Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Mezopotamya 0 687 1092891 1060518 2022-07-24T05:21:04Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{ev gotar|li ser Mezopotamya, welatê nav çemên [[Firat]] û [[Dicle]] ye. Ji wateyên din re li [[Mezopotamya (cudakirin)]] biseke.}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Tigr-euph ku.png|thumb|Çemên [[Dicle]] û [[Firat]] ]] '''Mezopotamya''' ({{Bi-grc|Μεσοποταμία|Mesopotamía}}), welatekî dîrokî ye ku rûerda wî di nav beşên [[Asyaya Rojavayî]] û [[Rojhilata Navîn]] a îro de û di nav pergala çemên Dîcle û Firatê de, li beşa bakurê Heyva Biadan e. Mezopotamya bi zimanê yewnanî tê wateyê ''nav du çeman''. Navê Mezopotamya bi zimanê [[farsî]] ''Miyanrudan'' û bi zimanê [[aramî]] (suryanî) ''Beth Nahrin'' e. [[Kurdistan]] jî li bakûrê Mezopotamyayê ye. [[Wêne:N-Mesopotamia and Syria english.svg|320px|thumb|right|Nexşa dirêj bûn a Navçemanê (Mezopotamyayê)]] Di dîrokê de li Mezopotamyayê ya kevn împeratoriyên [[Sumer]], [[Akad]], [[Babîl]], [[Asûrî|Asûran]] û [[Îran]]an hebûn. Mezopotamya çavkaniya [[ol]]ên herî mezin di cîhanê de ye. Îro Mezopotamya di nav sinorên dewletên [[Tirkiye]], [[Sûrî]] û [[Îraq]]ê ye. Mezopotamya, di neqebîna Dicle û Firatê de, Kurdistanê bi sînorê wê hemûkî di nava xwe de. Dema ku dema şaristaniyan dest pê kir pê de, li vê herême gelek şaristan û pêşketinên weha derketin. Cizîra Botan, ku wê demê navê wê Gerzûbaqartan, ji dema Hurî - Mîtaniyan pêde mezin bi pêşket. Weke pirtûkxanaya Kurdistanê pêşket û weyne xwe di dîrokê de leyist. == Destpêk û dîrok == Mezopotamya ji dîrokê ve gelek gelê jihev cûda, yên ku bi hevre jîn dibûn, cihê wan bû. Di dîrokê de pir koçber lê bûna. Ji ber wan koçberan her timî di rêveberiya wê û pêşketinê wê de asteng derketine. Wan koçber û hatinan, ne hiştiye ku ew xatakê rastûrast di xwe de berdewam bike. Ev ji aliyê çandî ve jî wilo ye. Lê çanda wê ya ku pêşketi jî, bi hizrê xwe re pêşkeşî ji dîrok û mirovahiyê re kiriye. Gelek şaristanên mezin û bi nav û deng lê jîn bûna. Bi vê yekê re jî dievêt ku mirov ji bîr neke û bêje ku di cihanê jî bi van xosletên xwe re cihê herî ku tê nasîna. Demên şaristaniyan yên weke yên [[sumeriyan]], [[aqadan]], [[babilan]], [[Gûtî]]yan, [[hurî û mîtaniyan]], [[asur]]an, [[naîriyan]] [[medan]] û hwd jîn bûna. Ji xaynî van hê hele gelê û şaristanan li mezopotamya li kok dana. Di [[deme dawi ya qaşayê]] de, hê ku dinye wilo zêde cemidi û mirovan jî ji wê cemidîbunê di revîn û dihatin, xwe di sipartine wir. Ji bo vê yekê hinek cihê ku mirov weke cihên bi cih bûna demên neolotikê jî bi navkê, li [[Başûrê Kurdistanê]] li ber çav dikevin. Piştre hin bi hin ku zûwabûn di axê de dibe, êdî hin bi hin li vê herême Kurdistanê çandin û bi herême [[Botan]]ê re bi pêşdikeve. Li [[Bakûrê Kurdistanê]] jî bi zêdeyî li derûdorê [[Amed]]ê, li dora [[Riha]]yê weke cihên ku jê re [[Girê Mirazan]] li wan de, li Mezopotamya di demê neolotikê de bi cih bûn dibe. Bi vê yekê re, li başûrê Kurdistanê, li ber çiyê [[Çemal]]û hê li gelek deverên din şûnpê ji bo vê yekê têne xuyakirin. Ta deme ku cotkirin pêşkeve, ahlkirin û çêrandin bibe, jiyana gundîtiyê pêşkeve û nivîs were kifşkirin û were bi karanîn li ber Dijlê, Firatê li ber keviyên Amede û li hin deverên başûrê Kurdistanê bi cîh bûn dibe. Di wan deman de jiyana bajartiyê bi pêşketina gunditiyê re bi pêşdikeve. Awayê bajaran derdikeve hole. Bajar hin bi hin şîn di bin. Bi pêşketina gundan re deme pêşketina bajaran dest pê dike. Pêşketina bajaran jî bi çêkirina xanî û malên weke ku li [[Govan]] têne çêkirin, derdikeve holê. Derketin û pêşketina bajaran li Kurdistanê, berî zayînê di naqabîna 6000 û 5500 wan de dibe. Di vê pêşketinê de bi qasî ku tê gotin to çanda bi awa derdikevin pêş çanda Abaîd û xalaf e. Her weha piştî van pêşketinan, deme Urukiyan dest pê dike. Deme wan jî, deme şaristaniyê ya. Ev dem bi qasî ku tê fêhm kirin, di berî zayînê, di naqabîna 4500 û 3500 wan de xwe dide ber çavan. Ev dem, demeke di hizir û di deme şaristaniyê de demeke pêşketiya. Di wê demê de, li başûrê Kurdistanê mirov bigiştî bi pêşketiye. Pêşketina Urukiyan ne tenê di qada çandê de ye. Pêşketina teknolojiyê jî dinavde ye. Di deme Urukiyan de cotkariya avî û karên madanê û çandin û di qada tekonolojiyê de pir li pêşîn. Destana Gilgameş vê yekê radixe berçavan. Baziganî jî bi pêşketiya. Çûn û hatinaka mezin di wê de ji bo bazirganiyê li Mezopotamya pêşdikeve. Di wê demê de herweha nivîs jî pêşketiya û di qada rêveberî û dewlete de qeyd kirin jî dest pê kiriya. Ji kêvalbarên wê demê, mirov vê yekê fêhmdike. Başûr di vir de ji başûr zûtir û pêşketîtir e. == Sumeran, pêşketin û şaristaniya pêşî == Li Mezopotamya, deme şaristaniyê ya pêşî, ku berî şaristaniyên din hemûkana û hîmê wan afirandinya [[Şaristaniya sumeriyan]]a. Hem di nivîs, tendûrîstî, astronomî, matamatikê û hem olê, falê, afsûnê û di mîtolojiyê de yên derketina pêş û pergala civakê afirandina Sumerin. Li afirandin û tufanê pêşî mirov di wan de rastî wê têt. Di deme sûmeriyan de nêzikî 35 bajar hene. Ji wan nêzîkî 17an yên herî mezinin. Mînak; [[Kîş]], [[Nîppur]], [[kurda]], [[Zabalam]], [[Umma]],[[Lagaş]], [[Erîdû]] û [[Ur]] yên mezinin. Xwûdanan wan mezinin û bi navûdeng in. Li Lagaşê, keyê hatî ser rêveberêyê [[Ur-nanşe]] bi çêkirina malan û xaniyan navda ye. [[Uruqagîna]] bi xwenûkirin (reformên) yên ku wî pêşî nivîsandina, derdikeve pêş. Lê di demên 2400 û 2350 ku hin bi hin bi ber ketinê ve diçê, êdî hin bi hin li Mezopotamya [[Aqad]]î derdikevine pêş û serwer dibin. == Aqadan û demên piştre == Tê gotin ku bi koka xwe re [[Samî]] ne. Çand û hizre sumeriyan di xwe de bicih kirin û rûnandin. Piştî sumeriyan re yên ku bûna serwerê mezopotamya Aqadî bûn. Ji deme hizre hemde girtin û bûna pêşavaniyê deme hemdem. Aqadiyan her weha xurt dibin û ku weke wan bi koka xwe tê gotin ku Samî ne, bingihê mazinbûna babiliyan û Asuriyan dikin. Hizre sumeriyan pêş xistin. Ji wan zêdetir wan hizre keyitiye GERDÛN û DINYÊ afirand û bicih kir. Rêveberiya navendî cara pêşî di deme wan de di bin destekî de digihê hevdû. Lê di berî zayînê di 2150 de ku careke dî sumerî bi hêz dibin û mazin di bin û serwer dibin, êdî dawiyê li dewlete wan tênin. Damazranê xanadana Aqadiyan [[Sargon]] e. Sargon ketiya 34 şeran de, li gor qeydan. Peytaxta xwe ya bi navê [[Agade]] avakiriya. Zanebûnên di derbarê wî de bi mîtilojiyê re tevlîhevin. Ê di derbarê wî de, têgihiştinekê didine mirov. Neviyê wî [[Naram-Sîn]] dişopa wî de meşiya û wî gelek şer qizinc kirina. Şervanekî mezin bûya. Piştî deme Naram-Sîn re yên ku dawiyî aqadan jî tênin, Gûtî ne. Gûtî, weke cara sêyemîn rabûna sumeriyan jî mirov bêne ser ziman. Hizre wan pêşketi bû. Di hizre xwe de û têgihiştine xwe de ew xwediyê têgihiştineke ku [[Hegel]] bi navê diyelektikê bi pêşxistiya bûn. Pişt wan re yên ku ew hizir û şopa wan berdewam kir jî, Naîrî bûn. == Sêyemîn xanadana Ur û demên piştre ta deme Medan == Gutiyan li jiyana xwe ya civaknasî hizirîn û zêde di rêzaniyê de pêde neçûn, her ku serweri mezopotam gişti ji bûn. Lê di wê demê de xanadana Ur, ya deme sêyamîn di wê demê de jîn dibû. Wê ev fersend bikar anî û serweriya rêzani kire dest xwe de. Nêzîkî sad salî tê goin ku li ser rêveberiyê(b. z. 2100-2000)) man. Uran, bajarên xwe di wê demê de kirne yên ku ji aliyê rêzanî ve yên herî mezin û bi hêz. Di demên wan yên dawiyê de bi êrîşên hewirdorê kaldikevin. Dawiyê xanadana Uran, dibe dawiya sumeriyan jî li mezopotamya, ji aliyê rêzanî ve. Pişt wan re, êdî hêzên ku ne ji herêmê ne, serdestiyê digirine dest. Êdî serdestî ne keve destên wan de. Lê ji aliyê çandî û hizrî ve ew hertimî serdestin. Ew kifşdikin. Ji aliyê olî ve jî wilo ya. Bi ketina xanadana Ur e sêyamîn re, êdî li bakûr Asur hêdî hêdî cih tişî dikin û li başûr babil derikevina pêş. Babil êdî li vir derdikeve pêş. Hûrî, di wê demê de, ew hêze wan ya ku zayîf bûyî, careke dî mazin dibe û serwer dibe. Bi derketina hûriyan re êdî her çend hêze babiliyan mazin hebe û serdest jî bin weke asuryan zêde wilo serwerî hemûkî nabin. Di wê demê de hê asur ne bi hêzên. Lê hin bi hin bi hêz di bin. Hurî û mîtanê hin bi hin mazin di bin ta sadsala 13. ji hêze xwe û serdestiya xwe ya li ser herême di domênin. Şer di van deman de pir çêdibin. Asur jî bi hêz dibin. Êdî di nav wan hêzan de şerê serdetiyê berdewam dike. Piştî sadsala 13 wan êdî hin bi hin naîri derdikevin. Ew ji serdestiya wan û weke wan berdewam dikin. Ta deme 800 wan ew ji serdestin. Pêşketina mazin bi çandi û teknolojikî bi wan re heya. Piştre Asurî dawiyê li serdestiya wan tênin. Lê ew dise li berxwe didin. Ew li berxwedan, nêzîkî di sadsalî ta deme Medan berdewam dikê. Medan bi şerkirina bi asuran re û têkbirina wan re serdesti bidest xistin. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Mezopotamya| ]] rxayq4zb9ig0wpho5ga765dws4w6vc7 1092892 1092891 2022-07-24T05:22:48Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{ev gotar|li ser Mezopotamya, welatê nav çemên [[Firat]] û [[Dicle]] ye. Ji wateyên din re li [[Mezopotamya (cudakirin)]] biseke.}} {{Bêçavkanî}} [[Wêne:Tigr-euph ku.png|thumb|Çemên [[Dicle]] û [[Firat]] ]] '''Mezopotamya''' ({{Bi-grc|Μεσοποταμία|Mesopotamía}}), welatekî dîrokî ye ku rûerda wî di nav beşên [[Asyaya Rojavayî]] û [[Rojhilata Navîn]] a îro de û di nav pergala çemên Dîcle û Firatê de, li beşa bakurê Heyva Biadan e. Mezopotamya bi zimanê yewnanî tê wateyê ''nav du çeman''. Navê Mezopotamya bi zimanê [[farsî]] ''Miyanrudan'' û bi zimanê [[aramî]] (suryanî) ''Beth Nahrin'' e. [[Kurdistan]] jî li bakûrê Mezopotamyayê ye. [[Wêne:N-Mesopotamia and Syria english.svg|thumb|right|Nexşa dirêj bûn a Navçemanê (Mezopotamyayê)]] Di dîrokê de li Mezopotamyayê ya kevn împeratoriyên [[Sumer]], [[Akad]], [[Babîl]], [[Asûrî|Asûran]] û [[Îran]]an hebûn. Mezopotamya çavkaniya [[ol]]ên herî mezin di cîhanê de ye. Îro Mezopotamya di nav sinorên dewletên [[Tirkiye]], [[Sûrî]] û [[Îraq]]ê ye. Mezopotamya, di neqebîna Dicle û Firatê de, Kurdistanê bi sînorê wê hemûkî di nava xwe de. Dema ku dema şaristaniyan dest pê kir pê de, li vê herême gelek şaristan û pêşketinên weha derketin. Cizîra Botan, ku wê demê navê wê Gerzûbaqartan, ji dema Hurî - Mîtaniyan pêde mezin bi pêşket. Weke pirtûkxanaya Kurdistanê pêşket û weyne xwe di dîrokê de leyist. == Destpêk û dîrok == Mezopotamya ji dîrokê ve gelek gelê jihev cûda, yên ku bi hevre jîn dibûn, cihê wan bû. Di dîrokê de pir koçber lê bûna. Ji ber wan koçberan her timî di rêveberiya wê û pêşketinê wê de asteng derketine. Wan koçber û hatinan, ne hiştiye ku ew xatakê rastûrast di xwe de berdewam bike. Ev ji aliyê çandî ve jî wilo ye. Lê çanda wê ya ku pêşketi jî, bi hizrê xwe re pêşkeşî ji dîrok û mirovahiyê re kiriye. Gelek şaristanên mezin û bi nav û deng lê jîn bûna. Bi vê yekê re jî dievêt ku mirov ji bîr neke û bêje ku di cihanê jî bi van xosletên xwe re cihê herî ku tê nasîna. Demên şaristaniyan yên weke yên [[sumeriyan]], [[aqadan]], [[babilan]], [[Gûtî]]yan, [[hurî û mîtaniyan]], [[asur]]an, [[naîriyan]] [[medan]] û hwd jîn bûna. Ji xaynî van hê hele gelê û şaristanan li mezopotamya li kok dana. Di [[deme dawi ya qaşayê]] de, hê ku dinye wilo zêde cemidi û mirovan jî ji wê cemidîbunê di revîn û dihatin, xwe di sipartine wir. Ji bo vê yekê hinek cihê ku mirov weke cihên bi cih bûna demên neolotikê jî bi navkê, li [[Başûrê Kurdistanê]] li ber çav dikevin. Piştre hin bi hin ku zûwabûn di axê de dibe, êdî hin bi hin li vê herême Kurdistanê çandin û bi herême [[Botan]]ê re bi pêşdikeve. Li [[Bakûrê Kurdistanê]] jî bi zêdeyî li derûdorê [[Amed]]ê, li dora [[Riha]]yê weke cihên ku jê re [[Girê Mirazan]] li wan de, li Mezopotamya di demê neolotikê de bi cih bûn dibe. Bi vê yekê re, li başûrê Kurdistanê, li ber çiyê [[Çemal]]û hê li gelek deverên din şûnpê ji bo vê yekê têne xuyakirin. Ta deme ku cotkirin pêşkeve, ahlkirin û çêrandin bibe, jiyana gundîtiyê pêşkeve û nivîs were kifşkirin û were bi karanîn li ber Dijlê, Firatê li ber keviyên Amede û li hin deverên başûrê Kurdistanê bi cîh bûn dibe. Di wan deman de jiyana bajartiyê bi pêşketina gunditiyê re bi pêşdikeve. Awayê bajaran derdikeve hole. Bajar hin bi hin şîn di bin. Bi pêşketina gundan re deme pêşketina bajaran dest pê dike. Pêşketina bajaran jî bi çêkirina xanî û malên weke ku li [[Govan]] têne çêkirin, derdikeve holê. Derketin û pêşketina bajaran li Kurdistanê, berî zayînê di naqabîna 6000 û 5500 wan de dibe. Di vê pêşketinê de bi qasî ku tê gotin to çanda bi awa derdikevin pêş çanda Abaîd û xalaf e. Her weha piştî van pêşketinan, deme Urukiyan dest pê dike. Deme wan jî, deme şaristaniyê ya. Ev dem bi qasî ku tê fêhm kirin, di berî zayînê, di naqabîna 4500 û 3500 wan de xwe dide ber çavan. Ev dem, demeke di hizir û di deme şaristaniyê de demeke pêşketiya. Di wê demê de, li başûrê Kurdistanê mirov bigiştî bi pêşketiye. Pêşketina Urukiyan ne tenê di qada çandê de ye. Pêşketina teknolojiyê jî dinavde ye. Di deme Urukiyan de cotkariya avî û karên madanê û çandin û di qada tekonolojiyê de pir li pêşîn. Destana Gilgameş vê yekê radixe berçavan. Baziganî jî bi pêşketiya. Çûn û hatinaka mezin di wê de ji bo bazirganiyê li Mezopotamya pêşdikeve. Di wê demê de herweha nivîs jî pêşketiya û di qada rêveberî û dewlete de qeyd kirin jî dest pê kiriya. Ji kêvalbarên wê demê, mirov vê yekê fêhmdike. Başûr di vir de ji başûr zûtir û pêşketîtir e. == Sumeran, pêşketin û şaristaniya pêşî == Li Mezopotamya, deme şaristaniyê ya pêşî, ku berî şaristaniyên din hemûkana û hîmê wan afirandinya [[Şaristaniya sumeriyan]]a. Hem di nivîs, tendûrîstî, astronomî, matamatikê û hem olê, falê, afsûnê û di mîtolojiyê de yên derketina pêş û pergala civakê afirandina Sumerin. Li afirandin û tufanê pêşî mirov di wan de rastî wê têt. Di deme sûmeriyan de nêzikî 35 bajar hene. Ji wan nêzîkî 17an yên herî mezinin. Mînak; [[Kîş]], [[Nîppur]], [[kurda]], [[Zabalam]], [[Umma]],[[Lagaş]], [[Erîdû]] û [[Ur]] yên mezinin. Xwûdanan wan mezinin û bi navûdeng in. Li Lagaşê, keyê hatî ser rêveberêyê [[Ur-nanşe]] bi çêkirina malan û xaniyan navda ye. [[Uruqagîna]] bi xwenûkirin (reformên) yên ku wî pêşî nivîsandina, derdikeve pêş. Lê di demên 2400 û 2350 ku hin bi hin bi ber ketinê ve diçê, êdî hin bi hin li Mezopotamya [[Aqad]]î derdikevine pêş û serwer dibin. == Aqadan û demên piştre == Tê gotin ku bi koka xwe re [[Samî]] ne. Çand û hizre sumeriyan di xwe de bicih kirin û rûnandin. Piştî sumeriyan re yên ku bûna serwerê mezopotamya Aqadî bûn. Ji deme hizre hemde girtin û bûna pêşavaniyê deme hemdem. Aqadiyan her weha xurt dibin û ku weke wan bi koka xwe tê gotin ku Samî ne, bingihê mazinbûna babiliyan û Asuriyan dikin. Hizre sumeriyan pêş xistin. Ji wan zêdetir wan hizre keyitiye GERDÛN û DINYÊ afirand û bicih kir. Rêveberiya navendî cara pêşî di deme wan de di bin destekî de digihê hevdû. Lê di berî zayînê di 2150 de ku careke dî sumerî bi hêz dibin û mazin di bin û serwer dibin, êdî dawiyê li dewlete wan tênin. Damazranê xanadana Aqadiyan [[Sargon]] e. Sargon ketiya 34 şeran de, li gor qeydan. Peytaxta xwe ya bi navê [[Agade]] avakiriya. Zanebûnên di derbarê wî de bi mîtilojiyê re tevlîhevin. Ê di derbarê wî de, têgihiştinekê didine mirov. Neviyê wî [[Naram-Sîn]] dişopa wî de meşiya û wî gelek şer qizinc kirina. Şervanekî mezin bûya. Piştî deme Naram-Sîn re yên ku dawiyî aqadan jî tênin, Gûtî ne. Gûtî, weke cara sêyemîn rabûna sumeriyan jî mirov bêne ser ziman. Hizre wan pêşketi bû. Di hizre xwe de û têgihiştine xwe de ew xwediyê têgihiştineke ku [[Hegel]] bi navê diyelektikê bi pêşxistiya bûn. Pişt wan re yên ku ew hizir û şopa wan berdewam kir jî, Naîrî bûn. == Sêyemîn xanadana Ur û demên piştre ta deme Medan == Gutiyan li jiyana xwe ya civaknasî hizirîn û zêde di rêzaniyê de pêde neçûn, her ku serweri mezopotam gişti ji bûn. Lê di wê demê de xanadana Ur, ya deme sêyamîn di wê demê de jîn dibû. Wê ev fersend bikar anî û serweriya rêzani kire dest xwe de. Nêzîkî sad salî tê goin ku li ser rêveberiyê(b. z. 2100-2000)) man. Uran, bajarên xwe di wê demê de kirne yên ku ji aliyê rêzanî ve yên herî mezin û bi hêz. Di demên wan yên dawiyê de bi êrîşên hewirdorê kaldikevin. Dawiyê xanadana Uran, dibe dawiya sumeriyan jî li mezopotamya, ji aliyê rêzanî ve. Pişt wan re, êdî hêzên ku ne ji herêmê ne, serdestiyê digirine dest. Êdî serdestî ne keve destên wan de. Lê ji aliyê çandî û hizrî ve ew hertimî serdestin. Ew kifşdikin. Ji aliyê olî ve jî wilo ya. Bi ketina xanadana Ur e sêyamîn re, êdî li bakûr Asur hêdî hêdî cih tişî dikin û li başûr babil derikevina pêş. Babil êdî li vir derdikeve pêş. Hûrî, di wê demê de, ew hêze wan ya ku zayîf bûyî, careke dî mazin dibe û serwer dibe. Bi derketina hûriyan re êdî her çend hêze babiliyan mazin hebe û serdest jî bin weke asuryan zêde wilo serwerî hemûkî nabin. Di wê demê de hê asur ne bi hêzên. Lê hin bi hin bi hêz di bin. Hurî û mîtanê hin bi hin mazin di bin ta sadsala 13. ji hêze xwe û serdestiya xwe ya li ser herême di domênin. Şer di van deman de pir çêdibin. Asur jî bi hêz dibin. Êdî di nav wan hêzan de şerê serdetiyê berdewam dike. Piştî sadsala 13 wan êdî hin bi hin naîri derdikevin. Ew ji serdestiya wan û weke wan berdewam dikin. Ta deme 800 wan ew ji serdestin. Pêşketina mazin bi çandi û teknolojikî bi wan re heya. Piştre Asurî dawiyê li serdestiya wan tênin. Lê ew dise li berxwe didin. Ew li berxwedan, nêzîkî di sadsalî ta deme Medan berdewam dikê. Medan bi şerkirina bi asuran re û têkbirina wan re serdesti bidest xistin. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Mezopotamya| ]] 4e9qgpu6o80panyvsa4os1r1oe0dxkv Omer Dilsoz 0 1869 1092929 1092697 2022-07-24T09:50:01Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} {{Agahîdank mirov|wîkîdane | nav = Omer Dilsoz | wêne = | sernavê_wêne = | roja_jidayikbûnê = {{Roja bûyînê|1978}} | cihê_jidayikbûnê = [[Colemêrg]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | hevwelatî = | perwerde = | dê = | bav = | malper = | netewe = [[Kurd]] | pîşe = [[Nivîskar]] | salên_çalak = | xebatên_navdar = }} {{External media|align=right|image1=[http://www.facebook.com/media/set/?set=o.63818407200&ref=mf Wêneyên Omer Dilsoz]}} '''Omer Dilsoz''' [[lîsteya nivîskarên kurd|nivîskarê kurd]] e. Di havîna 1978ê de li zozanên Gûzereşê çavên xwe li vê dinyayê vekirin. Dilsoz, destek roman nivîsîn, komek werger kirin û celebên cihê cihê yên nivîsê ceribandin. Dilsoz, bi şêwaza xwe ya taybet tê nasîn. Di berhemên wî de war û welat, dîmenên reşkurmancîya nayab pir aşkere tên kifşê û giyanê zevîya nekêlayî ya kurmancîyê bi gîsnê xwe yê şareza gav bi gav dikêle. Zimanekî lîrîk, vehênaneke şidyayî û tekûz, xeyaleke bêsînor û coş û evîneke mîna robarên geliyan hêc û sermest. Omer Dilsoz, li ber sîbera warekî ji warên me, bi dû pêjna çîrokên nayab digere. == Berhem == === Berhemên wî ji weşanxaneyên cur bi cur === * Hêviyên Birîndar Çapa 1. 2003. Aram. Stenbol. Roman * Bêhna Axê Çapa 1. 2005 Berçem. Stenbol. Roman * Bila Gotineke Min û Te Hebe Çapa 1. 2007 Berçem. Stenbol. Helbest * Neynika Dilî Çapa 1. Aram. 2009. Stenbol. Roman * Berbiska Zer Çapa 1. Avesta. 2011.Stenbol. Roman * Hevrazên Çiyan Çapa 1. J&J 2013 Amed. Roman * Ez û Min Çapa 1. J&J 2015 Amed. Roman * Kundê Dadger Çapa 1. Hîva 20016 Amed. Fabl * Gêjevang Çapa 1. Lîs 2018. Amed. Roman * 4kotra 4çela Çapa 1. Lîs 2020. Amed. Roman === Berhemên wî ji weşanxaneya Peywend === ==== Çapa Nû ==== *Gûzereş/Derza l’Parsûyê, Çapa Nû, 2022. Peywend. Wan. Roman *Bêhna Axê, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Neynika Dilî, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Berbiska Zer, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Hevrazên Çiyan, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Ez û Min, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman ==== Yên nû ==== * Kanûnkuj Çapa 1. Peywend. Wan. Bîranîn * Işık Çapa 1. Peywend. Wan. Novel * Morîbeşkê Êntel Çapa 1. Peywend. Wan. Şano * Şair Dibê Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. * Helbest Siwar û Peyar Çapa 1. 2022. Peywend. Wan. Roman * Li Dû Bihûşta Berze Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. Roman * Serpêhatiyên Mîro û Simore Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. Roman * Dinyaya Me ya Germ/Dinyaya Wan ya Sar Çapa 1. 2022. Peywend. Wan. Roman ==== Wergerên wî ==== *Dîyariya Sersalê *Etlesa Erdên Mijdar *Fira Şeva *Pîlotê Şer *Keybanûya Firinde *Sihêrbendê Ozz *Pîrê û Tûtî *Qaştanka/Soro *Masîreşa Biçûk *Mîrzayê Biçûk ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Nivîskarên kurd]] rcund5y47qptyril6co0kwbfg9w0ay4 1092930 1092929 2022-07-24T09:50:33Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} {{Agahîdank mirov|wîkîdane | nav = Omer Dilsoz | wêne = | sernavê_wêne = | roja_jidayikbûnê = {{Roja bûyînê|1978}} | cihê_jidayikbûnê = [[Colemêrg]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | hevwelatî = | perwerde = | dê = | bav = | malper = | netewe = [[Kurd]] | pîşe = [[Nivîskar]] | salên_çalak = | xebatên_navdar = }} '''Omer Dilsoz''' [[lîsteya nivîskarên kurd|nivîskarê kurd]] e. Di havîna 1978ê de li zozanên Gûzereşê çavên xwe li vê dinyayê vekirin. Dilsoz, destek roman nivîsîn, komek werger kirin û celebên cihê cihê yên nivîsê ceribandin. Dilsoz, bi şêwaza xwe ya taybet tê nasîn. Di berhemên wî de war û welat, dîmenên reşkurmancîya nayab pir aşkere tên kifşê û giyanê zevîya nekêlayî ya kurmancîyê bi gîsnê xwe yê şareza gav bi gav dikêle. Zimanekî lîrîk, vehênaneke şidyayî û tekûz, xeyaleke bêsînor û coş û evîneke mîna robarên geliyan hêc û sermest. Omer Dilsoz, li ber sîbera warekî ji warên me, bi dû pêjna çîrokên nayab digere. == Berhem == === Berhemên wî ji weşanxaneyên cur bi cur === * Hêviyên Birîndar Çapa 1. 2003. Aram. Stenbol. Roman * Bêhna Axê Çapa 1. 2005 Berçem. Stenbol. Roman * Bila Gotineke Min û Te Hebe Çapa 1. 2007 Berçem. Stenbol. Helbest * Neynika Dilî Çapa 1. Aram. 2009. Stenbol. Roman * Berbiska Zer Çapa 1. Avesta. 2011.Stenbol. Roman * Hevrazên Çiyan Çapa 1. J&J 2013 Amed. Roman * Ez û Min Çapa 1. J&J 2015 Amed. Roman * Kundê Dadger Çapa 1. Hîva 20016 Amed. Fabl * Gêjevang Çapa 1. Lîs 2018. Amed. Roman * 4kotra 4çela Çapa 1. Lîs 2020. Amed. Roman === Berhemên wî ji weşanxaneya Peywend === ==== Çapa Nû ==== *Gûzereş/Derza l’Parsûyê, Çapa Nû, 2022. Peywend. Wan. Roman *Bêhna Axê, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Neynika Dilî, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Berbiska Zer, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Hevrazên Çiyan, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Ez û Min, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman ==== Yên nû ==== * Kanûnkuj Çapa 1. Peywend. Wan. Bîranîn * Işık Çapa 1. Peywend. Wan. Novel * Morîbeşkê Êntel Çapa 1. Peywend. Wan. Şano * Şair Dibê Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. * Helbest Siwar û Peyar Çapa 1. 2022. Peywend. Wan. Roman * Li Dû Bihûşta Berze Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. Roman * Serpêhatiyên Mîro û Simore Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. Roman * Dinyaya Me ya Germ/Dinyaya Wan ya Sar Çapa 1. 2022. Peywend. Wan. Roman ==== Wergerên wî ==== *Dîyariya Sersalê *Etlesa Erdên Mijdar *Fira Şeva *Pîlotê Şer *Keybanûya Firinde *Sihêrbendê Ozz *Pîrê û Tûtî *Qaştanka/Soro *Masîreşa Biçûk *Mîrzayê Biçûk ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Nivîskarên kurd]] ijbh4oh9nyhctor0sbewgen0hw45yj1 1092931 1092930 2022-07-24T09:51:29Z MikaelF 935 /* Wergerên wî */ wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} {{Agahîdank mirov|wîkîdane | nav = Omer Dilsoz | wêne = | sernavê_wêne = | roja_jidayikbûnê = {{Roja bûyînê|1978}} | cihê_jidayikbûnê = [[Colemêrg]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | hevwelatî = | perwerde = | dê = | bav = | malper = | netewe = [[Kurd]] | pîşe = [[Nivîskar]] | salên_çalak = | xebatên_navdar = }} '''Omer Dilsoz''' [[lîsteya nivîskarên kurd|nivîskarê kurd]] e. Di havîna 1978ê de li zozanên Gûzereşê çavên xwe li vê dinyayê vekirin. Dilsoz, destek roman nivîsîn, komek werger kirin û celebên cihê cihê yên nivîsê ceribandin. Dilsoz, bi şêwaza xwe ya taybet tê nasîn. Di berhemên wî de war û welat, dîmenên reşkurmancîya nayab pir aşkere tên kifşê û giyanê zevîya nekêlayî ya kurmancîyê bi gîsnê xwe yê şareza gav bi gav dikêle. Zimanekî lîrîk, vehênaneke şidyayî û tekûz, xeyaleke bêsînor û coş û evîneke mîna robarên geliyan hêc û sermest. Omer Dilsoz, li ber sîbera warekî ji warên me, bi dû pêjna çîrokên nayab digere. == Berhem == === Berhemên wî ji weşanxaneyên cur bi cur === * Hêviyên Birîndar Çapa 1. 2003. Aram. Stenbol. Roman * Bêhna Axê Çapa 1. 2005 Berçem. Stenbol. Roman * Bila Gotineke Min û Te Hebe Çapa 1. 2007 Berçem. Stenbol. Helbest * Neynika Dilî Çapa 1. Aram. 2009. Stenbol. Roman * Berbiska Zer Çapa 1. Avesta. 2011.Stenbol. Roman * Hevrazên Çiyan Çapa 1. J&J 2013 Amed. Roman * Ez û Min Çapa 1. J&J 2015 Amed. Roman * Kundê Dadger Çapa 1. Hîva 20016 Amed. Fabl * Gêjevang Çapa 1. Lîs 2018. Amed. Roman * 4kotra 4çela Çapa 1. Lîs 2020. Amed. Roman === Berhemên wî ji weşanxaneya Peywend === ==== Çapa Nû ==== *Gûzereş/Derza l’Parsûyê, Çapa Nû, 2022. Peywend. Wan. Roman *Bêhna Axê, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Neynika Dilî, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Berbiska Zer, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Hevrazên Çiyan, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman *Ez û Min, Çapa Nû, 2022 Peywend. Wan. Roman ==== Yên nû ==== * Kanûnkuj Çapa 1. Peywend. Wan. Bîranîn * Işık Çapa 1. Peywend. Wan. Novel * Morîbeşkê Êntel Çapa 1. Peywend. Wan. Şano * Şair Dibê Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. * Helbest Siwar û Peyar Çapa 1. 2022. Peywend. Wan. Roman * Li Dû Bihûşta Berze Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. Roman * Serpêhatiyên Mîro û Simore Çapa 1. 2022 Peywend. Wan. Roman * Dinyaya Me ya Germ/Dinyaya Wan ya Sar Çapa 1. 