zarokan hwd gelek peywidariyên FAZNYê hene. Sala [[1965]]'î [[Xelata Nobel a aşitiyê]] werdigire. ==Dîrok== ===Destpêk=== Di destpêka îlona sala 1943an de pisporê tenduristiyê yê [[Polonya|Polonî]] [[Ludwik Rajchman]], jibo ku xizmetek tenduristiyê di nav rêxistina navneteweyî ya pêşerojê de bê kirin, di gotareke xwe de ku di Cîhana Azad de bi sernavê "Xizmetek Tenduristî ya Neteweyên Yekbûyî - Çima na?" nivî. [[Ludwik Rajchman]] her weha "baca tenduristiyê" ku ji aliyê dewletên endam ve tê dayîn, pêşniyar kir. Di dawiya [[UNRRA|UNRRAyê]] de, Rajchman pêşniyar kir ku fonên xwe yên mayî ji bo bernameyek xwarina zarokan a sûdmendê fonên Dewletên Yekbûyî bikar bîne. Rêxistin bi biryara 57(I) ya [[Lijneya Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] di 11ê kanûna pêşîn a sala 1946an de hat avakirin û navê ''United Nations International Children's Emergency Fund'' (UNICEF) (Fona Alîkariya Zarokan a Navneteweyî ya Neteweyên Yekbûyî) li rêxistinê hate kirin. Wekî serokê rêxistinê ya yekem, [[Rajchman Maurice Pate]] ji Komîsyona Alîkariyê li Belçîkayê hate hilbijartin ku ajansê bi rê ve bibe û "li ser organîzekirina çalakiyekê, fonek ji bo berjewendiya zarokan, bi taybetî jibo zarokên mexdûrên şer bifikire." Rajchman, wek serokê komîteyeke taybet a [[Neteweyên Yekbûyî]] û bi piştgiriya [[La Guardia]], [[Herbert Hoover]] û [[Maurice Pate]], biryar pêşkêşî Lijneya Giştî kir. Ji ajanseke demkî ya alîkariyê di sala 1946an de ku xwarin û cilûberg ji zarok û dayikên ku ji ber [[Şerê Cîhanî yê Duyem|Şerê Cîhanê yê Duyem]] ji cihwarê xwe bûne peyda dike, ajans di sala 1953an de bû rêxistina [[Neteweyên Yekbûyî]] ya daîmî û hewildanên xwe bi bernameyên giştî yên bextewariya zarokan dirêj kir. ==Rêveberî== [[Wêne:Sudan Envoy - UNICEF Tent.jpg|thumb|Konê lênêrîna UNICEFê li Sûdanê]] UNICEF xwe dispêre ofîsên xweyê li welatan dike ku karê xwe bi riya bernameyek hevkariyê ya yekta ku bi hikûmetên mêvandar re hatiye pêşandan dike. Di bernameyê de ji bo bicihanîn û parastina mafên zarok û jinan stratejiyên pratîkî tên pêşxistin. Ofîsên herêmî rêberiya vê xebatê dikin û li gorî hewcedariyê alîkariya teknîkî pêşkêşî ofîsên welat dikin. Rêvebir û rêveberiya giştî ya rêxistinê li navenda wê ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] tê birêvebirin. Birêvebirin û çavdêrîkirina hemû karên UNICEFê ji aliyê desteya rêveberiyê pêk tê ku ji 36 endamên ku nûnerên hikûmetan ne, pêk tê. Desteya rêveberiyê lijneyên polîtîkayan ava dike, bernameyan dipejirîne û li ser plan û lêçuna îdarî û darayî biryar dide. Karê rêxistinê ji aliyê buroyê ve tê koordînekirin ku ji serok û çar cîgirên serok pêk tê, ku her karmend yek ji pênc komên herêmî temsîl dike. Ev pênc erkdar ji aliyê desteya kargêr ve her sal ji nav endamên wê têne hilbijartin û serokatî di nav komên herêmî de li ser bingeheke salane tê guhertin. Li gorî kevneşopiya rêxistinê, endamên daîmî yên Encumena Ewlekariyê wek erkdarên desteya rêvebir kar nakin. Ofîsa sekreterê desteya kargêrî alîkariyê dide pêwendiyek bi bandor di navbera desteya rêveber û sekreteriya UNICEFê de û serdanên qadên yên endamên desteyê organîze dike.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170131120940/https://www.unicef.org/about/structure/|title=The structure of UNICEF {{!}} Structure and contact information {{!}} UNICEF|date=2017-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.unicef.org/executiveboard/node/61|title=UNICEF Executive Board|website=www.unicef.org|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ===Ofîsên Herêmî yên UNICEFê=== Welatên ku Ofîsên herêmî yên UNICEFê hene ev in: * Ofîsa Herêmî ya [[Amerîkî|Amerîka]] û [[Karîb]], [[Bajarê Panama]], [[Panama]] * Ofîsa Herêmî ya [[Ewropa]] û [[Asyaya Navendî]], [[Cenevre]], [[Swîsre]] * Asyaya Rojhilat û Ofîsa Herêmî ya Pasîfîkê, [[Bangkok]], [[Taylenda|Teylanda]] * Ofîsa Herêmî ya [[Afrîkaya Rojhilat]] û Başûr, [[Nairobî]], [[Kenya]] * Ofîsa Herêmî ya [[Rojhilata Navîn]] û [[Bakurê Afrîkayê]], [[Emman]], [[Urdun]] * [[Asyaya Başûr]], [[Kathmandu]], [[Nepal]] * Ofîsa Herêmî ya [[Afrîkaya Rojava]] û Navîn, [[Senegal]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{commonscat|UNICEF}} * [http://www.unicef.org Malpera navneteweyî ya FAZNYê (UNICEF)] (ne bi kurdî ye) [[Kategorî:Sazî]] [[Kategorî:NY]] [[Kategorî:Mafê mirovan]] [[Kategorî:Zaro]] [[Kategorî:Xelatgirên Nobela Aştiyê]] hk9sy0lieo30wjyeextlmgczya0glpu 0 26146 1092596 1076232 2022-07-21T00:05:55Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0.5em 0 1em 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big><big>Republika e Kosovës<br />Република Косово-Republika Kosovo<br /> Komara Kosova'''</big><br /> |- | align="center" width="140px" | [[Wêne:Flag of Kosovo.svg|140px|]]<br />[[Ala Kosovayê]] || align="center" width="110px"|<br />[[Wêne:Coat of arms of Kosovo.svg|110px|]]<br />[[Arma Kosovayê]] |- |align=center colspan=2| ''[[Srûda netewî]]: |- |align=center colspan=2| [[Wêne:Europe-Republic of Kosovo.svg|center|250px]] |- | '''[[Zimanê fermî|Zimanên fermî]]''' || [[Albanî]] û [[serbî]] |- | '''[[Paytext]]''' || [[Prishtina]] |- | '''[[Sîstema siyasî]]''' || [[Komarî]] |- | '''[[Serok Komar]]''' || [[Glauk Konjufca|Vjosa Osmani]] |- | '''[[Serokwezîr]]''' || [[Albin Kurti]] |- | '''[[Serxwebûn]]''' || [[17'ê Şibatê]] [[2008]] ji [[Serbistan]] |- | '''[[Rûerd]]''' || 10,887 km² |- | '''[[Nifûs]]'''<br /> ko ([[2005]])<br /> [[Berbilavî]] ||<br /> 1.9 mîlon <br /> 175 /km² |- | '''[[Dirav]]''' || [[Euro]] |- | '''[[Navçeya demjimêrî]]''' || [[UTC]] +1 |- | '''[[Nîşana înternetê]]''' || |- | '''[[Koda telefonê]]''' || |} '''Kosova''' (bi [[albanî]]: ''Kosova'' an ''Kosovë'', [[serbî]]: Косово, ''Kosovo'') dewleteka li başûr rojhelata ewropayê ko xwe wek dewleteka serbixwe daye zanîn. [[17'ê Şibatê]] [[2008]]an de meclîsa Kosovo serxwebûna xwe ji [[Serbistan]]ê da zanîn. Sînorên wêyê bi [[Serbistan]], [[Montenegro]], [[Albanya]] û [[Makedonya]]yê re hene. Ew nifûsekê ser 2 milyonan re yê ko bi piranî ji [[alban]]an pêk tê dihewirîne. Paytexta wê û bajarê wêyî herî mezin [[Prishtina]]-[[Priština]] ye. == Pêşangeh == <gallery> Wêne:Bibloteka Kombëtare e Kosovës.jpg|Pirtûkxaneya Neteweyî ya Kosovayê, li Prishtinayê </gallery> == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Kosovo}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Kosovo| ]] n45u3brtv41oprmzzet517gj4ju8496 1092597 1092596 2022-07-21T00:06:45Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0.5em 0 1em 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big><big>Republika e Kosovës<br />Република Косово-Republika Kosovo<br /> Komara Kosova'''</big><br /> |- | align="center" width="140px" | [[Wêne:Flag of Kosovo.svg|140px|]]<br />[[Ala Kosovayê]] || align="center" width="110px"|<br />[[Wêne:Coat of arms of Kosovo.svg|110px|]]<br />[[Arma Kosovayê]] |- |align=center colspan=2| ''[[Srûda netewî]]: |- |align=center colspan=2| [[Wêne:Europe-Republic of Kosovo.svg|center|250px]] |- | '''[[Zimanê fermî|Zimanên fermî]]''' || [[Albanî]] û [[serbî]] |- | '''[[Paytext]]''' || [[Prishtina]] |- | '''[[Sîstema siyasî]]''' || [[Komarî]] |- | '''[[Serok Komar]]''' || [[Glauk Konjufca|Vjosa Osmani]] |- | '''[[Serokwezîr]]''' || [[Albin Kurti]] |- | '''[[Serxwebûn]]''' || [[17'ê Şibatê]] [[2008]] ji [[Serbistan]] |- | '''[[Rûerd]]''' || 10,887 km² |- | '''[[Nifûs]]'''<br /> ko ([[2005]])<br /> [[Berbilavî]] ||<br /> 1.9 mîlon <br /> 175 /km² |- | '''[[Dirav]]''' || [[Euro]] |- | '''[[Navçeya demjimêrî]]''' || [[UTC]] +1 |- | '''[[Nîşana înternetê]]''' || KS |- | '''[[Koda telefonê]]''' || +383 |} '''Kosova''' (bi [[albanî]]: ''Kosova'' an ''Kosovë'', [[serbî]]: Косово, ''Kosovo'') dewleteka li başûr rojhelata ewropayê ko xwe wek dewleteka serbixwe daye zanîn. [[17'ê Şibatê]] [[2008]]an de meclîsa Kosovo serxwebûna xwe ji [[Serbistan]]ê da zanîn. Sînorên wêyê bi [[Serbistan]], [[Montenegro]], [[Albanya]] û [[Makedonya]]yê re hene. Ew nifûsekê ser 2 milyonan re yê ko bi piranî ji [[alban]]an pêk tê dihewirîne. Paytexta wê û bajarê wêyî herî mezin [[Prishtina]]-[[Priština]] ye. == Pêşangeh == <gallery> Wêne:Bibloteka Kombëtare e Kosovës.jpg|Pirtûkxaneya Neteweyî ya Kosovayê, li Prishtinayê </gallery> == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Kosovo}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Kosovo| ]] l5ad92jdw4zqd9dz3fz8gd69dlurdfb 1092598 1092597 2022-07-21T00:07:23Z Kurmanc63 51869 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0.5em 0 1em 1em; background: #ffffff; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big><big>Republika e Kosovës<br />Република Косово-Republika Kosovo<br /> Komara Kosova'''</big><br /> |- | align="center" width="140px" | [[Wêne:Flag of Kosovo.svg|140px|]]<br />[[Ala Kosovayê]] || align="center" width="110px"|<br />[[Wêne:Coat of arms of Kosovo.svg|110px|]]<br />[[Arma Kosovayê]] |- |align=center colspan=2| ''[[Srûda netewî]]: |- |align=center colspan=2| [[Wêne:Europe-Republic of Kosovo.svg|center|250px]] |- | '''[[Zimanê fermî|Zimanên fermî]]''' || [[Albanî]] û [[serbî]] |- | '''[[Paytext]]''' || [[Prishtina]] |- | '''[[Sîstema siyasî]]''' || [[Komarî]] |- | '''[[Serok Komar]]''' || [[Glauk Konjufca|Vjosa Osmani]] |- | '''[[Serokwezîr]]''' || [[Albin Kurti]] |- | '''[[Serxwebûn]]''' || [[17'ê Şibatê]] [[2008]] ji [[Serbistan]] |- | '''[[Rûerd]]''' || 10,887 km² |- | '''[[Nifûs]]'''<br /> ko ([[2005]])<br /> [[Berbilavî]] ||<br /> 1.9 mîlon <br /> 175 /km² |- | '''[[Dirav]]''' || [[Euro]] |- | '''[[Navçeya demjimêrî]]''' || [[UTC]] +1 |- | '''[[Nîşana înternetê]]''' || KS |- | '''[[Koda telefonê]]''' || +383 |} '''Kosova''' (bi [[albanî]]: ''Kosova'' an ''Kosovë'', [[serbî]]: Косово, ''Kosovo'') dewleteka li başûr rojhelata ewropayê ko xwe wek dewleteka serbixwe daye zanîn. [[17'ê Şibatê]] [[2008]]an de meclîsa Kosovo serxwebûna xwe ji [[Serbistan]]ê da zanîn. Sînorên wêyê bi [[Serbistan]], [[Montenegro]], [[Albanya]] û [[Makedonyaya Bakur]] re hene. Ew nifûsekê ser 2 milyonan re yê ko bi piranî ji [[alban]]an pêk tê dihewirîne. Paytexta wê û bajarê wêyî herî mezin [[Prishtina]]-[[Priština]] ye. == Pêşangeh == <gallery> Wêne:Bibloteka Kombëtare e Kosovës.jpg|Pirtûkxaneya Neteweyî ya Kosovayê, li Prishtinayê </gallery> == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Kosovo}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Kosovo| ]] jzeg85eoz8jmiab7yazm7rei477ote5 0 28481 1092530 1082727 2022-07-20T12:50:27Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]] wikitext text/x-wiki {{bnr|Amed}} {{Infobox parêzgeh | Nav = Parêzgeha Amed | Navê_din = | Navê_fermî = Diyarbakır | Koda parêzgehê = 21 | Nexşe = Diyarbakir in Turkey.svg | Nexşe_sernav = | Nexşe1 = Navçeyên Diyarbekirê.png | Nexşe1_sernav = | Welat = [[Kurdistan]] <!---KARGÊRIYÎ ---------------> | Dûgel = [[Tirkiye]] | Serbajar = [[Amed]] | Walî = | Gelhe = 1.515.011 <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhe_sal = [[2009]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd = 15.354 | Berbelavî = 97,2 | Hejmara_navçeyan = 18 <!---BINEBEŞ -----------------> | Hejmara_bajarokan = 32 | Hejmara_gundan = 841 | Dem = [[UTC+2]] <!