2022. Peywend. Wan. Roman === Wergerên wî === *Dîyariya Sersalê *Etlesa Erdên Mijdar *Fira Şeva *Pîlotê Şer *Keybanûya Firinde *Sihêrbendê Ozz *Pîrê û Tûtî *Qaştanka/Soro *Masîreşa Biçûk *Mîrzayê Biçûk ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Nivîskarên kurd]] iq9t5fv7qpd7lc83ca972xqr2orw4b6 Sûre 0 6002 1092881 1090999 2022-07-23T22:08:20Z Dorame13 46430 wikitext text/x-wiki {{Quran}} '''Sûre''', beşeke ji 114 beşên pirtûka pîroz a [[Quran]]ê ya dînê îslamê ye. Li gorî baweriya îslamê sûreyên Quranê li [[Meke]] û [[Medîne]]yê dahatine. {| class="sortable wikitable" width=50% !Jimar !Navê sûreyê !Jimara ayetan !Cihê dahatina sûreyê (Meka, Medîne) |- |1 || [[Fatihe]] || 7 || Meke |- |2 || [[Beqere]] || 286 || Medîne |- |3 || [[Alî Îmran]] ||200 || Medîne |- |4 || [[Nîsa]] ||176 || Medîne |- |5 || [[Maide]] ||120 || Medîne |- |6 || [[Enam]] ||165 || Meke |- |7 ||[[Eraf]] ||206 || Meke |- |8 ||[[Enfal (sûre)|Enfal]] ||75 || Medîne |- |9 ||[[Tewbe]] ||129 || Medîne |- |10 || [[Yûnus (sûre)|Yûnus]] ||109 || Meke |- |11 ||[[Hûd (sûre)|Hûd]] ||123 || Meke |- |12 ||[[Yûsuf (sûre)|Yûsuf]] ||111 || Meke |- |13 ||[[Red]] ||43 || Meke |- |14 ||[[Îbrahîm (sûre)|Îbrahîm]] ||52 || Meke |- |15 ||[[Hecr]] ||99 || Meke |- |16 || [[Nahl]] ||128 || Meke |- |17 || [[Îsra]] ||111 || Meke |- |18 || [[Kehf]] ||110 || Meke |- |19 || [[Meryem (sûre)|Meryem]] ||98 || Meke |- |20 || [[Tahe]] || 135 || Meke |- |21 || [[Enbiya]] || 112 || Meke |- |22 || [[Hec]] || 78 || Medîne |- |23 || [[Muminûn]] || 118 || Meke |- |24 || [[Nûr]] || 64 ||Medîne |- |25 || [[Furqan]] || 77 || Meke |- |26 || [[Şûera]] || 227 || Meke |- |27 || [[Neml]] || 93 || Meke |- |28 || [[Qeses]] || 88 || Meke |- |29 || [[Enkebût]] || 69 || Meke |- |30 || [[Rûm]] || 60 || Meke |- |31 || [[Loqman (sûre)|Luqman]] || 34 || Meke |- |32 || [[Secde]] || 30 || Meke |- |33 || [[Ehzab]] || 73 || Medîne |- |34 || [[Seba (sûre)|Seba]] || 54 || Meke |- |35 || [[Fatir]] || 45 || Meke |- |36 || [[Yasîn]] || 83 || Meke |- |37 || [[Safat]] || 182 || Meke |- |38 || [[Sad]] || 88 || Meke |- |39 || [[Zumer]] || 75 || Meke |- |40 || [[Mumin]] || 85 || Meke |- |41 || [[Fusilet]] || 54 || Meke |- |42 || [[Şûra]] || 53 || Meke |- |43 || [[Zuxruf]] || 89 || Meke |- |44 || [[Duxan]] || 59 || Meke |- |45 || [[Casiye]] || 37 || Meke |- |46 || [[Ehqaf]] || 35 || Meke |- |47 || [[Mihemed (sûre)|Mihemed]] || 38 ||Medîne |- |48 || [[Feth]] || 29 ||Medîne |- |49 || [[Hucurat]] || 18 ||Medîne |- |50 || [[Qaf]] || 45 ||Meke |- |51 || [[Zariyat]] || 60 ||Meke |- |52 || [[Tûr]] || 49 ||Meke |- |53 || [[Necm]] || 62 ||Meke |- |54 || [[Qemer]] || 55 ||Meke |- |55 || [[Rehman]] || 78 || Medîne |- |56 || [[Weqiya]] || 96 ||Meke |- |57 || [[Hedîd]] || 29 ||Medîne |- |58 || [[Mucedele]] || 22 ||Medîne |- |59 || [[Haşr]] ||24 ||Medîne |- |60 || [[Mumtehine]] || 13 ||Medîne |- |61 || [[Sef]] || 14 ||Medîne |- |62 || [[Cume]] || 11 ||Medîne |- |63 || [[Munafiqûn]] || 11 ||Medîne |- |64 || [[Texabun]] ||18 ||Medîne |- |65 || [[Telaq]] || 12 ||Medîne |- |66 || [[Tehrîm]] || 12 ||Medîne |- |67 || [[Mulk]] || 30 ||Meke |- |68 || [[Qelem]] || 52 ||Meke |- |69 || [[Haqe]] || 52 ||Meke |- |70 || [[Mearic]] || 44 ||Meke |- |71 || [[Nûh]] || 28 ||Meke |- |72 || [[Cin]] || 28 ||Meke |- |73 || [[Muzemil]] || 20 ||Meke |- |74 || [[Mudesir]] || 76 ||Meke |- |75 || [[Qiyamet (sûre)|Qiyamet]] || 40 ||Meke |- |76 || [[Însan]] || 31 ||Medîne |- |77 || [[Murselat]] || 50 ||Meke |- |78 || [[Nebe]] || 40 ||Meke |- |79 || [[Naziat]] || 46 ||Meke |- |80 || [[Ebese]] || 42 ||Meke |- |81 || [[Tekwîr]] || 29 ||Meke |- |82 || [[Înfitar]] || 19 ||Meke |- |83 || [[Mutefifîn]] || 36 ||Meke |- |84 || [[Înşiqaq]] || 25 ||Meke |- |85 || [[Burûc]] || 22 ||Meke |- |86 || [[Tariq]] || 17 ||Meke |- |87 || [[Ela]] || 19 ||Meke |- |88 || [[Xaşîye]] || 26 ||Meke |- |89 || [[Fecr]] || 30 ||Meke |- |90 || [[Beled]] || 20 ||Meke |- |91 || [[Şems]] || 15 ||Meke |- |92 || [[Leyl]] || 21 ||Meke |- |93 || [[Duha]] || 11 ||Meke |- |94 || [[Înşirah]] || 8 ||Meke |- |95 || [[Tîn]] || 8 ||Meke |- |96 || [[Elaq]] || 19 ||Meke |- |97 || [[Qedr]] || 5 ||Meke |- |98 || [[Beyine]] || 8 ||Medîne |- |99 || [[Zelzele]] || 8 ||Medîne |- |100 || [[Adiyat]] || 11 ||Meke |- |101 || [[Qarihe]] || 11 ||Meke |- |102 || [[Tekasur]] || 8 ||Meke |- |103 || [[Esr]] || 3 ||Meke |- |104 || [[Humeze]] || 9 ||Meke |- |105 || [[Fîl (sûre)|Fîl]] || 5 ||Meke |- |106 || [[Qureyş]] || 4 ||Meke |- |107 || [[Maûn]] || 7 ||Meke |- |108 || [[Kewser]] || 3 ||Meke |- |109 || [[Kafirûn]] || 6 ||Meke |- |110 || [[Nesr]] || 3 ||Medîne |- |111 || [[Tebet]] || 5 ||Meke |- |112 || [[Îxlas]] || 4 ||Meke |- |113 || [[Feleq]] || 5 || Meke |- |114 || [[Nas]] || 6 ||Meke |} == Wateya Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Wateya_Qurana_Pîroz Wateya Qurana Pîroz] == Nivisandina Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Qurana_P%C3%AEroz_Ereb%C3%AE_Kurd%C3%AE_ya_Lat%C3%AEn%C3%AE] == Çavkanî == https://watedar.com/ == Girêdanên derve == * [http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html Fêhrista Sûreyan- Cuz 30] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130218202329/http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html |date=2013-02-18 }} {{Sûreyên Quranê}} [[Kategorî:Sûre| ]] ezqd1g89gp19fsjg5k56il56grazo6u 1092882 1092881 2022-07-23T22:10:01Z Dorame13 46430 wikitext text/x-wiki {{Quran}} '''Sûre''', beşeke ji 114 beşên pirtûka pîroz a [[Quran]]ê ya dînê îslamê ye. Li gorî baweriya îslamê sûreyên Quranê li [[Meke]] û [[Medîne]]yê dahatine. {| class="sortable wikitable" width=50% !Jimar !Navê sûreyê !Jimara ayetan !Cihê dahatina sûreyê (Meka, Medîne) |- |1 || [[Fatihe]] || 7 || Meke |- |2 || [[Beqere]] || 286 || Medîne |- |3 || [[Alî Îmran]] ||200 || Medîne |- |4 || [[Nîsa]] ||176 || Medîne |- |5 || [[Maide]] ||120 || Medîne |- |6 || [[Enam]] ||165 || Meke |- |7 ||[[Eraf]] ||206 || Meke |- |8 ||[[Enfal (sûre)|Enfal]] ||75 || Medîne |- |9 ||[[Tewbe]] ||129 || Medîne |- |10 || [[Yûnus (sûre)|Yûnus]] ||109 || Meke |- |11 ||[[Hûd (sûre)|Hûd]] ||123 || Meke |- |12 ||[[Yûsuf (sûre)|Yûsuf]] ||111 || Meke |- |13 ||[[Red]] ||43 || Meke |- |14 ||[[Îbrahîm (sûre)|Îbrahîm]] ||52 || Meke |- |15 ||[[Hecr]] ||99 || Meke |- |16 || [[Nahl]] ||128 || Meke |- |17 || [[Îsra]] ||111 || Meke |- |18 || [[Kehf]] ||110 || Meke |- |19 || [[Meryem (sûre)|Meryem]] ||98 || Meke |- |20 || [[Tahe]] || 135 || Meke |- |21 || [[Enbiya]] || 112 || Meke |- |22 || [[Hec]] || 78 || Medîne |- |23 || [[Muminûn]] || 118 || Meke |- |24 || [[Nûr]] || 64 ||Medîne |- |25 || [[Furqan]] || 77 || Meke |- |26 || [[Şûera]] || 227 || Meke |- |27 || [[Neml]] || 93 || Meke |- |28 || [[Qeses]] || 88 || Meke |- |29 || [[Enkebût]] || 69 || Meke |- |30 || [[Rûm]] || 60 || Meke |- |31 || [[Loqman (sûre)|Luqman]] || 34 || Meke |- |32 || [[Secde]] || 30 || Meke |- |33 || [[Ehzab]] || 73 || Medîne |- |34 || [[Seba (sûre)|Seba]] || 54 || Meke |- |35 || [[Fatir]] || 45 || Meke |- |36 || [[Yasîn]] || 83 || Meke |- |37 || [[Safat]] || 182 || Meke |- |38 || [[Sad]] || 88 || Meke |- |39 || [[Zumer]] || 75 || Meke |- |40 || [[Mumin]] || 85 || Meke |- |41 || [[Fusilet]] || 54 || Meke |- |42 || [[Şûra]] || 53 || Meke |- |43 || [[Zuxruf]] || 89 || Meke |- |44 || [[Duxan]] || 59 || Meke |- |45 || [[Casiye]] || 37 || Meke |- |46 || [[Ehqaf]] || 35 || Meke |- |47 || [[Mihemed (sûre)|Mihemed]] || 38 ||Medîne |- |48 || [[Feth]] || 29 ||Medîne |- |49 || [[Hucurat]] || 18 ||Medîne |- |50 || [[Qaf]] || 45 ||Meke |- |51 || [[Zariyat]] || 60 ||Meke |- |52 || [[Tûr]] || 49 ||Meke |- |53 || [[Necm]] || 62 ||Meke |- |54 || [[Qemer]] || 55 ||Meke |- |55 || [[Rehman]] || 78 || Medîne |- |56 || [[Weqiya]] || 96 ||Meke |- |57 || [[Hedîd]] || 29 ||Medîne |- |58 || [[Mucedele]] || 22 ||Medîne |- |59 || [[Haşr]] ||24 ||Medîne |- |60 || [[Mumtehine]] || 13 ||Medîne |- |61 || [[Sef]] || 14 ||Medîne |- |62 || [[Cume]] || 11 ||Medîne |- |63 || [[Munafiqûn]] || 11 ||Medîne |- |64 || [[Texabun]] ||18 ||Medîne |- |65 || [[Telaq]] || 12 ||Medîne |- |66 || [[Tehrîm]] || 12 ||Medîne |- |67 || [[Mulk]] || 30 ||Meke |- |68 || [[Qelem]] || 52 ||Meke |- |69 || [[Haqe]] || 52 ||Meke |- |70 || [[Mearic]] || 44 ||Meke |- |71 || [[Nûh]] || 28 ||Meke |- |72 || [[Cin]] || 28 ||Meke |- |73 || [[Muzemil]] || 20 ||Meke |- |74 || [[Mudesir]] || 76 ||Meke |- |75 || [[Qiyamet (sûre)|Qiyamet]] || 40 ||Meke |- |76 || [[Însan]] || 31 ||Medîne |- |77 || [[Murselat]] || 50 ||Meke |- |78 || [[Nebe]] || 40 ||Meke |- |79 || [[Naziat]] || 46 ||Meke |- |80 || [[Ebese]] || 42 ||Meke |- |81 || [[Tekwîr]] || 29 ||Meke |- |82 || [[Înfitar]] || 19 ||Meke |- |83 || [[Mutefifîn]] || 36 ||Meke |- |84 || [[Înşiqaq]] || 25 ||Meke |- |85 || [[Burûc]] || 22 ||Meke |- |86 || [[Tariq]] || 17 ||Meke |- |87 || [[Ela]] || 19 ||Meke |- |88 || [[Xaşîye]] || 26 ||Meke |- |89 || [[Fecr]] || 30 ||Meke |- |90 || [[Beled]] || 20 ||Meke |- |91 || [[Şems]] || 15 ||Meke |- |92 || [[Leyl]] || 21 ||Meke |- |93 || [[Duha]] || 11 ||Meke |- |94 || [[Înşirah]] || 8 ||Meke |- |95 || [[Tîn]] || 8 ||Meke |- |96 || [[Elaq]] || 19 ||Meke |- |97 || [[Qedr]] || 5 ||Meke |- |98 || [[Beyine]] || 8 ||Medîne |- |99 || [[Zelzele]] || 8 ||Medîne |- |100 || [[Adiyat]] || 11 ||Meke |- |101 || [[Qarihe]] || 11 ||Meke |- |102 || [[Tekasur]] || 8 ||Meke |- |103 || [[Esr]] || 3 ||Meke |- |104 || [[Humeze]] || 9 ||Meke |- |105 || [[Fîl (sûre)|Fîl]] || 5 ||Meke |- |106 || [[Qureyş]] || 4 ||Meke |- |107 || [[Maûn]] || 7 ||Meke |- |108 || [[Kewser]] || 3 ||Meke |- |109 || [[Kafirûn]] || 6 ||Meke |- |110 || [[Nesr]] || 3 ||Medîne |- |111 || [[Tebet]] || 5 ||Meke |- |112 || [[Îxlas]] || 4 ||Meke |- |113 || [[Feleq]] || 5 || Meke |- |114 || [[Nas]] || 6 ||Meke |} == Wateya Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Wateya_Qurana_Pîroz Wateya Qurana Pîroz] == Nivisandina Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Qurana_P%C3%AEroz_Ereb%C3%AE_Kurd%C3%AE_ya_Lat%C3%AEn%C3%AE/Qurana Pîroz Erebî Kurdî ya Latînî] == Çavkanî == https://watedar.com/ == Girêdanên derve == * [http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html Fêhrista Sûreyan- Cuz 30] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130218202329/http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html |date=2013-02-18 }} {{Sûreyên Quranê}} [[Kategorî:Sûre| ]] ecvusfduvjlx5pf0u5v5gip087hbw4t 1092883 1092882 2022-07-23T22:11:29Z Dorame13 46430 wikitext text/x-wiki {{Quran}} '''Sûre''', beşeke ji 114 beşên pirtûka pîroz a [[Quran]]ê ya dînê îslamê ye. Li gorî baweriya îslamê sûreyên Quranê li [[Meke]] û [[Medîne]]yê dahatine. {| class="sortable wikitable" width=50% !Jimar !Navê sûreyê !Jimara ayetan !Cihê dahatina sûreyê (Meka, Medîne) |- |1 || [[Fatihe]] || 7 || Meke |- |2 || [[Beqere]] || 286 || Medîne |- |3 || [[Alî Îmran]] ||200 || Medîne |- |4 || [[Nîsa]] ||176 || Medîne |- |5 || [[Maide]] ||120 || Medîne |- |6 || [[Enam]] ||165 || Meke |- |7 ||[[Eraf]] ||206 || Meke |- |8 ||[[Enfal (sûre)|Enfal]] ||75 || Medîne |- |9 ||[[Tewbe]] ||129 || Medîne |- |10 || [[Yûnus (sûre)|Yûnus]] ||109 || Meke |- |11 ||[[Hûd (sûre)|Hûd]] ||123 || Meke |- |12 ||[[Yûsuf (sûre)|Yûsuf]] ||111 || Meke |- |13 ||[[Red]] ||43 || Meke |- |14 ||[[Îbrahîm (sûre)|Îbrahîm]] ||52 || Meke |- |15 ||[[Hecr]] ||99 || Meke |- |16 || [[Nahl]] ||128 || Meke |- |17 || [[Îsra]] ||111 || Meke |- |18 || [[Kehf]] ||110 || Meke |- |19 || [[Meryem (sûre)|Meryem]] ||98 || Meke |- |20 || [[Tahe]] || 135 || Meke |- |21 || [[Enbiya]] || 112 || Meke |- |22 || [[Hec]] || 78 || Medîne |- |23 || [[Muminûn]] || 118 || Meke |- |24 || [[Nûr]] || 64 ||Medîne |- |25 || [[Furqan]] || 77 || Meke |- |26 || [[Şûera]] || 227 || Meke |- |27 || [[Neml]] || 93 || Meke |- |28 || [[Qeses]] || 88 || Meke |- |29 || [[Enkebût]] || 69 || Meke |- |30 || [[Rûm]] || 60 || Meke |- |31 || [[Loqman (sûre)|Luqman]] || 34 || Meke |- |32 || [[Secde]] || 30 || Meke |- |33 || [[Ehzab]] || 73 || Medîne |- |34 || [[Seba (sûre)|Seba]] || 54 || Meke |- |35 || [[Fatir]] || 45 || Meke |- |36 || [[Yasîn]] || 83 || Meke |- |37 || [[Safat]] || 182 || Meke |- |38 || [[Sad]] || 88 || Meke |- |39 || [[Zumer]] || 75 || Meke |- |40 || [[Mumin]] || 85 || Meke |- |41 || [[Fusilet]] || 54 || Meke |- |42 || [[Şûra]] || 53 || Meke |- |43 || [[Zuxruf]] || 89 || Meke |- |44 || [[Duxan]] || 59 || Meke |- |45 || [[Casiye]] || 37 || Meke |- |46 || [[Ehqaf]] || 35 || Meke |- |47 || [[Mihemed (sûre)|Mihemed]] || 38 ||Medîne |- |48 || [[Feth]] || 29 ||Medîne |- |49 || [[Hucurat]] || 18 ||Medîne |- |50 || [[Qaf]] || 45 ||Meke |- |51 || [[Zariyat]] || 60 ||Meke |- |52 || [[Tûr]] || 49 ||Meke |- |53 || [[Necm]] || 62 ||Meke |- |54 || [[Qemer]] || 55 ||Meke |- |55 || [[Rehman]] || 78 || Medîne |- |56 || [[Weqiya]] || 96 ||Meke |- |57 || [[Hedîd]] || 29 ||Medîne |- |58 || [[Mucedele]] || 22 ||Medîne |- |59 || [[Haşr]] ||24 ||Medîne |- |60 || [[Mumtehine]] || 13 ||Medîne |- |61 || [[Sef]] || 14 ||Medîne |- |62 || [[Cume]] || 11 ||Medîne |- |63 || [[Munafiqûn]] || 11 ||Medîne |- |64 || [[Texabun]] ||18 ||Medîne |- |65 || [[Telaq]] || 12 ||Medîne |- |66 || [[Tehrîm]] || 12 ||Medîne |- |67 || [[Mulk]] || 30 ||Meke |- |68 || [[Qelem]] || 52 ||Meke |- |69 || [[Haqe]] || 52 ||Meke |- |70 || [[Mearic]] || 44 ||Meke |- |71 || [[Nûh]] || 28 ||Meke |- |72 || [[Cin]] || 28 ||Meke |- |73 || [[Muzemil]] || 20 ||Meke |- |74 || [[Mudesir]] || 76 ||Meke |- |75 || [[Qiyamet (sûre)|Qiyamet]] || 40 ||Meke |- |76 || [[Însan]] || 31 ||Medîne |- |77 || [[Murselat]] || 50 ||Meke |- |78 || [[Nebe]] || 40 ||Meke |- |79 || [[Naziat]] || 46 ||Meke |- |80 || [[Ebese]] || 42 ||Meke |- |81 || [[Tekwîr]] || 29 ||Meke |- |82 || [[Înfitar]] || 19 ||Meke |- |83 || [[Mutefifîn]] || 36 ||Meke |- |84 || [[Înşiqaq]] || 25 ||Meke |- |85 || [[Burûc]] || 22 ||Meke |- |86 || [[Tariq]] || 17 ||Meke |- |87 || [[Ela]] || 19 ||Meke |- |88 || [[Xaşîye]] || 26 ||Meke |- |89 || [[Fecr]] || 30 ||Meke |- |90 || [[Beled]] || 20 ||Meke |- |91 || [[Şems]] || 15 ||Meke |- |92 || [[Leyl]] || 21 ||Meke |- |93 || [[Duha]] || 11 ||Meke |- |94 || [[Înşirah]] || 8 ||Meke |- |95 || [[Tîn]] || 8 ||Meke |- |96 || [[Elaq]] || 19 ||Meke |- |97 || [[Qedr]] || 5 ||Meke |- |98 || [[Beyine]] || 8 ||Medîne |- |99 || [[Zelzele]] || 8 ||Medîne |- |100 || [[Adiyat]] || 11 ||Meke |- |101 || [[Qarihe]] || 11 ||Meke |- |102 || [[Tekasur]] || 8 ||Meke |- |103 || [[Esr]] || 3 ||Meke |- |104 || [[Humeze]] || 9 ||Meke |- |105 || [[Fîl (sûre)|Fîl]] || 5 ||Meke |- |106 || [[Qureyş]] || 4 ||Meke |- |107 || [[Maûn]] || 7 ||Meke |- |108 || [[Kewser]] || 3 ||Meke |- |109 || [[Kafirûn]] || 6 ||Meke |- |110 || [[Nesr]] || 3 ||Medîne |- |111 || [[Tebet]] || 5 ||Meke |- |112 || [[Îxlas]] || 4 ||Meke |- |113 || [[Feleq]] || 5 || Meke |- |114 || [[Nas]] || 6 ||Meke |} == Wateya Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Wateya_Qurana_Pîroz Wateya Qurana Pîroz] == Nivisandina Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Qurana_P%C3%AEroz_Ereb%C3%AE_Kurd%C3%AE_ya_Lat%C3%AEn%C3%AE/Qurana_Pîroz_Erebî_Kurdî_ya_Latînî] == Çavkanî == https://watedar.com/ == Girêdanên derve == * [http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html Fêhrista Sûreyan- Cuz 30] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130218202329/http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html |date=2013-02-18 }} {{Sûreyên Quranê}} [[Kategorî:Sûre| ]] q1mi6t30ut5velnqa6qzkn0w345xg5u 1092884 1092883 2022-07-23T22:12:53Z Dorame13 46430 /* Nivisandina Sûreyan */ wikitext text/x-wiki {{Quran}} '''Sûre''', beşeke ji 114 beşên pirtûka pîroz a [[Quran]]ê ya dînê îslamê ye. Li gorî baweriya îslamê sûreyên Quranê li [[Meke]] û [[Medîne]]yê dahatine. {| class="sortable wikitable" width=50% !Jimar !Navê sûreyê !Jimara ayetan !Cihê dahatina sûreyê (Meka, Medîne) |- |1 || [[Fatihe]] || 7 || Meke |- |2 || [[Beqere]] || 286 || Medîne |- |3 || [[Alî Îmran]] ||200 || Medîne |- |4 || [[Nîsa]] ||176 || Medîne |- |5 || [[Maide]] ||120 || Medîne |- |6 || [[Enam]] ||165 || Meke |- |7 ||[[Eraf]] ||206 || Meke |- |8 ||[[Enfal (sûre)|Enfal]] ||75 || Medîne |- |9 ||[[Tewbe]] ||129 || Medîne |- |10 || [[Yûnus (sûre)|Yûnus]] ||109 || Meke |- |11 ||[[Hûd (sûre)|Hûd]] ||123 || Meke |- |12 ||[[Yûsuf (sûre)|Yûsuf]] ||111 || Meke |- |13 ||[[Red]] ||43 || Meke |- |14 ||[[Îbrahîm (sûre)|Îbrahîm]] ||52 || Meke |- |15 ||[[Hecr]] ||99 || Meke |- |16 || [[Nahl]] ||128 || Meke |- |17 || [[Îsra]] ||111 || Meke |- |18 || [[Kehf]] ||110 || Meke |- |19 || [[Meryem (sûre)|Meryem]] ||98 || Meke |- |20 || [[Tahe]] || 135 || Meke |- |21 || [[Enbiya]] || 112 || Meke |- |22 || [[Hec]] || 78 || Medîne |- |23 || [[Muminûn]] || 118 || Meke |- |24 || [[Nûr]] || 64 ||Medîne |- |25 || [[Furqan]] || 77 || Meke |- |26 || [[Şûera]] || 227 || Meke |- |27 || [[Neml]] || 93 || Meke |- |28 || [[Qeses]] || 88 || Meke |- |29 || [[Enkebût]] || 69 || Meke |- |30 || [[Rûm]] || 60 || Meke |- |31 || [[Loqman (sûre)|Luqman]] || 34 || Meke |- |32 || [[Secde]] || 30 || Meke |- |33 || [[Ehzab]] || 73 || Medîne |- |34 || [[Seba (sûre)|Seba]] || 54 || Meke |- |35 || [[Fatir]] || 45 || Meke |- |36 || [[Yasîn]] || 83 || Meke |- |37 || [[Safat]] || 182 || Meke |- |38 || [[Sad]] || 88 || Meke |- |39 || [[Zumer]] || 75 || Meke |- |40 || [[Mumin]] || 85 || Meke |- |41 || [[Fusilet]] || 54 || Meke |- |42 || [[Şûra]] || 53 || Meke |- |43 || [[Zuxruf]] || 89 || Meke |- |44 || [[Duxan]] || 59 || Meke |- |45 || [[Casiye]] || 37 || Meke |- |46 || [[Ehqaf]] || 35 || Meke |- |47 || [[Mihemed (sûre)|Mihemed]] || 38 ||Medîne |- |48 || [[Feth]] || 29 ||Medîne |- |49 || [[Hucurat]] || 18 ||Medîne |- |50 || [[Qaf]] || 45 ||Meke |- |51 || [[Zariyat]] || 60 ||Meke |- |52 || [[Tûr]] || 49 ||Meke |- |53 || [[Necm]] || 62 ||Meke |- |54 || [[Qemer]] || 55 ||Meke |- |55 || [[Rehman]] || 78 || Medîne |- |56 || [[Weqiya]] || 96 ||Meke |- |57 || [[Hedîd]] || 29 ||Medîne |- |58 || [[Mucedele]] || 22 ||Medîne |- |59 || [[Haşr]] ||24 ||Medîne |- |60 || [[Mumtehine]] || 13 ||Medîne |- |61 || [[Sef]] || 14 ||Medîne |- |62 || [[Cume]] || 11 ||Medîne |- |63 || [[Munafiqûn]] || 11 ||Medîne |- |64 || [[Texabun]] ||18 ||Medîne |- |65 || [[Telaq]] || 12 ||Medîne |- |66 || [[Tehrîm]] || 12 ||Medîne |- |67 || [[Mulk]] || 30 ||Meke |- |68 || [[Qelem]] || 52 ||Meke |- |69 || [[Haqe]] || 52 ||Meke |- |70 || [[Mearic]] || 44 ||Meke |- |71 || [[Nûh]] || 28 ||Meke |- |72 || [[Cin]] || 28 ||Meke |- |73 || [[Muzemil]] || 20 ||Meke |- |74 || [[Mudesir]] || 76 ||Meke |- |75 || [[Qiyamet (sûre)|Qiyamet]] || 40 ||Meke |- |76 || [[Însan]] || 31 ||Medîne |- |77 || [[Murselat]] || 50 ||Meke |- |78 || [[Nebe]] || 40 ||Meke |- |79 || [[Naziat]] || 46 ||Meke |- |80 || [[Ebese]] || 42 ||Meke |- |81 || [[Tekwîr]] || 29 ||Meke |- |82 || [[Înfitar]] || 19 ||Meke |- |83 || [[Mutefifîn]] || 36 ||Meke |- |84 || [[Înşiqaq]] || 25 ||Meke |- |85 || [[Burûc]] || 22 ||Meke |- |86 || [[Tariq]] || 17 ||Meke |- |87 || [[Ela]] || 19 ||Meke |- |88 || [[Xaşîye]] || 26 ||Meke |- |89 || [[Fecr]] || 30 ||Meke |- |90 || [[Beled]] || 20 ||Meke |- |91 || [[Şems]] || 15 ||Meke |- |92 || [[Leyl]] || 21 ||Meke |- |93 || [[Duha]] || 11 ||Meke |- |94 || [[Înşirah]] || 8 ||Meke |- |95 || [[Tîn]] || 8 ||Meke |- |96 || [[Elaq]] || 19 ||Meke |- |97 || [[Qedr]] || 5 ||Meke |- |98 || [[Beyine]] || 8 ||Medîne |- |99 || [[Zelzele]] || 8 ||Medîne |- |100 || [[Adiyat]] || 11 ||Meke |- |101 || [[Qarihe]] || 11 ||Meke |- |102 || [[Tekasur]] || 8 ||Meke |- |103 || [[Esr]] || 3 ||Meke |- |104 || [[Humeze]] || 9 ||Meke |- |105 || [[Fîl (sûre)|Fîl]] || 5 ||Meke |- |106 || [[Qureyş]] || 4 ||Meke |- |107 || [[Maûn]] || 7 ||Meke |- |108 || [[Kewser]] || 3 ||Meke |- |109 || [[Kafirûn]] || 6 ||Meke |- |110 || [[Nesr]] || 3 ||Medîne |- |111 || [[Tebet]] || 5 ||Meke |- |112 || [[Îxlas]] || 4 ||Meke |- |113 || [[Feleq]] || 5 || Meke |- |114 || [[Nas]] || 6 ||Meke |} == Wateya Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Wateya_Qurana_Pîroz Wateya Qurana Pîroz] == Nivisandina Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Qurana_P%C3%AEroz_Ereb%C3%AE_Kurd%C3%AE_ya_Lat%C3%AEn%C3%AE/ Qurana Pîroz Erebî Kurdî ya Latînî] == Çavkanî == https://watedar.com/ == Girêdanên derve == * [http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html Fêhrista Sûreyan- Cuz 30] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130218202329/http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html |date=2013-02-18 }} {{Sûreyên Quranê}} [[Kategorî:Sûre| ]] sppl95gnozx7oz3xwx9qgul2q3r0lac 1092885 1092884 2022-07-23T22:14:34Z Dorame13 46430 /* Nivisandina Sûreyan */ wikitext text/x-wiki {{Quran}} '''Sûre''', beşeke ji 114 beşên pirtûka pîroz a [[Quran]]ê ya dînê îslamê ye. Li gorî baweriya îslamê sûreyên Quranê li [[Meke]] û [[Medîne]]yê dahatine. {| class="sortable wikitable" width=50% !Jimar !Navê sûreyê !Jimara ayetan !Cihê dahatina sûreyê (Meka, Medîne) |- |1 || [[Fatihe]] || 7 || Meke |- |2 || [[Beqere]] || 286 || Medîne |- |3 || [[Alî Îmran]] ||200 || Medîne |- |4 || [[Nîsa]] ||176 || Medîne |- |5 || [[Maide]] ||120 || Medîne |- |6 || [[Enam]] ||165 || Meke |- |7 ||[[Eraf]] ||206 || Meke |- |8 ||[[Enfal (sûre)|Enfal]] ||75 || Medîne |- |9 ||[[Tewbe]] ||129 || Medîne |- |10 || [[Yûnus (sûre)|Yûnus]] ||109 || Meke |- |11 ||[[Hûd (sûre)|Hûd]] ||123 || Meke |- |12 ||[[Yûsuf (sûre)|Yûsuf]] ||111 || Meke |- |13 ||[[Red]] ||43 || Meke |- |14 ||[[Îbrahîm (sûre)|Îbrahîm]] ||52 || Meke |- |15 ||[[Hecr]] ||99 || Meke |- |16 || [[Nahl]] ||128 || Meke |- |17 || [[Îsra]] ||111 || Meke |- |18 || [[Kehf]] ||110 || Meke |- |19 || [[Meryem (sûre)|Meryem]] ||98 || Meke |- |20 || [[Tahe]] || 135 || Meke |- |21 || [[Enbiya]] || 112 || Meke |- |22 || [[Hec]] || 78 || Medîne |- |23 || [[Muminûn]] || 118 || Meke |- |24 || [[Nûr]] || 64 ||Medîne |- |25 || [[Furqan]] || 77 || Meke |- |26 || [[Şûera]] || 227 || Meke |- |27 || [[Neml]] || 93 || Meke |- |28 || [[Qeses]] || 88 || Meke |- |29 || [[Enkebût]] || 69 || Meke |- |30 || [[Rûm]] || 60 || Meke |- |31 || [[Loqman (sûre)|Luqman]] || 34 || Meke |- |32 || [[Secde]] || 30 || Meke |- |33 || [[Ehzab]] || 73 || Medîne |- |34 || [[Seba (sûre)|Seba]] || 54 || Meke |- |35 || [[Fatir]] || 45 || Meke |- |36 || [[Yasîn]] || 83 || Meke |- |37 || [[Safat]] || 182 || Meke |- |38 || [[Sad]] || 88 || Meke |- |39 || [[Zumer]] || 75 || Meke |- |40 || [[Mumin]] || 85 || Meke |- |41 || [[Fusilet]] || 54 || Meke |- |42 || [[Şûra]] || 53 || Meke |- |43 || [[Zuxruf]] || 89 || Meke |- |44 || [[Duxan]] || 59 || Meke |- |45 || [[Casiye]] || 37 || Meke |- |46 || [[Ehqaf]] || 35 || Meke |- |47 || [[Mihemed (sûre)|Mihemed]] || 38 ||Medîne |- |48 || [[Feth]] || 29 ||Medîne |- |49 || [[Hucurat]] || 18 ||Medîne |- |50 || [[Qaf]] || 45 ||Meke |- |51 || [[Zariyat]] || 60 ||Meke |- |52 || [[Tûr]] || 49 ||Meke |- |53 || [[Necm]] || 62 ||Meke |- |54 || [[Qemer]] || 55 ||Meke |- |55 || [[Rehman]] || 78 || Medîne |- |56 || [[Weqiya]] || 96 ||Meke |- |57 || [[Hedîd]] || 29 ||Medîne |- |58 || [[Mucedele]] || 22 ||Medîne |- |59 || [[Haşr]] ||24 ||Medîne |- |60 || [[Mumtehine]] || 13 ||Medîne |- |61 || [[Sef]] || 14 ||Medîne |- |62 || [[Cume]] || 11 ||Medîne |- |63 || [[Munafiqûn]] || 11 ||Medîne |- |64 || [[Texabun]] ||18 ||Medîne |- |65 || [[Telaq]] || 12 ||Medîne |- |66 || [[Tehrîm]] || 12 ||Medîne |- |67 || [[Mulk]] || 30 ||Meke |- |68 || [[Qelem]] || 52 ||Meke |- |69 || [[Haqe]] || 52 ||Meke |- |70 || [[Mearic]] || 44 ||Meke |- |71 || [[Nûh]] || 28 ||Meke |- |72 || [[Cin]] || 28 ||Meke |- |73 || [[Muzemil]] || 20 ||Meke |- |74 || [[Mudesir]] || 76 ||Meke |- |75 || [[Qiyamet (sûre)|Qiyamet]] || 40 ||Meke |- |76 || [[Însan]] || 31 ||Medîne |- |77 || [[Murselat]] || 50 ||Meke |- |78 || [[Nebe]] || 40 ||Meke |- |79 || [[Naziat]] || 46 ||Meke |- |80 || [[Ebese]] || 42 ||Meke |- |81 || [[Tekwîr]] || 29 ||Meke |- |82 || [[Înfitar]] || 19 ||Meke |- |83 || [[Mutefifîn]] || 36 ||Meke |- |84 || [[Înşiqaq]] || 25 ||Meke |- |85 || [[Burûc]] || 22 ||Meke |- |86 || [[Tariq]] || 17 ||Meke |- |87 || [[Ela]] || 19 ||Meke |- |88 || [[Xaşîye]] || 26 ||Meke |- |89 || [[Fecr]] || 30 ||Meke |- |90 || [[Beled]] || 20 ||Meke |- |91 || [[Şems]] || 15 ||Meke |- |92 || [[Leyl]] || 21 ||Meke |- |93 || [[Duha]] || 11 ||Meke |- |94 || [[Înşirah]] || 8 ||Meke |- |95 || [[Tîn]] || 8 ||Meke |- |96 || [[Elaq]] || 19 ||Meke |- |97 || [[Qedr]] || 5 ||Meke |- |98 || [[Beyine]] || 8 ||Medîne |- |99 || [[Zelzele]] || 8 ||Medîne |- |100 || [[Adiyat]] || 11 ||Meke |- |101 || [[Qarihe]] || 11 ||Meke |- |102 || [[Tekasur]] || 8 ||Meke |- |103 || [[Esr]] || 3 ||Meke |- |104 || [[Humeze]] || 9 ||Meke |- |105 || [[Fîl (sûre)|Fîl]] || 5 ||Meke |- |106 || [[Qureyş]] || 4 ||Meke |- |107 || [[Maûn]] || 7 ||Meke |- |108 || [[Kewser]] || 3 ||Meke |- |109 || [[Kafirûn]] || 6 ||Meke |- |110 || [[Nesr]] || 3 ||Medîne |- |111 || [[Tebet]] || 5 ||Meke |- |112 || [[Îxlas]] || 4 ||Meke |- |113 || [[Feleq]] || 5 || Meke |- |114 || [[Nas]] || 6 ||Meke |} == Wateya Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Wateya_Qurana_Pîroz Wateya Qurana Pîroz] == Nivisandina Sûreyan == [[oldwikisource:Qurana_Pîroz_Erebî_Kurdî_ya_Latînî|Qurana Pîroz Erebî Kurdî ya Latînî]] == Çavkanî == https://watedar.com/ == Girêdanên derve == * [http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html Fêhrista Sûreyan- Cuz 30] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130218202329/http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html |date=2013-02-18 }} {{Sûreyên Quranê}} [[Kategorî:Sûre| ]] 2o2qoy9bgv8vwradx3kge6n4vul2v47 1092886 1092885 2022-07-23T22:15:46Z Dorame13 46430 /* Wateya Sûreyan */ wikitext text/x-wiki {{Quran}} '''Sûre''', beşeke ji 114 beşên pirtûka pîroz a [[Quran]]ê ya dînê îslamê ye. Li gorî baweriya îslamê sûreyên Quranê li [[Meke]] û [[Medîne]]yê dahatine. {| class="sortable wikitable" width=50% !Jimar !Navê sûreyê !Jimara ayetan !Cihê dahatina sûreyê (Meka, Medîne) |- |1 || [[Fatihe]] || 7 || Meke |- |2 || [[Beqere]] || 286 || Medîne |- |3 || [[Alî Îmran]] ||200 || Medîne |- |4 || [[Nîsa]] ||176 || Medîne |- |5 || [[Maide]] ||120 || Medîne |- |6 || [[Enam]] ||165 || Meke |- |7 ||[[Eraf]] ||206 || Meke |- |8 ||[[Enfal (sûre)|Enfal]] ||75 || Medîne |- |9 ||[[Tewbe]] ||129 || Medîne |- |10 || [[Yûnus (sûre)|Yûnus]] ||109 || Meke |- |11 ||[[Hûd (sûre)|Hûd]] ||123 || Meke |- |12 ||[[Yûsuf (sûre)|Yûsuf]] ||111 || Meke |- |13 ||[[Red]] ||43 || Meke |- |14 ||[[Îbrahîm (sûre)|Îbrahîm]] ||52 || Meke |- |15 ||[[Hecr]] ||99 || Meke |- |16 || [[Nahl]] ||128 || Meke |- |17 || [[Îsra]] ||111 || Meke |- |18 || [[Kehf]] ||110 || Meke |- |19 || [[Meryem (sûre)|Meryem]] ||98 || Meke |- |20 || [[Tahe]] || 135 || Meke |- |21 || [[Enbiya]] || 112 || Meke |- |22 || [[Hec]] || 78 || Medîne |- |23 || [[Muminûn]] || 118 || Meke |- |24 || [[Nûr]] || 64 ||Medîne |- |25 || [[Furqan]] || 77 || Meke |- |26 || [[Şûera]] || 227 || Meke |- |27 || [[Neml]] || 93 || Meke |- |28 || [[Qeses]] || 88 || Meke |- |29 || [[Enkebût]] || 69 || Meke |- |30 || [[Rûm]] || 60 || Meke |- |31 || [[Loqman (sûre)|Luqman]] || 34 || Meke |- |32 || [[Secde]] || 30 || Meke |- |33 || [[Ehzab]] || 73 || Medîne |- |34 || [[Seba (sûre)|Seba]] || 54 || Meke |- |35 || [[Fatir]] || 45 || Meke |- |36 || [[Yasîn]] || 83 || Meke |- |37 || [[Safat]] || 182 || Meke |- |38 || [[Sad]] || 88 || Meke |- |39 || [[Zumer]] || 75 || Meke |- |40 || [[Mumin]] || 85 || Meke |- |41 || [[Fusilet]] || 54 || Meke |- |42 || [[Şûra]] || 53 || Meke |- |43 || [[Zuxruf]] || 89 || Meke |- |44 || [[Duxan]] || 59 || Meke |- |45 || [[Casiye]] || 37 || Meke |- |46 || [[Ehqaf]] || 35 || Meke |- |47 || [[Mihemed (sûre)|Mihemed]] || 38 ||Medîne |- |48 || [[Feth]] || 29 ||Medîne |- |49 || [[Hucurat]] || 18 ||Medîne |- |50 || [[Qaf]] || 45 ||Meke |- |51 || [[Zariyat]] || 60 ||Meke |- |52 || [[Tûr]] || 49 ||Meke |- |53 || [[Necm]] || 62 ||Meke |- |54 || [[Qemer]] || 55 ||Meke |- |55 || [[Rehman]] || 78 || Medîne |- |56 || [[Weqiya]] || 96 ||Meke |- |57 || [[Hedîd]] || 29 ||Medîne |- |58 || [[Mucedele]] || 22 ||Medîne |- |59 || [[Haşr]] ||24 ||Medîne |- |60 || [[Mumtehine]] || 13 ||Medîne |- |61 || [[Sef]] || 14 ||Medîne |- |62 || [[Cume]] || 11 ||Medîne |- |63 || [[Munafiqûn]] || 11 ||Medîne |- |64 || [[Texabun]] ||18 ||Medîne |- |65 || [[Telaq]] || 12 ||Medîne |- |66 || [[Tehrîm]] || 12 ||Medîne |- |67 || [[Mulk]] || 30 ||Meke |- |68 || [[Qelem]] || 52 ||Meke |- |69 || [[Haqe]] || 52 ||Meke |- |70 || [[Mearic]] || 44 ||Meke |- |71 || [[Nûh]] || 28 ||Meke |- |72 || [[Cin]] || 28 ||Meke |- |73 || [[Muzemil]] || 20 ||Meke |- |74 || [[Mudesir]] || 76 ||Meke |- |75 || [[Qiyamet (sûre)|Qiyamet]] || 40 ||Meke |- |76 || [[Însan]] || 31 ||Medîne |- |77 || [[Murselat]] || 50 ||Meke |- |78 || [[Nebe]] || 40 ||Meke |- |79 || [[Naziat]] || 46 ||Meke |- |80 || [[Ebese]] || 42 ||Meke |- |81 || [[Tekwîr]] || 29 ||Meke |- |82 || [[Înfitar]] || 19 ||Meke |- |83 || [[Mutefifîn]] || 36 ||Meke |- |84 || [[Înşiqaq]] || 25 ||Meke |- |85 || [[Burûc]] || 22 ||Meke |- |86 || [[Tariq]] || 17 ||Meke |- |87 || [[Ela]] || 19 ||Meke |- |88 || [[Xaşîye]] || 26 ||Meke |- |89 || [[Fecr]] || 30 ||Meke |- |90 || [[Beled]] || 20 ||Meke |- |91 || [[Şems]] || 15 ||Meke |- |92 || [[Leyl]] || 21 ||Meke |- |93 || [[Duha]] || 11 ||Meke |- |94 || [[Înşirah]] || 8 ||Meke |- |95 || [[Tîn]] || 8 ||Meke |- |96 || [[Elaq]] || 19 ||Meke |- |97 || [[Qedr]] || 5 ||Meke |- |98 || [[Beyine]] || 8 ||Medîne |- |99 || [[Zelzele]] || 8 ||Medîne |- |100 || [[Adiyat]] || 11 ||Meke |- |101 || [[Qarihe]] || 11 ||Meke |- |102 || [[Tekasur]] || 8 ||Meke |- |103 || [[Esr]] || 3 ||Meke |- |104 || [[Humeze]] || 9 ||Meke |- |105 || [[Fîl (sûre)|Fîl]] || 5 ||Meke |- |106 || [[Qureyş]] || 4 ||Meke |- |107 || [[Maûn]] || 7 ||Meke |- |108 || [[Kewser]] || 3 ||Meke |- |109 || [[Kafirûn]] || 6 ||Meke |- |110 || [[Nesr]] || 3 ||Medîne |- |111 || [[Tebet]] || 5 ||Meke |- |112 || [[Îxlas]] || 4 ||Meke |- |113 || [[Feleq]] || 5 || Meke |- |114 || [[Nas]] || 6 ||Meke |} == Wateya Sûreyan == [https://wikisource.org/wiki/Wateya_Qurana_Pîroz Wateya Qurana Pîroz] == Nivisandina Sûreyan == [[oldwikisource:Qurana_Pîroz_Erebî_Kurdî_ya_Latînî|Qurana Pîroz Erebî Kurdî ya Latînî]] == Çavkanî == https://watedar.com/ == Girêdanên derve == * [http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html Fêhrista Sûreyan- Cuz 30] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130218202329/http://zanin.ir/2280-fehrista-sureyan-cuz-30.html |date=2013-02-18 }} {{Sûreyên Quranê}} [[Kategorî:Sûre| ]] 2yjczas536ax61ixfp1kgi8vdlth8m3 Serbistan 0 15600 1092887 1060712 2022-07-24T00:38:06Z 2001:871:210:2D03:2410:E2BF:1586:1FFC wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Република Србија<br />Republika Srbija | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Serbistanê | al = Flag_of_Serbia.svg | nîşan = Coat of arms of Serbia.svg | sirûda_netewî = Samo sloga Srbina spašava | cîh = Location Serbia Europe.png | zimanên_fermî = [[Serbî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = | serxwebûn = | paytext = [[Belgrad]] | serok_komar = Aleksandar Vučić | serok_wezîr = Ana Brnabić | rûber = 88.361 | gelhe = 7.498.001 | gelhe_sal = [[2007]] | berbelavî = 115 | dirav = Dinarê serbî ([[RSD]]) | dem = UTC+1 | nîşana_înternetê = .rs | koda_telefonê = +381 | nexşe = | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|es|bijartî=1}} '''Serbistan''' an jî '''Sirbistan''' (bi [[serbî]] : Република Србија/''Republika Srbija'') welatekî li başûr-rojhelatê [[Ewropa]]yê ye. Di van salên dawî de Serbistan bi şerê li dijî gelên din ên di nav sînorê [[Yûgoslavya]]ya kevn û bi taybêtî li dijî [[Bosniya û Herzegovîna]] û [[Kosovo]]yê kete rojevê. Piraniya gelê Serbistanê [[xiristiyanî|xiristiyaniya]] [[ortodoks]] diparêzin. == Giştî == Serbistan welatekî [[Yûgoslavya]]ya kevn e. Sînorên Serbistanê, li bakûr bi [[Macaristan]]ê re, li rojhilat bi [[Romanya]] û [[Bulgaristan]]ê re, li başûr bi [[Komara Makedonyayê]] û [[Albanya]]yê re û li başûr-rojava bi [[Montenegro]]yê re, li rojava jî [[Xirvatistan]] û Bosniya û Herzegovînayê re heye. Serbajara xwermendê jî [[Belgrad]] e. ==Dîrok== [[Wêne:Felix_Romuliana_8.jpg|thumb|[[Peristilo]] yek ji qesrên [[Felix Romuliana]], wekî [[Mîrasa Cîhanê]] hat ragihandin, ku Împerator [[Galerî]] lê ji dayik bû û hat veşartin.]] [[Wêne: Serbia - Empèri de Stefan Dusan.png |thumb|The [[Imperatoriya Sirbî]] di bin [[Stefan Dušan]], c. 1350.]] === Pêşdîrok û dema Romayê === Çandên [[Vinča]] û [[Starçevo]] şaristaniyên [[Neolîtîk|Neolîtîk]] yekem bûn li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin, di navbera hezarsala berî zayînê C.<ref>Artehistoria. ''[http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144.htm Ege û Balkan.] {{Wayback|url=http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144 .htm |date=20100326061906 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin</ref> Cihê herî girîng ê arkeolojîk a vê serdemê [[Lepenski Vir]] ye. Sirbistana hemdem (bi tevahî an jî beşek) parêzgehên klasîk ên [[Mesia]], [[Pannonia]], [[Praevalitana]], [[Dalmatia]], [[Dakya]] û parêzgeha romanî pêk tê. Bajarê bakur ''[[Sirmium]]'' yek ji paytextên [[Împeratoriya Romayî]] bû, di dema [[tetrarchy]] de.<ref>Hrçak. ''[http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=14662 Pannonyaya Başûr di serdema koçên mezin de.]'' Di 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> Di 'yê de şopên girîng hatin dîtin. Li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin herî kêm hivdeh împaratorên Romayê ji dayik bûne.<ref>Serbîstanê bikin. ''[http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 Çand li Sirbistanê.] {{Wayback|url=http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 |date =20100516171534 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin.</ref> === Padîşahiya Navîn û Împaratoriya Sirbî === [[Wêne:Migration of Serbs.png|thumb|Koçberiya ''[[serboi]]'' di Sedsala 14. de li gor ''Ji împaratoriya bi zer, qada eslê Serboyî, bi kesk qada ku [[Sorb]] lê bi cih bûne, û bi rengê sor, wargehên [[Serb]]'']]Di sala 395 de, [[Imperatoriya Romaya Rojhilat]], ku [[Nîgirava Balkan]] tê de bû, bû [[Imperatoriya Bîzans]]. Di navbera salên 500 û 700 de yekem [[Slav]] dest pê kir ku ji bakurê [[Karpat]], ber bi herêma di navbera Danub û [[Derya Adriyatîk]] de hatin. Piştî ku alîkariya Bîzansiyan li dijî hewldanên dagirkirinê yên [[Avaran]], û bi rêberiya [[Archon nenas]], <ref name="arcon" /> yekem Proto-Serbên ku ji [[Sorabia]] hatine,<ref> Rastko Cetinje. ''[http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/vlahovic.html The Serbian Origin of the Montenegrin.]'' Gihîştin 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê. ===Serdema Osmanî û Mîrîtî=== Serdema desthilatdariya Osmanî ji bo sirban, ku ew jî neçar man ku bibin misilman, tê wateya zordestiyek mezin, ku di encamê de hejmareke mezin a nifûsa ber bi bakur ve koçber bûn. Beşek mezin ji wan reviyane [[Împeratoriya Romaya Pîroz]], li wir Împarator [[Leopold I yê Habsburg|Leopold I]] beşeke baş ji wan li devera ku niha [[Vojvodîna]] ye, girt. Piştî Şerê Awûstro-Osmanî yên 1716-1718,<nowiki><ref>Ferhenga Azad. </nowiki>''[http://encyclopedia.farlex.com/Habsburg%E2%80%93Ottoman+Wars+(1525%E2%80%931718) Şerên Habsburg–Osmaniyan (1525–1718).]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin< /ref> ev herêm ji Osmaniyan serbixwe bû, wek [[Hapsburg Sirbistan|Padîşahiya di bin serweriya Habsburgê de]], lê wan di sala 1739 de, piştî şerê 1736-1739, ew ji nû ve bi dest xist. Nerazîbûna Sirbîstan a ji rêveberiya Osmanî bû sedema [[Serhildana Yekem a Sirbî]] ya sala 1804-an, dema ku Đorđe Petrović, ''[[Karađorđe]]'', serhildanek ku di 1813-an de hate derxistin, kir û bi xwe re serhildanek mezin anî. çewisandin.<nowiki><ref>Malbata qral. </nowiki>''[http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm Serhildana Yekem a Sirbî.]<nowiki> {{Wayback|url=</nowiki>http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm |date=20100207002754 } }'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye desteserkirin.</ref> Di sala 1862'an de piştî pevçûnên nû yên di navbera artêşa Osmanî û komên sivîl ên li Belgradê de û bi zexta hêzên mezin, di sala 1867'an de leşkerên dawî yên Osmanî ji Mîrektiyê derketin. Bi ragihandina destûreke nû, dîplomatên Sirbî serxwebûna defakto ya welêt piştrast kirin. Serxwebûna fermî di Kongreya Berlînê ya sala 1878 de, ku bi fermî Şerê Rûs-Tirkî bi dawî bû, di asta navneteweyî de hat naskirin. Lê belê ev peyman yekbûna Sirbistanê bi Mîrektiya Montenegro re qedexe kir û parêzgeha Osmanî ya Bosna û Herzegovînayê xist bin rêveberiya Împaratoriya Awistirya-Macaristanê. === Padîşahiya Sirbistanê === Sirbên [[Vojvodîna]], di bin serweriya [[Împeratoriya Avusturya]] de, beşdarî [[Şoreşa Macaristana 1848|Serhildanên 1848]] li dijî Habsburgan bûn, û herêma otonom a [[Voivodeship of Voivodeship of Voivodeship ava kirin. Sirbistan û Banatê Tamis|Serbiya Voivode û Timişoara Banat]]. Otonomiya wê di 1860 de, dema ku ew bû beşek ji [[Kraltiya Macarîstan]] hate rakirin. Di 23'ê adara 1882'an de, mîrê Sirbî, [[Milan I ya Sirbîstan|Milan IV Obrenović]], [[Padîşahiya Sirbîstan]] îlan kir, ku ew yekem padîşahê wê ye bi navê Milan I. Di 1903 de, [[ Mala Qraliyeta Karađorđević]] (ji dûndana rêberê şoreşger [[Karađorđe]]) desthilatdar bû, piştî kuştina Qralê [[Serbistana I. S. I. Îskenderê I]] li Belgradê ji hêla komek komplogeran ve ku avêtin ser qesrê. Paşê wî, [[Petrûs I yê Sirbî|Petrûs I]], bi [[Bulgaristan]], [[Montenegro]] û [[Yewnanistan]] re hevalbendî kir ([[Lîqa Balkanan]] ava kir) ku bi [[Împeratoriya Osmanî]] rê rû bi rû bimîne. Împaratoriya di [[Şerê Balkanê yê Yekem]] (1912-1913), û paşê (bi Tirk, Montenegrin, Romanî û Yewnanî re hevalbendî) li dijî Bulgaristanê di [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] de. Ev bi peymanên [[London]] û [[Bûkareşt]] di sala 1913 de, ku Padîşahiya Sirbistanê bi saya dadkirina beşek ji [[Makedonyaya Bakur]],<ref>Dîroka Makedonyayê. ''[http://www.historyofmacedonia.org/PartitionedMacedonia/BalkanWars.html Şerên Balkan û Parvekirina Makedonyayê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> [[Kosovo]], û beşek ji Sirbistanê. xwe.<ref>Tucker, r. 176.</ref> === Sirbîstan li Yugoslavyaya sosyalîst === [[Wêne: SocialistYugoslavia en.svg|thumb|Serbiya (bi keska zeytûnî) û komarên cuda yên sosyalîst ên ku [[Komara Federal a Sosyalîst a Yugoslavya]]]] Piştî şer, Tîto û [[Partiya Komunîst a Yûgoslavyayê]] dest bi pêvajoya rêvebirina [[Yûgoslavya|Komara Federal a Demokratîk a Yugoslavya]] kirin; qanûna nû ya hilbijartinê hat derxistin û hilbijartin hatin kirin. Ev di Mijdara 1945an de, bi yek lîste, bi navê ''Eniya Gel'' û serdestiya [[Komunîzm|komunîst]] hatin lidarxistin, ku ji %90ê dengan zêdetir bi dest xist.<ref name = tito>ArteHistoria . ''[https://web.archive.org/web/20100326062053/http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/3175.htm Fetihkirina desthilatê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin. </ref> [[Parlamentoya Yûgoslavyayê|Meclisa Destûrî]] rakirina monarşîyê îlan kir û hikûmeteke pirneteweyî ya yek-partî hat damezrandin.<ref name = tito /> Di 31ê çileya paşîna 1946an de, [[Yûgoslavya|Komara Sosyalîst a Federal a Yugoslavya]], ku ji şeş [[Dewleta Sosyalîst|Komarên Sosyalîst]] pêk tê: [[Slovenya]], [[Kroatya]], [[Bosniya û Herzegovîna]], Makedonya, [[Montenegro]] û Serbistan. === Yugoslavya hilweşiya. Şerên Yugoslavyayê === [[Wêne:Milosevic-lopez.JPEG|çep|thumb|[[Slobodan Milošević]] di sala 1996'an de di dema hevdîtineke bi Admiral [[Joseph López]], fermandarê [[IFOR]].]] Di sala 1989 de [[Slobodan Milošević]] li Sirbîstanê hat ser desthilatê, ji Komela Komunîstên Sirbîstanê, ku hemû dijberên xwe bi sîyaseta fêlbazî û tirsandinê derxistibû.<ref name = milos>Clarín. ''[http://www.clarin.com/diario/2000/10/06/i-03401.htm Milosevic: hêza mutleq.]'' Di 18ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin.</ref> Yek ji tedbîrên wê yên pêşî rakirina otonomîya parêzgehên sirbî yên Kosova û Vojvodînayê bû. Di 28ê Hezîrana 1989an de, di helwesandina hemû neteweperestan de, Milošević li Kosovo Polje, dîmenê [[Kosova|şerê Kosova]] di 600 saliya têkçûna li hember Tirkan de, ku li ber girseyek di navbera 500,000 de derket. û 1,000,000 Sirb,<ref>Thomas, Robert. ''[http://books.google.es/books?id=IDzmXEDJFX8C&pg=PP1&dq=Serbia+under+Milo%C5%A1evi%C4%87:+politics+in+the+1990#v=onepage&q=&f= derewîn "Serbia di bin Milošević: siyaset di salên 1990'î de"].''Hurst, 1999. ISBN 978-1-85065-367-7. p. 50.</ref> ''[[Axaftina Gazîmestan]]'' ya navdar pêşkêş kir, bilindkirina îdealên Sirbî ku encamên cidî bi xwe re anî. == Bajarên Serbistanê == Mezintirîn bajarên Serbistanê di ser 60.000 niştecih de di sala 2004an de ev in: '''Li navenda Serbistanê''' # Belgrad derdora 1.670.000 # Niš derdora 255.295 # Kragujevac derdora 180.252 # Leskovac derdora 167.250 # Kruševac derdora 131.368 # Čačak derdora 117.072 # Smederevo derdora 109.809 # Valjevo derdora 96.761 '''Li [[Vojvodîna]]yê''' # Novi Sad derdora 380.291 # Subotica derdora 148.401 # Zrenjanin derdora 132.051 # Pančevo derdora 127.162 == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Serbia}} * [http://www.serbia.sr.gov.yu/ Malpera fermî ya komara Serbistanê (bi inglîzî)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100328050736/http://www.serbia.sr.gov.yu/ |date=2010-03-28 }} * [http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php Daîreya statîstîkan ya Serbistanê (englisch)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091218112820/http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php |date=2009-12-18 }} {{Dewletên Ewropayê}} {{kurt}} [[Kategorî:Serbistan| ]] n0zbiv2ybqbcxipoiron0e1t7wn1u5m 1092888 1092887 2022-07-24T00:46:50Z 2001:871:210:2D03:2410:E2BF:1586:1FFC /* Yugoslavya hilweşiya. Şerên Yugoslavyayê */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Република Србија<br />Republika Srbija | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Serbistanê | al = Flag_of_Serbia.svg | nîşan = Coat of arms of Serbia.svg | sirûda_netewî = Samo sloga Srbina spašava | cîh = Location Serbia Europe.png | zimanên_fermî = [[Serbî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = | serxwebûn = | paytext = [[Belgrad]] | serok_komar = Aleksandar Vučić | serok_wezîr = Ana Brnabić | rûber = 88.361 | gelhe = 7.498.001 | gelhe_sal = [[2007]] | berbelavî = 115 | dirav = Dinarê serbî ([[RSD]]) | dem = UTC+1 | nîşana_înternetê = .rs | koda_telefonê = +381 | nexşe = | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|es|bijartî=1}} '''Serbistan''' an jî '''Sirbistan''' (bi [[serbî]] : Република Србија/''Republika Srbija'') welatekî li başûr-rojhelatê [[Ewropa]]yê ye. Di van salên dawî de Serbistan bi şerê li dijî gelên din ên di nav sînorê [[Yûgoslavya]]ya kevn û bi taybêtî li dijî [[Bosniya û Herzegovîna]] û [[Kosovo]]yê kete rojevê. Piraniya gelê Serbistanê [[xiristiyanî|xiristiyaniya]] [[ortodoks]] diparêzin. == Giştî == Serbistan welatekî [[Yûgoslavya]]ya kevn e. Sînorên Serbistanê, li bakûr bi [[Macaristan]]ê re, li rojhilat bi [[Romanya]] û [[Bulgaristan]]ê re, li başûr bi [[Komara Makedonyayê]] û [[Albanya]]yê re û li başûr-rojava bi [[Montenegro]]yê re, li rojava jî [[Xirvatistan]] û Bosniya û Herzegovînayê re heye. Serbajara xwermendê jî [[Belgrad]] e. ==Dîrok== [[Wêne:Felix_Romuliana_8.jpg|thumb|[[Peristilo]] yek ji qesrên [[Felix Romuliana]], wekî [[Mîrasa Cîhanê]] hat ragihandin, ku Împerator [[Galerî]] lê ji dayik bû û hat veşartin.]] [[Wêne: Serbia - Empèri de Stefan Dusan.png |thumb|The [[Imperatoriya Sirbî]] di bin [[Stefan Dušan]], c. 1350.]] === Pêşdîrok û dema Romayê === Çandên [[Vinča]] û [[Starçevo]] şaristaniyên [[Neolîtîk|Neolîtîk]] yekem bûn li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin, di navbera hezarsala berî zayînê C.<ref>Artehistoria. ''[http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144.htm Ege û Balkan.] {{Wayback|url=http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144 .htm |date=20100326061906 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin</ref> Cihê herî girîng ê arkeolojîk a vê serdemê [[Lepenski Vir]] ye. Sirbistana hemdem (bi tevahî an jî beşek) parêzgehên klasîk ên [[Mesia]], [[Pannonia]], [[Praevalitana]], [[Dalmatia]], [[Dakya]] û parêzgeha romanî pêk tê. Bajarê bakur ''[[Sirmium]]'' yek ji paytextên [[Împeratoriya Romayî]] bû, di dema [[tetrarchy]] de.<ref>Hrçak. ''[http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=14662 Pannonyaya Başûr di serdema koçên mezin de.]'' Di 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> Di 'yê de şopên girîng hatin dîtin. Li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin herî kêm hivdeh împaratorên Romayê ji dayik bûne.<ref>Serbîstanê bikin. ''[http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 Çand li Sirbistanê.] {{Wayback|url=http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 |date =20100516171534 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin.</ref> === Padîşahiya Navîn û Împaratoriya Sirbî === [[Wêne:Migration of Serbs.png|thumb|Koçberiya ''[[serboi]]'' di Sedsala 14. de li gor ''Ji împaratoriya bi zer, qada eslê Serboyî, bi kesk qada ku [[Sorb]] lê bi cih bûne, û bi rengê sor, wargehên [[Serb]]'']]Di sala 395 de, [[Imperatoriya Romaya Rojhilat]], ku [[Nîgirava Balkan]] tê de bû, bû [[Imperatoriya Bîzans]]. Di navbera salên 500 û 700 de yekem [[Slav]] dest pê kir ku ji bakurê [[Karpat]], ber bi herêma di navbera Danub û [[Derya Adriyatîk]] de hatin. Piştî ku alîkariya Bîzansiyan li dijî hewldanên dagirkirinê yên [[Avaran]], û bi rêberiya [[Archon nenas]], <ref name="arcon" /> yekem Proto-Serbên ku ji [[Sorabia]] hatine,<ref> Rastko Cetinje. ''[http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/vlahovic.html The Serbian Origin of the Montenegrin.]'' Gihîştin 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê. ===Serdema Osmanî û Mîrîtî=== Serdema desthilatdariya Osmanî ji bo sirban, ku ew jî neçar man ku bibin misilman, tê wateya zordestiyek mezin, ku di encamê de hejmareke mezin a nifûsa ber bi bakur ve koçber bûn. Beşek mezin ji wan reviyane [[Împeratoriya Romaya Pîroz]], li wir Împarator [[Leopold I yê Habsburg|Leopold I]] beşeke baş ji wan li devera ku niha [[Vojvodîna]] ye, girt. Piştî Şerê Awûstro-Osmanî yên 1716-1718,<nowiki><ref>Ferhenga Azad. </nowiki>''[http://encyclopedia.farlex.com/Habsburg%E2%80%93Ottoman+Wars+(1525%E2%80%931718) Şerên Habsburg–Osmaniyan (1525–1718).]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin< /ref> ev herêm ji Osmaniyan serbixwe bû, wek [[Hapsburg Sirbistan|Padîşahiya di bin serweriya Habsburgê de]], lê wan di sala 1739 de, piştî şerê 1736-1739, ew ji nû ve bi dest xist. Nerazîbûna Sirbîstan a ji rêveberiya Osmanî bû sedema [[Serhildana Yekem a Sirbî]] ya sala 1804-an, dema ku Đorđe Petrović, ''[[Karađorđe]]'', serhildanek ku di 1813-an de hate derxistin, kir û bi xwe re serhildanek mezin anî. çewisandin.<nowiki><ref>Malbata qral. </nowiki>''[http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm Serhildana Yekem a Sirbî.]<nowiki> {{Wayback|url=</nowiki>http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm |date=20100207002754 } }'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye desteserkirin.</ref> Di sala 1862'an de piştî pevçûnên nû yên di navbera artêşa Osmanî û komên sivîl ên li Belgradê de û bi zexta hêzên mezin, di sala 1867'an de leşkerên dawî yên Osmanî ji Mîrektiyê derketin. Bi ragihandina destûreke nû, dîplomatên Sirbî serxwebûna defakto ya welêt piştrast kirin. Serxwebûna fermî di Kongreya Berlînê ya sala 1878 de, ku bi fermî Şerê Rûs-Tirkî bi dawî bû, di asta navneteweyî de hat naskirin. Lê belê ev peyman yekbûna Sirbistanê bi Mîrektiya Montenegro re qedexe kir û parêzgeha Osmanî ya Bosna û Herzegovînayê xist bin rêveberiya Împaratoriya Awistirya-Macaristanê. === Padîşahiya Sirbistanê === Sirbên [[Vojvodîna]], di bin serweriya [[Împeratoriya Avusturya]] de, beşdarî [[Şoreşa Macaristana 1848|Serhildanên 1848]] li dijî Habsburgan bûn, û herêma otonom a [[Voivodeship of Voivodeship of Voivodeship ava kirin. Sirbistan û Banatê Tamis|Serbiya Voivode û Timişoara Banat]]. Otonomiya wê di 1860 de, dema ku ew bû beşek ji [[Kraltiya Macarîstan]] hate rakirin. Di 23'ê adara 1882'an de, mîrê Sirbî, [[Milan I ya Sirbîstan|Milan IV Obrenović]], [[Padîşahiya Sirbîstan]] îlan kir, ku ew yekem padîşahê wê ye bi navê Milan I. Di 1903 de, [[ Mala Qraliyeta Karađorđević]] (ji dûndana rêberê şoreşger [[Karađorđe]]) desthilatdar bû, piştî kuştina Qralê [[Serbistana I. S. I. Îskenderê I]] li Belgradê ji hêla komek komplogeran ve ku avêtin ser qesrê. Paşê wî, [[Petrûs I yê Sirbî|Petrûs I]], bi [[Bulgaristan]], [[Montenegro]] û [[Yewnanistan]] re hevalbendî kir ([[Lîqa Balkanan]] ava kir) ku bi [[Împeratoriya Osmanî]] rê rû bi rû bimîne. Împaratoriya di [[Şerê Balkanê yê Yekem]] (1912-1913), û paşê (bi Tirk, Montenegrin, Romanî û Yewnanî re hevalbendî) li dijî Bulgaristanê di [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] de. Ev bi peymanên [[London]] û [[Bûkareşt]] di sala 1913 de, ku Padîşahiya Sirbistanê bi saya dadkirina beşek ji [[Makedonyaya Bakur]],<ref>Dîroka Makedonyayê. ''[http://www.historyofmacedonia.org/PartitionedMacedonia/BalkanWars.html Şerên Balkan û Parvekirina Makedonyayê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> [[Kosovo]], û beşek ji Sirbistanê. xwe.<ref>Tucker, r. 176.</ref> === Sirbîstan li Yugoslavyaya sosyalîst === [[Wêne: SocialistYugoslavia en.svg|thumb|Serbiya (bi keska zeytûnî) û komarên cuda yên sosyalîst ên ku [[Komara Federal a Sosyalîst a Yugoslavya]]]] Piştî şer, Tîto û [[Partiya Komunîst a Yûgoslavyayê]] dest bi pêvajoya rêvebirina [[Yûgoslavya|Komara Federal a Demokratîk a Yugoslavya]] kirin; qanûna nû ya hilbijartinê hat derxistin û hilbijartin hatin kirin. Ev di Mijdara 1945an de, bi yek lîste, bi navê ''Eniya Gel'' û serdestiya [[Komunîzm|komunîst]] hatin lidarxistin, ku ji %90ê dengan zêdetir bi dest xist.<ref name = tito>ArteHistoria . ''[https://web.archive.org/web/20100326062053/http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/3175.htm Fetihkirina desthilatê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin. </ref> [[Parlamentoya Yûgoslavyayê|Meclisa Destûrî]] rakirina monarşîyê îlan kir û hikûmeteke pirneteweyî ya yek-partî hat damezrandin.<ref name = tito /> Di 31ê çileya paşîna 1946an de, [[Yûgoslavya|Komara Sosyalîst a Federal a Yugoslavya]], ku ji şeş [[Dewleta Sosyalîst|Komarên Sosyalîst]] pêk tê: [[Slovenya]], [[Kroatya]], [[Bosniya û Herzegovîna]], Makedonya, [[Montenegro]] û Serbistan. === Yugoslavya hilweşiya. Şerên Yugoslavyayê === [[Wêne:Milosevic-lopez.JPEG|çep|thumb|[[Slobodan Milošević]] di sala 1996'an de di dema hevdîtineke bi Admiral [[Joseph López]], fermandarê [[IFOR]].]] Di sala 1989 de [[Slobodan Milošević]] li Sirbîstanê hat ser desthilatê, ji Komela Komunîstên Sirbîstanê, ku hemû dijberên xwe bi sîyaseta fêlbazî û tirsandinê derxistibû.<ref name = milos>Clarín. ''[http://www.clarin.com/diario/2000/10/06/i-03401.htm Milosevic: hêza mutleq.]'' Di 18ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin.</ref> Yek ji tedbîrên wê yên pêşî rakirina otonomîya parêzgehên sirbî yên Kosova û Vojvodînayê bû. Di 28ê Hezîrana 1989an de, di helwesandina hemû neteweperestan de, Milošević li Kosovo Polje, dîmenê [[Kosova|şerê Kosova]] di 600 saliya têkçûna li hember Tirkan de, ku li ber girseyek di navbera 500,000 de derket. û 1,000,000 Sirb,<ref>Thomas, Robert. ''[http://books.google.es/books?id=IDzmXEDJFX8C&pg=PP1&dq=Serbia+under+Milo%C5%A1evi%C4%87:+politics+in+the+1990#v=onepage&q=&f= derewîn "Serbia di bin Milošević: siyaset di salên 1990'î de"].''Hurst, 1999. ISBN 978-1-85065-367-7. p. 50.</ref> ''[[Axaftina Gazîmestan]]'' ya navdar pêşkêş kir, bilindkirina îdealên Sirbî ku encamên cidî bi xwe re anî. == Demografî == [[Wêne: Srbija - Udeo Srba po opstinama 2011 1.gif|thumb|Nexşeya etnîkî ya Sirbistanê li gorî serjimara 2002:<br /> {{Legend|RoyalBlue|[[Serb]]}} {{Legend|MediumPurple|[[Mecar]]}} {{Legend|ForestGreen|[[Boşnak]]}} {{Legend|Crimson|[[Xirwatî]]}} {{Legend|DimGray|[[Alban]]}} {{Legend|Peru|[[Gelê Slovak|Slovak]]}} {{Legend|DarkGray|ne dane}} ]] Komên etnîkî yên sereke, li gorî serjimêriya sala 2002 (Serbiya bê Kosova) Sirb 6,212,838 (82,9%), Macar 293,299 (3,9%), Boşnak 136,067 (1,8%), Rom 108,193 (1,4% 1,4, 1,0% Yugo, 1,0% 1,0, 100 Yugo) ne. , Xirwatî 70,602 (0,9%), Montenegrin 69,049 (0,9%), Alban 61,647 (0,8%), Slovak 59,021 (0,8%) û Vlax 40,054 == Bajarên Serbistanê == Mezintirîn bajarên Serbistanê di ser 60.000 niştecih de di sala 2004an de ev in: '''Li navenda Serbistanê''' # Belgrad derdora 1.670.000 # Niš derdora 255.295 # Kragujevac derdora 180.252 # Leskovac derdora 167.250 # Kruševac derdora 131.368 # Čačak derdora 117.072 # Smederevo derdora 109.809 # Valjevo derdora 96.761 '''Li [[Vojvodîna]]yê''' # Novi Sad derdora 380.291 # Subotica derdora 148.401 # Zrenjanin derdora 132.051 # Pančevo derdora 127.162 == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Serbia}} * [http://www.serbia.sr.gov.yu/ Malpera fermî ya komara Serbistanê (bi inglîzî)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100328050736/http://www.serbia.sr.gov.yu/ |date=2010-03-28 }} * [http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php Daîreya statîstîkan ya Serbistanê (englisch)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091218112820/http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php |date=2009-12-18 }} {{Dewletên Ewropayê}} {{kurt}} [[Kategorî:Serbistan| ]] k4ut8av1cjklvqxga2edroqh0je4m0t 1092889 1092888 2022-07-24T00:50:27Z 2001:871:210:2D03:2410:E2BF:1586:1FFC /* Demografî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Република Србија<br />Republika Srbija | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Serbistanê | al = Flag_of_Serbia.svg | nîşan = Coat of arms of Serbia.svg | sirûda_netewî = Samo sloga Srbina spašava | cîh = Location Serbia Europe.png | zimanên_fermî = [[Serbî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = | serxwebûn = | paytext = [[Belgrad]] | serok_komar = Aleksandar Vučić | serok_wezîr = Ana Brnabić | rûber = 88.361 | gelhe = 7.498.001 | gelhe_sal = [[2007]] | berbelavî = 115 | dirav = Dinarê serbî ([[RSD]]) | dem = UTC+1 | nîşana_înternetê = .rs | koda_telefonê = +381 | nexşe = | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|es|bijartî=1}} '''Serbistan''' an jî '''Sirbistan''' (bi [[serbî]] : Република Србија/''Republika Srbija'') welatekî li başûr-rojhelatê [[Ewropa]]yê ye. Di van salên dawî de Serbistan bi şerê li dijî gelên din ên di nav sînorê [[Yûgoslavya]]ya kevn û bi taybêtî li dijî [[Bosniya û Herzegovîna]] û [[Kosovo]]yê kete rojevê. Piraniya gelê Serbistanê [[xiristiyanî|xiristiyaniya]] [[ortodoks]] diparêzin. == Giştî == Serbistan welatekî [[Yûgoslavya]]ya kevn e. Sînorên Serbistanê, li bakûr bi [[Macaristan]]ê re, li rojhilat bi [[Romanya]] û [[Bulgaristan]]ê re, li başûr bi [[Komara Makedonyayê]] û [[Albanya]]yê re û li başûr-rojava bi [[Montenegro]]yê re, li rojava jî [[Xirvatistan]] û Bosniya û Herzegovînayê re heye. Serbajara xwermendê jî [[Belgrad]] e. ==Dîrok== [[Wêne:Felix_Romuliana_8.jpg|thumb|[[Peristilo]] yek ji qesrên [[Felix Romuliana]], wekî [[Mîrasa Cîhanê]] hat ragihandin, ku Împerator [[Galerî]] lê ji dayik bû û hat veşartin.]] [[Wêne: Serbia - Empèri de Stefan Dusan.png |thumb|The [[Imperatoriya Sirbî]] di bin [[Stefan Dušan]], c. 1350.]] === Pêşdîrok û dema Romayê === Çandên [[Vinča]] û [[Starçevo]] şaristaniyên [[Neolîtîk|Neolîtîk]] yekem bûn li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin, di navbera hezarsala berî zayînê C.<ref>Artehistoria. ''[http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144.htm Ege û Balkan.] {{Wayback|url=http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144 .htm |date=20100326061906 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin</ref> Cihê herî girîng ê arkeolojîk a vê serdemê [[Lepenski Vir]] ye. Sirbistana hemdem (bi tevahî an jî beşek) parêzgehên klasîk ên [[Mesia]], [[Pannonia]], [[Praevalitana]], [[Dalmatia]], [[Dakya]] û parêzgeha romanî pêk tê. Bajarê bakur ''[[Sirmium]]'' yek ji paytextên [[Împeratoriya Romayî]] bû, di dema [[tetrarchy]] de.