---AGAHIYA DIN -----------------> | Koda_telefonê = (+90) 412 | Malper = }} '''Amed''' ({{bi-tr|Diyarbakır}}), parêzgeheke [[Bakurê Kurdistanê]] ye. Serbajarê parêzgehê [[Amed]] e. == Nav == Navê xwe ji êla [[Bekirî]] (diyarê bekirî) girtiye{{çp}}). == Dîrok == == Navçe == * [[Bismil]] (''{{ziman|tr|Bismil}}''), gelhe 151.769, pîvana erdê 1.748 km² ye û navçe 60 km li başûrê rojhilatê bajarê Amedê ye: [[Bismil]], [[Tepabarawa]], [[Sînan]] (navend: [[Salata Jorîn]]) * [[Çêrmûg]] (''{{ziman|tr|Çermik}}''), gelhe 50.662, pîvana erdê 1.032 km² ye û li rojava yê bajarê Amedê ye e: [[Çêrmûg]], [[Yogon]] (navend: [[Elos]]) * [[Çinar]] (''{{ziman|tr|Çınar}}''), gelhe 55.957, pîvana erdê 1.952 km² ye û li başûrê bajarê Amedê ye: [[Çinar]], [[Kîlvan]] * [[Erxenî]] (''{{ziman|tr|Ergani}}''), gelhe 87.182 e, 1.489 km² ye û li ser rêya Elezîzê û Diyarbekirê ye: [[Erxenî]], [[Gûran]] (navend: [[Pîra Ehmed]]) * [[Gêl]], [[Êgil]] (''{{ziman|tr|Egil}}''), gelhe 19.176 e: [[Gêl]] * [[Hênê]] (''{{ziman|tr|Hani}}''), gelhe 28.459, pîvana erdê 415 km ye û li başûrê bajarê Amedê ye: [[Hênê]] * [[Hezro]] (''{{ziman|tr|Hazro}}'') * [[Karaz]] (''{{ziman|tr|Kocaköy}}''), gelhe 13.660 e: [[Karaz]] * [[Pasûr]] an [[Qulb ]] (''{{ziman|tr|Kulp}}''), gelhe 29.694 e: [[Pasûr]], [[Cixsê]] an [[Ciqs]], [[Axçesêr]] (navend: [[Mehmedkan|Mehmedikan]]), [[Bahemdan]] (navend: [[Şêxhemze]]) * [[Pîran, Diyarbekir|Pîran]] (''{{ziman|tr|Dicle}}''), gelhe 37.581, pîvana erdê 738 km² ye û navçe li bakûrê bajarê Amedê ye.: [[Pîran, Amed|Pîran]] * [[Licê]] (''{{ziman|tr|Lice}}''), gelhe 18.696 e, pîvana erdê 1.083 km² ye û li başûrê bajarê Amedê ye: [[Licê]], [[Hezan]] * [[Farqîn]] (''{{ziman|tr|Silvan}}''), gelhe 117.528 e, pîvana erdê 1.379 km² ye û navçe li rojhilatê bajarê Amedê ye. Bajar ciyekî kevn e û Kela [[Zembîlfiroş]] li vir e: [[Farqîn]] an [[Silîva]], [[Paşnîq]], [[Malabadî]] * [[Şankuş]], [[Çinguş]] (''{{ziman|tr|Çüngüş}}''), gelhe 14.589, pîvana erdê 489 km² ye û li başûrê bajarê Amedê ye: [[Çinguş]] ; Navçeyên Bajarê Mezin: * [[Bajarê Nû]] * [[Payas]] * [[Rezik]] * [[Sûr]] Tevahiya gelhe herêmê 1.282.678 (1997) û 1.460.714 (2007) == Erdnîgarî == === Çiyayên herêmê === [[Qerejdax]] (1.919 m), [[Pîreceman]] (2.010 m), [[Mîhrap]] (2.100 m), [[Çiyayê Adem|Adem]] (2.100 m), [[Lîs]] (2.220 m), [[Suplis]] (2.280 m), [[Koz]] (2.283 m), [[Qirdîlek]] (2.350 m), [[Berbihîv]] (2.593 m), [[Andok]] (2.830 m) === Deştên herêmê === [[Gewran]] (Erxenî, 15.000 hektar), [[Qerexan]] (nêzî Qerejdax, 10.000 hektar), [[Deşta Diyarbekirê]] (40.000 hektar), [[Kîka]] (navbera Çinar û Bismilê, 25.000 hektar), Behremkî (Bismil, 18.000 hektar) û ber û berê çemê Dîcle ve jî pir deştên biçûk hene. === Çem û behr === Çemê [[Dîcle]]yê, çemê herî mezin ê herêmê ye. [[Çemê Embarê]], [[çemê Batmanê|Batman]] (Qulp û Farqîn), [[Medya]] (Çêrmûg) û [[Kalxane]] (Erxenî) jî yên din yê herêmê ne. Li Diyarbekirê golên siruştî tune ne. Golên [[bendav]]an wek [[Bendava Devegeçîdiyê|Devegeçîdî]], [[Bendava Qereqeyayê|Qereqeya]], [[Bendava Qurtqeyayê|Qurtqeya]], [[Ortavîran Goksu]], [[Bendava Qralqîziyê|Qralqîzî]] û [[Gozegol]]. Dîsa li Pasûrê, [[Çemê Sarumî]], li Licê jî [[Çemê Şekiran]] hene. === Dewlemendiyên bin erdê === [[Hesin]] (asin), [[qirşûn]], [[çînko]], [[manganez]], [[asbest]], [[sifir]], [[barît]], [[fosfat]], [[malzem]]ên ji bo tuxla û kiremîdan, rijiya kevir û van salên dawiyê jî bi taybetî li hêla Farqîn û Bismilê damarên [[petrol]]ê jî hatine dîtin, lê ev hîn nehatine bikaranîn. === Babetên ajalan === Ji bilî heywanên kedî li herêmê, sewalên wek [[hirç]], [[çeqel]], [[rûvî]], [[kevroşk]] û babetên teyran jî, [[qertel]], [[legleg]], [[qijak]], [[kevok]], [[bilbil]], yên herî pir in ku karin li herêmê peyde bibin. == Çavkanî == * Harita Umum Müdürlügü 1:800,000 (1934). * "Köylerimizin adlari" (1928). * [[Vital Cuinet]] (1891/2001). "La Turquie d'Asie". * Xefur, Ebdulla ([[Ebdulla Xefur|Abdulla Ghafor]]) (2000/2001). Kurdistan - Dabeşî Kargêrî Terrîtorî 1927-1997. * Xefur, Ebdulla (Abdulla Ghafor) (2001). Kurdistan - Rûpêw û jimarey danîştuwan. * [http://www.diyarhaber.org Xabere Diyarbeker (Amede)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100208231406/http://www.diyarhaber.org/ |date=2010-02-08 }} {{Navçeyên Diyarbekirê}} {{Parêzgehên Kurdistanê}} {{Parêzgehên Tirkiyeyê}} [[Kategorî:Diyarbekir| ]] csdb65mjfqnyh0z77mxfvx15xh9fu8k 0 33855 1092520 1001953 2022-07-20T12:48:12Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: −[[Kategorî:Tûrabdîn]]; +[[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Kafro | Navê din = | Navê fermî = Elbeğendi | Wêne = Kafro1.jpg | Wêne sernav = | Welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Tirkiye]] | Parêzgeh = [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]] | Navçe = [[Midyad]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = 35 | Gelhe sal = [[2008]] | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 965 | Koda postayê = 47500 | Koda telefonê = 0482 | nexşeya_cihan = Tirkiye | koordînat = {{Koord|37|16|59|N|41|24|26|E|display=inline, title}} }} '''Kafro''' an jî '''Xerabê Kefrê''' (bi [[aramî]] ''Kafro Tahtayto'', bi zimanê [[romî]] ''Elbeğendi'') gundekî navçeya [[Mîdyad]]ê (di parêzgeha [[Mêrdîn]]ê de) ku li [[Tûr Abdîn]]ê de cih digre, ye. Ev gund di sala 1980an de ji aliyê [[Dewleta Tirk]] ve hatibû betalkirin lê di sala 2004an de gund ji nû ve hate avakirin. Herwiha, îro 18 malbatên sûryani/aramî tê de dijîn. == Agahiyên sosyalceografîk == Gundê Kafro di rojhilat-başûrê bajarê Mîdyadê disekine û 15 km ji vî bajarî dûr e. Di navbera gund û sînorên dewleta [[Sûriye]] 20 km hene. Erda sor taybetîyeke erda [[herêm]]ê ye û gelek nangir e. Bi gelemperî kevirê [[berespî]] tê de peyda ye. === Îqlim === Di [[bihar]] û [[payîz]]ê de gelek [[baran]] dibare, [[havîn]]a vî herêmî jî gelek germ û zuwa derbas dibe. Germahiya [[zivistan]]ê -10°C, ya havînê ji nêzika +52°C ye. === Gelê Kafro === Li gorî gotinên mezinan be, gundê Kafro Tahtayo berî jidayikbûna [[Îsa Mesîh]] hatîye avakirin. Di dema [[komkujiya Ermenî]] û Aramiyan de (di sala 1915an de) gund heta demeke bi timî betal ma.<ref>[http://books.google.de/books?id=4mug9LrpLKcC&pg=RA1-PA371&dq=kafro&as_brr=3#PRA1-PA232,M1 David Gaunt, Jan Bet̲-Şawoce, Racho Donef. ''Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-christian Relations in Eastern Anatolia During World War I'' Gorgias Press LLC, 2006] ISBN 1593333013 S. 232, 371</ref>. Dema ku di sala 1980an de şerê [[PKK]] û leşkera Tirk destpê kir, gundê Kafro dîsa hatibû betalkirin û gelek gund koçberiya dewletên [[Ewrûpa]]yê dikirin. Heta sala 2004an Kafro bêkes mabû. Herwiha, istatîstikên li ser nifûsa Kafro ji sala 1900an heta 1995an wisa bû: * 1900: 30 malbat * 1915: 20 malbat (berî komkujiya Ermenî û Aramîyan) * 1916: 8 malbat (piştî komkujiya Ermenî û Aramîyan) * 1970: 46 malbat (berî şera PKK û dewleta Tirk) * 1992: 5 malbat (piştî destpêkirina ser) * 1995: 0 (malbatên dawî ji gund koç dikin) Di sala 2004an de nêzika 180 malbatên gundê Kafro Tahtaytoyê li Ewropayê dijîn (bi piranî li [[Elmanya]], [[Swêd]] û [[Swîsre]]yê). Di sala 2006an de piştî projeyeke dirêj hinek malbat dîsa vegeriyan Kafroyê. Îro nêzika 15 malbatan li Kafro yê ku ji alîye gundiyan ji nûve hate avakirin, dijîn. === Navê gund === Kafro gotineke bi zimanê aramî ye û tê maneya gotinê ''Gund''. Ji ber ku navê du gundan Kafro ye, ji wan re dibêjin ''Kafro Tahtayto'' (Gundê Jêrîn) û ''Kafro Helayto'' (Gundê Jorîn). === Ola gund === Herêma Tûr Abdîn ku Kafro tê de cih digre, ji Sedsala Yekemîn ve heta îro herêma [[xristiyan]]an e. Lewma hemwelatên vê herêmê xristîyanên [[sîro-ortodoks]] in. Dêrên gund jî ev in: * [[Dêra Mor Yahkup]] (di 5emîn Sedsalê de hatîye avakirin) * [[Dêra Mor Barsaumo]] (di 5emîn Sedsalê de hatîye avakirin) * [[Mala bîranînê ya Meryema Pîroz]] * [[Dêra Mor Bosuss]] * [[Mala bîranînê ya Kadisto]] == Aboriya gund == Gundiyên Kafro hîn jî bi gelemperî cotkarî dikin. [[Hêjîr]], [[henar]], [[tirî]], [[kelek]] û [[zebeş]] yekjî [[genim]], [[ceh]], [[encûr]] û [[gelale]] digihînin. Gundî ajaldariyê jî dikin. Li Kafroya kevn de 46 malên duqatî he ne: di qatê jor de malbat tê de dijiyan, qatê jêr jî wekî axur dihat bikaranîn. Hêjmara bîrên avê li gund 80 ye. Di sala 1980an de ceyran jî gihîste Kafroyê. Di sala 2004an de gundê Kafro li hemberî gundê kevn ji nu ve hate avakirin û îro Kafro gundekî serketî ye. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Bajar û gundên Midyadê}} [[Kategorî:Suryanî]] [[Kategorî:Gundên Midyadê]] [[Kategorî:Tor]] ke4f02fu80g0or02sw5uyav7zrc3qmr 0 35687 1092526 1081873 2022-07-20T12:49:43Z Guherto 41494 [[w:WP:HotCat|HC]]: Jêbirina [[Kategorî:Tûrabdîn]]; Zêdekirina [[Kategorî:Tor]] wikitext text/x-wiki [[Wêne:MorGabrîel_IDemir.jpg|thumb|250px|Wêneyek ji Mor Gabrîelê]] '''Mor Gabrîel''' ([[Suryanî|bi suryanî]] '''ܕܝܪܐ ܕܡܪܝ ܓܒܪܐܝܠ''') yek ji keşîşxaneyên herî kevn ên [[Xristiyanetî|xristiyanetiyê]] ye û li nêza bajarê Midyatê di parêzgeha Mêrdînê de radiweste. Ji bo suryaniyên ortodoks cihekî pîroz e û lewra wek navenda olî ya suryaniyan tê nasîn. == Bi cih bûn == Keşîşxaneya Mor Gabrîel li basûr-rojhilata Mîdyadê disekine û ji wê 20&nbsp;km dûr e. Ew li [[Tûr Abdîn]]ê (li welatê suryaniyan) radiweste û îro li bajarê [Mîdyad]ê li navceya [[Mêrdîn]]ê di nav sînorên [[Tirkiye]] de ye. == Nav == [[Wêne:Morgabrielmain.jpg|thumb|250px|Dîmenek ji Mor Gabrîel]] Tê gotin ku di sedsala 7an de navê xwe yê îro stend. Gabrîel navê metranekî pîroz e, lewra navê Mor Gabrîel (Gabrîelê Pîroz) hatiye lêkirin. Gabrîelê Pîroz ji sala 634an heta 668an li wê derê jiyaye. Navê keşîşxaneya bi tirkî Deyrulumur Manastiri wek ''Keşîşxaneya Qartmîn'' jî tê bi nav kirin, ji ber ku nêza [[gund]]ê [[Qartmîn]] (bi tirkî Yayvantepe) e. Ew gund berê gundekî suryanî bû, lê îro [[misilman]]. Herwiha, navekî din (ê bi suryanî) jî ''Dayro d-’umro'' ye û ji bo hemî keşîşxaneyan tê bikaranîn. == Dîrok == Mor Gabrîel tê gotin ku di sala [[397]] ji aliyê Shmuel (Samuel) û ji sagirtê wî Samûn (Simon) ve hatiye damezrandin. Giringiya wê hertim meztir bûye û di sedsala 6an de nêzî 1000 keşîş ên herêmê û yên koptîk tê de dijiyane. Ji sala [[615]]an heta [[1049]]an ev der wek navenda metran hatiye bikaranîn. Yek ji wan metranan jî Mor Gabriel bûye (ji sala [[634]]an heta [[668]]an delamet xebitandiye). Di sedsala [[7]]êmîn de navê wî bû yê keşîşxanê. Mor Gabrîel ji berê ve ji xristiyanên suryanî re navendeka olî ye û lewra pir girîng e. Berê yek ji pirtûkxaneya herî girîng a suryaniyan li vir dihat mesandin, lê îro tistek ji ew pirtukxanê nemaye. Bi tenê hinek manûskrîptên destnivîsî sax man û îro di Pirtûkxaneya Brîtanî de (di [[British Library]] de) tê vesartin. Dibistana Mor Gabrîel jî gelek nas bû. Tê gotin ku di perwerdehiya teogojiyê ya herî girîng a herêmê li wir dihat dayîn. Gelek [[rewanî]] û [[zanistvan]]ên bilind li wir hatin perwerdekirin: [[Wêne:mor gabriel portal inscriptions.jpg|thumb|250px|Nivîsên suryanî li ser dêriya Mor Gabrîel]] * 4 [[patrik]] * Katolîkosek * û 84 metran. Navekî nas ê ku li Mor Gabrîel hate perwerde kirin Mor [[Fîloksenosê Mabûg]] (Philoxenos of Mabug) (m. [[523]]), dijminekî [[kalkedonîzm]]ê. Gotineka wî wiha ye û giringbûna Mor Gabrîel tîne pês cavan: ''Yê ku heft caran bi namûs û rûmet ser li keşîşxaneyê ku ji aliyê melekan ve hatiye avakirin, wê xizmetekî mîna ku Orselîmê ziyaret kiribe pêk bîne." Mor Gabrîel di sala [[1919]]an de dîsa kete dest suryaniyan û heta wê demê ji destê wan hatibû stendin. Di sala 1950an de xebatên renovasyonê hatin destpêkirin. Di sala 1980an de semînerek ji bo gihandina rahîbên katolîk hate vekirin, lê ew di sala 1980an ve ji aliyê dewleta tirk ve dîsa hate qedexekirin û girtin. Pistrev sebekeyên ceyran û avê hatin damezrandin û rêyek ku digihêje Mor gabrîelê hate cêkirin. Herwiha, dîwarek jî li derdora baxcê hate avakirin. Îro suryanî li Tûr Abdînê him ji aliyê etnîk him jî ji aliyê olî ekatiyeteke bicûk in. Lewra Mor Gabrîel navenda civakî û olî yên suryaniyan e û wek ziyaretgeh tê ziyaretkirin. Di sala 2007an de ji mitran pêtir sê keşîş, nêzî 15 rahîbe, 40 sagirt, sê malbatên mamosteyan û hinek karker di nav diwarên Mor Gabrîelê dijiyan. [[Wêne:Monastery Mor Gabriel Turkey.jpg|thumb|250px|Mor Gabriel]] == Agahiyên din == Di sala 2007an de serokê keşîşxaneya Mor Yakûbê [[Daniel Savci]] hate revandin û du roj bi sundê hat azad kirin.<ref>[http://www.suryoyo.uni-goettingen.de/news/syrischerAbtDanielSavcibefreit.htm „Der Abt des Klosters im Tur Abdin Daniel Savci befreit“] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080314111225/http://www.suryoyo.uni-goettingen.de/news/syrischerAbtDanielSavcibefreit.htm |date=2008-03-14 }}, Suryoyo Online, 30. November 2007</ref> Di sala 2008an de ji aliyê sê gundên Kurdan ve doz li hemberî keşîşxaneya Mor Gabrîel hat vekirin. Ew kurd dibêjin ku xwediyên keşîşxaneyê bê destûr xwe li wê derê bi cih kirine.<ref>[http://www.kathweb.at/content/site/nachrichten/archiv/archive/20640.html „Kurdische Bauern klagen gegen syrisch-orthodoxes Kloster Mar Gabriel“ (lesbar nach kostenloser Registrierung)], KAP in kath.web, 29. August 2008</ref> Heger gundên kurd di vê dozê de serbievin wê keşîşxane ji destê suryaniyan were stendin û betal kirin. Ewê bibe sedema tunebûna navenda suryaniyane.<ref>[http://www.faz.net/s/RubCF3AEB154CE64960822FA5429A182360/Doc~E73477A30988C48A9A1F277F24D38CD9E~ATpl~Ecommon~Scontent.html „Rettet das zweite Jerusalem!“] FAZ.net, 27. April 2009</ref> Partiya AKP alîkariyê gundên kurd yên ku li hemberî keşîşxaneyê doz vekirine dike û bi wî awayî li êrîsên hûqûqî li hemberî suryaniyan destek dike. [[Yekîtiya Ewropayê]] balyozan wek muşahîd sand da ku ewan dawê bişopînin.<ref>[http://www.faz.net/s/RubDDBDABB9457A437BAA85A49C26FB23A0/Doc~E88039942EEB0495BA5AF4D81E729AD16~ATpl~Ecommon~Scontent.html Artikel auf FAZ.net]</ref><ref>[http://www.kathweb.at/content/site/nachrichten/database/26735.html Meldung auf kathweb.at]</ref> == Serokên keşîşxaneya Mor Gabrîelê == * [[Sabo Güneş]], heta 1962 * [[Julius Yeshu Çiçek]], 1962–1973 * [[Timotheos Samuel Aktaş]], ji sala 1973an heta îro == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * http://www.morgabriel.org * http://www.beth-kustan.org/mainfrm/d-mor-gabriel.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080705094303/http://www.beth-kustan.org/mainfrm/d-mor-gabriel.htm |date=2008-07-05 }} * http://www.isidore-of-seville.com/goudenhoorn/52gabriel.