<ref>Hrçak. ''[http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=14662 Pannonyaya Başûr di serdema koçên mezin de.]'' Di 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> Di 'yê de şopên girîng hatin dîtin. Li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin herî kêm hivdeh împaratorên Romayê ji dayik bûne.<ref>Serbîstanê bikin. ''[http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 Çand li Sirbistanê.] {{Wayback|url=http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 |date =20100516171534 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin.</ref> === Padîşahiya Navîn û Împaratoriya Sirbî === [[Wêne:Migration of Serbs.png|thumb|Koçberiya ''[[serboi]]'' di Sedsala 14. de li gor ''Ji împaratoriya bi zer, qada eslê Serboyî, bi kesk qada ku [[Sorb]] lê bi cih bûne, û bi rengê sor, wargehên [[Serb]]'']]Di sala 395 de, [[Imperatoriya Romaya Rojhilat]], ku [[Nîgirava Balkan]] tê de bû, bû [[Imperatoriya Bîzans]]. Di navbera salên 500 û 700 de yekem [[Slav]] dest pê kir ku ji bakurê [[Karpat]], ber bi herêma di navbera Danub û [[Derya Adriyatîk]] de hatin. Piştî ku alîkariya Bîzansiyan li dijî hewldanên dagirkirinê yên [[Avaran]], û bi rêberiya [[Archon nenas]], <ref name="arcon" /> yekem Proto-Serbên ku ji [[Sorabia]] hatine,<ref> Rastko Cetinje. ''[http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/vlahovic.html The Serbian Origin of the Montenegrin.]'' Gihîştin 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê. ===Serdema Osmanî û Mîrîtî=== Serdema desthilatdariya Osmanî ji bo sirban, ku ew jî neçar man ku bibin misilman, tê wateya zordestiyek mezin, ku di encamê de hejmareke mezin a nifûsa ber bi bakur ve koçber bûn. Beşek mezin ji wan reviyane [[Împeratoriya Romaya Pîroz]], li wir Împarator [[Leopold I yê Habsburg|Leopold I]] beşeke baş ji wan li devera ku niha [[Vojvodîna]] ye, girt. Piştî Şerê Awûstro-Osmanî yên 1716-1718,<nowiki><ref>Ferhenga Azad. </nowiki>''[http://encyclopedia.farlex.com/Habsburg%E2%80%93Ottoman+Wars+(1525%E2%80%931718) Şerên Habsburg–Osmaniyan (1525–1718).]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin< /ref> ev herêm ji Osmaniyan serbixwe bû, wek [[Hapsburg Sirbistan|Padîşahiya di bin serweriya Habsburgê de]], lê wan di sala 1739 de, piştî şerê 1736-1739, ew ji nû ve bi dest xist. Nerazîbûna Sirbîstan a ji rêveberiya Osmanî bû sedema [[Serhildana Yekem a Sirbî]] ya sala 1804-an, dema ku Đorđe Petrović, ''[[Karađorđe]]'', serhildanek ku di 1813-an de hate derxistin, kir û bi xwe re serhildanek mezin anî. çewisandin.<nowiki><ref>Malbata qral. </nowiki>''[http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm Serhildana Yekem a Sirbî.]<nowiki> {{Wayback|url=</nowiki>http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm |date=20100207002754 } }'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye desteserkirin.</ref> Di sala 1862'an de piştî pevçûnên nû yên di navbera artêşa Osmanî û komên sivîl ên li Belgradê de û bi zexta hêzên mezin, di sala 1867'an de leşkerên dawî yên Osmanî ji Mîrektiyê derketin. Bi ragihandina destûreke nû, dîplomatên Sirbî serxwebûna defakto ya welêt piştrast kirin. Serxwebûna fermî di Kongreya Berlînê ya sala 1878 de, ku bi fermî Şerê Rûs-Tirkî bi dawî bû, di asta navneteweyî de hat naskirin. Lê belê ev peyman yekbûna Sirbistanê bi Mîrektiya Montenegro re qedexe kir û parêzgeha Osmanî ya Bosna û Herzegovînayê xist bin rêveberiya Împaratoriya Awistirya-Macaristanê. === Padîşahiya Sirbistanê === Sirbên [[Vojvodîna]], di bin serweriya [[Împeratoriya Avusturya]] de, beşdarî [[Şoreşa Macaristana 1848|Serhildanên 1848]] li dijî Habsburgan bûn, û herêma otonom a [[Voivodeship of Voivodeship of Voivodeship ava kirin. Sirbistan û Banatê Tamis|Serbiya Voivode û Timişoara Banat]]. Otonomiya wê di 1860 de, dema ku ew bû beşek ji [[Kraltiya Macarîstan]] hate rakirin. Di 23'ê adara 1882'an de, mîrê Sirbî, [[Milan I ya Sirbîstan|Milan IV Obrenović]], [[Padîşahiya Sirbîstan]] îlan kir, ku ew yekem padîşahê wê ye bi navê Milan I. Di 1903 de, [[ Mala Qraliyeta Karađorđević]] (ji dûndana rêberê şoreşger [[Karađorđe]]) desthilatdar bû, piştî kuştina Qralê [[Serbistana I. S. I. Îskenderê I]] li Belgradê ji hêla komek komplogeran ve ku avêtin ser qesrê. Paşê wî, [[Petrûs I yê Sirbî|Petrûs I]], bi [[Bulgaristan]], [[Montenegro]] û [[Yewnanistan]] re hevalbendî kir ([[Lîqa Balkanan]] ava kir) ku bi [[Împeratoriya Osmanî]] rê rû bi rû bimîne. Împaratoriya di [[Şerê Balkanê yê Yekem]] (1912-1913), û paşê (bi Tirk, Montenegrin, Romanî û Yewnanî re hevalbendî) li dijî Bulgaristanê di [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] de. Ev bi peymanên [[London]] û [[Bûkareşt]] di sala 1913 de, ku Padîşahiya Sirbistanê bi saya dadkirina beşek ji [[Makedonyaya Bakur]],<ref>Dîroka Makedonyayê. ''[http://www.historyofmacedonia.org/PartitionedMacedonia/BalkanWars.html Şerên Balkan û Parvekirina Makedonyayê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> [[Kosovo]], û beşek ji Sirbistanê. xwe.<ref>Tucker, r. 176.</ref> === Sirbîstan li Yugoslavyaya sosyalîst === [[Wêne: SocialistYugoslavia en.svg|thumb|Serbiya (bi keska zeytûnî) û komarên cuda yên sosyalîst ên ku [[Komara Federal a Sosyalîst a Yugoslavya]]]] Piştî şer, Tîto û [[Partiya Komunîst a Yûgoslavyayê]] dest bi pêvajoya rêvebirina [[Yûgoslavya|Komara Federal a Demokratîk a Yugoslavya]] kirin; qanûna nû ya hilbijartinê hat derxistin û hilbijartin hatin kirin. Ev di Mijdara 1945an de, bi yek lîste, bi navê ''Eniya Gel'' û serdestiya [[Komunîzm|komunîst]] hatin lidarxistin, ku ji %90ê dengan zêdetir bi dest xist.<ref name = tito>ArteHistoria . ''[https://web.archive.org/web/20100326062053/http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/3175.htm Fetihkirina desthilatê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin. </ref> [[Parlamentoya Yûgoslavyayê|Meclisa Destûrî]] rakirina monarşîyê îlan kir û hikûmeteke pirneteweyî ya yek-partî hat damezrandin.<ref name = tito /> Di 31ê çileya paşîna 1946an de, [[Yûgoslavya|Komara Sosyalîst a Federal a Yugoslavya]], ku ji şeş [[Dewleta Sosyalîst|Komarên Sosyalîst]] pêk tê: [[Slovenya]], [[Kroatya]], [[Bosniya û Herzegovîna]], Makedonya, [[Montenegro]] û Serbistan. === Yugoslavya hilweşiya. Şerên Yugoslavyayê === [[Wêne:Milosevic-lopez.JPEG|çep|thumb|[[Slobodan Milošević]] di sala 1996'an de di dema hevdîtineke bi Admiral [[Joseph López]], fermandarê [[IFOR]].]] Di sala 1989 de [[Slobodan Milošević]] li Sirbîstanê hat ser desthilatê, ji Komela Komunîstên Sirbîstanê, ku hemû dijberên xwe bi sîyaseta fêlbazî û tirsandinê derxistibû.<ref name = milos>Clarín. ''[http://www.clarin.com/diario/2000/10/06/i-03401.htm Milosevic: hêza mutleq.]'' Di 18ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin.</ref> Yek ji tedbîrên wê yên pêşî rakirina otonomîya parêzgehên sirbî yên Kosova û Vojvodînayê bû. Di 28ê Hezîrana 1989an de, di helwesandina hemû neteweperestan de, Milošević li Kosovo Polje, dîmenê [[Kosova|şerê Kosova]] di 600 saliya têkçûna li hember Tirkan de, ku li ber girseyek di navbera 500,000 de derket. û 1,000,000 Sirb,<ref>Thomas, Robert. ''[http://books.google.es/books?id=IDzmXEDJFX8C&pg=PP1&dq=Serbia+under+Milo%C5%A1evi%C4%87:+politics+in+the+1990#v=onepage&q=&f= derewîn "Serbia di bin Milošević: siyaset di salên 1990'î de"].''Hurst, 1999. ISBN 978-1-85065-367-7. p. 50.</ref> ''[[Axaftina Gazîmestan]]'' ya navdar pêşkêş kir, bilindkirina îdealên Sirbî ku encamên cidî bi xwe re anî. == Demografî == [[Wêne: Srbija - Udeo Srba po opstinama 2011 1.gif|thumb|Nexşeya etnîkî ya Sirbistanê li gorî serjimara 2002:<br /> {{Legend|RoyalBlue|[[Serb]]}} {{Legend|MediumPurple|[[Mecar]]}} {{Legend|ForestGreen|[[Boşnak]]}} {{Legend|Crimson|[[Xirwatî]]}} {{Legend|DimGray|[[Alban]]}} {{Legend|Peru|[[Gelê Slovak|Slovak]]}} {{Legend|DarkGray|ne dane}} ]] Komên etnîkî yên sereke, li gorî serjimêriya sala 2002 (Serbiya bê Kosova) Sirb 6,212,838 (82,9%), Macar 293,299 (3,9%), Boşnak 136,067 (1,8%), Rom 108,193 (1,4% 1,4, 1,0% Yugo, 1,0% 1,0, 100 Yugo) ne. , Xirwatî 70,602 (0,9%), Montenegrin 69,049 (0,9%), Alban 61,647 (0,8%), Slovak 59,021 (0,8%) û Vlax 40,054 ==Erdnîgari== [[Wêne: Serbia location map.svg|thumb|Nexşeya Serbistanê bi Parazgehên xwe.]] Erdê Sirbîstanê ji deştên bi bereket ên bakurê Vojvodînayê bigire heya rêzeçiyayên kilsinî û hewzên li rojhilat û çiya û girên kevnar ên li başûrê rojhilat. Li bakur çemê Dunayê serdest e. Çemê Morava, çemê Danubê, di nav deverên çiyayî yên başûrê Sirbistanê re derbas dibe. == Bajarên Serbistanê == Mezintirîn bajarên Serbistanê di ser 60.000 niştecih de di sala 2004an de ev in: '''Li navenda Serbistanê''' # Belgrad derdora 1.670.000 # Niš derdora 255.295 # Kragujevac derdora 180.252 # Leskovac derdora 167.250 # Kruševac derdora 131.368 # Čačak derdora 117.072 # Smederevo derdora 109.809 # Valjevo derdora 96.761 '''Li [[Vojvodîna]]yê''' # Novi Sad derdora 380.291 # Subotica derdora 148.401 # Zrenjanin derdora 132.051 # Pančevo derdora 127.162 == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Serbia}} * [http://www.serbia.sr.gov.yu/ Malpera fermî ya komara Serbistanê (bi inglîzî)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100328050736/http://www.serbia.sr.gov.yu/ |date=2010-03-28 }} * [http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php Daîreya statîstîkan ya Serbistanê (englisch)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091218112820/http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php |date=2009-12-18 }} {{Dewletên Ewropayê}} {{kurt}} [[Kategorî:Serbistan| ]] 02pr7gqrzpovvjw1awccq0v8d8qj6uh 1092890 1092889 2022-07-24T00:50:41Z 2001:871:210:2D03:2410:E2BF:1586:1FFC wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = Република Србија<br />Republika Srbija | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Serbistanê | al = Flag_of_Serbia.svg | nîşan = Coat of arms of Serbia.svg | sirûda_netewî = Samo sloga Srbina spašava | cîh = Location Serbia Europe.png | zimanên_fermî = [[Serbî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = | serxwebûn = | paytext = [[Belgrad]] | serok_komar = Aleksandar Vučić | serok_wezîr = Ana Brnabić | rûber = 88.361 | gelhe = 7.498.001 | gelhe_sal = [[2007]] | berbelavî = 115 | dirav = Dinarê serbî ([[RSD]]) | dem = UTC+1 | nîşana_înternetê = .rs | koda_telefonê = +381 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Serbistan''' an jî '''Sirbistan''' (bi [[serbî]] : Република Србија/''Republika Srbija'') welatekî li başûr-rojhelatê [[Ewropa]]yê ye. Di van salên dawî de Serbistan bi şerê li dijî gelên din ên di nav sînorê [[Yûgoslavya]]ya kevn û bi taybêtî li dijî [[Bosniya û Herzegovîna]] û [[Kosovo]]yê kete rojevê. Piraniya gelê Serbistanê [[xiristiyanî|xiristiyaniya]] [[ortodoks]] diparêzin. == Giştî == Serbistan welatekî [[Yûgoslavya]]ya kevn e. Sînorên Serbistanê, li bakûr bi [[Macaristan]]ê re, li rojhilat bi [[Romanya]] û [[Bulgaristan]]ê re, li başûr bi [[Komara Makedonyayê]] û [[Albanya]]yê re û li başûr-rojava bi [[Montenegro]]yê re, li rojava jî [[Xirvatistan]] û Bosniya û Herzegovînayê re heye. Serbajara xwermendê jî [[Belgrad]] e. ==Dîrok== [[Wêne:Felix_Romuliana_8.jpg|thumb|[[Peristilo]] yek ji qesrên [[Felix Romuliana]], wekî [[Mîrasa Cîhanê]] hat ragihandin, ku Împerator [[Galerî]] lê ji dayik bû û hat veşartin.]] [[Wêne: Serbia - Empèri de Stefan Dusan.png |thumb|The [[Imperatoriya Sirbî]] di bin [[Stefan Dušan]], c. 1350.]] === Pêşdîrok û dema Romayê === Çandên [[Vinča]] û [[Starçevo]] şaristaniyên [[Neolîtîk|Neolîtîk]] yekem bûn li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin, di navbera hezarsala berî zayînê C.<ref>Artehistoria. ''[http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144.htm Ege û Balkan.] {{Wayback|url=http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/144 .htm |date=20100326061906 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin</ref> Cihê herî girîng ê arkeolojîk a vê serdemê [[Lepenski Vir]] ye. Sirbistana hemdem (bi tevahî an jî beşek) parêzgehên klasîk ên [[Mesia]], [[Pannonia]], [[Praevalitana]], [[Dalmatia]], [[Dakya]] û parêzgeha romanî pêk tê. Bajarê bakur ''[[Sirmium]]'' yek ji paytextên [[Împeratoriya Romayî]] bû, di dema [[tetrarchy]] de.<ref>Hrçak. ''[http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=14662 Pannonyaya Başûr di serdema koçên mezin de.]'' Di 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> Di 'yê de şopên girîng hatin dîtin. Li herêma ku niha ji aliyê Sirbîstanê ve hatiye dagirkirin herî kêm hivdeh împaratorên Romayê ji dayik bûne.<ref>Serbîstanê bikin. ''[http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 Çand li Sirbistanê.] {{Wayback|url=http://www.visitserbia.org/Culture-85-24-1 |date =20100516171534 }}'' 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê hatiye standin.</ref> === Padîşahiya Navîn û Împaratoriya Sirbî === [[Wêne:Migration of Serbs.png|thumb|Koçberiya ''[[serboi]]'' di Sedsala 14. de li gor ''Ji împaratoriya bi zer, qada eslê Serboyî, bi kesk qada ku [[Sorb]] lê bi cih bûne, û bi rengê sor, wargehên [[Serb]]'']]Di sala 395 de, [[Imperatoriya Romaya Rojhilat]], ku [[Nîgirava Balkan]] tê de bû, bû [[Imperatoriya Bîzans]]. Di navbera salên 500 û 700 de yekem [[Slav]] dest pê kir ku ji bakurê [[Karpat]], ber bi herêma di navbera Danub û [[Derya Adriyatîk]] de hatin. Piştî ku alîkariya Bîzansiyan li dijî hewldanên dagirkirinê yên [[Avaran]], û bi rêberiya [[Archon nenas]], <ref name="arcon" /> yekem Proto-Serbên ku ji [[Sorabia]] hatine,<ref> Rastko Cetinje. ''[http://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/vlahovic.html The Serbian Origin of the Montenegrin.]'' Gihîştin 16ê çiriya paşîna (November) 2009ê. ===Serdema Osmanî û Mîrîtî=== Serdema desthilatdariya Osmanî ji bo sirban, ku ew jî neçar man ku bibin misilman, tê wateya zordestiyek mezin, ku di encamê de hejmareke mezin a nifûsa ber bi bakur ve koçber bûn. Beşek mezin ji wan reviyane [[Împeratoriya Romaya Pîroz]], li wir Împarator [[Leopold I yê Habsburg|Leopold I]] beşeke baş ji wan li devera ku niha [[Vojvodîna]] ye, girt. Piştî Şerê Awûstro-Osmanî yên 1716-1718,<nowiki><ref>Ferhenga Azad. </nowiki>''[http://encyclopedia.farlex.com/Habsburg%E2%80%93Ottoman+Wars+(1525%E2%80%931718) Şerên Habsburg–Osmaniyan (1525–1718).]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin< /ref> ev herêm ji Osmaniyan serbixwe bû, wek [[Hapsburg Sirbistan|Padîşahiya di bin serweriya Habsburgê de]], lê wan di sala 1739 de, piştî şerê 1736-1739, ew ji nû ve bi dest xist. Nerazîbûna Sirbîstan a ji rêveberiya Osmanî bû sedema [[Serhildana Yekem a Sirbî]] ya sala 1804-an, dema ku Đorđe Petrović, ''[[Karađorđe]]'', serhildanek ku di 1813-an de hate derxistin, kir û bi xwe re serhildanek mezin anî. çewisandin.<nowiki><ref>Malbata qral. </nowiki>''[http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm Serhildana Yekem a Sirbî.]<nowiki> {{Wayback|url=</nowiki>http://www.royalfamily.org/ustanak/USTANAK_ENG.htm |date=20100207002754 } }'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye desteserkirin.</ref> Di sala 1862'an de piştî pevçûnên nû yên di navbera artêşa Osmanî û komên sivîl ên li Belgradê de û bi zexta hêzên mezin, di sala 1867'an de leşkerên dawî yên Osmanî ji Mîrektiyê derketin. Bi ragihandina destûreke nû, dîplomatên Sirbî serxwebûna defakto ya welêt piştrast kirin. Serxwebûna fermî di Kongreya Berlînê ya sala 1878 de, ku bi fermî Şerê Rûs-Tirkî bi dawî bû, di asta navneteweyî de hat naskirin. Lê belê ev peyman yekbûna Sirbistanê bi Mîrektiya Montenegro re qedexe kir û parêzgeha Osmanî ya Bosna û Herzegovînayê xist bin rêveberiya Împaratoriya Awistirya-Macaristanê. === Padîşahiya Sirbistanê === Sirbên [[Vojvodîna]], di bin serweriya [[Împeratoriya Avusturya]] de, beşdarî [[Şoreşa Macaristana 1848|Serhildanên 1848]] li dijî Habsburgan bûn, û herêma otonom a [[Voivodeship of Voivodeship of Voivodeship ava kirin. Sirbistan û Banatê Tamis|Serbiya Voivode û Timişoara Banat]]. Otonomiya wê di 1860 de, dema ku ew bû beşek ji [[Kraltiya Macarîstan]] hate rakirin. Di 23'ê adara 1882'an de, mîrê Sirbî, [[Milan I ya Sirbîstan|Milan IV Obrenović]], [[Padîşahiya Sirbîstan]] îlan kir, ku ew yekem padîşahê wê ye bi navê Milan I. Di 1903 de, [[ Mala Qraliyeta Karađorđević]] (ji dûndana rêberê şoreşger [[Karađorđe]]) desthilatdar bû, piştî kuştina Qralê [[Serbistana I. S. I. Îskenderê I]] li Belgradê ji hêla komek komplogeran ve ku avêtin ser qesrê. Paşê wî, [[Petrûs I yê Sirbî|Petrûs I]], bi [[Bulgaristan]], [[Montenegro]] û [[Yewnanistan]] re hevalbendî kir ([[Lîqa Balkanan]] ava kir) ku bi [[Împeratoriya Osmanî]] rê rû bi rû bimîne. Împaratoriya di [[Şerê Balkanê yê Yekem]] (1912-1913), û paşê (bi Tirk, Montenegrin, Romanî û Yewnanî re hevalbendî) li dijî Bulgaristanê di [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] de. Ev bi peymanên [[London]] û [[Bûkareşt]] di sala 1913 de, ku Padîşahiya Sirbistanê bi saya dadkirina beşek ji [[Makedonyaya Bakur]],<ref>Dîroka Makedonyayê. ''[http://www.historyofmacedonia.org/PartitionedMacedonia/BalkanWars.html Şerên Balkan û Parvekirina Makedonyayê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin.</ref> [[Kosovo]], û beşek ji Sirbistanê. xwe.<ref>Tucker, r. 176.</ref> === Sirbîstan li Yugoslavyaya sosyalîst === [[Wêne: SocialistYugoslavia en.svg|thumb|Serbiya (bi keska zeytûnî) û komarên cuda yên sosyalîst ên ku [[Komara Federal a Sosyalîst a Yugoslavya]]]] Piştî şer, Tîto û [[Partiya Komunîst a Yûgoslavyayê]] dest bi pêvajoya rêvebirina [[Yûgoslavya|Komara Federal a Demokratîk a Yugoslavya]] kirin; qanûna nû ya hilbijartinê hat derxistin û hilbijartin hatin kirin. Ev di Mijdara 1945an de, bi yek lîste, bi navê ''Eniya Gel'' û serdestiya [[Komunîzm|komunîst]] hatin lidarxistin, ku ji %90ê dengan zêdetir bi dest xist.<ref name = tito>ArteHistoria . ''[https://web.archive.org/web/20100326062053/http://www.artehistoria.jcyl.es/historia/contextos/3175.htm Fetihkirina desthilatê.]'' Di 17ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hat dîtin. </ref> [[Parlamentoya Yûgoslavyayê|Meclisa Destûrî]] rakirina monarşîyê îlan kir û hikûmeteke pirneteweyî ya yek-partî hat damezrandin.<ref name = tito /> Di 31ê çileya paşîna 1946an de, [[Yûgoslavya|Komara Sosyalîst a Federal a Yugoslavya]], ku ji şeş [[Dewleta Sosyalîst|Komarên Sosyalîst]] pêk tê: [[Slovenya]], [[Kroatya]], [[Bosniya û Herzegovîna]], Makedonya, [[Montenegro]] û Serbistan. === Yugoslavya hilweşiya. Şerên Yugoslavyayê === [[Wêne:Milosevic-lopez.JPEG|çep|thumb|[[Slobodan Milošević]] di sala 1996'an de di dema hevdîtineke bi Admiral [[Joseph López]], fermandarê [[IFOR]].]] Di sala 1989 de [[Slobodan Milošević]] li Sirbîstanê hat ser desthilatê, ji Komela Komunîstên Sirbîstanê, ku hemû dijberên xwe bi sîyaseta fêlbazî û tirsandinê derxistibû.<ref name = milos>Clarín. ''[http://www.clarin.com/diario/2000/10/06/i-03401.htm Milosevic: hêza mutleq.]'' Di 18ê çiriya paşîna (November) 2009ê de hatiye standin.</ref> Yek ji tedbîrên wê yên pêşî rakirina otonomîya parêzgehên sirbî yên Kosova û Vojvodînayê bû. Di 28ê Hezîrana 1989an de, di helwesandina hemû neteweperestan de, Milošević li Kosovo Polje, dîmenê [[Kosova|şerê Kosova]] di 600 saliya têkçûna li hember Tirkan de, ku li ber girseyek di navbera 500,000 de derket. û 1,000,000 Sirb,<ref>Thomas, Robert. ''[http://books.google.es/books?id=IDzmXEDJFX8C&pg=PP1&dq=Serbia+under+Milo%C5%A1evi%C4%87:+politics+in+the+1990#v=onepage&q=&f= derewîn "Serbia di bin Milošević: siyaset di salên 1990'î de"].''Hurst, 1999. ISBN 978-1-85065-367-7. p. 50.</ref> ''[[Axaftina Gazîmestan]]'' ya navdar pêşkêş kir, bilindkirina îdealên Sirbî ku encamên cidî bi xwe re anî. == Demografî == [[Wêne: Srbija - Udeo Srba po opstinama 2011 1.gif|thumb|Nexşeya etnîkî ya Sirbistanê li gorî serjimara 2002:<br /> {{Legend|RoyalBlue|[[Serb]]}} {{Legend|MediumPurple|[[Mecar]]}} {{Legend|ForestGreen|[[Boşnak]]}} {{Legend|Crimson|[[Xirwatî]]}} {{Legend|DimGray|[[Alban]]}} {{Legend|Peru|[[Gelê Slovak|Slovak]]}} {{Legend|DarkGray|ne dane}} ]] Komên etnîkî yên sereke, li gorî serjimêriya sala 2002 (Serbiya bê Kosova) Sirb 6,212,838 (82,9%), Macar 293,299 (3,9%), Boşnak 136,067 (1,8%), Rom 108,193 (1,4% 1,4, 1,0% Yugo, 1,0% 1,0, 100 Yugo) ne. , Xirwatî 70,602 (0,9%), Montenegrin 69,049 (0,9%), Alban 61,647 (0,8%), Slovak 59,021 (0,8%) û Vlax 40,054 ==Erdnîgari== [[Wêne: Serbia location map.svg|thumb|Nexşeya Serbistanê bi Parazgehên xwe.]] Erdê Sirbîstanê ji deştên bi bereket ên bakurê Vojvodînayê bigire heya rêzeçiyayên kilsinî û hewzên li rojhilat û çiya û girên kevnar ên li başûrê rojhilat. Li bakur çemê Dunayê serdest e. Çemê Morava, çemê Danubê, di nav deverên çiyayî yên başûrê Sirbistanê re derbas dibe. == Bajarên Serbistanê == Mezintirîn bajarên Serbistanê di ser 60.000 niştecih de di sala 2004an de ev in: '''Li navenda Serbistanê''' # Belgrad derdora 1.670.000 # Niš derdora 255.295 # Kragujevac derdora 180.252 # Leskovac derdora 167.250 # Kruševac derdora 131.368 # Čačak derdora 117.072 # Smederevo derdora 109.809 # Valjevo derdora 96.761 '''Li [[Vojvodîna]]yê''' # Novi Sad derdora 380.291 # Subotica derdora 148.401 # Zrenjanin derdora 132.051 # Pančevo derdora 127.162 == Çavkanî == {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Serbia}} * [http://www.serbia.sr.gov.yu/ Malpera fermî ya komara Serbistanê (bi inglîzî)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100328050736/http://www.serbia.sr.gov.yu/ |date=2010-03-28 }} * [http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php Daîreya statîstîkan ya Serbistanê (englisch)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091218112820/http://webrzs.statserb.sr.gov.yu/axd/en/index.php |date=2009-12-18 }} {{Dewletên Ewropayê}} {{kurt}} [[Kategorî:Serbistan| ]] ppgw9bh4lx6sfv3dovq3f3mn8q2kk9y Kategorî:Parlamenterên swêdî 14 32584 1092898 217600 2022-07-24T08:45:20Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Swêd (siyaset)]] 2nw3f17n7ihcb1bu8dcabt3dxdaeawk Kategorî:Swêd (siyaset) 14 32585 1092896 217601 2022-07-24T08:44:51Z MikaelF 935 MikaelF navê [[Kategorî:Swêd (Siyaset)]] weke [[Kategorî:Swêd (siyaset)]] guhert wikitext text/x-wiki [[Kategorî:Swêd]] jlcraekvapzzec88d2mr99vv3ic7n68 Mentiq 0 64696 1092831 1011298 2022-07-23T13:30:01Z 37.186.52.109 wikitext text/x-wiki {{Bêçavkanî}} '''Mentiq''' (ji erebî: منطق, ''mentiq''), '''jenk'''{{Çavk}}, '''vac''' ,'''lojîk''' (bi [[fransî]]: ''logique'') bikarînan û lêkolîna li ser [[hizirîn|hizirîna]] dirist e. Xwandin û lêkolîna mentiqî di [[felsefe|felsefeyê]], [[matematîk|matematîkê]] û [[zanistên kompûterê]] de gellek berçav e. Mentiq di [[Şehrewarî|şehrewarîyên]] kevinên mîna [[Çîn|Çînê]], [[Îran|Îranê]], [[Hindistan|Hindistanê]] û [[Yewnan|Yewnanê]] de berbelav bû. Li [[Rojava|Rojavayê]] kesê ko mentiq damezirand [[Aristoteles]] bû ko mentiq kir pişkeka bingehîn a felsefeyê. Di [[Çaxên Navîn]] de, mentiq her wesa digel [[rewanbêjî]] û [[rêziman|rêzimanê]] para sêyê ji dersên destpêkî bû. [[Lîsteya zanyarên misilman|fîlozofên misilman]] yên mîna [[Farabî]] û [[Îbn Sîna]] gellek arîkariya pêşêxistina mentiqê kir. === Xwandina jenkê === {{...}} === Dîroka jenkê === {{...}} === Coreyên jenkê === {{...}} ==Çavkanî== [[Kategorî:Felsefe]] qg1g91l6gspmoqmzu3setfaent5pfzr Enfal 0 71992 1092851 748265 2022-07-23T16:06:46Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Komkujiya Enfalê 1988]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Komkujiya Enfalê 1988]] otzd9jy0ok1yurj8r0p176b11pyvs3d 1988 Enfal 0 82927 1092850 748264 2022-07-23T16:06:36Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Komkujiya Enfalê 1988]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Komkujiya Enfalê 1988]] otzd9jy0ok1yurj8r0p176b11pyvs3d Enfal 1988 0 83678 1092852 748237 2022-07-23T16:06:56Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Komkujiya Enfalê 1988]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Komkujiya Enfalê 1988]] otzd9jy0ok1yurj8r0p176b11pyvs3d Komkujiya Vartinîs 0 100672 1092854 850386 2022-07-23T16:07:16Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Komkujiya Vartinîsê 1993]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Komkujiya Vartinîsê 1993]] e75tgtpk0j2m9v3zq4s1uuxvx0hlmxr Şablon:GH/2022/29 10 124027 1092866 1092355 2022-07-23T16:59:49Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:UNESCO flag.png|left|120px|Wêneya gotarê]] '''[[UNESCO]]''' yan jî '''Rêxistina Perwerde, Zanist û Çandê ya Neteweyên Yekbûyî''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]''': U'''nited '''N'''ations '''E'''ducational, '''S'''cientific and '''C'''ultural '''O'''rganization) saziyeke [[Neteweyên Yekbûyî]] ye ku di warê [[perwerde]], [[huner]], [[zanist]] û [[Çand|çandê]] de bi rêya hevkariya navneteweyî aştî û ewlekariya [[Cîhan|cîhanê]] pêşdixe. 193 dewletên endam û 11 endamên hevparên UNESCOyê hene. Navenda saziya UNESCO'yê li [[Navenda Mîrata Cîhanî ya li Parîs a Fransayê]] ye. 53 ofîsên qadên herêmî û 199 komîsyonên neteweyî hene ku li çar aliyê [[Cîhan|cîhanê]] alîkariya saziyê dikin. Destûrê bingehîn a UNESCOyê armanc dike ku "bihêztir kirina perwerde, zanist çand û bihêzkirin a hevkariya di navbera neteweyan, ji bo dadmendiya gerdûnî, qanûn, mafên mirovan û azadiyên bingehîn ji bo her kesî û ji bo parastin aştî û ewlehiya mirovan ku [[Peymana Neteweyên Yekbûyî]] ji bo hemû gelan nas dike, bêyî cudahiya nijad, zayend, ziman û dîn, bibe alîkar." <small>'''([[UNESCO|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=29}} kds0unl4ars0b2lv8jbzxgb1mwxvn22 Şablon:GH/2022/30 10 124040 1092867 1063321 2022-07-23T17:06:55Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:Sumer map.jpg|left|120px|Wêneya gotarê]] '''[[Dîroka sumeran]]''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). <small>'''([[Dîroka sumeran|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=30}} 2dg4kf3xgfxy1iuoibrxex63m3hbkkg 1092868 1092867 2022-07-23T17:11:31Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:Sumer map.jpg|left|120px|Wêneya gotarê]] '''[[Dîroka sumeran]]''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê ye ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). <small>'''([[Dîroka sumeran|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=30}} 4c9zs93mbv52o8nrx4jn0qplaxyarop 1092876 1092868 2022-07-23T17:35:16Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:Sumer map.jpg|left|120px|Wêneya gotarê]] '''[[Dîroka sumeran]]''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê ye ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an ê {{bz}}ê de derketine holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). <small>'''([[Dîroka sumeran|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=30}} 2girojlaipofobat6dr7vdr0c07ndfr Şablon:GH/2022/31 10 124053 1092865 1063322 2022-07-23T16:58:08Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:RuA5N2.png|left|120px|Wêneya gotarê]] '''[[Nîtrojen]]''' ({{Bi-fr|nitrogène}}), {{Bi-grc|ἀζωτικός|azōtikós|wate=bê jiyan}}) elementeke ku cara yekem di sala 1772an de ji alîyê bijîşkê Skotlandî [[Daniel Rutherford]] ve hatiye kifşkirin û îzolekirin. Dema ku hate tesbîtkirin ku nîtrojen di asîda nîtrîk û nîtratan de heye, navê nîtrojenê di sala 1790an de ji aliyê kîmyazanê Fransî [[Jean-Antoine-Claude Chaptal]] ve hate pêşniyar kirin. Nîtrojen nemetal e û endamê herî sivik ê koma 15 ya tabloya perîyodîk e ku bi gelemperî jê re pniktojen tê gotin. Ev element di gerdûnê de hêmanek hevpar e ku bi pirbûna tevahî di [[Rêya Şîrê]] û [[Pergala Rojê|Sîstema Rojê]] de di rêza heftemîn de tê texmîn kirin. Di germahî û zexta standard de, du atomên elementê bi hev ve girêdidin û N<sub>2</sub>, gazek diatomî ya bê reng û bêhn çêdikin. N<sub>2</sub> bi qasî ji sedî 78 [[atmosfera Cîhanê]] pêk tîne û ev yek nîtrojenê dike hêmana herî zêde ya nehevgirtî. <small>'''([[Nîtrojen|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=31}} fw0dfr9tjlfj606nxog4nwf7z42h84h Şablon:GH/2022/33 10 124092 1092864 1062676 2022-07-23T16:53:07Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{GH/navîgasyon}}</noinclude> [[Wêne:World map of prehistoric human migrations.jpg|left|120px|Wêneya gotarê]] '''Dîroka mirovahiyê''', vegotina rabirdûya mirovahiyê ye ku bi nîşaneyên [[arkeolojî]], [[Mirovnasî|antropolojî]], [[genetîk]], [[Zimannasî|zimannasiyê]] û ji dema hatina nivîsandinê ve bi çavkaniyên bingehîn û navîn tê fêm kirin. Dîroka nivîskî ya mirovahiyê bi pêşdîroka wî re, ji [[Serdema Paleolîtîk]] (serdema kevirî ya kevin) dest pê kiriye û piştre jî [[Serdema Neolîtîk]] (serdema kevirî ya nû) de hatiye nivîsandin. [[Serdema kevirî|Neolîtîk]] dibîne ku [[Şoreşa Çandiniyê]], di navbera 10.000 û 5000 BZ de, li [[Hîvika Biadan|Heyva Biadan]] a [[Rojhilata Nêzîk]] dest pê dike. Di vê serdemê de mirovan bi awayekî sîstematîk dest bi çandiniya a nebatan û xwedîkirina ajalan kirin. Her çiqas ku çandinî pêş dikeve, piraniya mirovan ji jiyana koçeriyê derbasî jiyanek niştecîhî dibin û dest bi cotkariyê dikin. Ewlehîya ku bi têkildariya berhemdarîya zêde ya ku bi cotkarîyê hate peyda kirin, bû sedema ku civatê ber bi yekeyên mezintir ve zêde bibin û bi pêşveçûnên di veguhastinê de zêde bûn. <small>'''([[Dîroka mirovahiyê|bêhtir...]])'''