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090903054140/http://www.isidore-of-seville.com/goudenhoorn/52gabriel.html |date=2009-09-03 }} * [http://www.suryoyo.uni-goettingen.de/news/jubilaeum.html 1600jähriges Jubiläum des Klosters Mor Gabriel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080316103148/http://www.suryoyo.uni-goettingen.de/news/jubilaeum.html |date=2008-03-16 }} * http://www.aktionmorgabriel.de {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210614111721/http://www.aktionmorgabriel.de/ |date=2021-06-14 }} * http://www.csi-schweiz.ch/pdfs/20090216medienmitteilungmorgabriel.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Hintergrundbericht Gerichtsverhandlung vom 11. Februar 2009 (PDF-Datei; 40&nbsp;kB) * [http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=CRE&reference=20081118&secondRef=ITEM-012&language=DE#2-341 Mündliche Anfrage Europaparlament Bernd Posselt, MdEP zur geplanten Enteignung] * [http://www.aga-online.org/downloads/de/news/attachments/Mor_Gabriel_Aufruf.pdf Aufruf der Aramäischen Föderation in Deutschland zur Enteignungsfrage]{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (PDF-Datei; 128 kB) * [http://www.fr-online.de/in_und_ausland/politik/aktuell/1650314_Die-Leiden-der-Knechte-Gottes.html Frankfurter Rundschau online zur drohenden Enteignung] {{Koord|37|19|18.4|N|41|32|18.6|E|type:landmark|display=title}} [[Kategorî:Dêrên Mêrdînê]] [[Kategorî:Dêrên suryaniyan]] [[Kategorî:Tor]] dxjg4qlq1ciwz90yez7nmap48hsohdp 0 35689 1092566 258501 2022-07-20T20:54:41Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tor]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tor]] fbefbyc07yhjmy6tjfwjke2eb3y8ipu 0 36518 1092564 277821 2022-07-20T20:54:21Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tor]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tor]] fbefbyc07yhjmy6tjfwjke2eb3y8ipu 0 52004 1092531 1088254 2022-07-20T14:25:30Z Ylobmys 51866 |al= wikitext text/x-wiki {{Infobox Gundên Komara Çekî | nav = Buchlovice | navê_fermî = | damezrandin = | wêne = | wêne_sernav = | al = Vlajka městyse Buchlovice.svg | mertal = Znak městyse Buchlovice.svg | herêma_dîrokî = [[Moravya]] | herêm = [[Zlín (herêm)|Zlîn]] | bajarok = [[Uherské Hradiště]] | şaredar = Ing. Jiří Černý | rûerd = 31,96 | gelhe = 2.507 kes ([[2011]]) | berbelavî = | koda_postayê = 687 08 | navnîşana_gund = | bilindayî = 234 | koordînat = {{Koord|49|05|25|N|17|19|42|E|display=inline, title}} | malper = http://www.buchlovice.cz }} '''Buchlovice''' (bixwîne weke: ''buxlovîtse'') navê gundekî li bajaroka [[Uherské Hradiště]] ye ku dikeve herêma [[Zlín (herêm)|Zlín]] a [[Komara Çekî]]. Nifûsa wê 2.507<ref>{{Citation |title=Agahiya serjimarê ya gundên Komara Çekî |url=http://notes3.czso.cz/csu/2011edicniplan.nsf/t/760029E11D/$File/13011103.pdf |accessdate=2012-05-06 |archive-date=2011-06-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110626204418/http://notes3.czso.cz/csu/2011edicniplan.nsf/t/760029E11D/$File/13011103.pdf |url-status=dead }}</ref> kes e û 10&nbsp;km dûrî Uherské Hradiště ye. Ev gund (an jî weke bajarokekê jî tê hesibandin) herçiqas girêdayî navçeya Uherské Hradištěyê jî be, ew xwediyê rêveberiyeke taybet e ku şaredarê wê bi xwe heye. Bajarokekî girîng e ku çanda gelê [[Moravya]]yê parastiye. == Galerî == <gallery> Wêne:Buchlovice-pohled z Buchlova.jpg|Buchlovice Wêne:Buchlovice-zamek.jpg|Qesra Buchloviceyê </gallery> == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Bajar û gundên Uherské Hradištěyê}} [[Kategorî:Uherské Hradiště]] 727q3mf6jfr0nyyt7gounoxvtzaw76b 0 53959 1092569 1008853 2022-07-20T21:14:38Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | montaj = <table border=0 align="center"> <tr> <td>[[Wêne:Gjergj Kastrioti.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Lekë dukagjini.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Clement XI.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Dupré - Ali Pasha.jpg|55x63px]]</td> </tr> <tr> <td><small>[[Skanderbeg]]</small></td> <td><small>[[Lekë Dukagjini]]</small></td> <td><small>[[Papa Klement XI]]</small></td> <td><small>[[Elî Paşayê Yanînayî]]</small></td> </tr> <tr> <td>[[Wêne:Ghega-lithografie-kriehuber-1851.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:ModernEgypt, Muhammad Ali by Auguste Couder, BAP 17996.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Ismail Qemali.jpg|55x63px]]</td> <td></td> </tr> <tr> <td><small>[[Carl Ritter von Ghega|Karl Gega]]</small></td> <td><small>[[Mihemed Elî Paşa]]</small></td> <td><small>[[Ismail Qemali]]</small></td> <td><small>[[Naim Frashëri]]</small></td> </tr> <tr> <td>[[Wêne:GjergjFishta.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Bundesarchiv Bild 183-U0906-533, Alexander Moissi.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:FAN NOLI.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Gjekë Marinaj Protonism.jpg|55x63px]]</td> </tr> <tr> <td><small>[[Gjergj Fishta]]</small></td> <td><small>[[Aleksandër Moisiu]]</small></td> <td><small>[[Fan Noli|Fan S. Noli]]</small></td> <td><small>[[Gjekë Marinaj]]</small></td> </tr> <tr> <td>[[Wêne:Mother Teresa.jpg|55x63px]]</td> <td>[[File:Ismail Kadare.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Ibrahim Rugova.jpg|55x63px]]</td> <td>[[Wêne:Olympique de Marseille - Association de la Jeunesse auxerroise 2007 2008 Lorik Cana.jpg|55x63px]]</td> </tr> <tr> <td><small>[[Mader Teresa]]</small></td> <td><small>[[Ismail Kadare]]</small></td> <td><small>[[Ibrahim Rugova]]</small></td> <td><small>[[Lorik Cana]]</small></td> <tr> </table> | gelheKom = bi giştî 6 700 000 kes | ziman = [[Albanî]] (bi zaraveyê: [[Gegë|Gegî]] û [[Toskë|Toskî]]) | ol = [[Îslam]]: 55 %, [[xrîstiyanî]]: 25 %, [[Ateîzm|Ateîstî]] û [[Agnostîz|Agnostîtî]]: 20 %<ref>http://www.gallup.com/poll/128210/Gallup-Global-Reports.aspx</ref> }} [[Wêne:Flag of Albania.svg|thumb|[[Ala alban|Ala albanan]] û nîşaneya neteweyî ya gelê alban]] [[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] j2rqsbgpjjgsi26mf63st3v3vq2u2j9 1092572 1092569 2022-07-20T21:54:21Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Flag of Albania.svg | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }}[[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] cdbb6n85yzygr0rzdz2myf8nna8ke20 1092573 1092572 2022-07-20T21:57:17Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Flag of Albania.svg | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} [[Albanya]] | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} [[Kosova]] | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} [[Makedonyaya Bakur]] | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} [[Tirkiye]] | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} [[Yewnanistan]] | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} [[Almanya]] | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} [[Dewletên Yekbûyî]] | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} [[Swîsre]] | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} [[Keyaniya Yekbûyî]] | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} [[Swêd]] | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} [[Awistirya]] | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} [[Fransa]] | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} [[Awistralya]] | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }}[[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] 18pmhyyyxu69k62xw97f8ni84ui6ag1 1092574 1092573 2022-07-20T22:30:47Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E /* Ziman */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Flag of Albania.svg | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} [[Albanya]] | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} [[Kosova]] | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} [[Makedonyaya Bakur]] | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} [[Tirkiye]] | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} [[Yewnanistan]] | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} [[Almanya]] | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} [[Dewletên Yekbûyî]] | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} [[Swîsre]] | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} [[Keyaniya Yekbûyî]] | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} [[Swêd]] | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} [[Awistirya]] | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} [[Fransa]] | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} [[Awistralya]] | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }}[[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. [[Wêne: Albanian dialects.svg|thumb|Belavbûna û zaraveyên Zimanê Albanî]] == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] my6uuf4j6jrfv3c261i3ugehkfx5stb 1092575 1092574 2022-07-20T22:33:36Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Albanian-people-around-the-world.png | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} [[Albanya]] | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} [[Kosova]] | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} [[Makedonyaya Bakur]] | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} [[Tirkiye]] | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} [[Yewnanistan]] | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} [[Almanya]] | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} [[Dewletên Yekbûyî]] | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} [[Swîsre]] | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} [[Keyaniya Yekbûyî]] | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} [[Swêd]] | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} [[Awistirya]] | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} [[Fransa]] | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} [[Awistralya]] | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} [[Wêne: Flag of Albania.svg|thumb|Alayê Albanya]] [[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. [[Wêne: Albanian dialects.svg|thumb|Belavbûna û zaraveyên Zimanê Albanî]] == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] o50nnltxabu38alsl05kqc7736q1bvo 1092576 1092575 2022-07-20T22:44:58Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Albanian-people-around-the-world.png | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} [[Albanya]] | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} [[Kosova]] | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} [[Makedonyaya Bakur]] | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} [[Tirkiye]] | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} [[Yewnanistan]] | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} [[Almanya]] | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} [[Dewletên Yekbûyî]] | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} [[Swîsre]] | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} [[Keyaniya Yekbûyî]] | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} [[Swêd]] | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} [[Awistirya]] | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} [[Fransa]] | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} [[Awistralya]] | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} [[Wêne: Flag of Albania.svg|thumb|Alayê Albanya]] [[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh û Dîrok == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. === Serdema Navîn a Dereng û Împaratoriya Osmanî === Di Serdema Navîn de, esilzadên Albanî nikarîbûn împaratoriyek ku tevahiya qada niştecihbûna wan an jî tenê beşên girîng ên wê vegirtibû ava bikin. Ji dawiya sedsala 13-an vir ve, hejmarek mîrekiyên piçûktir di bin hukumdarên alban de derketine ([[Muzaka]], [[Bue Shpata]], [[Kastrioti (malbata esilzade)|Kastriots]], [[Thopia]] û yên din, di [[Lîsteya malbatên esilzade yên albanî]] de jî bêtir bibînin). Lêbelê, ev kêm-zêde ji hêla hêzên cîran [[Epiros (parêzgeh)|Epirus]], [[Împeratoriya Bîzansê]], [[Serbistan]], [[Wênîs]] û [[Napoli]], paşê jî di bin bandora [[Împeratoriya Osmanî]] de. Ev tê wê maneyê ku albaniyan hê beriya dagirkirina Osmaniyan yekitiyeke siyasî, olî û çandî pêk neaniye. Kêmasiya kevneşopiya împaratorî ya navîn a cuda dê bi sedsalan şûnda di damezrandina neteweya albanî ya nûjen de were hîs kirin. Gelên din ên başûrê rojhilatê Ewropayê di sedsala 19an de di avakirina neteweyên xwe de behsa serdemên xwe yên serdema navîn dikin. Vê yekê ne tenê nasnameyên neteweyî yên [[Sirb]], [[Yunan]] û [[Bulgar|Bulgaran]] xurt kir, lê di heman demê de ji siyasetmedarên van neteweyan re jî mentiqek peyda kir ku ji bo dewletên xwe yên berbelav bibin herêmên ku arnawî dijîn. Ji dawiya sedsala 14an ve, Osmanî li ser axa Albanyayê belav bûne. Piştî sedsaleke şerên bi bûyer, ku di nav wan de bi taybetî şerên berevaniyê yên serketî yên Mîr [[Skënderbeg]] bi [[Lezha]] wî re, piştî hilweşîna [[Shkodra]] bi biryarek bîreweriya dîrokî ya albaniyan ava kir (1479). [[Tirk]] ji 400 salî zêdetir li ser Albanya û welatên cîran kontrol kirin. Veguhastina Îslamê di sedsala 15an de gihîşt lûtkeya xwe, dema ku yekem mizgeftên mezin rabûn an jî dêr bi vî rengî hatin veguheztin. Dûv re, di nav sê sedsalên pêş de, piraniya albaniyan misilman bûn. [[Wêne:Balkans-ethnic (1861).jpg|thumb|Nexşeya etnografî ya navenda Balkanê ya sala 1861ê. Cihên niştecihbûna Albanî bi zer hatine nîşandan. [[Guillaume Lejean]] (1828–1878)]] Nêzîkî nîvê sedsala 19-an, rewşenbîrên ferdî, di bin bandora ramana ewropa rojava ya li ser çand û neteweyê de, dest bi xebatê kirin ji bo afirandina zimanekî albanî yê nivîskî yê yekbûyî û afirandina yekem berhemên nûjen [[Edebiyata albanî|edebiyata albanî]]. Di dehsalên paşerojê de, komeleyên çandî yên Albanî hem li welatên Albanî û hem jî li navendên koçberan ên wek [[Konstantînopolîs]], [[Bukreş]], [[Boston]] û yên din derketin holê; hinek ji wan rojnameyên xwe derdixistin. Ji bo nimûne, [[Civata Stenbolê ya Çapkirina Edebiyata Albanî]] (Alb. ''Shoqëria e të shtypurve shkronja shqip''), ku di 1879 de hat damezrandin, komeleya çandî [[Bashkimi]] li Shkodra û ewên girîng bûn. ku di destpêka sedsala 20-an de Komeleya [[Vatra (komele)|Vatra]] li Bostonê derket holê. Di sala 1908 de, delegeyên ji hemû welatên albanî û ji navendên dîasporayê di dema [[Kongreya Monastir|Kongreya li Monastirê]] (îro [[Bitola]]) de li ser bikaranîna taybetî ya [[Alfabeya Latînî|Alfabeya Latînî li hev kirin. ]] hin tîpên taybet. Ev qonaxeke girîng bû ji bo afirandina zimanekî hevbeş ê nivîskî. Dabeşkirina metirsîdar a parêzgehên Osmanî yên ku hîna li Balkanan di nav netew-dewletên berê yên li başûr-rojhilatê Ewropa yên wek [[Yewnanistan]], [[Serbistan]], [[Bulgaristan]] û [[Montenegro]] de hebûn. Di sala 1878an de tevgera neteweyî ya di nav albaniyan de bû sedema yekemîn kesên bi motîvasyona siyasî. [[League of Prizren]], ku di heman salê de hate damezrandin, bi giranî ji hêla axayên zengîn ên Arnavutî û hem jî oldarên misilman û katolîk ve hate piştgirî kirin. Xalên bingehîn ên bernameya siyasî ya lîgê mayîna tevahiya qada niştecihbûna arnavanan bi Împaratoriya Osmanî re, damezrandina parêzgehek otonom a Albanî bi rêveberiya xwe ya bacê, wekheviya olan û damezrandina albaniyek bû. sîstema dibistana ziman. Piştî ku lîga alikariya rawestana berbelavbûna zêdetir a dewletên cîran ên Balkanan kir, nexasim bi berxwedana çekdarî, ew di sala 1881 de ji hêla hêza navendî ya Osmanî ve bi zorê hate hilweşandin. Daxwazên navxweyî û çandî-siyasî yên lîgê heta serê sedsala 20an bê cih man. Nexasim ji ber vê yekê, neteweperestên nifşa duyemîn biryar dan ku ji bo avakirina dewletek neteweya Arnawut şer bikin. Hem tevgera çandî û hem jî tevgera neteweyî ya siyasî tevahiya qada niştecihbûna Arnawiyan girtibû û bi kêmanî endamên çînên civakî yên jor (xwedî erd, welatiyên dewlemend, mele) xwe wekî endamên neteweyek hevpar hîs dikirin, bêyî ku ew li Shkodra dijîn, [[Prizren]], [[Debar|Dibra]], [[Korça]] yan [[Yannina|Janina]] jiyaye. Di sala 1913'an de dabeşkirina herêmên bi Arnavîstan niştecîh (ji bilî Albanyaya nû, herêmên mezin derbasî Sirbîstan, Yewnanîstan û [[Montenegro|Montenegroyê]] bûn) nekarî vê yekê biguherîne. Berî her tiştî di warê çandî de, Arnavutên li Albanya, Kosova û deverên cîran hîn jî xwe wek neteweyek dibînin ku di qada çandî û ragihandinê ya [[Albanosphere]] de bi hev re mezin dibin. Lê belê di demên sînor girtî de, ziman, wêje û çanda hevpar yekane girêdana yekîtiyê bû. Di dehsalên piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn|Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de, Kosovayî jî di kodkirina zimanê nivîskî yê nûjen a Albanî de beşdar bûn. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. [[Wêne: Albanian dialects.svg|thumb|Belavbûna û zaraveyên Zimanê Albanî]] == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] 75f68qdkgcs1l2e99pioblgstvqf61r 1092578 1092576 2022-07-20T22:45:44Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Albanian-people-around-the-world.png | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} [[Albanya]] | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} [[Kosova]] | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} [[Makedonyaya Bakur]] | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} [[Tirkiye]] | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} [[Yewnanistan]] | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} [[Almanya]] | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} [[Dewletên Yekbûyî]] | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} [[Swîsre]] | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} [[Keyaniya Yekbûyî]] | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} [[Swêd]] | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} [[Awistirya]] | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} [[Fransa]] | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} [[Awistralya]] | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} [[Wêne: Flag of Albania.svg|thumb|Alayê Albanya]] [[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. 90 %ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh û Dîrok == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. === Serdema Navîn a Dereng û Împaratoriya Osmanî === Di Serdema Navîn de, esilzadên Albanî nikarîbûn împaratoriyek ku tevahiya qada niştecihbûna wan an jî tenê beşên girîng ên wê vegirtibû ava bikin. Ji dawiya sedsala 13-an vir ve, hejmarek mîrekiyên piçûktir di bin hukumdarên alban de derketine ([[Muzaka]], [[Bue Shpata]], [[Kastrioti (malbata esilzade)|Kastriots]], [[Thopia]] û yên din, di [[Lîsteya malbatên esilzade yên albanî]] de jî bêtir bibînin). Lêbelê, ev kêm-zêde ji hêla hêzên cîran [[Epiros (parêzgeh)|Epirus]], [[Împeratoriya Bîzansê]], [[Serbistan]], [[Wênîs]] û [[Napoli]], paşê jî di bin bandora [[Împeratoriya Osmanî]] de. Ev tê wê maneyê ku albaniyan hê beriya dagirkirina Osmaniyan yekitiyeke siyasî, olî û çandî pêk neaniye. Kêmasiya kevneşopiya împaratorî ya navîn a cuda dê bi sedsalan şûnda di damezrandina neteweya albanî ya nûjen de were hîs kirin. Gelên din ên başûrê rojhilatê Ewropayê di sedsala 19an de di avakirina neteweyên xwe de behsa serdemên xwe yên serdema navîn dikin. Vê yekê ne tenê nasnameyên neteweyî yên [[Sirb]], [[Yunan]] û [[Bulgar|Bulgaran]] xurt kir, lê di heman demê de ji siyasetmedarên van neteweyan re jî mentiqek peyda kir ku ji bo dewletên xwe yên berbelav bibin herêmên ku arnawî dijîn. Ji dawiya sedsala 14an ve, Osmanî li ser axa Albanyayê belav bûne. Piştî sedsaleke şerên bi bûyer, ku di nav wan de bi taybetî şerên berevaniyê yên serketî yên Mîr [[Skënderbeg]] bi [[Lezha]] wî re, piştî hilweşîna [[Shkodra]] bi biryarek bîreweriya dîrokî ya albaniyan ava kir (1479). [[Tirk]] ji 400 salî zêdetir li ser Albanya û welatên cîran kontrol kirin. Veguhastina Îslamê di sedsala 15an de gihîşt lûtkeya xwe, dema ku yekem mizgeftên mezin rabûn an jî dêr bi vî rengî hatin veguheztin. Dûv re, di nav sê sedsalên pêş de, piraniya albaniyan misilman bûn. [[Wêne:Balkans-ethnic (1861).jpg|thumb|Nexşeya etnografî ya navenda Balkanê ya sala 1861ê. Cihên niştecihbûna Albanî bi zer hatine nîşandan. [[Guillaume Lejean]] (1828–1878)]] Nêzîkî nîvê sedsala 19-an, rewşenbîrên ferdî, di bin bandora ramana ewropa rojava ya li ser çand û neteweyê de, dest bi xebatê kirin ji bo afirandina zimanekî albanî yê nivîskî yê yekbûyî û afirandina yekem berhemên nûjen [[Edebiyata albanî|edebiyata albanî]]. Di dehsalên paşerojê de, komeleyên çandî yên Albanî hem li welatên Albanî û hem jî li navendên koçberan ên wek [[Konstantînopolîs]], [[Bukreş]], [[Boston]] û yên din derketin holê; hinek ji wan rojnameyên xwe derdixistin. Ji bo nimûne, [[Civata Stenbolê ya Çapkirina Edebiyata Albanî]] (Alb. ''Shoqëria e të shtypurve shkronja shqip''), ku di 1879 de hat damezrandin, komeleya çandî [[Bashkimi]] li Shkodra û ewên girîng bûn. ku di destpêka sedsala 20-an de Komeleya [[Vatra (komele)|Vatra]] li Bostonê derket holê. Di sala 1908 de, delegeyên ji hemû welatên albanî û ji navendên dîasporayê di dema [[Kongreya Monastir|Kongreya li Monastirê]] (îro [[Bitola]]) de li ser bikaranîna taybetî ya [[Alfabeya Latînî|Alfabeya Latînî li hev kirin. ]] hin tîpên taybet. Ev qonaxeke girîng bû ji bo afirandina zimanekî hevbeş ê nivîskî. Dabeşkirina metirsîdar a parêzgehên Osmanî yên ku hîna li Balkanan di nav netew-dewletên berê yên li başûr-rojhilatê Ewropa yên wek [[Yewnanistan]], [[Serbistan]], [[Bulgaristan]] û [[Montenegro]] de hebûn. Di sala 1878an de tevgera neteweyî ya di nav albaniyan de bû sedema yekemîn kesên bi motîvasyona siyasî. [[League of Prizren]], ku di heman salê de hate damezrandin, bi giranî ji hêla axayên zengîn ên Arnavutî û hem jî oldarên misilman û katolîk ve hate piştgirî kirin. Xalên bingehîn ên bernameya siyasî ya lîgê mayîna tevahiya qada niştecihbûna arnavanan bi Împaratoriya Osmanî re, damezrandina parêzgehek otonom a Albanî bi rêveberiya xwe ya bacê, wekheviya olan û damezrandina albaniyek bû. sîstema dibistana ziman. Piştî ku lîga alikariya rawestana berbelavbûna zêdetir a dewletên cîran ên Balkanan kir, nexasim bi berxwedana çekdarî, ew di sala 1881 de ji hêla hêza navendî ya Osmanî ve bi zorê hate hilweşandin. Daxwazên navxweyî û çandî-siyasî yên lîgê heta serê sedsala 20an bê cih man. Nexasim ji ber vê yekê, neteweperestên nifşa duyemîn biryar dan ku ji bo avakirina dewletek neteweya Arnawut şer bikin. Hem tevgera çandî û hem jî tevgera neteweyî ya siyasî tevahiya qada niştecihbûna Arnawiyan girtibû û bi kêmanî endamên çînên civakî yên jor (xwedî erd, welatiyên dewlemend, mele) xwe wekî endamên neteweyek hevpar hîs dikirin, bêyî ku ew li Shkodra dijîn, [[Prizren]], [[Debar|Dibra]], [[Korça]] yan [[Yannina|Janina]] jiyaye. Di sala 1913'an de dabeşkirina herêmên bi Arnavîstan niştecîh (ji bilî Albanyaya nû, herêmên mezin derbasî Sirbîstan, Yewnanîstan û [[Montenegro|Montenegroyê]] bûn) nekarî vê yekê biguherîne. Berî her tiştî di warê çandî de, Albanên li Albanya, Kosova û deverên cîran hîn jî xwe wek neteweyek dibînin ku di qada çandî û ragihandinê ya [[Albanosphere]] de bi hev re mezin dibin. Lê belê di demên sînor girtî de, ziman, wêje û çanda hevpar yekane girêdana yekîtiyê bû. Di dehsalên piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn|Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de, Kosovayî jî di kodkirina zimanê nivîskî yê nûjen a Albanî de beşdar bûn. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. [[Wêne: Albanian dialects.svg|thumb|Belavbûna û zaraveyên Zimanê Albanî]] == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] 9u52hwtzmrggxd90klwa4245fn55szk 1092603 1092578 2022-07-21T02:29:44Z 2001:871:210:2D03:1093:7D1C:45E9:A83E wikitext text/x-wiki {{Infobox gel | nav = | wêne = Albanian-people-around-the-world.png | wêne firehî = | ravek = | gelheKom = 7 - 10 Milyon<ref> National Geographic, Band 197 (University of Michigan ed.). National Geographic Society, 2000. 2000. p. 59. Retrieved 27 September 2020.</ref> | salKom =2020 | çavkKom = | herêm1 = {{al2|Albanya}} [[Albanya]] | gelhe1 =2,411,732 | sal1 = | çavk1 = <ref>https://www.worldometers.info/world-population/albania-population/#:~:text=Albania%202020%20population%20is%20estimated,(and%20dependencies)%20by%20population.</ref> | herêm2 = {{al2|Kosovo}} [[Kosova]] | gelhe2 =1,616,869 | sal2 = | çavk2 = <ref> Minority Communities in the 2011 Kosovo Census Results: Analysis and Recommendations" (PDF). European Centre for Minority Issues Kosovo. 18 December 2012. Archived from the original (PDF) on 3 January 2014. Retrieved 3 September 2014.</ref> | herêm3 = {{al2|MKD}} [[Makedonyaya Bakur]] | gelhe3 = 619,187 | sal3 = | çavk3 =<ref> https://www.stat.gov.mk/PrikaziSoopstenie.aspx?rbrtxt=146</ref> | herêm4 = {{al2|Tirkiye}} [[Tirkiye]] | gelhe4 = 500.000 - 5.000.000 | sal4 = | çavk4 =<ref> Yenigun 2009, p. 184. "Turkey contains 5-6 million Albanians (more than in the Balkan area)“.</ref> | herêm5 = {{al2|Yewnanistan}} [[Yewnanistan]] | gelhe5 =443,550–600,000 | sal5 = | çavk5 = <ref> Iosifides, Theodoros, Mari Lavrentiadou, Electra Petracou, and Antonios Kontis. "Forms of social capital and the incorporation of Albanian immigrants in Greece." Journal of ethnic and migration studies 33, no. 8 (2007): 1343-1361.</ref> | herêm6 = {{al2|Almanya}} [[Almanya]] | gelhe6 =316,700 | sal6 = | çavk6 = <ref>https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Migration-Integration/Publikationen/Downloads-Migration/auslaend-bevoelkerung-2010200207004.pdf?__blob=publicationFile%5Bb</ref> | herêm7 = {{al2|DYA}} [[Dewletên Yekbûyî]] | gelhe7 =194,028 | sal7 = | çavk7 = <ref> "TOTAL ANCESTRY REPORTED Universe: Total ancestry categories tallied for people with one or more ancestry categories reported 2013 American Community Survey 1-Year Estimates". factfinder.census.gov. United States Census Bureau (USCB). Archived from the original (Table) on 12 February 2020. Retrieved 9 November 2018.</ref> | herêm8 = {{al2|Swîsre}} [[Swîsre]] | gelhe8 =150.000 - 200.000 | sal8 = | çavk8 = <ref>Die kosovarische Bevölkerung in der Schweiz" (PDF). sem.admin.ch (in German). p. 25. Der grösste Teil der kosovarischen Bevölkerung lebt in der Deutschschweiz, vor allem in den städtischen Agglomerationen Zürich, Basel und Luzern, aber auch in den Kantonen Aargau, St. Gallen, Bern und Waadt.</ref> | herêm9 = {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} [[Keyaniya Yekbûyî]] | gelhe9 =70.000 - 100.000 | sal9 = | çavk9 = <ref>"Albanians in the UK" (PDF). unitedkingdom. Archived from the original (PDF) on 14 October 2015. Retrieved 10 February 2020.</ref> | herêm10 = {{al2|Swêd}} [[Swêd]] | gelhe10 =54.000 | sal10 = | çavk10 = <ref> "Total Population of Albanians in the Sweden". Ethnologue.</ref> | herêm11 = {{al2|Awistirya}} [[Awistirya]] | gelhe11 =28.212 | sal11 = | çavk11 = <ref> "Statistik Austria". Statistik.at. Archived from the original on 13 November 2010. Retrieved 24 December 2013.</ref> | herêm12 = {{al2|Fransa}} [[Fransa]] | gelhe12 =20.000 | sal12 = | çavk12 = <ref> "Étrangers – Immigrés: Publications et statistiques pour la France ou les régions" (in French). Insee.fr. n.d. Retrieved 4 November 2015.</ref> | herêm13 = {{al2|Awistralya}} [[Awistralya]] | gelhe13 =11.315 | sal13 = | çavk13 = <ref> "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia" (Microsoft Excel download). 2006 Census. Australian Bureau of Statistics. Retrieved 2 June 2008. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.</ref> | herêm14 = | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | ziman = [[Zimanê albanî|Albanî]], [[Zimanê tirkî]], [[Zimanê almanî]] | ol = '''†''' [[Islam]], [[Xristiyan]] | nîşan = | nîşanSernav = <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} [[Wêne: Flag of Albania.svg|thumb|Alayê Albanya]] [[Wêne:Shkodra – Tribesman of Shkreli (W Le Queux).jpg|thumb|''Rok, endamekî êla Shkreli''. [[William Le Queux]], 1906]] '''Alban''' (bi [[albanî]]: ''Shqiptarët'') neteweyeke [[balkan]]î ye ku li [[Anatoliya]], [[Rojhilata Navîn]], welatên [[ereb]] û [[Ewropa]]yê jî belav bûne. Bi giranî li [[Albanya]], [[Kosovo]], [[Tirkiye]] û [[Makedonya]]yê dijîn. Sêdî 70 heya 80 ê Albanyayê alban e. Bi [[albanî]] diaxivin ku yek ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ye. == Bingeh û Dîrok == Gelê alban ji [[îllîriyan]] û [[pelasgiyan]] belav bûne. Ji aliyê genetîkî û çandî ve nêzîkê [[yewnan]] û [[îtalî]]yan in. Ji xwe re ''Shqiptar'' dibêjin ku tê wateya ''zarokên eyloyê''. Ev binavkirin bi taybetî di têkoşîna [[Skanderbeg]] a li dijî [[osmanî]]yan de hatiye bikaranîn. Nîşaneya li ser ala netewî jî ''eylo'' ye. Biyanî pirranî albanan bi navê ''alban'' binavdikin. [[Tirk]] ''Arnavût'' dibêjin, ev jî ji ''arvanît'' a romayiyan e. Romayiyan gotina albanî ''arben'' (karker, karbidest, kesê xebatê dike) kirine ''arvanît''. === Serdema Navîn a Dereng û Împaratoriya Osmanî === Di Serdema Navîn de, esilzadên Albanî nikarîbûn împaratoriyek ku tevahiya qada niştecihbûna wan an jî tenê beşên girîng ên wê vegirtibû ava bikin. Ji dawiya sedsala 13-an vir ve, hejmarek mîrekiyên piçûktir di bin hukumdarên alban de derketine ([[Muzaka]], [[Bue Shpata]], [[Kastrioti (malbata esilzade)|Kastriots]], [[Thopia]] û yên din, di [[Lîsteya malbatên esilzade yên albanî]] de jî bêtir bibînin). Lêbelê, ev kêm-zêde ji hêla hêzên cîran [[Epiros (parêzgeh)|Epirus]], [[Împeratoriya Bîzansê]], [[Serbistan]], [[Wênîs]] û [[Napoli]], paşê jî di bin bandora [[Împeratoriya Osmanî]] de. Ev tê wê maneyê ku albaniyan hê beriya dagirkirina Osmaniyan yekitiyeke siyasî, olî û çandî pêk neaniye. Kêmasiya kevneşopiya împaratorî ya navîn a cuda dê bi sedsalan şûnda di damezrandina neteweya albanî ya nûjen de were hîs kirin. Gelên din ên başûrê rojhilatê Ewropayê di sedsala 19an de di avakirina neteweyên xwe de behsa serdemên xwe yên serdema navîn dikin. Vê yekê ne tenê nasnameyên neteweyî yên [[Sirb]], [[Yunan]] û [[Bulgar|Bulgaran]] xurt kir, lê di heman demê de ji siyasetmedarên van neteweyan re jî mentiqek peyda kir ku ji bo dewletên xwe yên berbelav bibin herêmên ku arnawî dijîn. Ji dawiya sedsala 14an ve, Osmanî li ser axa Albanyayê belav bûne. Piştî sedsaleke şerên bi bûyer, ku di nav wan de bi taybetî şerên berevaniyê yên serketî yên Mîr [[Skënderbeg]] bi [[Lezha]] wî re, piştî hilweşîna [[Shkodra]] bi biryarek bîreweriya dîrokî ya albaniyan ava kir (1479). [[Tirk]] ji 400 salî zêdetir li ser Albanya û welatên cîran kontrol kirin. Veguhastina Îslamê di sedsala 15an de gihîşt lûtkeya xwe, dema ku yekem mizgeftên mezin rabûn an jî dêr bi vî rengî hatin veguheztin. Dûv re, di nav sê sedsalên pêş de, piraniya albaniyan misilman bûn. [[Wêne:Balkans-ethnic (1861).jpg|thumb|Nexşeya etnografî ya navenda Balkanê ya sala 1861ê. Cihên niştecihbûna Albanî bi zer hatine nîşandan. [[Guillaume Lejean]] (1828–1878)]] Nêzîkî nîvê sedsala 19-an, rewşenbîrên ferdî, di bin bandora ramana ewropa rojava ya li ser çand û neteweyê de, dest bi xebatê kirin ji bo afirandina zimanekî albanî yê nivîskî yê yekbûyî û afirandina yekem berhemên nûjen [[Edebiyata albanî|edebiyata albanî]]. Di dehsalên paşerojê de, komeleyên çandî yên Albanî hem li welatên Albanî û hem jî li navendên koçberan ên wek [[Konstantînopolîs]], [[Bukreş]], [[Boston]] û yên din derketin holê; hinek ji wan rojnameyên xwe derdixistin. Ji bo nimûne, [[Civata Stenbolê ya Çapkirina Edebiyata Albanî]] (Alb. ''Shoqëria e të shtypurve shkronja shqip''), ku di 1879 de hat damezrandin, komeleya çandî [[Bashkimi]] li Shkodra û ewên girîng bûn. ku di destpêka sedsala 20-an de Komeleya [[Vatra (komele)|Vatra]] li Bostonê derket holê. Di sala 1908 de, delegeyên ji hemû welatên albanî û ji navendên dîasporayê di dema [[Kongreya Monastir|Kongreya li Monastirê]] (îro [[Bitola]]) de li ser bikaranîna taybetî ya [[Alfabeya Latînî|Alfabeya Latînî li hev kirin. ]] hin tîpên taybet. Ev qonaxeke girîng bû ji bo afirandina zimanekî hevbeş ê nivîskî. Dabeşkirina metirsîdar a parêzgehên Osmanî yên ku hîna li Balkanan di nav netew-dewletên berê yên li başûr-rojhilatê Ewropa yên wek [[Yewnanistan]], [[Serbistan]], [[Bulgaristan]] û [[Montenegro]] de hebûn. Di sala 1878an de tevgera neteweyî ya di nav albaniyan de bû sedema yekemîn kesên bi motîvasyona siyasî. [[League of Prizren]], ku di heman salê de hate damezrandin, bi giranî ji hêla axayên zengîn ên Arnavutî û hem jî oldarên misilman û katolîk ve hate piştgirî kirin. Xalên bingehîn ên bernameya siyasî ya lîgê mayîna tevahiya qada niştecihbûna arnavanan bi Împaratoriya Osmanî re, damezrandina parêzgehek otonom a Albanî bi rêveberiya xwe ya bacê, wekheviya olan û damezrandina albaniyek bû. sîstema dibistana ziman. Piştî ku lîga alikariya rawestana berbelavbûna zêdetir a dewletên cîran ên Balkanan kir, nexasim bi berxwedana çekdarî, ew di sala 1881 de ji hêla hêza navendî ya Osmanî ve bi zorê hate hilweşandin. Daxwazên navxweyî û çandî-siyasî yên lîgê heta serê sedsala 20an bê cih man. Nexasim ji ber vê yekê, neteweperestên nifşa duyemîn biryar dan ku ji bo avakirina dewletek neteweya Arnawut şer bikin. Hem tevgera çandî û hem jî tevgera neteweyî ya siyasî tevahiya qada niştecihbûna Arnawiyan girtibû û bi kêmanî endamên çînên civakî yên jor (xwedî erd, welatiyên dewlemend, mele) xwe wekî endamên neteweyek hevpar hîs dikirin, bêyî ku ew li Shkodra dijîn, [[Prizren]], [[Debar|Dibra]], [[Korça]] yan [[Yannina|Janina]] jiyaye. Di sala 1913'an de dabeşkirina herêmên bi Arnavîstan niştecîh (ji bilî Albanyaya nû, herêmên mezin derbasî Sirbîstan, Yewnanîstan û [[Montenegro|Montenegroyê]] bûn) nekarî vê yekê biguherîne. Berî her tiştî di warê çandî de, Albanên li Albanya, Kosova û deverên cîran hîn jî xwe wek neteweyek dibînin ku di qada çandî û ragihandinê ya [[Albanosphere]] de bi hev re mezin dibin. Lê belê di demên sînor girtî de, ziman, wêje û çanda hevpar yekane girêdana yekîtiyê bû. Di dehsalên piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn|Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de, Kosovayî jî di kodkirina zimanê nivîskî yê nûjen a Albanî de beşdar bûn. == Ziman == Albanî (bi albanî: Gjuha Shqipe /ˈɟuha ˈʃcipɛ/ yan bi kurtî Shqipja /ˈʃcipja/) di nava [[malbata zimanên hind û ewropî]] de bi serê xwe şaxek e. [[Gegî]] û [[toskî]] zaraveyên wê yên sereke ne. Di sedsala 20em de albanan zaraveyê toskî bingeh girtine, zimanê xwe yê nivîskî û nûjen li ser wê avakirine. Herwiha zarave yan devokên bi navê [[arbëresh]] û [[Zimanê albanî|arvanîtîka]] jî hene, carnan wekî devok an heya bigire zimanên xwebixwe jî tên binavkirin. Di albanî de gelek bêjeyên [[latînî]], [[yewnanî]], romî ([[tirkî]]), [[bulgarî]] û [[fransî]] hene. [[Wêne: Albanian dialects.svg|thumb|Belavbûna û zaraveyên Zimanê Albanî]] == Peyvên kurdî/îranî di albanî de == Bi bandora osmaniyan wekî peyvên erebî, yên kurdî/îranî jî derbasê albanî bûne. Tê zanîn zimanê osmaniyan ji xwe sentezeke romîkî (tirkî), erebî, kurdî/îranî û zimanên rojavayî bû. Hin jî mînakan: Perde, pere, çardar an çadir, dolav, çakûç.. == Dîroka Kurdistanê de alban == Albanya nêzîkî 400 salan di bin dagirkeriya osmaniyan de maye. Bi hatina osmaniyan ve zêdetirî nîv milyon alban direvin [[Îtalya]]yê. Yên mayî pêl bi pêl îslamîze dibin. [[Albanya]] welateke çiyayî, alban jî mirovên wêrek û şerkar in. Osmanî ji vê taybetiya albanan sûdê werdigirin, hinek ji wan wekî [[cerdewan]]ên îro birêxistin dike. Yekîneyên albanî (herwiha yên [[çeçen]] û [[çerkez]] jî) di dagirkerî û binpêkirina gelan de bikartînin. Yekîneyên albanî li dijî kurdan jî tên bikaranîn. Bi têkçûna osmaniyan ve gelên ji aliyê tirkan ve hatine îslamîzekirin, ji tirsan direvin [[Anatoliya]]yê. Îro beşeke mezin ji belê tirk bi eslê xwe [[balkan]]î, [[qefqaz]]î ne. Mixabin hatine asîmîlekirin û li [[Tirkiye]]yê zimanê albanî ketiye xetereya windabûnê. == Wêje == * Skender Anamali: ''Die Albaner, Nachkommen der Illyrer.'' In: Arne Eggebrecht u.a. (Hrsg.): ''Albanien''. Schätze aus dem Land der Skipetaren, von Zabern, Mainz 1988. ISBN 3-8053-0978-3 [Ausstellung des Roemer- und Pelizaeus-Museum, Hildesheim, 18. Juli bis 20. November 1988 ISBN 3-8053-1017-X (almanî). * Peter Bartl: ''Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart''. Pustet, Regensburg 1995, ISBN 3-7917-1451-1. (almanî]] * A.C. Danopoulos u. C.P. Danopoulos: Albanian Migration into Greece. The Economic, Sociological, and Security Implications. In: Mediterranean Quarterly 15(2004), S. 100–114. * Miranda Vickers: ''The Albanians''. A modern History. Tauris, London / New York, NY 1995, ISBN 1-8504-3749-1. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdan == {{Commonscat-b|Albanians|Alban}} * [http://www.buero-roehm.de/alban.htm Joachim Röhm: Zimanê alnabî û bingeha albanan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130302021755/http://www.buero-roehm.de/alban.htm |date=2013-03-02 }} * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf R. King & J. Vullnetari: Migration and Development in Albania. (2003)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928163517/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C5.pdf |date=2007-09-28 }} (PDF; 986 kB) * [http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf Z. Vathi & R. Black: Migration and Poverty Reduction in Kosovo. (2007)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120607091837/http://www.migrationdrc.org/publications/working_papers/WP-C12.pdf |date=2012-06-07 }} (PDF; 146 kB) [[Kategorî:Alban]] c3cgcv3qk52on1n0vhkh5pam7qd7z2k 0 69622 1092562 687046 2022-07-20T20:54:01Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Xezeba Firatê 2016-2017]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Xezeba Firatê 2016-2017]] f08vtqkuut2rpyh3gujf520ldms7b5a 0 69624 1092561 687324 2022-07-20T20:53:51Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Xezeba Firatê 2016-2017]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Xezeba Firatê 2016-2017]] f08vtqkuut2rpyh3gujf520ldms7b5a 0 71812 1092559 671448 2022-07-20T20:53:31Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Çar kitêb di îslamê de]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Çar kitêb di îslamê de]] p6anguyln3yhbitr8o4g2xd7nqe8zum 0 71815 1092560 671446 2022-07-20T20:53:41Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Çar kitêb di îslamê de]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Çar kitêb di îslamê de]] p6anguyln3yhbitr8o4g2xd7nqe8zum 0 72722 1092563 677119 2022-07-20T20:54:11Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Xezeba Firatê 2016-2017]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Xezeba Firatê 2016-2017]] f08vtqkuut2rpyh3gujf520ldms7b5a 0 78316 1092618 1015151 2022-07-21T08:43:32Z Ghybu 9854 + koord. wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Perex | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne firehî = | Wêne sernav = | Welat = [[Badînan]], [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Herêma Kurdistanê]], [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)|Dihok]] | Navçe = [[Zaxo]] | Nahiye = [[Sindî]] | Hejmara mezran = |mezre1 = |mezre2 = |mezre3 = |mezre4 = | Navê nîştecihan = [[Perexî]], xelkê Perexê | Gelhe = | Gelhe sal = | Gelhe çavkanî = | Eşîr = | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Başûrê Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=inline, title}} }} '''Perex''', gundekî bi ser navçeya [[Zaxo]]yê ya [[Dihok (parêzgeh)|parêzgeha Dihokê]] ([[Badînan]], [[Başûrê Kurdistanê]]) ve ye<ref>Dr Abdulla Ghafor (2001). Index of Kurdistan Villages. Vol. 2. (Index of villages in Southern Kurdistan in the Iraqi Population Census 1957). Stockholm.