</small> {{GH/binnivîs|Arşîv=2022|GB=33}} op8t78brmnj65wqi5iy9te2esdzv8kv Komkujiya Buçayê 0 125190 1092853 1073102 2022-07-23T16:07:06Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Komkujiya Bûçayê 2022]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Komkujiya Bûçayê 2022]] 1sas5gcwii9s403g4q0iyy3n33dg32z Êrîşa li dibistana Robbê 0 128485 1092857 1086267 2022-07-23T16:07:46Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde (Teksas, DYA) 2022]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde (Teksas, DYA) 2022]] 3untm4we3jdfwu7az7lvvudci5s23qb Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde, Teksas 2022 0 128486 1092856 1086266 2022-07-23T16:07:36Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde (Teksas, DYA) 2022]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde (Teksas, DYA) 2022]] 3untm4we3jdfwu7az7lvvudci5s23qb Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde, Teksas, DYA, 2022 0 128487 1092855 1085943 2022-07-23T16:07:26Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde (Teksas, DYA) 2022]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Kuştina bi guleyan li dibistana Robb a Uvalde (Teksas, DYA) 2022]] 3untm4we3jdfwu7az7lvvudci5s23qb Mahoor Bagheri 0 128504 1092879 1091404 2022-07-23T18:43:27Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{delete|Cross-wiki spam}} {{Agahîdank mirov | nav = Mahoor Bagheri | wêne = | mezinahiya_wêne = | sernavê_wêne = | navê_rastî = Mahoor Bagheri | zimanê_navê_rastî = | navê_jidayikbûnê = | navê_din = | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|03|03|1988|temenê=erê}} | cihê_jidayikbûnê = [[îran]], [[tehran]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | sedema_mirinê = | cihê_goristanê = | koordînatên_cihê_goristanê = | netewe = [[Farsi]] | hevwelatî = | perwerde = [[Îran]], | pîşe = [[Stranbêj]] | salên_çalak = 2000–niha | tê_nasîn = | xebatên_navdar = | sermiyana_net = | televîzyon = | hevjîn = | partner = | zarok = | dê = | bav = | xelat = | malper = https://mahoorbagheri.com/fa/ | şanenav = | mezinahiya_şanenavê = | modul = | modul2 = | çînaser = }} '''''Mahoor Bagheri''''' ([[Farsî]]:ماهور باقری) stranbêj, muzîkvan, dengbêj û nivîskarê popê ye ku di 3ê Îlona 1988an de li [[Tehran]] hatiye dinyayê. Ew li piraniya enstrûmanan dixe û demekê mamostetiya [[muzîk]] dike.<ref>[https://mahoorbagheri.com/fa/ Mahûr Bagerî stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskarê popê ye] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://and0.ir/tag/بیوگرافی-ماهور-باقری/ Strana Babek Mafî ya bi navê Hasas dakêşin]Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021 </ref> == Jînenîgarî == Taybetmendiya wî [[gîtar]] ye û di stîla [[flamenco]] de jî şareza ye. Di 13 saliya xwe de dest bi kar [[muzîk]] û stranbêjiyê kiriye û di 17 saliya xwe de ji ber eleqeya xwe ya mezin bi zanistê re ketiye [[zanko]] û xwendina xwe ya akademîk di warê kîmya dekompozyonê de berdewam kiriye heya. lîse. Di 19 saliya xwe de dest bi mamostetiya gîtara flamenko dike û di vî warî de gelek şagirtên wî hebûn. Ji sala 1399`an ve bi awayekî profesyonel dest bi stranbêjiya popê kiriye û gelek berhem berhem anîne.<ref>[https://ahaang.com/artist/ماهور-باقری/ Mahour Bagheri] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://mytehranmusic.com/tag/بیوگرافی-ماهور-باقری/ Download song Mahour Bagheri bi navê Yalda Download Mahour Bagheri bi navê Yalda Download Mahour Bagheri bi navê Yalda] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021 </ref><ref>[https://newsin.ir/fa/content/22682058/ماهور-باقری-با-«کشورگشایی»-می-آید.html Mahûr Bagerî bi "welatê vekirî" tê] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://iranmojavez.com/artist/ماهور-باقری/ Mahour Bagheri Pop stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskar di 3ê Îlona 1988an de ji dayik bûye] iran mojavez. 13 Kanûn 2021 </ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} == Girêdanên derve == * [https://iranmojavez.com/artist/ماهور-باقری/ iran mojavez] [[Kategorî:Jidayikbûn 1988]] [[Kategorî:Îranî]] [[Kategorî:Stranbêj]] 7cjcor8uaoee0s30huqmrqq6dfqhly7 1092880 1092879 2022-07-23T18:45:49Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{delete|Cross-wiki spam}} {{Agahîdank mirov | nav = Mahoor Bagheri | wêne = | mezinahiya_wêne = | sernavê_wêne = | navê_rastî = Mahoor Bagheri | zimanê_navê_rastî = | navê_jidayikbûnê = | navê_din = | roja_jidayikbûnê = {{Jidayikbûn|03|03|1988|temenê=erê}} | cihê_jidayikbûnê = [[îran]], [[tehran]] | roja_mirinê = | cihê_mirinê = | sedema_mirinê = | cihê_goristanê = | koordînatên_cihê_goristanê = | netewe = [[Farsi]] | hevwelatî = | perwerde = [[Îran]], | pîşe = [[Stranbêj]] | salên_çalak = 2000–niha | tê_nasîn = | xebatên_navdar = | sermiyana_net = | televîzyon = | hevjîn = | partner = | zarok = | dê = | bav = | xelat = | malper = https://mahoorbagheri.com/fa/ | şanenav = | mezinahiya_şanenavê = | modul = | modul2 = | çînaser = }} '''''Mahoor Bagheri''''' ([[Farsî]]:ماهور باقری) stranbêj, muzîkvan, dengbêj û nivîskarê popê ye ku di 3ê Îlona 1988an de li [[Tehran]] hatiye dinyayê. Ew li piraniya enstrûmanan dixe û demekê mamostetiya [[muzîk]] dike.<ref>[https://mahoorbagheri.com/fa/ Mahûr Bagerî stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskarê popê ye] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://and0.ir/tag/بیوگرافی-ماهور-باقری/ Strana Babek Mafî ya bi navê Hasas dakêşin]Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021 </ref> == Jînenîgarî == Taybetmendiya wî [[gîtar]] ye û di stîla [[Flamenko]] de jî şareza ye. Di 13 saliya xwe de dest bi kar [[muzîk]] û stranbêjiyê kiriye û di 17 saliya xwe de ji ber eleqeya xwe ya mezin bi zanistê re ketiye zanîngeh û xwendina xwe ya akademîk di warê kîmya dekompozyonê de berdewam kiriye heya. lîse. Di 19 saliya xwe de dest bi mamostetiya gîtara flamenko dike û di vî warî de gelek şagirtên wî hebûn. Ji sala 1399`an ve bi awayekî profesyonel dest bi stranbêjiya popê kiriye û gelek berhem berhem anîne.<ref>[https://ahaang.com/artist/ماهور-باقری/ Mahour Bagheri] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://mytehranmusic.com/tag/بیوگرافی-ماهور-باقری/ Download song Mahour Bagheri bi navê Yalda Download Mahour Bagheri bi navê Yalda Download Mahour Bagheri bi navê Yalda] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021 </ref><ref>[https://newsin.ir/fa/content/22682058/ماهور-باقری-با-«کشورگشایی»-می-آید.html Mahûr Bagerî bi "welatê vekirî" tê] Malpera nûçeyan e. 13 Kanûn 2021</ref> <ref>[https://iranmojavez.com/artist/ماهور-باقری/ Mahour Bagheri Pop stranbêj, muzîkjen, dengbêj û nivîskar di 3ê Îlona 1988an de ji dayik bûye] iran mojavez. 13 Kanûn 2021 </ref> ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} == Girêdanên derve == * [https://iranmojavez.com/artist/ماهور-باقری/ iran mojavez] [[Kategorî:Jidayikbûn 1988]] [[Kategorî:Îranî]] [[Kategorî:Stranbêj]] c67v3jfqjm7s3g89nra4c5g8d123r06 Albanên Makedonyayê Bakur 0 129002 1092870 1092813 2022-07-23T17:23:45Z MikaelF 935 Ne hewce ye, transkrîpsiyon e, ne "Latîn". Guhertoya 1092813 ya [[Special:Contributions/2001:871:210:2D03:A41B:EB72:F989:FB12|2001:871:210:2D03:A41B:EB72:F989:FB12]] ([[User talk:2001:871:210:2D03:A41B:EB72:F989:FB12|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=|wêne=File:Albanians_in_North_Macedonia.jpg|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=446,245<ref> State Statistical Office</ref> (2020)|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê: [[zimanê albanî]] an ji [[makedonî]]<br>zimanên din: <br>[[zimanê tirkî]]|ol=[[Îslam]] - [[sunîtî]], [[xristiyan]] - [[ortodoks]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Makedonyayê Bakur''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]]: ''Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut''), (bi [[makedonî]]: Албанци во Северна Македонија, ''Albantsî vo Severna Makedonîya''), li Makedonyaya Bakur a îro hindikahiyek etnîkî ne. Qeydên pêşî yên [[Alban|albanî]] ne zêde ji serdema [[Skenderbeg]] vedigerin. == Demografî == Kêmneteweya alban bi piranî li qada rojava, bakur-rojava û qismî navîn a welêt bi civakên piçûk ên ku li başûr-rojavayê ne. Civatên Albaniya herî mezin li şaredariyên [[Tetovo]] (70,3%), [[Gostivar]] (66,7%), [[Debar]] (58,1%), [[Struga]] (56,8%), [[Kîçevo]] (54,5%), [[Kumanovo]] (25,8%) û [[Skopye]] (20,4%). == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] == Çavkanî == [[Kategorî: Alban]] [[Kategorî: Albanya]] 405lv5t23iitrvyv4nvlh43ai8hdxp8 1092871 1092870 2022-07-23T17:24:30Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel|nav=|wêne=File:Albanians_in_North_Macedonia.jpg|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=446,245<ref> State Statistical Office</ref> (2020)|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê: [[zimanê albanî]] an ji [[makedonî]]<br>zimanên din: <br>[[zimanê tirkî]]|ol=[[Îslam]] - [[sunîtî]], [[xristiyan]] - [[ortodoks]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} '''Albanên Makedonyayê Bakur''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]]: ''Shqiptarët në Maqedoninë e Veriut'', bi [[makedonî]]: Албанци во Северна Македонија, ''Albantsî vo Severna Makedonîya''), li Makedonyaya Bakur a îro hindikahiyek etnîkî ne. Qeydên pêşî yên [[Alban|albanî]] ne zêde ji serdema [[Skenderbeg]] vedigerin. == Demografî == Kêmneteweya alban bi piranî li qada rojava, bakur-rojava û qismî navîn a welêt bi civakên piçûk ên ku li başûr-rojavayê ne. Civatên Albaniya herî mezin li şaredariyên [[Tetovo]] (70,3%), [[Gostivar]] (66,7%), [[Debar]] (58,1%), [[Struga]] (56,8%), [[Kîçevo]] (54,5%), [[Kumanovo]] (25,8%) û [[Skopye]] (20,4%). == Mijarên têkildar == * [[Albanya]] * [[Kosova]] == Çavkanî == [[Kategorî: Alban]] [[Kategorî: Albanya]] aqckilxt3zb9x5qvkz0bcrqo84qy7ea Xidir Feqîr 0 129006 1092824 1092753 2022-07-23T12:43:06Z Shango92 51890 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank hunermend | navê_jidayikbûnê = Xidir Feqîr | roja_jidayikbûnê = {{Birth date and age|1952}} | cihê_jidayikbûnê = Şingal | wêne = | mezinahiya_wêne = 200px | netewe = | cure = Folklorîye | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = | malper = }} '''Xidir Feqîr''', (1952–2009) stranbêjekî folklorîye ku bi eslê xwe ji [[Şingal|Şingalê]] bû. Xidir Feqîr xwediyê gellek sitran û berhamê hunerî ye. ji zarokaniya xwe wî dest bi stran gotinê kirîye û rolek wî ya dîyar hebû di vejandina strana kurdî de li herêma Şingal. Piştî mirina wîokê î wî yê bi navê Tasîn Xidir dest bi stranbêjiydike .e.<ref>{{Cite web|url=https://plyric.com/ezidxan-music-xidir-feqir-1952-2009-ci-cem-e|title=Xidir Feqîr (1952-2009) - Çi Çem e – Êzîdxan Music, Xidir Feqîr, Tehsîn Feqîr Song Lyrics {{!}} Plyric.com|website=plyric.com|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dengeamerika.com/a/fistivala-xidir-feqir-li-ingale--126131328/1116316.html|title=Fistivala Xidir Feqîr li Şingalê|website=VOA|language=ku|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://rojnews.news/ku/cand-u-huner/ji-beriya-13-salan-dengbeje-sengale-xidir-feqir-ji-nav-me-bar-kir/|title=Ji beriya 13 salan Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr ji nav me bar kir|date=2022-06-29|website=Rojnews.News - Kurmancî|language=tr|access-date=2022-07-22}}</ref> == Jiyan == Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr li gundê Simê Hêstir ê li geliyê Kersê li devar şingalê li sala 1952 çavê xwe li dinyayê vekirin e. Bêyî ku binivîse 500 stranên foklorî di hafîzeya xwe de hilgirtî bû. Ji bilî stranên folklor bi xwe jî gelek stran çêkirine û stranên wî yên herî navdar strana xezalê ku piştî wefata hevjîna xwe li ser çêkirîbû û strana zalimê ye û êi şahiya jî gelek caran stran digotin. Piştî bi dehan sala xizmeta hunera Kurdî di 29’ê Hezîranaa 2009’an de li komalgeha Borik a Şengalê koça dawî kir. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Stranbêjên kurd]] si3qoqwo0tfr10wlqdqmabu5mftm7kn 1092825 1092824 2022-07-23T12:43:50Z Shango92 51890 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank hunermend | navê_jidayikbûnê = Xidir Feqîr | roja_jidayikbûnê = {{Birth date and age|1952}} | cihê_jidayikbûnê = Şingal | wêne = | mezinahiya_wêne = 200px | netewe = | cure = Folklorîye | pîşe = Stranbêj | salên_çalak = | malper = }} '''Xidir Feqîr''', (1952–2009) stranbêjekî folklorîye ku bi eslê xwe ji [[Şingal|Şingalê]] bû. Xidir Feqîr xwediyê gellek sitran û berhamê hunerî ye. ji zarokaniya xwe wî dest bi stran gotinê kirîye û rolek wî ya dîyar hebû di vejandina strana kurdî de li herêma Şingal. Piştî mirina wîokê î wî yê bi navê Tasîn Xidir dest bi stranbêjiyê dike.<ref>{{Cite web|url=https://plyric.com/ezidxan-music-xidir-feqir-1952-2009-ci-cem-e|title=Xidir Feqîr (1952-2009) - Çi Çem e – Êzîdxan Music, Xidir Feqîr, Tehsîn Feqîr Song Lyrics {{!}} Plyric.com|website=plyric.com|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dengeamerika.com/a/fistivala-xidir-feqir-li-ingale--126131328/1116316.html|title=Fistivala Xidir Feqîr li Şingalê|website=VOA|language=ku|access-date=2022-07-22}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://rojnews.news/ku/cand-u-huner/ji-beriya-13-salan-dengbeje-sengale-xidir-feqir-ji-nav-me-bar-kir/|title=Ji beriya 13 salan Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr ji nav me bar kir|date=2022-06-29|website=Rojnews.News - Kurmancî|language=tr|access-date=2022-07-22}}</ref> == Jiyan == Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr li gundê Simê Hêstir ê li geliyê Kersê li devar şingalê li sala 1952 çavê xwe li dinyayê vekirin e. Bêyî ku binivîse 500 stranên foklorî di hafîzeya xwe de hilgirtî bû. Ji bilî stranên folklor bi xwe jî gelek stran çêkirine û stranên wî yên herî navdar strana xezalê ku piştî wefata hevjîna xwe li ser çêkirîbû û strana zalimê ye û êi şahiya jî gelek caran stran digotin. Piştî bi dehan sala xizmeta hunera Kurdî di 29’ê Hezîranaa 2009’an de li komalgeha Borik a Şengalê koça dawî kir. == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Stranbêjên kurd]] mmwaz2kdqunhh11pqy6z9lozd4mb3zo Dîroka sumeran 0 129007 1092816 1092815 2022-07-23T12:09:41Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Urê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== Xanedaniya yekem a Urê di beriya zayînê di sedsala 26an de ye. Meskalamdug yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî Akalamdug û di cihî Akalamdug de jî kurê wî Mesh-Ane-pada bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê Ur e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî Lugalkildu yê Urûkê têk biriye. Her weha dixuye ku wî Kîş xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş Mesilim ji nivîsarên Lagash û Adab tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hin bîranînên pêşîn ên Lagash de wekî hakemkirina nakokiyek sînorî di navbera Lugal-sha-engur, ensi (serokkahîn an parêzgar) Lagash û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran Umma, tê gotin. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina Mesilim berî, di dema, an jî piştî serdestiya Mesannepada li Ûrê ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] o7vsvgejq0rzvetwuhbjoq8jvk4ukr0 1092817 1092816 2022-07-23T12:14:49Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hin bîranînên pêşîn ên Lagaş de wekî hakemkirina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran [[Umma]], tê gotin. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] r0hegdpunj8g9r7s46ny8teashujbh3 1092818 1092817 2022-07-23T12:18:47Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran [[Umma]], tê gotin. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 5xfpgwoue4gxnafgwq7y25tdepgr5j6 1092819 1092818 2022-07-23T12:23:26Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]], tê gotin. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 38jagy6zwbhgi3np5lx4j7nrsftdem9 1092820 1092819 2022-07-23T12:26:56Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Urê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê. Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]], tê gotin. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 0rwkqbl522263ulz8v42hwp3xijdm12 1092821 1092820 2022-07-23T12:27:31Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Urê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. Mesh-Ane-pada yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]], tê gotin. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 226tt4h3j691hbuq4rdqphdjdnx3l3r 1092822 1092821 2022-07-23T12:29:09Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] gldx0n3cb0ns2d716i52pg4po8jbqw1 1092823 1092822 2022-07-23T12:36:23Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Kîş */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniya Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] c77ronzx1rv2rmvozkmbea52zna96mh 1092826 1092823 2022-07-23T13:01:15Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 1mknyq0arn0se623a1tbcholc9yvce6 1092827 1092826 2022-07-23T13:13:42Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Urê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di Elamê de jî bi zelalî tê behskirin. Li gorî lîsteya şahên Sumeran, Elam, cîranê Sumer li rojhilat, li Sumerê ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda wê li bajarê Awanê bû. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 0ynsb7ilzht1kd4bjpv2eos752gbg8s 1092828 1092827 2022-07-23T13:14:49Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di Elamê de jî bi zelalî tê behskirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên Sumeran, Elam, cîranê Sumer li rojhilat, li Sumerê ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda wê li bajarê Awanê bû. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] iwxkrdifb9n86oxvp2xsuht2m9utzzn 1092829 1092828 2022-07-23T13:19:49Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda wê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] inb8n861xaaae33hptgoxpxmqmuvop2 1092830 1092829 2022-07-23T13:20:24Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] p9simol3t66sn32cofi17xe5ley5oi6 1092832 1092830 2022-07-23T13:36:34Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya Awan */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== Enshakushanna padîşahê Urukê bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên Sumeran de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li Urûkê Lugal-kinishe-dudu hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî Eannatumê Lagaşê bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma Mezopotamya dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî Sumerî yê ji Adab, Lugal-Ane-mundu ku li ser Uruk, Ur û Lagaşê hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji Kendava Farisî heta Deryaya Navîn û heta Çiyayên Zagrosê ku Elam jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku Marî li Mezopotamya Jor bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] fgf1aryrgprwizd82nb5zkfjroki380 1092833 1092832 2022-07-23T13:38:12Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma Mezopotamya dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî Sumerî yê ji Adab, Lugal-Ane-mundu ku li ser Uruk, Ur û Lagaşê hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji Kendava Farisî heta Deryaya Navîn û heta Çiyayên Zagrosê ku Elam jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku Marî li Mezopotamya Jor bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] rrb7tnxp9qu4icwtloxxo9o149bp5lj 1092834 1092833 2022-07-23T13:41:04Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 03h0i0if11l6560cyrm9yzrtt4ua7fv 1092835 1092834 2022-07-23T14:19:07Z Penaber49 39672 /* Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" girtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve demek şûnda were hate bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 90y7gy0t9p3rwwwv5z1wwfc23npthbg 1092836 1092835 2022-07-23T14:24:29Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 4jhyudhrn9ahhxrsiptu2l3z634vtt5 1092837 1092836 2022-07-23T14:28:35Z Penaber49 39672 /* Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] l2yvpjpxoi5u9ibtdhpzpu77ntrfdmq 1092838 1092837 2022-07-23T14:43:20Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya Ekşakê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a Lagaşê di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. En-hegal wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi Urûkê ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya Mesannepada ya Ur, Ur-Nanshe li cihî Lugal-sha-engur bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî Urê têk bir û padîşahê Umma Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha Ningirsu ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê Misirê tîne bîra mirovan. Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. Eannatum, neviyê Ur-Nanshe, bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li Ur, Nippur, Akşak û Larsa, li tevahiya navçeya Sumerê dibe padîşah. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] laecxzmqacqt0lgsnu9ewybp2kb2x0w 1092839 1092838 2022-07-23T14:44:37Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a Lagaşê di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. En-hegal wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi Urûkê ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya Mesannepada ya Ur, Ur-Nanshe li cihî Lugal-sha-engur bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî Urê têk bir û padîşahê Umma Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha Ningirsu ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê Misirê tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. Eannatum, neviyê Ur-Nanshe, bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li Ur, Nippur, Akşak û Larsa, li tevahiya navçeya Sumerê dibe padîşah.<ref name=":0" /> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] heaqtlut2yhl4e3mxnhxtnsti4lz3a3 1092840 1092839 2022-07-23T14:48:10Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] b67ivlks5y6b2zmftmtaxqp6l7f5luq 1092841 1092840 2022-07-23T14:59:38Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Lagaşê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li Ummayê sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hindek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda Nina û xwedawenda Ningirsu. Tevgerên Eannatum ji sinorên Sumer derbas bûn û wî beşek ji Elamê dagir kir, bajarê Az li ser Kendava Besrayê girt û bac stand heta Mariyê lê belê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li Lagaşê û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka Nîna yan jî Nînowaya paşîn, ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê Eannatum birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, Umma careke din serxwebûna xwe di bin Ur-Lumma de destnîşan kir, ku êrişî Lagaşê bi ser neket. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] suh0inyzjam92m8mnvdwf5x9juym99r 1092842 1092841 2022-07-23T15:05:11Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] jargjqgrwkwgwp2kh3rqw1xyzzbezrz 1092843 1092842 2022-07-23T15:13:03Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Lagaşê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî Entemena carek din dîsa prestîja Lagaşê vegerandin. Illi ya Umma, bi alîkariya hevalbendê xwe Lugal-kinishe-dudu yan jî Lugal-ure yê Urukê, cîgirê Enshakushana ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wusa dixuye ku Lugal-kinishe-dudu di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya Kîş û Urê dike. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] hd2ib5jkuzk7ic5rmuu6g7p9u7nz4cm 1092844 1092843 2022-07-23T15:19:41Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] gfxtrunazhyg8a8zh90i7790te1xrx3 1092845 1092844 2022-07-23T15:27:48Z Penaber49 39672 /* Xanedaniya yekem a Lagaşê */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî Lagaş ji hêla Lugal-zage-si, serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. Lugal-zage-si jî Urûk û Ur desteser kir û Urûkê wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo Enlîl Nippurê hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji Deryaya Jêrîn (Kendava Besrayê), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî Deryaya Navîn dirêj bûye. Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê Akad ve hat hilweşandin. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] tw28wyyu2f2koooejaqxzlt250idpo3 1092846 1092845 2022-07-23T15:31:49Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 5m4kscdoxp02h7pdojz63abwmwo1848 1092847 1092846 2022-07-23T15:34:36Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împaratoriya Akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 1krrhhz0vivz6lssrghmfm0me5akl52 1092848 1092847 2022-07-23T15:34:53Z Penaber49 39672 /* Împeratoriya akadî */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] n58c3acgm4yc3o7zj8318ood22wrcnx 1092849 1092848 2022-07-23T15:36:56Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] jjsxwjk0nl7idhoejtc7r9vpfohzgjw 1092858 1092849 2022-07-23T16:33:39Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] a7vtnhugfya1t9l7ov01xa1n1ztjqbc 1092859 1092858 2022-07-23T16:36:50Z Penaber49 39672 /* Împeratoriya akadî */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Mezopotamya]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Hunera Mezopotamyayê]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] kpxkwog8894li8xyt6vr3zrw0c038m9 1092860 1092859 2022-07-23T16:40:38Z Penaber49 39672 /* Binêre */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Ziman sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Hunera Mezopotamyayê]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] qea9lonhjer83z9v8d7v5r6gmg8fayv 1092861 1092860 2022-07-23T16:40:51Z Penaber49 39672 /* Binêre */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Hunera Mezopotamyayê]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] aoj26wz0omazicp0p9gtlxq9oz5pj47 1092862 1092861 2022-07-23T16:41:22Z Penaber49 39672 /* Binêre */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamyayê]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 3gsswxlccia1a3tw26ujuraq4ndds32 1092863 1092862 2022-07-23T16:41:35Z Penaber49 39672 /* Binêre */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê bû ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] n4b2n6tzv1mk3ihqi71cq33qco4urge 1092869 1092863 2022-07-23T17:14:07Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya rabûna [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}} de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] d8ul2fl47vnp1dxtiya3qv59ny796hg 1092872 1092869 2022-07-23T17:31:37Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]] di sedsala 18an ê {{bz}}ê de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] n4yw5od80v3lc6xumsnu4a3164nzkt2 1092873 1092872 2022-07-23T17:32:35Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an ê {{bz}}ê de derketiye holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] aoh3i2b1o5fziq5vmguu7e39kufovfi 1092874 1092873 2022-07-23T17:33:35Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}ê.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 BZ); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yemê {{bz}}ê li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an ê {{bz}}ê de derketine holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 7dze2x6z7usx7b7odz8jvahaqoegib1 1092875 1092874 2022-07-23T17:34:39Z MikaelF 935 -ê ne hewce ye, b.z. berî zayînê ye, em "berî zayînêê" nanivîsin, ne wilo? Qewet be! wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 b.z.); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yan {{bz}} li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyemîn a Ûrê]] re li dora sala 2004ê {{bz}}ê de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an ê {{bz}}ê de derketine holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 9nx2qahblgb68cl0kr8lo7x26ricyxj 1092877 1092875 2022-07-23T17:35:54Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 b.z.); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yan {{bz}} li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyem a Ûrê]] re li dora sala 2004 {{bz}} de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an {{bz}} de derketine holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}ê: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}}ê :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}ê:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}ê: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 6n1k4zak34ycc0tpu4ii4aa0whs02ih 1092878 1092877 2022-07-23T17:37:06Z MikaelF 935 /* Bajar-xanedanên pêşîn */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 b.z.); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yan {{bz}} li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyem a Ûrê]] re li dora sala 2004 {{bz}} de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an {{bz}} de derketine holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke, û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}} :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] 1i9cgcywcq4g5f0xx7fqch2irpzmq1a 1092893 1092878 2022-07-24T06:51:32Z Penaber49 39672 /* Bajar-xanedanên pêşîn */ wikitext text/x-wiki [[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}.]] [[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike. Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 b.z.); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]] '''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yan {{bz}} li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyem a Ûrê]] re li dora sala 2004 {{bz}} de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an {{bz}} de derketine holê. Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a ku naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]] ve hatine girêdan an na). ==Demname== <center> <timeline> ImageSize = width:800 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5) bar:&nbsp; color:era from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~([[Kalkolîtîk]]) from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[(Kalkolîtîka Dereng)]] from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]] from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]] from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]] from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]] bar:&nbsp; color:eon from:-2900 till:-2334 shift:(0,17) text:"[[Xanedaniya Destpêkê]]" from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb </timeline> </center> ==Bajar-xanedanên pêşîn== [[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]] Dibe ku niştecîhbûna bajarî ya daîmî ya seranserê salê ji hêla pratîkên çandiniyê yên zexm ve were rêve kirin. Xebata ku ji bo domandina cihûkên avdanê tê xwestin, pêdivî ye û xwarina zêde ya ku di encamê de pêk tê, bê kêmî ve dibe sedema nifûsa zêde. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], du ji bajarên herî pêşîn, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama Xanedaniya Destpêka I de, ew bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên rêzdar, ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan a sereke û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in: *[[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]] *[[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv) *[[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]] *[[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]] *[[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]] *[[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]] *[[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]] *[[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl) *[[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]]) *[[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]] *[[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj) *[[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]] Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.<ref>{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}</ref> Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: "Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn."<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}</ref> Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî Theo J. H. Krispijn,<ref>{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}</ref> di çarçoveya dema jêrîn de ye:<ref>{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}</ref> ''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar'' <timeline> ImageSize = width:555 height:75 PlotArea = left:25 right:15 bottom:20 top:25 AlignBars = justify Colors = id:time value:rgb(0.7,0.7,1) # id:period value:rgb(1,0.7,0.5) # id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) # id:era value:rgb(1,0.85,0.5) # id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) # id:filler value:gray(0.8) # background bar id:black value:black Period = from:-5300 till:-1940 TimeAxis = orientation:horizontal ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300 ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300 PlotData = align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) mark:(line,black) textcolor:black fontsize:M bar:&nbsp; mark:(line,black) align:center shift:(0,15) at:-3400 text:A width:20 at:-3300 text:B width:20 at:-3240 text:C width:20 at:-3000 text:D width:20 bar:&nbsp; color:era mark:(line,black) width:10 from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]] from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]] from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]] </timeline> <br /> :::<small>'''A''' : c. 3400 {{bz}}: Tableta jimareyî; '''B''':c. 3300 {{bz}} :Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;<br />'''C''': c. 3240 {{bz}}:Nivîsar (Phonogram); '''D''' : c. 3000 {{bz}}: Nivîsara ferhengî</small> ==Dîrok== ===Despêk û protodîrok=== Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&pg=PA40&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}</ref> ===Serdema Xanedaniyên Destpêkê=== Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin. Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn. Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike. ====Xanedaniya yekem a Kîş==== [[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]] Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye. Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin "şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî". Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye. Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke. Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike. ====Yekemîn Xanedaniya Urûkê==== [[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin. ====Xanedaniya yekem a Urê==== [[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]] Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}</ref> [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê "Padîşahê Kiş" wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]<nowiki/>yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e. ====Xanedaniya Awan==== Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}</ref> Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû. ====Xanedaniya duyem a Urûkê==== [[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye. ====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab==== Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye. ====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş==== Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî "padîşah" hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin. ====Xanedaniya Ekşakê==== Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye. ====Xanedaniya yekem a Lagaşê==== Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.<ref name=":0">{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. [[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.<ref name=":0" /> Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin. Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket. Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike. ====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê==== Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî "ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn" yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.<ref>{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=Volume 3}}</ref> Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin. ===Împeratoriya akadî=== Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye: {| class="wikitable" |Sargon |c. 2334–2279 BZ | |- |Rimush |c. 2278–2270 BZ |kurê Sargonê biçûk |- |Man-ishtishu |c. 2269–2255 BZ |kurê Sargonê mezin |- |Naram-Sin |c. 2254–2218 BZ |kurê Man-iştişo |- |Şar-kalî-şarrî |c. 2217–2193 BZ |kurê Naram-Suen |- |Irgigi | | |- |Imi | | |- |Nanum | | |- |Elulu | | |- |Dudu |c. 2189–2168 BZ | |- |Şu-Durul |c. 2168–2147 BZ |Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû |} ==Binêre== * [[Sumer]] * [[Zimanê sumerî]] * [[Dîroka Mezopotamyayê]] * [[Mezopotamya]] ==Çavkanî== {{Çavkanî}} [[Kategorî:Dîrok]] [[Kategorî:Sumer]] [[Kategorî:Mezopotamya]] [[Kategorî:Dîroka sumeriyan]] [[en:History of Sumer]] c55hn1ceu1c2kg10zjgrox1xljg4gpa Çerxa xaneyê 0 129008 1092894 2022-07-24T08:27:20Z Biyolojiyabikurdi 31567 Min rûpelek nû çê kir. wikitext text/x-wiki [[Wêne:Mitosis schematic diagram ku.svg|thumb|Çerxa xaneyê navê gelemperî ye ji bo şîrovekirina rêzebûyerên jîyana xaneyê]] '''Çerxa xaneyê''' an jî '''çerxa dabaşbûna xaneyê''' (bi înglîzî: ''cell cycle – cell division cycle'') navê gelemperî yê ji bo şîrovekirina rêzebûyerên jiyana xaneyê ji dabeşbûna makexaneye heta çêbûna du xaneyên keç.<ref name="OpenStax, Biology"> Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,</ref> Cara ewil, di sala 1858ê de ji Almanyayê, zanyerê biyolojiyê Rudolf Virchow da zanîn ko “her [[xane]] ji xaneyek din peyda dibe”.<ref name="Biology">Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).</ref> Ango xaneyek nû ji dabeşbûna dayikexaneya xwe çê dibe û bi dabeşbûna wê jî xaneyên keç ên nû çê dibin. Çerxa xaneyê ji rêzeçalakiyên di navbera van herdu dabeşbûnan pêk tê.<ref name="ENCYCLOPEDIA OF Life Science">Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc</ref> Hûrgiliyên çerxa xaneyê ya hemû zîndeweran ne yek e, lê taybetmendiyên çerxa xaneyê gelemper e bo hemû zîndeweran.Wekî mînak, divê [[Asîda deoksîrîbonukleyî|ADN]] ya her kromozomê were duhendekirin û bi awayekî guncav, di navbera xaneyên keç de were parvekirin ko herdu xane jî hemû cor kromozomên makexaneyê (bi înglîzî: ''mother cell)'' werbigirin. Li gel duhendekirina [[Kromozom|kromozomên]] xwe, pirraniya xaneyan, [[Endamok|endamokên]] xwe jî duhende dikin û di navbera xaneyên keç de parve dikin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL">Alberts, B., Johnson, A., Lewis, J., Morgan, D., Raff, M., Roberts, K., & Walter, P. (2014). Molecular Biology of the Cell (6th ed.). NY: Garland Science. </ref> Ji bo geşebûn û perisîna asayî ya zîndewerên firexaneyî, rêkxistina çerxa xaneyê gellek girîng e. Heke kontrola pêvajoya çerxa xaneyê têk biçe, nexweşiya şêrpence rû dide.<ref name="Molecular Cell Biology" /> Maweya dabeşbûnê ji bo hemû xaneyên laş ne yek e.Rêjeya dabaşbûna xaneyek laş, li gor erkê xaneyê tê diyarkirin. Hinek xane rojê carek dabeş dibin, hinek xane jî di demek hê dirêjtir de dabeş dibin. Herwisa hin xaneyên laş jî tu caran dabeş nabin. Wekî mînak, xaneyên masûlke û xaneyên demar.<ref name="Biology with Physiology">Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.</ref> Dirêjiya çerxa xaneyê di xaneyên korpeleyê (embriyo) ajalan de bi qasî 20 xulek e. Xaneyên korpeleyê hê ko bi têra xwe geşe nebûne dikarin cardin dabeş bibin. Ango qonaxên G<sub>1</sub> û G<sub>2</sub> yê çerxa xaneyê ya xaneyên korpeleyê pir kurt e.<ref name="Human biology15ed">Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref> Bi gelemperî dirêjiya çerxa xaneyê di xaneyên ajalan de bi qasî 24 saet e. Ji bo perisîna xaneyê, divê xaneyên ajalan bi têre xwe geşe bibin. Ango di qonaxên G<sub>1</sub> û G<sub>2</sub> de xane bi têra xwe gir dibin paşê dabeş dibin.<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref><ref name="Campbell" /> Ji 24 seetên çerxa xaneyê de xane bi qasî seetek di qonaxa mîtozî de, bi qasî 10-12 seet di qonaxa S-yê de, bi qasi 5-6 seet di qonaxa G<sub>1</sub> ê de û bi qasî 4-6 seet jî di qonaxa G<sub>2</sub> yê de dimîne<ref name="Campbell" />Du qonaxên sereke yên çerxa xaneyê heye, a yekem Înterfaz , a duyem jî Qonaxa M ye.<ref name="VILLEE" /> Bi mîkroskoba ronakî, dabeşbûna kromozom û sîtoplazmayê di qonaxa M-yê de bi hesanî tên dîtin.<ref name="VILLEE" />Dema xane di bin mîkroskobê de tê lekolînkirin, eger ev dem tu nîşanên dabeşbûna xaneyê xuya nebe, xane di qonaxa înterfazê da ye.<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,</ref> == Înterfaz == {{Gotara bingehîn|Înterfaz}} Qonaxa nevber an jî qonaxa înterfazê dema jiyana asayî ya xaneyê ye. Wateya ‘inter’ navber e. Ango navbera du Qonaxên M-yê.<ref name="Molecular Cell Biology">Berk, A., Kaiser, C. A., Lodish, H., Amon, A., Ploegh, H., Bretscher, A., & Krieger, M. (2005). Molecular Cell Biology (5th ed.). CA.</ref> Di qonaxa interfazê de xane xwe amade dike ji bo dabeşbûna mîtozî an jî ya miyozî . Xane di qonaxa înterfazê de geşe dibe û digihîje qebareya xwe ya asayî. Xane ji bo geşebûnê, ARN, endamok û proteînan çê dike.<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology">Jones, M., Fosbery, R., Gregory, J., & Taylor, D. (2014). Cambridge International AS and A Level Biology Coursebook with CD-ROM (4th ed.). Cambridge, MA: Cambridge University Press </ref><ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref> Înterfaz sê jêrqonax lixwe digire, Qonaxa G<sub>1</sub>, S, G<sub>2</sub>.<ref name="Biology" /> Tîpa G ji terma Gap’e tê. Ji bo navberdana reaksiyon an jî bûyerek domdar di înglîzîde li gel peyva “interval” peyva “gap” jî tê bi kar anîn. Ango wateya G<sub>1</sub>, navbera 1 e. Di jiyana xaneyê de dema ji kotahiya mîtozê heta destpêka qonaxa S-yê, wekî qonaxa G<sub>1</sub> tê navkirin.<ref name="VILLEE"> Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.</ref> Ev qonax wekî qonaxa yekem a girbûnê jî tê navkirin. Bi peyva “qonaxa G<sub>1</sub>” tê diyarkirin ko bi vî qonaxê navbera sîtokînez û duhendebûna ADNyê tê tijîkirin.<ref name="McGraw-Hill" /> Bi dirêjiya Qonaxa G<sub>1</sub>ê, endamokên nû tên çêkirin, hejmara endamokan zêde dibe, mêjera madeyên organîk û înorganîk ên di nav [[Sîtoplazma|sîtoplazmayê]] zêde dibe. Bi vî awayî xane gir dibe.<ref name="Cell Biology and Histology">Cell biology and histology / Leslie P. Gartner, James L. Hiatt, Judy M. Strum. — 6th ed. </ref> Qonaxa G<sub>1</sub> bi du awayên gengaz dawî dibe. An xane derbasî qonaxa S-yê dibe û çerxa xaneyê didome, an jî xane ji çerxa xaneyê der dikeve û dikeve qonaxa G<sub>0</sub>ê. Piraniya xaneyên laşê mirov di qonaxa G<sub>0</sub>ê de ne. Evan xaneyan bi eslê xwe zindî ne û hemû reaksiyonên metabolî yê pêwist pêk tînin.<ref name="Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.</ref> Xaneyên di qonaxa G<sub>0</sub>ê wekî xaneyan bêdeng û rawestî tên pejîrandin, loma ji bo qonaxa van xaneyan bêjeya ‘qonaxa G<sub>0</sub> ’( G sifir) tê bikaranîn. [[Masûlke|Masûlkexane]] û [[demarexane]] dabeş nabin, loma hertim di qonaxa G<sub>0</sub>ê de dimînin. Lê hin caran jî hin xaneyên laş piştî çendin rojan, hefteyan an jî salan ji qonaxaG<sub>0</sub>ê derdikevin û amadekariyên dabeşbûnê dikin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Wekî mînak, xaneyên [[Kezeb|kezebê]] di hin şert û mercan de Qonaxa G<sub>0</sub> ê diterikînin û derbasî qonaxa S-yê dibin<ref name="ENCYCLOPEDIA OF Life Science" />. Duhendebûna ADN û çêkirina hîston di qonaxa S-yê de rû dide.<ref name="VILLEE" /> Ji ber ko hemû ADN yên kromatîdan xwe duhende dikin, mêjera ADN Zêde dibe, û hejmara kromatîdan dibe du qat. Duhendebûna [[Sentrozom|sentrozomê]] jî di vê qonaxê de rû dide<ref name="OpenStax, Biology" />. Di qonaxa G<sub>2</sub> de xanê hê bi leztir gir dibe û hin proteîn,endamok û enzîman çê dike.<ref name="Human anatomy" /> Wekî mînak berhemkirina proteîna tubulîn zêde dibe ko di qonaxa mîtozî de çêkirina mîkrotubulan rû bide.<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology" /> Di vî jêrqonaxê de xane çavderiya ADN yê dike, eger ADN bi awayek rast duhende nebû be, divê çewtiyên ADN yê bêne sererastkirin.<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology" /> == Qonaxa M == [[Wêne:Animal cell cycle-ku.svg|thumb|408x408px]] {{Gotara bingehîn|Mîtoz}} Qonaxa mîtozî an jî dabeşbûna mîtozî ji du beşan pêk tê, mîtoz û sîtokînez.<ref name="VILLEE" /> Di pêvajoya mîtozê de, kromozom û [[Sentrozom|sentrozomên]] makexaneyê parve dibin. Parvebûna kromozoman wekî karyokînez tê navkirin. Di dawiya karyokînezê, sîtokînez dest pê dike. Di pêvajoya sîtokînezê de [[sîtoplazma]] û [[Endamok|endamokên]] makexaneyê di navbera herdu xaneyên keç de tên parve kirin.<ref name="OpenStax, Biology" /> Dabeşbûna mîtozî ne karekî hêsan e. Dema xane dabeş bibe, divê hemû endamok, sîtoplazma û kromozomên xaneyê, bi herdu xaneyên keç ve bi yeksan were parvekirin. Bi dabeşbûna mîtozî ji makexaneyê du xaneyên keç çê dibe. Xaneyên keç di derbarê zanyariyên bomaweyî (genetîkî) de wekhev in û kopyayên makêxaneyê ne. Mîtoz ji 5 qonaxan pêk tê.<ref name="Cell Biology and Histology">Cell biology and histology / Leslie P. Gartner, James L. Hiatt, Judy M. Strum. — 6th ed. </ref> '''Profaz''', '''Prometafaz''', '''Metafaz''', '''Anafaz''', '''Telofaz''' . Di rastiyê de navbera van qonaxan da bêhnvedan (sekinandin) tune ye, ji serî hetanê dawî, dabeşbûn bê navber didome.<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref> Evan qonaxan ji bo gav bi gav çavderîkirina tevgera kromozom û endamokên xaneyê tên bikaranîn. === Profaz (Qonaxa amadeyî) === Di qonaxa profazê de rîşalên kromatînê, xwe li dor xwe dipêçînin, gilok dibin û hê pirtir kin û qalind dibin.<ref name="VILLEE"> Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.</ref> [[Sentromer|Sentromerên]] her du kromatîdên xwîşk xwe bi hev girê didin. Kromatîdên xwîşk bi alikariya [[Proteîn|proteînek]], bi navê proteîna kohesîn (''cohesin'') xwe li hev digirin.<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref> Di vê qonaxê de [[Navikok|navikoka]] makexaneyê winda dibe. Sentrozom ji hev cihê dibin û her yek ber bi cemserek xaneyê ve diçin. Li navbera sentrozoman de çêkirina rîşalên teşiyê dest pê dike.<ref xaneyên="" [[riwek|riwekan]]="" sentrozom="" lixwe="" nagirin,="" lê="" dîsa="" jî="" rîşalên="" teşiyê="" ava="" dikin.<ref name="Molecular Cell Biology">Berk, A., Kaiser, C. A., Lodish, H., Amon, A., Ploegh, H., Bretscher, A., & Krieger, M. (2005). Molecular Cell Biology (5th ed.). CA.</ref> === Prometafaz (Qonaxa pêşkemerî) === Parzûna [[Navik|navikê]] dest bi parçebûnê dike. Mîkrotubul ji her du cemseran dirêj dibin û hinekê ji wan dikevin nav navikê. Kromozom hê pirtir gilokî dibe. Herdu kromatîdên kromozomê di sentromerên xwe de kînetokor cih dikin. Hinek ji mîkrotubulên kînetokorî xwe bi kînetekoran ve girê didin.<ref name="Biology">Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).</ref> === Metafaz (Qonaxa kemerî) === Sentrozom li her du cemseran cih dibin. Kromozom hê pirtir xwe li dor xwe dipêçînin. Bi vî awayî kromozom kintir û qalindtir dibin, di bin mîkroskoba ronakî de baş xuya dibin. Kromozom li ser xêza ekvatorî ya xaneyê de rêz dibin. Ev xêza ekvatorî wekî ‘sêniya metafazê’ tê navkirin. Her yeka kromatîdên xwîşk bi mîkrotubulên kînetokorî yên dijber ve tê girêdan.<ref name="VILLEE" /> === Anafaz (Qonaxa cihêbûnê) === Mîkrotubulên cemserî ji her du cemseran ve xwe dirêj dikin. Gava li hev diqelibin (rastê hev tên), hevdu tehn didin, bi vi awayî xane dirêj dibe û şiklê teşiyê digire. Bi qelişîna proteîna Kohesîn a navbera kromatîdên xwîşk, ji hev cihêbûna kromatîdan jî dest pê dike.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Her yeka kromatîdên xwîşk ên ji hev qetiyanê, êdî wekî kromozom tên navkirin.<ref name="Anatomy and physiology" /> === Telofaz (Qonaxa kotahî) === Bi vî qonaxê ve êdî di nav xaneyê de du [[navik]] çê dibin. Li derdora navikan parzûna navikê peyda dibe. Parzûna navikê kromozoman ji sîtoplazmayi cihê dike.Di nav navikan da navikok cardin çê dibin. Kromatînên badayî yên kromozoman, xwe ve dikin, zirav û dirêj dibin.<ref name="Human Biology.">Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company. </ref> == Sîtokînez == Ji xeynî çend coran, hema bigre tevahiya xaneyên navikrasteqîneyan (eukaryotan) piştê dabeşbûna navikê, hewl dide ko sîtoplazma û endamokên xaneyê jî parve bike. Sîtokînez bi qonaxa anafazê dest pê dike, di qonaxa telofazê de didome û berê înterfaza nû jî diqede.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL">Alberts, B., Johnson, A., Lewis, J., Morgan, D., Raff, M., Roberts, K., & Walter, P. (2014). Molecular Biology of the Cell (6th ed.). NY: Garland Science. </ref> Xaneyên ajalan bi [[Parzûna xaneyê|parzûnek]] gelek tenik û qayîşokî dorpêçî ne. Sîtokînez bi qelîştoka dabeşbûnê dest pê dike. Xane ji qada xêza ekvatorî ya metafazê girj dibe û gelîştoka dabeşbûne çê dibe. Girjbûna deziyên (rîşalkên) aktîn û miyozînê, [[parzûna xaneyê]] ber bi hundirê sîtoplazmayê ve dikişîne. Her ko girjbûna rîşalkên bin parzûnê zêde dibe, xelaka girjdar teng dibe dawiya dawî makexane dibe du parçe.<ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref> Xaneyên [[Riwek|riwekan]] jî mîna yên ajalan bi parzûnek tenik û qayîşokî dorpêçî ne. Lê parzûna xaneyên riwekan bi diwarê xaneyê dorpêçî ye. Dîwarê xaneyê mîna parzûna xaneyê qayîşokî nîn e, loma qelîştoka dabeşbûnê çê nabe. Xaneyên riwek bi lewheya dabeşbûnê sîtoplazmayê parve dikin. == Bandora molekulên rêkxer li ser çerxa xaneyê == Du komên proteîn ên bi navê sayklîn (bi înglîzî: ''cyclins'') û kînazên pêgirê sayklîn (bi înglîzî: ''cyclin-dependent kinases (Cdks)'') berpirs in bo berdewamiya çerxa xaneyê.<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" /> Li gor hebûn an jî tûnebûna van molekûlan xane ji qada kontrolê derbasê qonaxek nû dibe, an jî çalakiyên çerxa xaneyê radiweste<ref name="OpenStax, Biology" />. Sayklîn û kînazên pêgirê sayklîn, di xaneyên navikrasteqîn de çêkirina ADN-yê rêk dixin. Sayklîn bandor li ser kînaza pêgira sayklîn dike, kînaz jî koma fosfatê diguhezîne proteîna armanc. Proteînên armanc jî duhendebûna ADN-yê û çalakiyê din ên xaneyê han dikin.<ref name="Molecular biology">Clark, D. P., Pazdernik, N. J., & McGehee, M. R. (2018). Molecular Biology (3rd ed.). London: Academic press,Elsevier.</ref> === Sayklîn === [[Wêne:Cyclin Expression ku.svg|thumb]] Sayklîn komek proteînên ji bo çalakkirina kînazan in. Sayklîn bi carek ve çê dibin û zû hildiweşin. Bi gelemperî, sayklîn bi nîşanên ‘raweste’ an jî ‘bidomîne’ çerxa jiyana xaneyê rêk dixin. Sayklîn navê xwe ji qonaxên çerxa xaneyê digirin. Di nav xaneyên eukaryotan da çar corên sayklînan heye; Sayklîna G<sub>1</sub>(sayklîna D), Sayklîna G<sub>1</sub>/S(Sayklîna E), Sayklîna S (Sayklîna A) û Sayklîna M (Sayklîna B). Hemû xaneyên navikresteqînan ji van çar corên sayklinan, sê cor sayklîn bi kar tînin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Erka sayklînan ji hev cuda ye. Wekî mînak, Sayklîna M ji bo kinbûn û stûrbûna kromozoman û perçabûna parzûna navikê destek dide xaneyê. Asta sayklînan di hemû qonaxan da ne wekî hev in. Bi gelemperî di kîjan qonaxê de pêdivî bi kîjan sayklînê hebe, mêjera ev sayklînê digihîje asta herî bilind. 1.Sayklînên G<sub>1</sub>/S nêzikê kotahiya qonaxa G<sub>1</sub> de kînazên pêgirê sayklînê( Cdks) çalak dike. Bi sinyala “bidomîne” rê li ber pêşveçûna çerxa xaneyê ve dike. Di qonaxa S-yê de asta sayklînên G1/S dadikeve. 2.Sayklînên S piştê sînyala bidomînê ya Sayklînên G<sub>1</sub>/S, duhendebûna kromozoman han dike. Asta sayklînên S heta qonaxa mîtozî bilind dimine. Herwisa ev sayklînan hin çalakiyên qonaxa mîtozî jî kontrol dikin. 3. Sayklînên M, di qonaxa mîtozî de kînazên pêgirê sayklînê han dikin. Çalakiya Sayklînên M di dawiya qonaxa S-yê dest pê dike, di nivê qonaxa mîtozî de asta sayklînên M dadikeve. Piraniya xaneyan de koma sayklînan a çarem, sayklînên G1 jî kar dike. Ev sayklîn alîkarî dike bo rêvebirina çalakiyên sayklînên G<sub>1</sub>/S.