</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Bajar û gundên Zaxoyê}} {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} [[Kategorî:Gundên Zaxoyê]] 18lqyn7mugqv3fwss2co1witb05sces 1092622 1092618 2022-07-21T08:56:48Z Ghybu 9854 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Perex | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne firehî = | Wêne sernav = | Welat = [[Badînan]], [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Herêma Kurdistanê]], [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)|Dihok]] | Navçe = [[Zaxo]] | Nahiye = [[Sindî]] | Hejmara mezran = |mezre1 = |mezre2 = |mezre3 = |mezre4 = | Navê nîştecihan = Perexî, xelkê Perexê | Gelhe = | Gelhe sal = | Gelhe çavkanî = | Eşîr = | Hejmara_Mêran = | Hejmara_Jinan = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Başûrê Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=inline, title}} }} '''Perex''', gundekî bi ser navçeya [[Zaxo]]yê ya [[Dihok (parêzgeh)|parêzgeha Dihokê]] ([[Badînan]], [[Başûrê Kurdistanê]]) ve ye<ref>Dr Abdulla Ghafor (2001). Index of Kurdistan Villages. Vol. 2. (Index of villages in Southern Kurdistan in the Iraqi Population Census 1957). Stockholm.</ref>. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Bajar û gundên Zaxoyê}} {{Kurdistan-erdnîgarî-şitil}} [[Kategorî:Gundên Zaxoyê]] 5h2debsuojhud9kpgrejvph8jvz26wa 0 86393 1092607 1018590 2022-07-21T05:13:33Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper|nav=Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî|logo=[[Wêne:IATAlogo.svg|250px]]|screenshot=|binnivîs=|ziman=[[Îngilîzî]]|avabûn=19, Nîsan, 1945 - [[Havana]], [[Kûba]]|avaker=|gerû=|xwedî=[[Alexandre de Juniac]]|destpêkirin=19, Nîsan, 1945|hejmara_karkeran=|dirûşm=|malper=[https://www.iata.org/ iata.org]|endam=290 pargîdaniyê balafiran|statû=|pêşxistin=}} '''IATA''' yan jî '''Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî''', (bi îngilîzî:'''''I'''nternational '''A'''ir '''T'''ransport '''A'''ssociation'') saziyeke ku bi armanca kontrolkirina standartên teknîkî û jibo kontrolkirina bihayê veguhestinên navneteweyî ya pargîdaniyê hewayî ya hatiye avakirin. == Dîrok == IATA, di 19ê nîsana 1945an de li bajarê Havana, ya Kûba yê hate damezrandin. Sazî, jibo hevkariya pargîdaniyê hewayî û pêşxistina karûbarên hewayî yên ewle hate avakirin. Salên pêşî ya IATA yê de 57 endam û 31 ​​netewe hebûn. Pargîdaniyê endama bi piranî ji [[Ewropa]] û [[Amerîkaya Bakur]] bû. Îro li seranserê Cîhanê ji 120 netewe û 290 pargîdaniyê hewayî ya endam hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.iata.org/en/about/history/|title=The Founding of IATA|website=www.iata.org|language=en|access-date=2020-05-14}}</ref> == Çavkanî == ca57lbjtphktr49lapc6306cdir82k7 1092608 1092607 2022-07-21T05:14:04Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper|nav=Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî|logo=[[Wêne:IATAlogo.svg|250px]]|screenshot=|binnivîs=|ziman=[[Îngilîzî]]|avabûn=19, Nîsan, 1945 - [[Havana]], [[Kûba]]|avaker=|gerû=|xwedî=[[Alexandre de Juniac]]|destpêkirin=19, Nîsan, 1945|hejmara_karkeran=|dirûşm=|malper=[https://www.iata.org/ iata.org]|endam=290 pargîdaniyê balafiran|statû=|pêşxistin=}} '''IATA''' yan jî '''Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî''', (bi îngilîzî: '''''I'''nternational '''A'''ir '''T'''ransport '''A'''ssociation'') saziyeke ku bi armanca kontrolkirina standartên teknîkî û jibo kontrolkirina bihayê veguhestinên navneteweyî ya pargîdaniyê hewayî ya hatiye avakirin. == Dîrok == IATA, di 19ê nîsana 1945an de li bajarê Havana, ya Kûba yê hate damezrandin. Sazî, jibo hevkariya pargîdaniyê hewayî û pêşxistina karûbarên hewayî yên ewle hate avakirin. Salên pêşî ya IATA yê de 57 endam û 31 ​​netewe hebûn. Pargîdaniyê endama bi piranî ji [[Ewropa]] û [[Amerîkaya Bakur]] bû. Îro li seranserê Cîhanê ji 120 netewe û 290 pargîdaniyê hewayî ya endam hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.iata.org/en/about/history/|title=The Founding of IATA|website=www.iata.org|language=en|access-date=2020-05-14}}</ref> == Çavkanî == m6qlli4bu8s1lnq3l4aocn3ffmlr8c5 1092609 1092608 2022-07-21T05:14:43Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper|nav=Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî|logo=[[Wêne:IATAlogo.svg|250px]]|screenshot=|binnivîs=|ziman=[[Îngilîzî]]|avabûn=19, Nîsan, 1945 - [[Havana]], [[Kûba]]|avaker=|gerû=|xwedî=[[Alexandre de Juniac]]|destpêkirin=19, Nîsan, 1945|hejmara_karkeran=|dirûşm=|malper=[https://www.iata.org/ iata.org]|endam=290 pargîdaniyê balafiran|statû=|pêşxistin=}} '''IATA''' yan jî '''Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: '''''I'''nternational '''A'''ir '''T'''ransport '''A'''ssociation'') saziyeke ku bi armanca kontrolkirina standartên teknîkî û jibo kontrolkirina bihayê veguhestinên navneteweyî ya pargîdaniyê hewayî ya hatiye avakirin. == Dîrok == IATA, di 19ê nîsana 1945an de li bajarê Havana, ya Kûba yê hate damezrandin. Sazî, jibo hevkariya pargîdaniyê hewayî û pêşxistina karûbarên hewayî yên ewle hate avakirin. Salên pêşî ya IATA yê de 57 endam û 31 ​​netewe hebûn. Pargîdaniyê endama bi piranî ji [[Ewropa]] û [[Amerîkaya Bakur]] bû. Îro li seranserê Cîhanê ji 120 netewe û 290 pargîdaniyê hewayî ya endam hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.iata.org/en/about/history/|title=The Founding of IATA|website=www.iata.org|language=en|access-date=2020-05-14}}</ref> == Çavkanî == sgepfpyjkh3bmpcilh0mg0v8vhl8673 1092610 1092609 2022-07-21T05:16:02Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox malper|nav=Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî|logo=[[Wêne:IATAlogo.svg|250px]]|screenshot=|binnivîs=|ziman=[[Îngilîzî]]|avabûn=19, Nîsan, 1945 - [[Havana]], [[Kûba]]|avaker=|gerû=|xwedî=[[Alexandre de Juniac]]|destpêkirin=19, Nîsan, 1945|hejmara_karkeran=|dirûşm=|malper=[https://www.iata.org/ iata.org]|endam=290 pargîdaniyê balafiran|statû=|pêşxistin=}} '''IATA''' yan jî '''Komeleya Veguheztina Hewayî ya Navneteweyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: '''''I'''nternational '''A'''ir '''T'''ransport '''A'''ssociation'') saziyeke navnetewî ye ku bi armanca kontrolkirina standartên teknîkî û jibo kontrolkirina bihayê veguhestinên navneteweyî ya pargîdaniyê hewayî hatiye avakirin. == Dîrok == IATA, di 19ê nîsana 1945an de li bajarê Havana, ya Kûba yê hate damezrandin. Sazî, jibo hevkariya pargîdaniyê hewayî û pêşxistina karûbarên hewayî yên ewle hate avakirin. Salên pêşî ya IATA yê de 57 endam û 31 ​​netewe hebûn. Pargîdaniyê endama bi piranî ji [[Ewropa]] û [[Amerîkaya Bakur]] bû. Îro li seranserê Cîhanê ji 120 netewe û 290 pargîdaniyê hewayî ya endam hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.iata.org/en/about/history/|title=The Founding of IATA|website=www.iata.org|language=en|access-date=2020-05-14}}</ref> == Çavkanî == 7n5o9gykq0w8go6y3z1aoo1jkzc79yr 0 128987 1092535 1092503 2022-07-20T14:59:47Z Biyolojiyabikurdi 31567 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Xala kontrolê ku.png|thumb|451x451px|Xalên kontrolê, bi sinyalên “raweste” û “bidomîne” çerxa xaneyê rêk dixin.]] Ji bo geşebûn, peresîn û berdevamiya jiyanê divê dema dabeşbûna xaneyan û maweya dubarebûna [[Dabeşbûna xaneyê|dabeşbûna xaneyan]] were rêkxistin. Dabeşbûna xaneyê divê ji serî heta dawî gav bi gav di dema rast û bi dora rast de bi pêş ve biçe. Çalakiyên [[çerxa xaneyê]] di hin pêvajoyan de tên kontrolkirin. Gavên ji bo çavderîkirina geşebûn û perisîna xaneyê wekî '''xalên kontrolê''' (bi înglîzî: ''checkpoints'') tê navkirin.<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref>Her wekî ji navê wê jî diyar e, xalên kontrolê bi sinyalên “raweste” û “bidomîne” çerxa xaneyê rêk dixin.<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref> Di xalên kontrolê de proteînên bi navê “proteînên kontrole” wekî mîna wergiran kar dikin, ji hawirdor agahî digirin û biryar didin ka gelo şert û merc ji bo dabeşbûna xaneyê guncav e an na. Mînak, heke di duhendebûna [[Asîda deoksîrîbonukleyî|ADN-]]<nowiki/>yê de çewtî çê bibe, di xala konrolê ya G₂ de, proteînên kontrolê ji guherînên ADN-yê agahdar dibin û rê li ber girêdana sayklîn û kînaza pêgira sayklînê digirin. Bi vî awayî çerxa xaneyê radiweste<ref name="Biology">Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).</ref>. Bi xalên kontolê, [[xane]] ji bo her çerxek, tenê carek ADN-ya xwe duhende dike. Xalên kontrolê pişrast dikin ko hemû şert û mercên wê qonaxê pêk hatiyê, loma xane dikare derbasî qonaxek nû bibe.<ref name="VILLEE"> Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.</ref> Dema bi xanêyê hin ziyan an jî çewtî çê be, xala kontrolê heta çewtî sererast nebe, rê nade xaneyê ko dabeş bibe. Bi vî awayî her tim xaneyên nû yên bêxesar çê dibe. Bi kurtasî, xalên kontrolê pişrast dikin ka xane bi têra xwe geşe bûye an na, duhendebûna ADN-yê bê kêmasî rû dayê an na û parvekirina kromozoman wê bi awayekî rast çê bibe an na.<ref>Barnum KJ, O'Connell MJ. Cell cycle regulation by checkpoints. Methods Mol Biol. 2014;1170:29-40. doi: 10.1007/978-1-4939-0888-2_2. PMID: 24906307; PMCID: PMC4990352.</ref> Sê xalên kontrolê, çavderiya çalakiyên çerxa xaneyê dikin. Xala kontrolê ya G₁, gava xane ji qonaxa G₁ê derbasî qonaxa S-yê dibe (G₁/S). Xala kontrolê ya G₂, gava xane ji xonaxa G₂yê derbasî qonaxa M-yê dibe (G₂/M). Xala kontrolê ya M , gava xane ji qonaxa metafazê derbasî qonaxa anafazê dibe. == Xala kontrolê ya G₁ (G₁/ S) == Geşebûna xaneyê, mêjera xurekê xaneyê, mêjera hokara geşebûnê û saxtiya ADN-yê tê kontrol kirin.<ref name="McGraw-Hill" /> Li dawiya xala kontrolê ya G₁ê, heke ji bo dabeşbûnê hemû şert li cih bin du rê li ber xaneyê vedibe.<ref name="OpenStax, Biology"> Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,</ref> Heke xane yek ji xaneya wekî xaneya [[Kezeb|kezebê]], an jî ya [[Masûlkeşane|masulkeyan]] be, xane derbasî qonaxa G₀ ê dibe. Bi gelemperî ji bo xaneyê rêya duyem derbasbûna qonaxa S-yê ye. Na, heke ADN ji bo duhendebûnê ne amade be, an jî di pêkhateya ADN-yê de hin ziyan an jî kêmasî hebe, xane hewl dide ko ADN-yê sererast bike. Xaneyên ko di rastkirina ADN-yê de ser nakevin, tên kuştin (''apoptosis''). Heke xane ji xala kontrolê ya G₁ê derbas bibe, çerxa xaneyê didome û xane dikare dabeş dibe. Heke xala kontolê sînyalên rawestinê bide xaneyê, xane derbasê qonaxa G₀ dibe, di qonaxa G₀ de, xane karê xwe yê asayî dike, lê çerxa xaneyê radiweste, xane dabeş nabe.<ref name="Human biology15ed">Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref> == Xala kontrolê ya G₂ (G₂/M) == Ev xala kontrolê di dawiya qonaxa G₂yê dest bi kar dike. Di vê xalê de kontrola duhendebûna ADN-yê tê kirin.<ref name="McGraw-Hill" /> Heke hemû ADN-yên xaneyê bi awayekî rast duhende bibin, û ji bo dabeşbûnê di xaneyê de bi têra xwe proteîn çê bibê, xane derbasî qonaxa M-yê dibe.<ref name="Human biology15ed" /> Lê heke dema duhendebûne, ziyan (xeser) li ADN-yê were û xeser neyê rastkirin xane tê kuştin. == Xala kontrolê ya M == Ev xala kontrolê wekî '''xala kontrolê ya metafazê tê navkirin'''. Kontrola kromozoman tên kirin ko gelo [[kromozom]] li ser xêza ekvatorî rêz bûne an na. Kontrola rîsên teşiyê tên kirin ko hemû kromozom di kînetokorên xwe de bi rîsên teşiyê ve girê bûne an na.<ref name="ENCYCLOPEDIA OF Life Science">Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc</ref> Bi vî awayî rê li ber parvebûna kromozoman tê vekirin. Heke hemû şert li cih bin, xane derbasî qonaxa sîtokînezê dibe. Têkçûna xalên kontrolê rê li ber nexweşiya [[şêrpence]] ve dike. Xaneyên bi şêrpenceyî li gor xaneyên asayî hê leztir dabeş dibin.<ref name="human physiology">Roberts S. Human Physiology. Global Media, 2007.</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Biyolojî]] 44142mcrk1ci9slbdtm3jasy03g2ys6 0 128989 1092532 2022-07-20T14:49:19Z 2001:871:210:2D03:44F6:9F81:8218:3765 Rûpel bi "'''Alban li Tirkiye''' ([[Zimanê albanî|Bê Albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bê Tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên albanî ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilman]] in. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census -..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Alban li Tirkiye''' ([[Zimanê albanî|Bê Albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bê Tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên albanî ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilman]] in. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]])|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çavkanî == h4kqhy8wf76bydxd0hul1cfmsaeg7g6 1092533 1092532 2022-07-20T14:51:06Z 2001:871:210:2D03:44F6:9F81:8218:3765 wikitext text/x-wiki '''Alban li Tirkiye''' ([[Zimanê albanî|Bê Albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bê Tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên albanî ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilman]] in. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çavkanî == mpnxe6lqf032mwfqzj2dz7t0cyynueo 1092534 1092533 2022-07-20T14:54:52Z 2001:871:210:2D03:44F6:9F81:8218:3765 wikitext text/x-wiki '''Alban li Tirkiye''' ([[Zimanê albanî|Bê Albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bê Tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çavkanî == 1vhnuu8l7n3jtdo4t9omw4herxcynst 1092536 1092534 2022-07-20T15:23:19Z Penaber49 39672 Penaber49 navê [[Alban li Tirkiye]] weke [[Albanên Tirkiyeyê]] guhert: Navê rastî ev e wikitext text/x-wiki '''Alban li Tirkiye''' ([[Zimanê albanî|Bê Albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bê Tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çavkanî == 1vhnuu8l7n3jtdo4t9omw4herxcynst 1092538 1092536 2022-07-20T15:24:01Z 2001:871:210:2D03:44F6:9F81:8218:3765 wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bê Albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bê Tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çavkanî == l38n4uq5olgyfrwzvoza1av0mfuij79 1092539 1092538 2022-07-20T15:25:45Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çavkanî == gmyh9gqsnlbqgwgwxeigmf80od45pfr 1092548 1092539 2022-07-20T20:25:12Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 Rûpel bê guhartina Wikidata Bidin wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çîrok == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hin ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912-an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922-an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990-an vir ve, Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bûye cîhek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Ji binere == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == puchrkxnuk460d0hetl8fvmor83uvx6 1092549 1092548 2022-07-20T20:28:13Z Penaber49 39672 /* Mijarên têkildar */ wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Çîrok == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hin ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912-an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922-an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990-an vir ve, Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bûye cîhek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == 69fhuknosizgzn17caoa5zdnwv95298 1092550 1092549 2022-07-20T20:28:35Z Penaber49 39672 /* Giştîve */ wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hin ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912-an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922-an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990-an vir ve, Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bûye cîhek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == t0a79vdyfgnhc1qzofdm53dorcz6loa 1092551 1092550 2022-07-20T20:29:37Z Penaber49 39672 /* Giştîve */ wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an vir ve, Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bûye cîhek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == hf79g3itz6dm4mbeo6uoemecfoh4c3g 1092552 1092551 2022-07-20T20:30:57Z Penaber49 39672 /* Giştîve */ wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>{{Web kaynağı |url=http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |başlık=Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf |arşivtarihi=9 Şubat 2007 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |başlık=Languages of Turkey |erişimtarihi=21 Ocak 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE |arşivtarihi=24 Aralık 2007 |ölüurl=hayır }}</ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == 6ltqhkxwly7mgk7y8vcjwmw0geb81iw 1092553 1092552 2022-07-20T20:33:10Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref>{{Literatur |Autor=Ali Tayyar Önder |Titel=Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler |Verlag=Kripto Kitaplar |Ort=Istanbul |Datum=2008 |ISBN=978-605-4125-03-6 |Seiten=103}}</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == 51ob1a2g4i1v80fvlide2ch90en6dvb 1092554 1092553 2022-07-20T20:33:59Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == dmbvnt1fzp3hr1279v4vifpblpgeve5 1092555 1092554 2022-07-20T20:35:32Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>{{Edebiyat | Nivîskar=Onur Yildirim |Çapemenî Ed=CRC | Sernav=Dîplomatîk û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 |Cih=Istanbul |Date=2006 |ISBN = 978-0-415-97982-5 |Rûpel=121 |Online=[http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version] |Abruf=2009-03-31}}</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref>{{Edebiyat |Nivîskar=Mal Berisha |Ed=ACCL Publishing |Title=Diaspora Shqiptare li Turkiyê |Cih=New York |Dîrok=2000-11 |Rûpel= 13 | ziman=sq}}</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == 1vvhl8nrvec43nz7mk7pv6qxpdi6g4i 1092556 1092555 2022-07-20T20:35:56Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 /* Qada niştecihbûnê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniya Albanî piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûne beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Islam]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == gm9zncxtnyvmp42hwus8f49cee8hmcb 1092557 1092556 2022-07-20T20:36:49Z Penaber49 39672 /* Giştîve */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji Albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Misilman]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref name="alb-tr">{{Wêjeya |Ed=Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı |Title=Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım |Weşanger=TESEV Yayınları |Cih=Stenbol |Dîrok=2006 |ISBN=975-8112-72-4 |Rûpel=35–40}}</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == savopa11hnjeds3v0ejne7z886cz9la 1092558 1092557 2022-07-20T20:37:03Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 /* Giştîve */ wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji Albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Misilman]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnanîstan-Tirkiye|Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê|komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Arnawûtên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li wîlayetên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Wilayet)|Samsun]] ([[Bafra]]). Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî [[Mudanya]].<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == j2ug0lrt0dc5jljpu2ftii1k9qcgss2 1092568 1092558 2022-07-20T21:13:50Z 2001:871:210:2D03:A123:1E94:195E:BE78 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|Bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi''), ([[Zimanê tirkî|Bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanîstan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|Albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[Sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji Albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[Misilman]]. Wekî endamên ola serdest, hinek ji wan di hundurê împaratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên olî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêş kirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|Tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19. de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya Albanî parastine. Beşek di nav Tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran Albanî li Stenbolê dijiyan; li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|Muhaxhirë]] (Penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya Albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û olî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], Alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran Albanên Misilman di nîvê salên 1960-an de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 Albanî hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Izmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên Albanî yên ji Yewnanîstanê ji sala 1923-an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stenbolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == r62fb68q25cfak31diw1t7jodrccfwg 1092611 1092568 2022-07-21T08:00:43Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî}} {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyek etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} 33u9mbnoh43x8472fjkie6jnvdneo8r 1092612 1092611 2022-07-21T08:01:16Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî}} {{Infobox gel|nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayîkê '''[[Tirkî]]''', Zimanên din <br>[[Zimanê Albanî]]|ol='''[[Îslam]]'''-[[Sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyeke etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} kxbku5b2fr63ge7vjn3vgnthpvhmvux 1092613 1092612 2022-07-21T08:05:08Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî}} {{Infobox gel |nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê [[tirkî]], zimanên din <br>[[zimanê albanî]]|ol= [[Îslam]] - [[sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyeke etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} 78lhzatnhg0b4azej0qvv8phwsgewie 1092614 1092613 2022-07-21T08:05:48Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî}} {{Infobox gel |nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê: [[tirkî]],<br>zimanên din: <br>[[zimanê albanî]]|ol= [[Îslam]] - [[sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyeke etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilmanî]] [[sunîtî]] ê. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} qkjkfw4gx48erkuqcm45xs6xnn0wqtm 1092615 1092614 2022-07-21T08:09:26Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî}} {{Infobox gel |nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê: [[tirkî]],<br>zimanên din: <br>[[zimanê albanî]]|ol= [[Îslam]] - [[sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyeke etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|albanî]] ne. Piraniya hindikahiyên albanî yên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilman]] in. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} c987pnmtkasxlj4az05ivyy7e9anv2h 1092616 1092615 2022-07-21T08:14:21Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêkategorî}} {{Infobox gel |nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê: [[tirkî]],<br>zimanên din: <br>[[zimanê albanî]]|ol= [[Îslam]] - [[sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyeke etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên [[Alban|albanî]] ne. Piraniya albaniyên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilman]] in. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} nzavl4ojuio2qv3ptmaz1flprzt38s3 0 128990 1092537 2022-07-20T15:23:19Z Penaber49 39672 Penaber49 navê [[Alban li Tirkiye]] weke [[Albanên Tirkiyeyê]] guhert: Navê rastî ev e wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Albanên Tirkiyeyê]] e1fvrx9qjm5r4vm0jw27c6r2oy6ml4m 0 128991 1092577 2022-07-20T22:45:25Z Penaber49 39672 Rûpel bi "'''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke ku ji aliyê artêşa dewleta Tirk ve li gundê Perexa bir ser navçeya Zaxoyê li dijî sivîlan pêk hatiye. Komkujî bi topbarana artêşa Tirkiyê pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 12e kes jiyana xwe jidest dane. ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê Perexa bi ser navçeya Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye. Di êrîşê de 2 jê zarok bi..." hat çêkirin wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke ku ji aliyê artêşa dewleta Tirk ve li gundê Perexa bir ser navçeya Zaxoyê li dijî sivîlan pêk hatiye. Komkujî bi topbarana artêşa Tirkiyê pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 12e kes jiyana xwe jidest dane. ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê Perexa bi ser navçeya Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye. Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 12e kes hatine kuştin. Li ser êrîşê Baroya Amedê daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku Baroya Amedê dê der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne. ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 62vrvr08g0io3zsqi596joi10czhwip 1092580 1092577 2022-07-20T22:50:26Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke ku ji aliyê artêşa dewleta Tirk ve li gundê Perexa bir ser navçeya Zaxoyê li dijî sivîlan pêk hatiye. Komkujî bi topbarana artêşa Tirkiyê pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane. ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê Perexa bi ser navçeya Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye. Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 12e kes hatine kuştin. Li ser êrîşê Baroya Amedê daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku Baroya Amedê dê der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne. ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] kug4rzlrqo96l87gi3y4e7k33mvfxmd 1092582 1092580 2022-07-20T22:50:56Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta Tirk ve li gundê Perexa bir ser navçeya Zaxoyê pêk hatiye. Komkujî bi topbarana artêşa Tirkiyê pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane. ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê Perexa bi ser navçeya Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye. Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 12e kes hatine kuştin. Li ser êrîşê Baroya Amedê daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku Baroya Amedê dê der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne. ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] dr4ctf54ttugdnwjy9d78xae7xsj6xs 1092584 1092582 2022-07-20T22:52:22Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bir ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê Perexa bi ser navçeya Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye. Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 12e kes hatine kuştin. Li ser êrîşê Baroya Amedê daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku Baroya Amedê dê der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne. ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 6v6kseswsp1o2se8fmwqfb319n4qefr 1092585 1092584 2022-07-20T22:54:35Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bir ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê Perexa bi ser navçeya Zaxoyê li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye. Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 12e kes hatine kuştin. Li ser êrîşê Baroya Amedê daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku Baroya Amedê dê der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne. ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] lot3u8c4xp7rnuw0212nxih07kslqw1 1092586 1092585 2022-07-20T22:59:56Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bir ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li Başûrê Kurdistanê li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku Baroya Amedê dê der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 8qeyh31o8y7d1u9l8jlyh52y0brid82 1092587 1092586 2022-07-20T23:08:01Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bir ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Bertekên li dijî komkujiyê== ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 3tsutaw9h4422o2pg0sigdlcnj5y1hc 1092592 1092587 2022-07-20T23:24:00Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bir ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de 2 jê zarok, bi tevahî 9 kes jiyana xwe jidest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Bertekên li dijî komkujiyê== {{...}} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] phx4fuy6hjhuz6dyqq2dmh9x3l41yct 1092617 1092592 2022-07-21T08:22:23Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Komkujî== Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> ==Bertekên li dijî komkujiyê== {{...}} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] aldidstgmnp9y2dhnsrbez1covgbcap 1092619 1092617 2022-07-21T08:52:17Z Ghybu 9854 + nexşe wikitext text/x-wiki {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) | relief = 1 }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] jap7ysyx1vwbebheabosygdvqeweths 1092620 1092619 2022-07-21T08:53:11Z Ghybu 9854 wikitext text/x-wiki {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[Tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] f3lyizmu984eo15hm9i6i6fwbc96qdh 1092621 1092620 2022-07-21T08:56:26Z Ghybu 9854 wikitext text/x-wiki {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 3ihvkbe4uibnvv1d8mpydhp5pqog68w 1092623 1092621 2022-07-21T09:28:57Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 21, tîrmeh, 2022 | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e. | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 6jzir0dyikbjxbit43e9vc5gk4wlvub 1092624 1092623 2022-07-21T09:29:55Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e. | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 21ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] eb4262txdbdrtml7eygdkvlwvh5vfg6 1092625 1092624 2022-07-21T09:30:53Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e. | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 2x16fl0bbuc31pwf6b32jqdsmr86qrb 1092626 1092625 2022-07-21T09:31:32Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == {{...}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] a2h4xw9s0k4ya5gvswf8hsw480qkkb4 1092627 1092626 2022-07-21T09:37:15Z Penaber49 39672 /* Bertekên li dijî komkujiyê */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * Partiya Demokratîk a Gelan, bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê Komkujiya Qilebanê ye. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] i5h0nv3jrg99mfpbw83hh7nnwd684ea 1092628 1092627 2022-07-21T09:49:47Z Penaber49 39672 /* Bertekên li dijî komkujiyê */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * Partiya Demokratîk a Gelan, bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê Komkujiya Qilebanê ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin. * Serokwezîrê Herêma Kurdistanê Mesrûr Barzanî di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li Zaxoyê anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dan, tekez kir, ku mirina sivîlan ti hincet nîne. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 81liyp2hfu60eds0e902bc6j942aa22 1092629 1092628 2022-07-21T09:52:01Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * [[Partiya Demokratîk a Gelan]], bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilebanê]] ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin. * Serokwezîrê [[Herêma Kurdistanê]] [[Mesrûr Barzanî]] di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li [[Zaxo|Zaxoyê]] anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dan, tekez kir, ku mirina sivîlan ti hincet nîne. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] s78a0daa51so49zprmk7ufcfv4hb42s 1092630 1092629 2022-07-21T09:53:15Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye<ref>{{Cite web|url=https://yeniyasamgazetesi3.com/irak-zaxo-katliamini-turkiyenin-yaptigi-tespit-edildi/|title=Irak: Zaxo katliamını Türkiye’nin yaptığı tespit edildi|date=2022-07-21|website=Yeni Yaşam Gazetesi {{!}} Yeni Yaşam|language=tr|access-date=2022-07-21}}</ref> û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * [[Partiya Demokratîk a Gelan]], bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilebanê]] ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin. * Serokwezîrê [[Herêma Kurdistanê]] [[Mesrûr Barzanî]] di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li [[Zaxo|Zaxoyê]] anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dan, tekez kir, ku mirina sivîlan ti hincet nîne. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] qs54z8o44383d35iymnm915q98x25y1 1092631 1092630 2022-07-21T10:08:00Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye<ref>{{Cite web|url=https://yeniyasamgazetesi3.com/irak-zaxo-katliamini-turkiyenin-yaptigi-tespit-edildi/|title=Irak: Zaxo katliamını Türkiye’nin yaptığı tespit edildi|date=2022-07-21|website=Yeni Yaşam Gazetesi {{!}} Yeni Yaşam|language=tr|access-date=2022-07-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}</ref> û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * [[Partiya Demokratîk a Gelan]], bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilebanê]] ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin. * Serokwezîrê [[Herêma Kurdistanê]] [[Mesrûr Barzanî]] di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li [[Zaxo|Zaxoyê]] anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dan, tekez kir, ku mirina sivîlan ti hincet nîne. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] 0gze9w02q1yj1orlu2ql3uiomrydq3h 1092632 1092631 2022-07-21T10:22:01Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye<ref>{{Cite web|url=https://yeniyasamgazetesi3.com/irak-zaxo-katliamini-turkiyenin-yaptigi-tespit-edildi/|title=Irak: Zaxo katliamını Türkiye’nin yaptığı tespit edildi|date=2022-07-21|website=Yeni Yaşam Gazetesi {{!}} Yeni Yaşam|language=tr|access-date=2022-07-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}</ref> û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> Wezareta karên derveya Iraqê diyar kiri ku hatiye kifşkirin komkujî ji aliyê artêşa tirkiyê ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * [[Partiya Demokratîk a Gelan]], bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilebanê]] ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin. * Serokwezîrê [[Herêma Kurdistanê]] [[Mesrûr Barzanî]] di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li [[Zaxo|Zaxoyê]] anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dan, tekez kir, ku mirina sivîlan ti hincet nîne. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] eiuzcz9d3ewjthm8f20b126rwj1nws3 1092633 1092632 2022-07-21T10:24:43Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank êrîşa sivîlan | sernav = Komkujiya Zaxoyê | parçeyekî = | wêne = | wêne mezinahî = | wêne binnivîs = | sernûçe = | nexşe = | nexşe mezinahî = | nexşe binnivîs = | nexşe sernûçe = | cih = | armanc = | koordînat = | dîrok = 20ê tîrmeha 2022an | dem = | demjimêr = | cure = Êrîşa bombaranê | kuştî = 9 kes | brîndar = | qurbanî = | sûcdar = | êrîşkar = Artêşa Tirk | sûcdarên gumanker = | çek = | hejmara beşdaran = | parêzvan = | sedem = Nîjadperestî | lêpirsîn = Berdewam e | fermanberê kelişînê = | gilîdar = | cezaxwar = | biryara dadgehê = Ne diyar e | darazxwarin = | gilîname = | dozxwazî = | malper = | modul = }} {{Nexşeya cihan | Başûrê Kurdistanê | lat_deg = 37.27778 | lat_dir = N | lon_deg = 42.78312 | lon_dir = E | label = Perex | mark = Red Dot.svg | width = 220 | caption = Gundê [[Perex]]ê ([[Başûrê Kurdistanê]]) }} '''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}</ref> Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye<ref>{{Cite web|url=https://yeniyasamgazetesi3.com/irak-zaxo-katliamini-turkiyenin-yaptigi-tespit-edildi/|title=Irak: Zaxo katliamını Türkiye’nin yaptığı tespit edildi|date=2022-07-21|website=Yeni Yaşam Gazetesi {{!}} Yeni Yaşam|language=tr|access-date=2022-07-21}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}</ref> û di encamê de du jê zarok, bi tevahî neh kes jiyana xwe ji dest dane.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}</ref> Wezareta karên derveya [[Iraq|Iraqê]] diyar kir, ku hatiye kifşkirin komkujî ji aliyê artêşa tirk ve pêk hatiye.<ref>{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}</ref> == Komkujî == Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.<ref name=":0" /> Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.<ref name=":0" /> Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.<ref>{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}</ref> == Bertekên li dijî komkujiyê == * [[Partiya Demokratîk a Gelan]], bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilebanê]] ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin. * Serokwezîrê [[Herêma Kurdistanê]] [[Mesrûr Barzanî]] di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li [[Zaxo|Zaxoyê]] anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dan, tekez kir, ku mirina sivîlan ti hincet nîne. == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}} [[Kategorî:Komkujî]] [[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]] h6pplzcur1ws568ozs37w8toht1aohs