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> === Kînaza pêgira sayklîn === Proteînên kînaz corên enzîman in, dema kînaz çalak dibin, ji molekulek koma fosfatê digirin û diguhezînin molekulek din.<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref> Kînaz, bi gelemperî proteînên xaneyê çalak dikin, carnan jî proteînên çalakbûyî, neçalak dikin.<ref name="VILLEE" /> Ji bo çalakbûnê, divê kînaz bi sayklinan ve werin girêdan. Hejmara corên sayklinan û corên kînazên pêgirê sayklîn di hemû zîndeweran de ne yek e.<ref name="Biology" /> Bi pêşveçûna çerxa xaneyê çalakiya kînazan hin caran zêde dibe, hin caran jî kêm dibe. Bi çalakiyên kînazan, proteînên nav xaneyê tên fosfatkirin (bi înglîzî: ''phosphorylation'') ko çalakiyên bo çerxa xaneyê dest pê bikin an jî werin rêkxistin. Wekî mînak, di xala kontrolê ya G<sub>2</sub>/M de çalakiyên kînazên pêgirê sayklîn zêde dibe. Di vê xalê de proteînên kontrola pêçîna kromozoman dikin, proteînên hilweşîna parzûna navikê kontrol dikin û proteînên rîşalên teşîyê ava dikin, tên fosfatkirin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Di despêka qonaxa înterfazê de mêjera Sayklînê zêde dibe. Sayklîn bi Kînaza pêgira sayklîn ve tê girêdan bi vî awayê hevgirtina Kînaz-Sayklîn çalak dibe û xaneyê ji qonaxek, derbasê qonaxek nû dike. Bi taybetî di xalên kontyrolê yên G<sub>1</sub> û G<sub>2</sub> de kînaz sînyal dide xaneyê ko çerxa xaneyê bidome.<ref name="Campbell" /> == Xala kontrolê ya çerxa xaneyê == {{Gotara bingehîn|Xala kontrolê ya çerxa xaneyê}} [[Wêne:Xala kontrolê ku.png|thumb]] Gavên ji bo çavderîkirina geşebûn û perisîna xaneyê wekî “xalên kontrolê” (bi înglîzî: ''checkpoints'')tê navkirin.<ref name="McGraw-Hill" /> Di xalên kontrolê de proteînên bi navê “proteînên kontrole” wekî mîna wergiran kar dikin, ji hawirdor agahî digirin û biryar didin ka gelo şert û merc ji bo dabeşbûna xaneyê guncav e an na. Bi xalên kontolê, xane ji bo her çerxek, tenê carek ADNya xwe duhende dike. Xalên kontrolê pişrast dikin ko hemû şert û mercên wê qonaxê pêk hatiyê, loma xane dikare derbasê qonaxek nû bibe.<ref name="VILLEE" /> Dema bi xanêyê hin ziyan an jî çewtî çê be, xala kontrolê heta çewtî sererast nebe, rê nade xaneyê ko dabeş bibe. Bi vî awayî her tim xaneyên nû yên bêxesar çê dibe. Bi kurtasî, xalên kontrolê pişrast dikin ka xane bi têra xwe geşe bûye an na, duhendebûna ADNyê bê kêmasî rû dayê an na û parvekirina kromozoman wê bi awayekî rast çê bibe an na.<ref>Barnum KJ, O'Connell MJ. Cell cycle regulation by checkpoints. Methods Mol Biol. 2014;1170:29-40. doi: 10.1007/978-1-4939-0888-2_2. PMID: 24906307; PMCID: PMC4990352.</ref> Sê xalên kontrolê, çavderiya çalakiyên çerxa xaneyê dikin. Xala kontrolê ya G<sub>1</sub>, gava xane ji qonaxa G<sub>1</sub>ê derbasî qonaxa S-yê dibe(G<sub>1</sub>/S) Xala kontrolê ya G<sub>2</sub>, gava xane ji xonaxa G<sub>2</sub>yê derbasî qonaxa M-yê dibe (G<sub>2</sub>/M) Xala kontrolê ya M , gava xane ji qonaxa metafazê derbasî qonaxa anafazê dibe. Têkçûna xalên kontrolê rê li ber nexweşiya şêrpence ve dike. Xaneyên bi şêrpenceyî li gor xaneyên asayî hê leztir dabeş dibin.<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" /> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Biyolojî]] [[Kategorî:Xane]] tct3dlfq2gmt8zixla99rp7rwpofgbd 1092895 1092894 2022-07-24T08:33:21Z Biyolojiyabikurdi 31567 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Mitosis schematic diagram ku.svg|thumb|Çerxa xaneyê navê gelemperî ye ji bo şîrovekirina rêzebûyerên jîyana xaneyê]] '''Çerxa xaneyê''' an jî '''çerxa dabaşbûna xaneyê''' (bi înglîzî: ''cell cycle – cell division cycle'') navê gelemperî yê ji bo şîrovekirina rêzebûyerên jiyana xaneyê ji dabeşbûna makexaneye heta çêbûna du xaneyên keç.<ref name="OpenStax, Biology"> Rye, C., Wise, R., Jurukovski, V., Desaix, J., Choi, J., & Avissar, Y. (2017).Biology. Houston, Texas : OpenStax College, Rice University,</ref> Cara ewil, di sala 1858ê de ji Almanyayê, zanyerê biyolojiyê Rudolf Virchow da zanîn ko “her [[xane]] ji xaneyek din peyda dibe”.<ref name="Biology">Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).</ref> Ango xaneyek nû ji dabeşbûna dayikexaneya xwe çê dibe û bi dabeşbûna wê jî xaneyên keç ên nû çê dibin. Çerxa xaneyê ji rêzeçalakiyên di navbera van herdu dabeşbûnan pêk tê.<ref name="ENCYCLOPEDIA OF Life Science">Cullen, K. E. (2009).Encyclopedia of Life Science. Newyork: Facts On File, Inc</ref> Hûrgiliyên çerxa xaneyê ya hemû zîndeweran ne yek e, lê taybetmendiyên çerxa xaneyê gelemper e bo hemû zîndeweran.Wekî mînak, divê [[Asîda deoksîrîbonukleyî|ADN]] ya her kromozomê were duhendekirin û bi awayekî guncav, di navbera xaneyên keç de were parvekirin ko herdu xane jî hemû cor kromozomên makexaneyê (bi înglîzî: ''mother cell)'' werbigirin. Li gel duhendekirina [[Kromozom|kromozomên]] xwe, pirraniya xaneyan, [[Endamok|endamokên]] xwe jî duhende dikin û di navbera xaneyên keç de parve dikin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL">Alberts, B., Johnson, A., Lewis, J., Morgan, D., Raff, M., Roberts, K., & Walter, P. (2014). Molecular Biology of the Cell (6th ed.). NY: Garland Science. </ref> Ji bo geşebûn û perisîna asayî ya zîndewerên firexaneyî, rêkxistina çerxa xaneyê gellek girîng e. Heke kontrola pêvajoya çerxa xaneyê têk biçe, nexweşiya şêrpence rû dide.<ref name="Molecular Cell Biology" /> Maweya dabeşbûnê ji bo hemû xaneyên laş ne yek e.Rêjeya dabaşbûna xaneyek laş, li gor erkê xaneyê tê diyarkirin. Hinek xane rojê carek dabeş dibin, hinek xane jî di demek hê dirêjtir de dabeş dibin. Herwisa hin xaneyên laş jî tu caran dabeş nabin. Wekî mînak, xaneyên masûlke û xaneyên demar.<ref name="Biology with Physiology">Simon, E. J., Dickey, J.L., Reece, J. B., & Burton, R. A. (2018).Campbell Essential Biology with Physiology (6th ed.). Newyork, United States: Pearson.</ref> Dirêjiya çerxa xaneyê di xaneyên korpeleyê (embriyo) ajalan de bi qasî 20 xulek e. Xaneyên korpeleyê hê ko bi têra xwe geşe nebûne dikarin cardin dabeş bibin. Ango qonaxên G<sub>1</sub> û G<sub>2</sub> yê çerxa xaneyê ya xaneyên korpeleyê pir kurt e.<ref name="Human biology15ed">Mader, S., & Windelspecht, M. (2017). Human Biology (15th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref> Bi gelemperî dirêjiya çerxa xaneyê di xaneyên ajalan de bi qasî 24 saet e. Ji bo perisîna xaneyê, divê xaneyên ajalan bi têre xwe geşe bibin. Ango di qonaxên G<sub>1</sub> û G<sub>2</sub> de xane bi têra xwe gir dibin paşê dabeş dibin.<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref><ref name="Campbell" /> Ji 24 seetên çerxa xaneyê de xane bi qasî seetek di qonaxa mîtozî de, bi qasî 10-12 seet di qonaxa S-yê de, bi qasi 5-6 seet di qonaxa G<sub>1</sub> ê de û bi qasî 4-6 seet jî di qonaxa G<sub>2</sub> yê de dimîne<ref name="Campbell" />Du qonaxên sereke yên çerxa xaneyê heye, a yekem Înterfaz , a duyem jî Qonaxa M ye.<ref name="VILLEE" /> Bi mîkroskoba ronakî, dabeşbûna kromozom û sîtoplazmayê di qonaxa M-yê de bi hesanî tên dîtin.<ref name="VILLEE" />Dema xane di bin mîkroskobê de tê lekolînkirin, eger ev dem tu nîşanên dabeşbûna xaneyê xuya nebe, xane di qonaxa înterfazê da ye.<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology">Betts, J., Desaix, P., Johnson, E., Johnson, J., Korol, O., & Kruse, D. et al. (2017). Anatomy & physiology. Houston, Texas: OpenStax College, Rice University,</ref> == Înterfaz == {{Gotara bingehîn|Înterfaz}} Qonaxa nevber an jî qonaxa înterfazê dema jiyana asayî ya xaneyê ye. Wateya ‘inter’ navber e. Ango navbera du Qonaxên M-yê.<ref name="Molecular Cell Biology">Berk, A., Kaiser, C. A., Lodish, H., Amon, A., Ploegh, H., Bretscher, A., & Krieger, M. (2005). Molecular Cell Biology (5th ed.). CA.</ref> Di qonaxa interfazê de xane xwe amade dike ji bo dabeşbûna mîtozî an jî ya miyozî . Xane di qonaxa înterfazê de geşe dibe û digihîje qebareya xwe ya asayî. Xane ji bo geşebûnê, ARN, endamok û proteînan çê dike.<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology">Jones, M., Fosbery, R., Gregory, J., & Taylor, D. (2014). Cambridge International AS and A Level Biology Coursebook with CD-ROM (4th ed.). Cambridge, MA: Cambridge University Press </ref><ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref> Înterfaz sê jêrqonax lixwe digire, Qonaxa G<sub>1</sub>, S, G<sub>2</sub>.<ref name="Biology" /> Tîpa G ji terma Gap’e tê. Ji bo navberdana reaksiyon an jî bûyerek domdar di înglîzîde li gel peyva “interval” peyva “gap” jî tê bi kar anîn. Ango wateya G<sub>1</sub>, navbera 1 e. Di jiyana xaneyê de dema ji kotahiya mîtozê heta destpêka qonaxa S-yê, wekî qonaxa G<sub>1</sub> tê navkirin.<ref name="VILLEE"> Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.</ref> Ev qonax wekî qonaxa yekem a girbûnê jî tê navkirin. Bi peyva “qonaxa G<sub>1</sub>” tê diyarkirin ko bi vî qonaxê navbera sîtokînez û duhendebûna ADNyê tê tijîkirin.<ref name="McGraw-Hill" /> Bi dirêjiya Qonaxa G<sub>1</sub>ê, endamokên nû tên çêkirin, hejmara endamokan zêde dibe, mêjera madeyên organîk û înorganîk ên di nav [[Sîtoplazma|sîtoplazmayê]] zêde dibe. Bi vî awayî xane gir dibe.<ref name="Cell Biology and Histology">Cell biology and histology / Leslie P. Gartner, James L. Hiatt, Judy M. Strum. — 6th ed. </ref> Qonaxa G<sub>1</sub> bi du awayên gengaz dawî dibe. An xane derbasî qonaxa S-yê dibe û çerxa xaneyê didome, an jî xane ji çerxa xaneyê der dikeve û dikeve qonaxa G<sub>0</sub>ê. Piraniya xaneyên laşê mirov di qonaxa G<sub>0</sub>ê de ne. Evan xaneyan bi eslê xwe zindî ne û hemû reaksiyonên metabolî yê pêwist pêk tînin.<ref name="Anatomy and physiology">Waugh, A., Grant, A., Chambers, G., Ross, J., & Wilson, K. (2014).Ross and Wilson anatomy and physiology in health and illness (12th ed.). Edinburg: Elsevier.</ref> Xaneyên di qonaxa G<sub>0</sub>ê wekî xaneyan bêdeng û rawestî tên pejîrandin, loma ji bo qonaxa van xaneyan bêjeya ‘qonaxa G<sub>0</sub> ’( G sifir) tê bikaranîn. [[Masûlke|Masûlkexane]] û [[demarexane]] dabeş nabin, loma hertim di qonaxa G<sub>0</sub>ê de dimînin. Lê hin caran jî hin xaneyên laş piştî çendin rojan, hefteyan an jî salan ji qonaxaG<sub>0</sub>ê derdikevin û amadekariyên dabeşbûnê dikin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Wekî mînak, xaneyên [[Kezeb|kezebê]] di hin şert û mercan de Qonaxa G<sub>0</sub> ê diterikînin û derbasî qonaxa S-yê dibin<ref name="ENCYCLOPEDIA OF Life Science" />. Duhendebûna ADN û çêkirina hîston di qonaxa S-yê de rû dide.<ref name="VILLEE" /> Ji ber ko hemû ADN yên kromatîdan xwe duhende dikin, mêjera ADN Zêde dibe, û hejmara kromatîdan dibe du qat. Duhendebûna [[Sentrozom|sentrozomê]] jî di vê qonaxê de rû dide<ref name="OpenStax, Biology" />. Di qonaxa G<sub>2</sub> de xanê hê bi leztir gir dibe û hin proteîn,endamok û enzîman çê dike.<ref name="Human anatomy" /> Wekî mînak berhemkirina proteîna tubulîn zêde dibe ko di qonaxa mîtozî de çêkirina mîkrotubulan rû bide.<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology" /> Di vî jêrqonaxê de xane çavderiya ADN yê dike, eger ADN bi awayek rast duhende nebû be, divê çewtiyên ADN yê bêne sererastkirin.<ref name="Cambridge International AS and A Level Biology" /> == Qonaxa M == [[Wêne:Animal cell cycle-ku.svg|thumb|408x408px|Ji xeynî pêvajoya sîtokînezê, qonaxên çerxa xaneya xaneyên ajal û riwekan wek hev in.]] {{Gotara bingehîn|Mîtoz}} Qonaxa mîtozî an jî dabeşbûna mîtozî ji du beşan pêk tê, mîtoz û sîtokînez.<ref name="VILLEE" /> Di pêvajoya mîtozê de, kromozom û [[Sentrozom|sentrozomên]] makexaneyê parve dibin. Parvebûna kromozoman wekî karyokînez tê navkirin. Di dawiya karyokînezê, sîtokînez dest pê dike. Di pêvajoya sîtokînezê de [[sîtoplazma]] û [[Endamok|endamokên]] makexaneyê di navbera herdu xaneyên keç de tên parve kirin.<ref name="OpenStax, Biology" /> Dabeşbûna mîtozî ne karekî hêsan e. Dema xane dabeş bibe, divê hemû endamok, sîtoplazma û kromozomên xaneyê, bi herdu xaneyên keç ve bi yeksan were parvekirin. Bi dabeşbûna mîtozî ji makexaneyê du xaneyên keç çê dibe. Xaneyên keç di derbarê zanyariyên bomaweyî (genetîkî) de wekhev in û kopyayên makêxaneyê ne. Mîtoz ji 5 qonaxan pêk tê.<ref name="Cell Biology and Histology">Cell biology and histology / Leslie P. Gartner, James L. Hiatt, Judy M. Strum. — 6th ed. </ref> '''Profaz''', '''Prometafaz''', '''Metafaz''', '''Anafaz''', '''Telofaz''' . Di rastiyê de navbera van qonaxan da bêhnvedan (sekinandin) tune ye, ji serî hetanê dawî, dabeşbûn bê navber didome.<ref name="McGraw-Hill"> Losos, J., Mason, K., Johnson,G., Raven, P., & Singer, S. (2016). Biology (11th ed.). New York, NY: McGraw-Hill Education.</ref> Evan qonaxan ji bo gav bi gav çavderîkirina tevgera kromozom û endamokên xaneyê tên bikaranîn. === Profaz (Qonaxa amadeyî) === Di qonaxa profazê de rîşalên kromatînê, xwe li dor xwe dipêçînin, gilok dibin û hê pirtir kin û qalind dibin.<ref name="VILLEE"> Solomon, E., Martin, C., Martin, D., & Berg, L. (2015).Biology. Stamford: Cengage Learning.</ref> [[Sentromer|Sentromerên]] her du kromatîdên xwîşk xwe bi hev girê didin. Kromatîdên xwîşk bi alikariya [[Proteîn|proteînek]], bi navê proteîna kohesîn (''cohesin'') xwe li hev digirin.<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref> Di vê qonaxê de [[Navikok|navikoka]] makexaneyê winda dibe. Sentrozom ji hev cihê dibin û her yek ber bi cemserek xaneyê ve diçin. Li navbera sentrozoman de çêkirina rîşalên teşiyê dest pê dike.<ref xaneyên="" [[riwek|riwekan]]="" sentrozom="" lixwe="" nagirin,="" lê="" dîsa="" jî="" rîşalên="" teşiyê="" ava="" dikin.<ref name="Molecular Cell Biology">Berk, A., Kaiser, C. A., Lodish, H., Amon, A., Ploegh, H., Bretscher, A., & Krieger, M. (2005). Molecular Cell Biology (5th ed.). CA.</ref> === Prometafaz (Qonaxa pêşkemerî) === Parzûna [[Navik|navikê]] dest bi parçebûnê dike. Mîkrotubul ji her du cemseran dirêj dibin û hinekê ji wan dikevin nav navikê. Kromozom hê pirtir gilokî dibe. Herdu kromatîdên kromozomê di sentromerên xwe de kînetokor cih dikin. Hinek ji mîkrotubulên kînetokorî xwe bi kînetekoran ve girê didin.<ref name="Biology">Brooker, R., Widmaier, E., Graham, L., & Stiling, P. (2017). Biology (4th ed.).</ref> === Metafaz (Qonaxa kemerî) === Sentrozom li her du cemseran cih dibin. Kromozom hê pirtir xwe li dor xwe dipêçînin. Bi vî awayî kromozom kintir û qalindtir dibin, di bin mîkroskoba ronakî de baş xuya dibin. Kromozom li ser xêza ekvatorî ya xaneyê de rêz dibin. Ev xêza ekvatorî wekî ‘sêniya metafazê’ tê navkirin. Her yeka kromatîdên xwîşk bi mîkrotubulên kînetokorî yên dijber ve tê girêdan.<ref name="VILLEE" /> === Anafaz (Qonaxa cihêbûnê) === Mîkrotubulên cemserî ji her du cemseran ve xwe dirêj dikin. Gava li hev diqelibin (rastê hev tên), hevdu tehn didin, bi vi awayî xane dirêj dibe û şiklê teşiyê digire. Bi qelişîna proteîna Kohesîn a navbera kromatîdên xwîşk, ji hev cihêbûna kromatîdan jî dest pê dike.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Her yeka kromatîdên xwîşk ên ji hev qetiyanê, êdî wekî kromozom tên navkirin.<ref name="Anatomy and physiology" /> === Telofaz (Qonaxa kotahî) === Bi vî qonaxê ve êdî di nav xaneyê de du [[navik]] çê dibin. Li derdora navikan parzûna navikê peyda dibe. Parzûna navikê kromozoman ji sîtoplazmayi cihê dike.Di nav navikan da navikok cardin çê dibin. Kromatînên badayî yên kromozoman, xwe ve dikin, zirav û dirêj dibin.<ref name="Human Biology.">Starr, C., & McMillan, B. (2010). Human Biology (8th ed.). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company. </ref> == Sîtokînez == Ji xeynî çend coran, hema bigre tevahiya xaneyên navikrasteqîneyan (eukaryotan) piştê dabeşbûna navikê, hewl dide ko sîtoplazma û endamokên xaneyê jî parve bike. Sîtokînez bi qonaxa anafazê dest pê dike, di qonaxa telofazê de didome û berê înterfaza nû jî diqede.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL">Alberts, B., Johnson, A., Lewis, J., Morgan, D., Raff, M., Roberts, K., & Walter, P. (2014). Molecular Biology of the Cell (6th ed.). NY: Garland Science. </ref> Xaneyên ajalan bi [[Parzûna xaneyê|parzûnek]] gelek tenik û qayîşokî dorpêçî ne. Sîtokînez bi qelîştoka dabeşbûnê dest pê dike. Xane ji qada xêza ekvatorî ya metafazê girj dibe û gelîştoka dabeşbûne çê dibe. Girjbûna deziyên (rîşalkên) aktîn û miyozînê, [[parzûna xaneyê]] ber bi hundirê sîtoplazmayê ve dikişîne. Her ko girjbûna rîşalkên bin parzûnê zêde dibe, xelaka girjdar teng dibe dawiya dawî makexane dibe du parçe.<ref name="Human anatomy">McKinley, M., & O'Loughlin, V. (2011). Human Anatomy (3rd ed.). New York, NY: McGraw-Hill </ref> Xaneyên [[Riwek|riwekan]] jî mîna yên ajalan bi parzûnek tenik û qayîşokî dorpêçî ne. Lê parzûna xaneyên riwekan bi diwarê xaneyê dorpêçî ye. Dîwarê xaneyê mîna parzûna xaneyê qayîşokî nîn e, loma qelîştoka dabeşbûnê çê nabe. Xaneyên riwek bi lewheya dabeşbûnê sîtoplazmayê parve dikin. == Bandora molekulên rêkxer li ser çerxa xaneyê == Du komên proteîn ên bi navê sayklîn (bi înglîzî: ''cyclins'') û kînazên pêgirê sayklîn (bi înglîzî: ''cyclin-dependent kinases (Cdks)'') berpirs in bo berdewamiya çerxa xaneyê.<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" /> Li gor hebûn an jî tûnebûna van molekûlan xane ji qada kontrolê derbasê qonaxek nû dibe, an jî çalakiyên çerxa xaneyê radiweste<ref name="OpenStax, Biology" />. Sayklîn û kînazên pêgirê sayklîn, di xaneyên navikrasteqîn de çêkirina ADN-yê rêk dixin. Sayklîn bandor li ser kînaza pêgira sayklîn dike, kînaz jî koma fosfatê diguhezîne proteîna armanc. Proteînên armanc jî duhendebûna ADN-yê û çalakiyê din ên xaneyê han dikin.<ref name="Molecular biology">Clark, D. P., Pazdernik, N. J., & McGehee, M. R. (2018). Molecular Biology (3rd ed.). London: Academic press,Elsevier.</ref> === Sayklîn === [[Wêne:Cyclin Expression ku.svg|thumb|Hemû xaneyên navikresteqînan ji van çar corên sayklinan, sê cor sayklîn bi kar tînin]] Sayklîn komek proteînên ji bo çalakkirina kînazan in. Sayklîn bi carek ve çê dibin û zû hildiweşin. Bi gelemperî, sayklîn bi nîşanên ‘raweste’ an jî ‘bidomîne’ çerxa jiyana xaneyê rêk dixin. Sayklîn navê xwe ji qonaxên çerxa xaneyê digirin. Di nav xaneyên eukaryotan da çar corên sayklînan heye; Sayklîna G<sub>1</sub>(sayklîna D), Sayklîna G<sub>1</sub>/S(Sayklîna E), Sayklîna S (Sayklîna A) û Sayklîna M (Sayklîna B). Hemû xaneyên navikresteqînan ji van çar corên sayklinan, sê cor sayklîn bi kar tînin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Erka sayklînan ji hev cuda ye. Wekî mînak, Sayklîna M ji bo kinbûn û stûrbûna kromozoman û perçabûna parzûna navikê destek dide xaneyê. Asta sayklînan di hemû qonaxan da ne wekî hev in. Bi gelemperî di kîjan qonaxê de pêdivî bi kîjan sayklînê hebe, mêjera ev sayklînê digihîje asta herî bilind. 1.Sayklînên G<sub>1</sub>/S nêzikê kotahiya qonaxa G<sub>1</sub> de kînazên pêgirê sayklînê( Cdks) çalak dike. Bi sinyala “bidomîne” rê li ber pêşveçûna çerxa xaneyê ve dike. Di qonaxa S-yê de asta sayklînên G1/S dadikeve. 2.Sayklînên S piştê sînyala bidomînê ya Sayklînên G<sub>1</sub>/S, duhendebûna kromozoman han dike. Asta sayklînên S heta qonaxa mîtozî bilind dimine. Herwisa ev sayklînan hin çalakiyên qonaxa mîtozî jî kontrol dikin. 3. Sayklînên M, di qonaxa mîtozî de kînazên pêgirê sayklînê han dikin. Çalakiya Sayklînên M di dawiya qonaxa S-yê dest pê dike, di nivê qonaxa mîtozî de asta sayklînên M dadikeve. Piraniya xaneyan de koma sayklînan a çarem, sayklînên G1 jî kar dike. Ev sayklîn alîkarî dike bo rêvebirina çalakiyên sayklînên G<sub>1</sub>/S.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> === Kînaza pêgira sayklîn === Proteînên kînaz corên enzîman in, dema kînaz çalak dibin, ji molekulek koma fosfatê digirin û diguhezînin molekulek din.<ref name="Campbell">Campbell, N. A., & Reece, J. B. (2008). Biology (8th ed.). San Francisco, CA: Benjamin-Cummings Publishing Company.</ref> Kînaz, bi gelemperî proteînên xaneyê çalak dikin, carnan jî proteînên çalakbûyî, neçalak dikin.<ref name="VILLEE" /> Ji bo çalakbûnê, divê kînaz bi sayklinan ve werin girêdan. Hejmara corên sayklinan û corên kînazên pêgirê sayklîn di hemû zîndeweran de ne yek e.<ref name="Biology" /> Bi pêşveçûna çerxa xaneyê çalakiya kînazan hin caran zêde dibe, hin caran jî kêm dibe. Bi çalakiyên kînazan, proteînên nav xaneyê tên fosfatkirin (bi înglîzî: ''phosphorylation'') ko çalakiyên bo çerxa xaneyê dest pê bikin an jî werin rêkxistin. Wekî mînak, di xala kontrolê ya G<sub>2</sub>/M de çalakiyên kînazên pêgirê sayklîn zêde dibe. Di vê xalê de proteînên kontrola pêçîna kromozoman dikin, proteînên hilweşîna parzûna navikê kontrol dikin û proteînên rîşalên teşîyê ava dikin, tên fosfatkirin.<ref name="MOLECULAR BIOLOGY OF THE CELL" /> Di despêka qonaxa înterfazê de mêjera Sayklînê zêde dibe. Sayklîn bi Kînaza pêgira sayklîn ve tê girêdan bi vî awayê hevgirtina Kînaz-Sayklîn çalak dibe û xaneyê ji qonaxek, derbasê qonaxek nû dike. Bi taybetî di xalên kontyrolê yên G<sub>1</sub> û G<sub>2</sub> de kînaz sînyal dide xaneyê ko çerxa xaneyê bidome.<ref name="Campbell" /> == Xala kontrolê ya çerxa xaneyê == {{Gotara bingehîn|Xala kontrolê ya çerxa xaneyê}} [[Wêne:Xala kontrolê ku.png|thumb|Xalên kontrolê pişrast dikin ka xane bi têra xwe geşe bûye an na, duhendebûna ADNyê bê kêmasî rû dayê an na û parvekirina kromozoman wê bi awayekî rast çê bibe an na.]] Gavên ji bo çavderîkirina geşebûn û perisîna xaneyê wekî “xalên kontrolê” (bi înglîzî: ''checkpoints'')tê navkirin.<ref name="McGraw-Hill" /> Di xalên kontrolê de proteînên bi navê “proteînên kontrole” wekî mîna wergiran kar dikin, ji hawirdor agahî digirin û biryar didin ka gelo şert û merc ji bo dabeşbûna xaneyê guncav e an na. Bi xalên kontolê, xane ji bo her çerxek, tenê carek ADNya xwe duhende dike. Xalên kontrolê pişrast dikin ko hemû şert û mercên wê qonaxê pêk hatiyê, loma xane dikare derbasê qonaxek nû bibe.<ref name="VILLEE" /> Dema bi xanêyê hin ziyan an jî çewtî çê be, xala kontrolê heta çewtî sererast nebe, rê nade xaneyê ko dabeş bibe. Bi vî awayî her tim xaneyên nû yên bêxesar çê dibe. Bi kurtasî, xalên kontrolê pişrast dikin ka xane bi têra xwe geşe bûye an na, duhendebûna ADNyê bê kêmasî rû dayê an na û parvekirina kromozoman wê bi awayekî rast çê bibe an na.<ref>Barnum KJ, O'Connell MJ. Cell cycle regulation by checkpoints. Methods Mol Biol. 2014;1170:29-40. doi: 10.1007/978-1-4939-0888-2_2. PMID: 24906307; PMCID: PMC4990352.</ref> Sê xalên kontrolê, çavderiya çalakiyên çerxa xaneyê dikin. Xala kontrolê ya G<sub>1</sub>, gava xane ji qonaxa G<sub>1</sub>ê derbasî qonaxa S-yê dibe(G<sub>1</sub>/S) Xala kontrolê ya G<sub>2</sub>, gava xane ji xonaxa G<sub>2</sub>yê derbasî qonaxa M-yê dibe (G<sub>2</sub>/M) Xala kontrolê ya M , gava xane ji qonaxa metafazê derbasî qonaxa anafazê dibe. Têkçûna xalên kontrolê rê li ber nexweşiya şêrpence ve dike. Xaneyên bi şêrpenceyî li gor xaneyên asayî hê leztir dabeş dibin.<ref name="OpenStax, Anatomy & Physiology" /> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Biyolojî]] [[Kategorî:Xane]] bc66q718e8953xp3o44ftx02vg09k7e Lîsteya aktorên swêdî 0 129010 1092899 2022-07-24T09:05:54Z MikaelF 935 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1096528323|List of Swedish actors]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye:   == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]]   [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]]   == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]]   == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == rzv0q5bh7yceeujq5yxowboj1jcksrc 1092900 1092899 2022-07-24T09:08:33Z MikaelF 935 /* A, Å, Ä */ wikitext text/x-wiki Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye:   == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]]   == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]]   == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 9zxz6ohe06dsizinr3zed00xt601swt 1092901 1092900 2022-07-24T09:09:42Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye:  == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]]   == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]]   == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == baiblr8e7nz4osv090si50jyubr9dlo 1092902 1092901 2022-07-24T09:10:03Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]]   == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]]   == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == az1p823djyqq8zijuaxjpl68mmx34jg 1092903 1092902 2022-07-24T09:11:03Z MikaelF 935 /* B */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]]   == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 2f74zsfamfp732214ys5znhz510etil 1092904 1092903 2022-07-24T09:12:15Z MikaelF 935 /* C */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == qux2o8m95oorz1k4vk683aj7dh0qntf 1092905 1092904 2022-07-24T09:13:48Z MikaelF 935 /* D */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == d51r8vqdekj0l0rkj3d1b46rfkcw16x 1092906 1092905 2022-07-24T09:15:47Z MikaelF 935 /* F */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == [[Wêne:Anita_Ekberg_1956.jpg|thumb| Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == pvri52lh76a8i7qt0uy0vw524n72ist 1092907 1092906 2022-07-24T09:16:34Z MikaelF 935 /* D */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 7vzn9nsxfgxknlz44bx56zc72aacw2z 1092908 1092907 2022-07-24T09:18:48Z MikaelF 935 /* F */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == [[File:Greta_Garbo_-_1935.jpg|thumb| Greta Garbo]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == jw4b439km16z1wt6e8q8ooz15yvg7nm 1092909 1092908 2022-07-24T09:19:14Z MikaelF 935 /* G */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 83p54xf5fhvt7kispxyjxvonuoyahnz 1092910 1092909 2022-07-24T09:20:22Z MikaelF 935 /* H */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[Wêne:Tor_Isedal_1970.jpg|thumb| Tor Isedal]] == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == ctd6ag0ccid63b6jwj3j3ohkqclznth 1092911 1092910 2022-07-24T09:21:35Z MikaelF 935 /* I */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 8iv7i1ibpe65b7rhtvu0agebt493l3z 1092912 1092911 2022-07-24T09:22:23Z MikaelF 935 /* J */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == oomjly3tlj6r7jjk6vxobzu4znnpian 1092913 1092912 2022-07-24T09:23:11Z MikaelF 935 /* K */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 1cacbq043aszzml3dmfnveupdq0yah6 1092914 1092913 2022-07-24T09:24:06Z MikaelF 935 /* L */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == lkxyyj9tukro6u2qfvqckwmr7ldl72c 1092915 1092914 2022-07-24T09:25:15Z MikaelF 935 /* M */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == mwxfzhixbe346jx8pjppxdbs7ag6n0f 1092916 1092915 2022-07-24T09:26:28Z MikaelF 935 /* M */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == ro4c1ti588ff1bwkz39kd4zhnxrhy2s 1092917 1092916 2022-07-24T09:27:49Z MikaelF 935 /* N */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == [[File:Ann_Margret_1968.jpg|thumb| Ann-Margret (Olsson)]] == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == r2gwyrteo6ud26u5affm5aq2cate7ra 1092918 1092917 2022-07-24T09:29:13Z MikaelF 935 /* O, Ö */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == im2n8y4wte4zvrcfbrl7d6c1qyn2tdz 1092919 1092918 2022-07-24T09:30:00Z MikaelF 935 /* P */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == e3txrprw7a01wjyzloq93falqaw9880 1092920 1092919 2022-07-24T09:30:43Z MikaelF 935 /* Q */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == ofuo1i3x4vcfl49286qxfg12oegscr0 1092921 1092920 2022-07-24T09:31:29Z MikaelF 935 /* R */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == eeevcgd5bvjbnolp6jdrphle27hy51p 1092922 1092921 2022-07-24T09:32:56Z MikaelF 935 /* S */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 7h392k1k210wz0xc3z4mbq0puqzvklz 1092923 1092922 2022-07-24T09:33:47Z MikaelF 935 /* T */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Aino Taube]] (1912–1990) *[[Mathias Taube]] (1876–1934) *[[Sven-Bertil Taube]] (born 1934) *[[Tora Teje]] (1893–1970) *[[Lotta Tejle]] (born 1960) *[[Birgit Tengroth]] (1915–1983) *[[Leonard Terfelt]] (born 1976) *[[Solveig Ternström]] (born 1937) *[[Lil Terselius]] (1944–2021) *[[Ester Textorius]] (1883–1972) *[[Oskar Textorius]] (1864–1938) *[[Claes Thelander]] (1916–1999) *[[Göran Thorell]] (born 1954) *[[Susanne Thorson]] (born 1981) *[[Hans-Christian Thulin]] (born 1977) *[[Ingrid Thulin]] (1926–2004) *[[Olof Thunberg]] (1925–2020) *[[Svante Thunberg]] (born 1969) *[[Inga Tidblad]] (1901–1975) *[[Kerstin Tidelius]] (born 1934) *[[Alice Timander]] (1915–2007) *[[Ove Tjernberg]] (1928–2001) *[[Märta Torén]] (1925–1957) *[[Mikael Tornving]] (born 1961) *[[Sara Torsslow]] (1795–1859) *[[Jenny Tschernichin-Larsson]] (1867–1937) *[[Mirja Turestedt]] (born 1972) *[[Betty Tuvén]] (1928–1999) *[[Jesper Tydén]] (born 1975) {{div col end}} == U == == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == jufx8wpmh1rgefqptz9h6l4xuqnpz8k 1092924 1092923 2022-07-24T09:34:29Z MikaelF 935 /* U */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Aino Taube]] (1912–1990) *[[Mathias Taube]] (1876–1934) *[[Sven-Bertil Taube]] (born 1934) *[[Tora Teje]] (1893–1970) *[[Lotta Tejle]] (born 1960) *[[Birgit Tengroth]] (1915–1983) *[[Leonard Terfelt]] (born 1976) *[[Solveig Ternström]] (born 1937) *[[Lil Terselius]] (1944–2021) *[[Ester Textorius]] (1883–1972) *[[Oskar Textorius]] (1864–1938) *[[Claes Thelander]] (1916–1999) *[[Göran Thorell]] (born 1954) *[[Susanne Thorson]] (born 1981) *[[Hans-Christian Thulin]] (born 1977) *[[Ingrid Thulin]] (1926–2004) *[[Olof Thunberg]] (1925–2020) *[[Svante Thunberg]] (born 1969) *[[Inga Tidblad]] (1901–1975) *[[Kerstin Tidelius]] (born 1934) *[[Alice Timander]] (1915–2007) *[[Ove Tjernberg]] (1928–2001) *[[Märta Torén]] (1925–1957) *[[Mikael Tornving]] (born 1961) *[[Sara Torsslow]] (1795–1859) *[[Jenny Tschernichin-Larsson]] (1867–1937) *[[Mirja Turestedt]] (born 1972) *[[Betty Tuvén]] (1928–1999) *[[Jesper Tydén]] (born 1975) {{div col end}} == U == {{div col|colwidth=30em}} *[[Richard Ulfsäter]] (born 1975) *[[Fredrik Ultvedt]] (born 1961) *[[Johan Ulveson]] (born 1954) *[[Jenny Ulving]] born 1979) *[[Bisse Unger]] (born 1994) {{div col end}} == V ==   == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 43h2eggd1uauzzvbsyqwwq6dx6pizsv 1092925 1092924 2022-07-24T09:35:25Z MikaelF 935 /* V */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Aino Taube]] (1912–1990) *[[Mathias Taube]] (1876–1934) *[[Sven-Bertil Taube]] (born 1934) *[[Tora Teje]] (1893–1970) *[[Lotta Tejle]] (born 1960) *[[Birgit Tengroth]] (1915–1983) *[[Leonard Terfelt]] (born 1976) *[[Solveig Ternström]] (born 1937) *[[Lil Terselius]] (1944–2021) *[[Ester Textorius]] (1883–1972) *[[Oskar Textorius]] (1864–1938) *[[Claes Thelander]] (1916–1999) *[[Göran Thorell]] (born 1954) *[[Susanne Thorson]] (born 1981) *[[Hans-Christian Thulin]] (born 1977) *[[Ingrid Thulin]] (1926–2004) *[[Olof Thunberg]] (1925–2020) *[[Svante Thunberg]] (born 1969) *[[Inga Tidblad]] (1901–1975) *[[Kerstin Tidelius]] (born 1934) *[[Alice Timander]] (1915–2007) *[[Ove Tjernberg]] (1928–2001) *[[Märta Torén]] (1925–1957) *[[Mikael Tornving]] (born 1961) *[[Sara Torsslow]] (1795–1859) *[[Jenny Tschernichin-Larsson]] (1867–1937) *[[Mirja Turestedt]] (born 1972) *[[Betty Tuvén]] (1928–1999) *[[Jesper Tydén]] (born 1975) {{div col end}} == U == {{div col|colwidth=30em}} *[[Richard Ulfsäter]] (born 1975) *[[Fredrik Ultvedt]] (born 1961) *[[Johan Ulveson]] (born 1954) *[[Jenny Ulving]] born 1979) *[[Bisse Unger]] (born 1994) {{div col end}} == V ==   {{div col|colwidth=30em}} *[[Birgitta Valberg]] (1916–2014) *[[Matias Varela]] (born 1980) *[[Bert-Åke Varg]] (born 1932) *[[Meta Velander]] (born 1924) *[[Inga-Bodil Vetterlund]] (1914–1980) *[[Peter Viitanen]] (born 1980) *[[Alicia Vikander]] (born 1988) {{div col end}} == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == p3f89agr81zjirfg3rl67f5s2476c9r 1092926 1092925 2022-07-24T09:36:02Z MikaelF 935 /* W */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Aino Taube]] (1912–1990) *[[Mathias Taube]] (1876–1934) *[[Sven-Bertil Taube]] (born 1934) *[[Tora Teje]] (1893–1970) *[[Lotta Tejle]] (born 1960) *[[Birgit Tengroth]] (1915–1983) *[[Leonard Terfelt]] (born 1976) *[[Solveig Ternström]] (born 1937) *[[Lil Terselius]] (1944–2021) *[[Ester Textorius]] (1883–1972) *[[Oskar Textorius]] (1864–1938) *[[Claes Thelander]] (1916–1999) *[[Göran Thorell]] (born 1954) *[[Susanne Thorson]] (born 1981) *[[Hans-Christian Thulin]] (born 1977) *[[Ingrid Thulin]] (1926–2004) *[[Olof Thunberg]] (1925–2020) *[[Svante Thunberg]] (born 1969) *[[Inga Tidblad]] (1901–1975) *[[Kerstin Tidelius]] (born 1934) *[[Alice Timander]] (1915–2007) *[[Ove Tjernberg]] (1928–2001) *[[Märta Torén]] (1925–1957) *[[Mikael Tornving]] (born 1961) *[[Sara Torsslow]] (1795–1859) *[[Jenny Tschernichin-Larsson]] (1867–1937) *[[Mirja Turestedt]] (born 1972) *[[Betty Tuvén]] (1928–1999) *[[Jesper Tydén]] (born 1975) {{div col end}} == U == {{div col|colwidth=30em}} *[[Richard Ulfsäter]] (born 1975) *[[Fredrik Ultvedt]] (born 1961) *[[Johan Ulveson]] (born 1954) *[[Jenny Ulving]] born 1979) *[[Bisse Unger]] (born 1994) {{div col end}} == V ==   {{div col|colwidth=30em}} *[[Birgitta Valberg]] (1916–2014) *[[Matias Varela]] (born 1980) *[[Bert-Åke Varg]] (born 1932) *[[Meta Velander]] (born 1924) *[[Inga-Bodil Vetterlund]] (1914–1980) *[[Peter Viitanen]] (born 1980) *[[Alicia Vikander]] (born 1988) {{div col end}} == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders de Wahl]] (1869–1956) *[[Anna de Wahl]] (1844–1889) *[[Gideon Wahlberg]] (1890–1948) *[[Nils Wahlbom]] (1886–1937) *[[Linus Wahlgren]] (born 1976) *[[Niclas Wahlgren]] (born 1965) *[[Pernilla Wahlgren]] (born 1967) *[[Anita Wall]] (born 1940) *[[Sigurd Wallén]] (1884–1947) *[[Cissi Wallin]] (born 1985) *[[Gunn Wållgren]] (1913–1983) *[[Martin Wallström]] (born 1983) *[[August Warberg]] (1842–1915) *[[Rakel Wärmländer]] (born 1980) *[[Bullan Weijden]] (1901–1969) *[[Ruth Weijden]] (1889–1956) *[[Margreth Weivers]] (1926–2021) *[[Öllegård Wellton]] (1932–1991) *[[Lisa Werlinder]] (born 1972) *[[Jessie Wessel]] (1894–1948) *[[Kalle Westerdahl]] (born 1966) *[[Håkan Westergren]] (1899–1981) *[[Meg Westergren]] (born 1932) *[[Catrin Westerlund]] (1934–1982) *[[Bojan Westin]] (1926–2013) *[[Johan Widerberg]] (born 1974) *[[Ragnar Widestedt]] (1887–1954) *[[Olof Widgren]] (1907–1999) *[[Naima Wifstrand]] (1890–1968) *[[Hans Wigren]] (born 1940) *[[Claire Wikholm]] (born 1944) *[[Iwar Wiklander]] (born 1939) *[[Andreas Wilson]] (born 1981) *[[Carl-Gunnar Wingård]] (1894–1977) *[[Frida Winnerstrand]] (1881–1943) *[[Olof Winnerstrand]] (1875–1956) *[[Signe Wirff]] (1887–1956) *[[Lena Wisborg]] (born 1965) *[[Rikard Wolff]] (1958–2017) *[[Beppe Wolgers]] (1928–1986) *[[Christopher Wollter]] (born 1972) *[[Sven Wollter]] (1934–2020) {{div col end}} == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   == Çavkanî == 32gniat9xoa4q5cr8yfyae13n16nh6c 1092927 1092926 2022-07-24T09:36:50Z MikaelF 935 /* Z */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Aino Taube]] (1912–1990) *[[Mathias Taube]] (1876–1934) *[[Sven-Bertil Taube]] (born 1934) *[[Tora Teje]] (1893–1970) *[[Lotta Tejle]] (born 1960) *[[Birgit Tengroth]] (1915–1983) *[[Leonard Terfelt]] (born 1976) *[[Solveig Ternström]] (born 1937) *[[Lil Terselius]] (1944–2021) *[[Ester Textorius]] (1883–1972) *[[Oskar Textorius]] (1864–1938) *[[Claes Thelander]] (1916–1999) *[[Göran Thorell]] (born 1954) *[[Susanne Thorson]] (born 1981) *[[Hans-Christian Thulin]] (born 1977) *[[Ingrid Thulin]] (1926–2004) *[[Olof Thunberg]] (1925–2020) *[[Svante Thunberg]] (born 1969) *[[Inga Tidblad]] (1901–1975) *[[Kerstin Tidelius]] (born 1934) *[[Alice Timander]] (1915–2007) *[[Ove Tjernberg]] (1928–2001) *[[Märta Torén]] (1925–1957) *[[Mikael Tornving]] (born 1961) *[[Sara Torsslow]] (1795–1859) *[[Jenny Tschernichin-Larsson]] (1867–1937) *[[Mirja Turestedt]] (born 1972) *[[Betty Tuvén]] (1928–1999) *[[Jesper Tydén]] (born 1975) {{div col end}} == U == {{div col|colwidth=30em}} *[[Richard Ulfsäter]] (born 1975) *[[Fredrik Ultvedt]] (born 1961) *[[Johan Ulveson]] (born 1954) *[[Jenny Ulving]] born 1979) *[[Bisse Unger]] (born 1994) {{div col end}} == V ==   {{div col|colwidth=30em}} *[[Birgitta Valberg]] (1916–2014) *[[Matias Varela]] (born 1980) *[[Bert-Åke Varg]] (born 1932) *[[Meta Velander]] (born 1924) *[[Inga-Bodil Vetterlund]] (1914–1980) *[[Peter Viitanen]] (born 1980) *[[Alicia Vikander]] (born 1988) {{div col end}} == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders de Wahl]] (1869–1956) *[[Anna de Wahl]] (1844–1889) *[[Gideon Wahlberg]] (1890–1948) *[[Nils Wahlbom]] (1886–1937) *[[Linus Wahlgren]] (born 1976) *[[Niclas Wahlgren]] (born 1965) *[[Pernilla Wahlgren]] (born 1967) *[[Anita Wall]] (born 1940) *[[Sigurd Wallén]] (1884–1947) *[[Cissi Wallin]] (born 1985) *[[Gunn Wållgren]] (1913–1983) *[[Martin Wallström]] (born 1983) *[[August Warberg]] (1842–1915) *[[Rakel Wärmländer]] (born 1980) *[[Bullan Weijden]] (1901–1969) *[[Ruth Weijden]] (1889–1956) *[[Margreth Weivers]] (1926–2021) *[[Öllegård Wellton]] (1932–1991) *[[Lisa Werlinder]] (born 1972) *[[Jessie Wessel]] (1894–1948) *[[Kalle Westerdahl]] (born 1966) *[[Håkan Westergren]] (1899–1981) *[[Meg Westergren]] (born 1932) *[[Catrin Westerlund]] (1934–1982) *[[Bojan Westin]] (1926–2013) *[[Johan Widerberg]] (born 1974) *[[Ragnar Widestedt]] (1887–1954) *[[Olof Widgren]] (1907–1999) *[[Naima Wifstrand]] (1890–1968) *[[Hans Wigren]] (born 1940) *[[Claire Wikholm]] (born 1944) *[[Iwar Wiklander]] (born 1939) *[[Andreas Wilson]] (born 1981) *[[Carl-Gunnar Wingård]] (1894–1977) *[[Frida Winnerstrand]] (1881–1943) *[[Olof Winnerstrand]] (1875–1956) *[[Signe Wirff]] (1887–1956) *[[Lena Wisborg]] (born 1965) *[[Rikard Wolff]] (1958–2017) *[[Beppe Wolgers]] (1928–1986) *[[Christopher Wollter]] (born 1972) *[[Sven Wollter]] (1934–2020) {{div col end}} == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   {{div col|colwidth=30em}} *[[Ann Zacharias]] (born 1956) *[[Sascha Zacharias]] (born 1979) *[[Fylgia Zadig]] (1921–1994) *[[Jessica Zandén]] (born 1957) *[[Philip Zandén]] (born 1954) *[[Tollie Zellman]] (1887–1964) *[[Hanna Zetterberg]] (born 1973) *[[Mai Zetterling]] (1925–1994) *[[Monica Zetterlund]] (1937–2005) *[[Lili Ziedner]] (1885–1939) {{div col end}} == Çavkanî == e83m4lo8u37oeet4frafvmjp1x3om5t 1092928 1092927 2022-07-24T09:38:09Z MikaelF 935 /* Çavkanî */ wikitext text/x-wiki {{Xebat}} Va ye lîsteya aktor û lîstikvanên [[Swêd|swêdî]] ye: == A, Å, Ä == [[Wêne:WP_Nils_Asther.jpg|thumb| Nils Asther]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders Åberg (actor)|Anders Åberg]] (1948–2020) *[[Lasse Åberg]] (born 1940) *[[Eric Abrahamsson]] (1890–1942) *[[Maud Adams]] (born 1945) *[[Ann-Mari Adamsson]] (1934–2011) *[[Georg Adelly]] (1919–1997) *[[Edvin Adolphson]] (1893–1979) *[[Kristina Adolphson]] (born 1937) *[[Knut Agnred]] (born 1956) *[[Thecla Åhlander]] (1855–1925) *[[Harry Ahlin]] (1900–1969) *[[Herman Ahlsell]] (1919–1994) *[[Börje Ahlstedt]] (born 1939) *[[Nils Ahrén]] (1877–1928) *[[Elof Ahrle]] (1900–1965) *[[Sven d'Ailly]] (1892–1969) *[[Margita Alfvén]] (1905–1962) *[[Morgan Alling]] (born 1968) *[[Malin Åkerman]] (born 1978) *[[Ulla Akselson]] (1924–2007) *[[Elsie Albiin]] (1921–2009) *[[Inga Ålenius]] (1938–2017) *[[Hans Alfredson|Hans "Hasse" Alfredson]] (1931–2017) *[[Emil Almén]] (born 1980) *[[Greta Almroth]] (1888–1981) *[[Hanna Alström]] (born 1981) *[[Sara Alström]] (born 1975) *[[Gabriel Alw]] (1889–1946) *[[Lars Amble]] (1939–2015) *[[Marianne Aminoff]] (1916–1984) *[[Bertil Anderberg]] (1913–1991) *[[Torgny Anderberg]] (1919–2000) *[[Augusta Anderson]] (1875–1951) *[[Bibi Andersson]] (1935–2019) *[[Birgitta Andersson]] (born 1933) *[[Gerd Andersson]] (born 1932) *[[Harriet Andersson]] (born 1932) *[[Jörgen Andersson]] (born 1951) *[[Kent Andersson (playwright)|Kent Andersson]] (1933–2005) *[[Morgan Andersson]] (1934–1977) *[[Olga Andersson]] (1876–1943) *[[Peter Andersson (actor)|Peter Andersson]] (born 1953) *[[Tommy Andersson (actor)|Tommy Andersson]] (1962–2013) *[[Wiktor Andersson]] (1887–1966) *[[Kim Anderzon]] (1943–2014) *[[Tintin Anderzon]] (born 1964) *[[Leif Andrée]] (born 1958) *[[Björn Andrésen]] (born 1955) *[[Ann-Margret]] (born 1941) (naturalized American citizen) *[[Brita Appelgren]] (1912–1999) *[[Georg Årlin]] (1916–1992) *[[Birgitta Arman]] (1921–2007) *[[Per-Axel Arosenius]] (1920–1981) *[[Ragnar Arvedson]] (1895–1973) *[[Olof Ås]] (1892–1949) *[[Birger Åsander]] (1909–1984) *[[Tobias Aspelin]] (born 1968) *[[Josefin Asplund]] (born 1991) *[[Nils Asther]] (1897–1981) *[[Anna Åström]] (born 1990) *[[Ted Åström]] (born 1945) *[[Pernilla August]] (born 1958) *[[Ewa Aulin]] (born 1950) *[[Eddie Axberg]] (born 1947) *[[Einar Axelsson]] (1895–1971) {{div col end}} == B == [[Wêne:Ingrid_Bergman,_Gaslight_1944.jpg|thumb| Ingrid Bergman]] [[Wêne:Gunnar_Björnstrand,_Swedish_actor_(B&W).jpg|thumb| Gunnar Björnstrand]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Inday Ba]] (1972–2005) *[[Alice Babs]] (1924–2014) *[[Ingrid Backlin]] (1920–2013) *[[Johannes Bah Kuhnke]] (born 1972) *[[Anna Bartels]] (1869–1950), opera singer *[[Ida Brander]] (1857–1931) *[[Jonas Bane]] (born 1987) *[[Carl Barcklind]] (1873–1945) *[[Anna-Lisa Baude]] (1897–1968) *[[Josua Bengtson]] (1882–1958) *[[Björn Bengtsson]] (born 1973) *[[Filip Benko]] (born 1986) *[[Benkt-Åke Benktsson]] (1907–1957) *[[Lars-Erik Berenett]] (1942–2017) *[[Matti Berenett]] (born 1971) *[[Filip Berg]] (born 1986) *[[Stina Berg]] (1869–1930) *[[Anna-Lena Bergelin]] (born 1959) *[[Simon J. Berger]] (born 1979) *[[Thommy Berggren]] (born 1937) *[[Malin Berghagen]] (born 1966) *[[Björn Berglund]] (1904–1968) *[[Erik Berglund|Erik "Bullen" Berglund]] (1887–1963) *[[Anna Bergman]] (born 1948) *[[Ingrid Bergman]] (1915–1982) *[[Mats Bergman]] (born 1948) *[[Patrik Bergner]] (born 1962) *[[Kjell Bergqvist]] (born 1953) *[[Ulla Bergryd]] (1942–2015) *[[Helena Bergström]] (born 1964) *[[Jonas Bergström (actor)|Jonas Bergström]] (born 1946) *[[Olof Bergström]] (1919–1984) *[[Torsten Bergström]] (1896–1948) *[[Gösta Bernhard]] (1910–1986) *[[Tord Bernheim]] (1914–1992) *[[Theodor Berthels]] (1892–1951) *[[Karin Bertling]] (born 1937) *[[Källa Bie]] (born 1974) *[[Carl Billquist]] (1933–1993) *[[Fritiof Billquist]] (1901–1972) *[[Malin Birgerson]] (born 1968) *[[Björn Bjelfvenstam]] (born 1929) *[[Åsa Bjerkerot]] (born 1959) *[[Anita Björk]] (1923–2012) *[[Anna Björk]] (born 1970) *[[Halvar Björk]] (1928–2000) *[[Renée Björling]] (1898–1975) *[[Hugo Björne]] (1886–1966) *[[Gunnar Björnstrand]] (1909–1986) *[[Tehilla Blad]] (born 1995) *[[Anna Blomberg]] (born 1972) *[[Bengt Blomgren]] (1923–2013) *[[Georg Blomstedt]] (1872–1933) *[[Astrid Bodin]] (1903–1961) *[[Allan Bohlin]] (1907–1959) *[[Tomas Bolme]] (born 1945) *[[Iwa Boman]] (born 1944) *[[Sven Hugo Borg]] (1896–1981) *[[Hilda Borgström]] (1871–1953) *[[Josephine Bornebusch]] (born 1981) *[[Jarl Borssén]] (1937–2012) *[[Rolf Botvid]] (1915–1998) *[[Lia Boysen]] (born 1966) *[[Sanna Bråding]] (born 1980) *[[Daniel Bragderyd]] (born 1991) *[[Brasse Brännström]] (1945–2014) *[[Gösta Bredefeldt]] (1935–2010) *[[Simon Brehm]] (1921–1967) *[[Naemi Briese]] (1908–1980) *[[Helena Brodin]] (born 1936) *[[Helga Brofeldt]] (1881–1968) *[[Lena Brogren]] (1929–2005) *[[Tomas von Brömssen]] (born 1943) *[[Gudrun Brost]] (1910–1993) *[[Johannes Brost]] (1946–2018) *[[Carl Browallius]] (1868–1944) *[[Bo Brundin]] (born 1937) *[[Britta Brunius]] (1912–2000) *[[John W. Brunius]] (1884–1937) *[[Anne-Marie Brunius]] (1916–2002) *[[Pauline Brunius]] (1881–1954) *[[Ulf Brunnberg]] (born 1947) *[[Vilhelm Bryde]] (1888–1974) *[[Petra Brylander]] (born 1970) *[[Reine Brynolfsson]] (born 1953) *[[Bror Bügler]] (1908–1975) *[[MyAnna Buring]] (born 1979) *[[Margaretha Byström]] (born 1937) *[[Oscar Byström (actor)|Oscar Byström]] (1857–1938) {{div col end}} == C == [[Wêne:Nicola_Perscheid_-_Nils_Chrisander.jpg|thumb| Nils Olaf Chrisander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Julia Cæsar]] (1885–1971) *[[Peter Carlberg]] (born 1950) *[[Margit Carlqvist]] (born 1932) *[[Elisabet Carlsson]] (born 1968) *[[Elsa Carlsson]] (1892–1978) *[[Ing-Marie Carlsson]] (born 1957) *[[Janne Carlsson|Janne "Loffe" Carlsson]] (1937–2017) *[[Lars Göran Carlsson]] (born 1936) *[[Sickan Carlsson]] (1915–2011) *[[Thord Carlsson]] (1931–2005) *[[Carl Carlswärd]] (born 1949) *[[Artur Cederborgh]] (1885–1961) *[[Jakob Cedergren]] (born 1973) *[[Gösta Cederlund]] (1888–1980) *[[Åke Claesson]] (1889–1967) *[[Krister Classon]] (born 1955) *[[Nils Olaf Chrisander]] (1884–1947) *[[Irma Christenson]] (1915–1993) *[[Malin Crépin]] (born 1978) *[[Görel Crona]] (born 1959) {{div col end}} == D == {{div col|colwidth=30em}} *[[Eva Dahlbeck]] (1920–2008) *[[Alexandra Dahlström]] (born 1984) *[[Gus Dahlström]] (1906–1989) *[[Peter Dalle]] (born 1956) *[[Bengt Dalqvist]] (born 1975) *[[Tage Danielsson]] (1928–1985) *[[John Degerberg]] (1892–1972) *[[Rolf Degerlund]] (born 1952) *[[Pia Degermark]] (born 1949) *[[Betty Deland]] (1831–1882) *[[Carl-Magnus Dellow]] (born 1951) *[[Suzanna Dilber]] (born 1976) *[[Bengt Djurberg]] (1898–1941) *[[Fredrik Dolk]] (born 1961) *[[Märta Dorff]] (1909–1990) *[[Henrik Dorsin]] (born 1977) *[[Axel Düberg]] (1927–2001) *[[Jörgen Düberg]] (born 1956) *[[Julia Dufvenius]] (born 1975) *[[Karl Dyall]] (born 1967) *[[Sharon Dyall]] (born 1962) {{div col end}} == E == [[File:Anita Ekberg 1956.jpg|thumb|Anita Ekberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Dagmar Ebbesen]] (1891–1954) *[[Agneta Eckemyr]] (1950–2018) *[[Rafael Edholm]] (born 1966) *[[Tove Edfeldt]] (born 1983) *[[Louise Edlind Friberg]] (born 1946) *[[Lars Edström]] (born 1935) *[[Allan Edwall]] (1924–1997) *[[Per Eggers]] (born 1951) *[[Lottie Ejebrant]] (born 1944) *[[Anders Ek]] (1916–1975) *[[Elin Ek (actress)|Elin Ek]] (born 1976) *[[Malin Ek]] (born 1945) *[[Anita Ekberg]] (1931–2015) *[[Stina Ekblad]] (born 1954) *[[Anders Ekborg]] (born 1960) *[[Dan Ekborg]] (born 1955) *[[Lars Ekborg]] (1926–1969) *[[Karin Ekelund]] (1913–1976) *[[Bengt Ekerot]] (1920–1971) *[[Britt Ekland]] (born 1942) *[[Bengt Eklund]] (1925–1998) *[[Ernst Eklund (actor)|Ernst Eklund]] (1882–1971) *[[Jakob Eklund]] (born 1962) *[[Mira Eklund]] (born 1981) *[[Nils Eklund]] (born 1927) *[[Sigge Eklund]] (born 1974) *[[Ulf Eklund]] (born 1951) *[[Gösta Ekman (senior)|Gösta Ekman]] (1890–1938) *[[Gösta Ekman]] (1939–2017) *[[Hasse Ekman]] (1915–2004) *[[John Ekman]] (1880–1949) *[[Agneta Ekmanner]] (born 1938) *[[Thérèse Elfforss]] (1823–1905) *[[John Elfström]] (1902–1981) *[[Sten Elfström]] (born 1942) *[[Carl-Axel Elfving]] (1920–1988) *[[Lena Endre]] (born 1955) *[[Lina Englund]] (born 1975) *[[Peter Engman]] (born 1963) *[[Hans V. Engström]] (1949–2014) *[[Malena Engström]] (born 1967) *[[Annalisa Ericson]] (1913–2011) *[[Eric Ericson (actor)|Eric Ericson]] (born 1974) *[[Stig Ossian Ericson]] (1923–2012) *[[Sture Ericson]] (1912–1979) *[[Siv Ericks]] (1918–2005) *[[Jacob Ericksson]] (born 1967) *[[Anna Ulrica Ericsson]] (born 1966) *[[David Erikson]] (1899–1973) *[[Anders Eriksson (comedian)|Anders Eriksson]] (born 1956) *[[Charlotta Eriksson]] (1794–1862) *[[John Axel Eriksson]] (born 1978) *[[Sussie Eriksson]] (born 1963) *[[Irma Erixson]] (born 1937) *[[Hans Ernback]] (1942–2013) *[[Malena Ernman]] (born 1970) *[[Suzanne Ernrup]] (born 1954) *[[Katarina Ewerlöf]] (born 1959) {{div col end}} == F == [[Wêne:Åke_Fridell.JPG|thumb| Åke Fridell]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Margareta Fahlén]] (1918–1978) *[[Åke Falck]] (1925–1974) *[[Ragnar Falck]] (1905–1966) *[[Jonas Falk]] (1944–2010) *[[Lauritz Falk]] (1909–1990) *[[Niklas Falk]] (born 1947) *[[Loa Falkman]] (born 1947) *[[Christer Fant]] (born 1953) *[[George Fant]] (1916–1998) *[[Kenne Fant]] (1923–2016) *[[Hampe Faustman]] (1919–1961) *[[Rebecca Ferguson]] (born 1983) *[[Arthur Fischer (actor)|Arthur Fischer]] (1897–1991) *[[Siegfried Fischer]] (1894–1976) *[[Emil Fjellström]] (1884–1944) *[[Karl Erik Flens]] (1913–1975) *[[Thorsten Flinck]] (born 1961) *[[Christer Flodin]] (born 1948) *[[Barbro Flodquist]] (1919–1971) *[[Emil Forselius]] (1974–2010) *[[Göran Forsmark]] (1955–2020) *[[Maria Franck]] (1769–1847) *[[Karin Franz Körlof]] (born 1986) *[[Gunnel Fred]] (born 1955) *[[Ulf Friberg]] (born 1962) *[[Åke Fridell]] (1919–1985) *[[Gertrud Fridh]] (1921–1984) *[[Semmy Friedmann]] (1891–1964) *[[Per Fritzell]] (born 1955) *[[Cecilia Frode]] (born 1970) *[[Samuel Fröler]] (born 1957) *[[Ewa Fröling]] (born 1952) *[[Tilde Fröling]] (born 1980) *[[Basia Frydman]] (1946–2016) *[[Eva Funck]] (born 1956) *[[Georg Funkquist]] (1900–1986) *[[Sigge Fürst]] (1905–1984) *[[Gert Fylking]] (born 1945) {{div col end}} == G == {{div col|colwidth=30em}} *[[Thomas Gabrielsson]] (born 1963) *[[Claudia Galli]] (born 1978) *[[Sven-Eric Gamble]] (1924–1976) *[[Moa Gammel]] (born 1980) *[[Yngve Gamlin]] (1926–1995) *[[Greta Garbo]] (1905–1990) *[[Hilding Gavle]] (1901–1969) *[[Björn Gedda]] (born 1942) *[[Mona Geijer-Falkner]] (1887–1973) *[[Göran Gentele]] (1917–1972) *[[Ludde Gentzel]] (1885–1963) *[[Karl Gerhard]] (1891–1964) *[[Inga Gill]] (1925–2000) *[[Göran Gillinger]] (born 1973) *[[Fanny Gjörup]] (1961–2001) *[[Malin Gjörup]] (1964–2020) *[[Johan Glans]] (born 1974) *[[Anton Glanzelius]] (born 1974) *[[Anna Godenius]] (born 1944) *[[Marie Göranzon]] (born 1942) *[[Göran Graffman]] (1931–2014) *[[Matilda Grahn]] (born 1995) *[[Wallis Grahn]] (1945–2018) *[[Fredde Granberg]] (born 1970) *[[Philomène Grandin]] (born 1974) *[[Björn Granath]] (1946–2017) *[[Lena Granhagen]] (born 1938) *[[Kerstin Granlund]] (born 1951) *[[Göthe Grefbo]] (1921–1991) *[[Gösta Grip]] (1904–1998) *[[Åke Grönberg]] (1914–1969) *[[La Bella Ingeborg|Valborg Elisabeth Groning]] (1890–1970) *[[Per Grundén]] (1922–2011) *[[Stig Grybe]] (1928–2017) *[[Nina Gunke]] (born 1955) *[[Fredrik Gunnarsson]] (born 1965) *[[Ernst Günther]] (1933–1999) *[[Björn Gustafson]] (born 1934) *[[Eric Gustafson (actor)|Eric Gustafson]] (1897–1981) *[[Gösta Gustafson]] (1886–1963) *[[Björn Gustafsson]] (born 1986) *[[Pontus Gustafsson]] (born 1955) *[[Robert Gustafsson]] (born 1964) *[[Ann-Marie Gyllenspetz]] (1932–1999) {{div col end}} == H == [[Wêne:Swedish_actor_Lars_Hanson_in_1919.jpg|thumb| Lars Hanson]] [[Wêne:Ingvar_Hirdwall_2009.JPG|thumb| Ingvar Hirdwall]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Benny Haag]] (born 1961) *[[Martina Haag]] (born 1964) *[[Peter Haber]] (born 1952) *[[Carl-Einar Häckner]] (born 1969) *[[Douglas Håge]] (1898–1959) *[[Helge Hagerman]] (1910–1995) *[[Gerd Hagman]] (1919–2011) *[[Justus Hagman]] (1859–1936) *[[Berta Hall]] (1909–1999) *[[Cecilia Häll]] (born 1978) *[[Nils Hallberg]] (1921–2010) *[[Jan Halldoff|Jan "Janne" Halldorff]] (1939–2010) *[[Leo Hallerstam]] (born 1986) *[[Staffan Hallerstam]] (born 1957) *[[Frida Hallgren]] (born 1974) *[[Annika Hallin]] (born 1968) *[[Johan Hallström]] (born 1976) *[[Gustaf Hammarsten]] (born 1967) *[[Harald Hamrell]] (born 1960) *[[Einar Hanson]] (1899–1927) *[[Lars Hanson]] (1886–1965) *[[Catherine Hansson]] (born 1958) *[[Lena T. Hansson]] (born 1955) *[[Maud Hansson]] (1937–2020) *[[Thomas Hanzon]] (born 1962) *[[Magnus Härenstam]] (1941–2015) *[[Ellen Hartman]] (1860–1945) *[[John Harryson]] (1926–2008) *[[Peter Harryson]] (born 1948) *[[Marcus Hasselborg]] (born 1986) *[[Jenny Hasselquist]] (1894–1978) *[[Ulf Hasseltorp]] (born 1960) *[[Hugo Hasslo]] (1911–1994) *[[Signe Hasso]] (1915–2002) *[[Grete Havnesköld]] (born 1986) *[[Stina Hedberg]] (1887–1981) *[[Julia Hede]] (born 1962) *[[Kåre Hedebrant]] (born 1995) *[[Johan Hedenberg]] (born 1954) *[[Sonya Hedenbratt]] (1931–2001) *[[Solveig Hedengran]] (1910–1956) *[[Thomas Hedengran]] (born 1965) *[[Roland Hedlund]] (1933–2019) *[[Ivan Hedqvist]] (1880–1935) *[[Gerd Hegnell]] (born 1935) *[[Carl-Axel Heiknert]] (1924–1981) *[[Agda Helin]] (1894–1984) *[[Sofia Helin]] (born 1972) *[[Erik Hell]] (1911–1973) *[[Thomas Hellberg]] (born 1941) *[[David Hellenius]] (born 1974) *[[Gunnar Hellström]] (1928–2001) *[[Rebecka Hemse]] (born 1975) *[[Eva Henning]] (1920–2016) *[[Uno Henning]] (1895–1970) *[[Anders Henrikson]] (1896–1965) *[[Krister Henriksson]] (born 1946) *[[Bertram Heribertson]] (born 1955) *[[Felix Herngren]] (born 1967) *[[Måns Herngren]] (born 1965) *[[Olle Hilding]] (1898–1983) *[[Gösta Hillberg]] (1877–1958) *[[Linnéa Hillberg]] (1892–1977) *[[Barbro Hiort af Ornäs]] (1921–2015) *[[Ingvar Hirdwall]] (born 1934) *[[Keve Hjelm]] (1922–2004) *[[Henrik Hjelt]] (born 1968) *[[Folke Hjort]] (1934–1977) *[[Lars Hjortsberg]] (1772–1843) *[[Embla Hjulström]] (born 1994) *[[Lennart Hjulström]] (born 1938) *[[Niklas Hjulström]] (born 1962) *[[Gerhard Hoberstorfer]] (born 1963) *[[Anna Hofman-Uddgren]] (1868–1947) *[[Erika Höghede]] (born 1963) *[[Bo Höglund]] (born 1948) *[[Holger Höglund]] (1906–1965) *[[Rut Holm]] (1900–1971) *[[Britta Holmberg]] (1921–2004) *[[Henric Holmberg]] (born 1946) *[[Sven Holmberg]] (1918–2003) *[[Weiron Holmberg]] (born 1935) *[[Sigrid Holmquist]] (1899–1970) *[[Karl-Arne Holmsten]] (1911–1995) *[[Heinz Hopf]] (1934–2001) *[[Jens Hultén]] (born 1963) *[[Petra Hultgren]] (born 1972) *[[Ebba Hultkvist]] (born 1983) *[[Peter Hüttner]] (born 1945) *[[Maud Hyttenberg]] (1920–2009) {{div col end}} == I == [[File:Tor Isedal 1970.jpg|thumb|Tor Isedal]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Yohanna Idha]] (born 1978) *[[Tor Isedal]] (1924–1990) {{div col end}} == J == {{div col|colwidth=30em}} *[[Ulla Jacobsson]] (1929–1982) *[[Lennart Jähkel]] (born 1956) *[[Adolf Jahr]] (1893–1964) *[[Haddy Jallow]] (born 1985) *[[Kristina Jämtmark]] (born 1957) *[[Ingrid Janbell]] (born 1955) *[[Ernst-Hugo Järegård]] (1928–1998) *[[Liva Järnefelt]] (1896–1971), opera singer *[[Anna Järphammar]] (born 1968) *[[Stig Järrel]] (1910–1998) *[[Sven Jerring]] (1895–1979) *[[Peter Jöback]] (born 1971) *[[Stig Johanson]] (1919–1986) *[[Ulf Johanson]] (1922–1990) *[[Douglas Johansson]](born 1960) *[[Lilian Johansson]] (born 1948) *[[Maria Johansson]] (born 1956) *[[Pia Johansson]] (born 1960) *[[Tor Johnson]] (1903–1971) *[[Charlotta Jonsson]] (born 1973) *[[Gun Jönsson]] (1929–2021) *[[Jojje Jönsson|Jan-Ove "Jojje" Jönsson]] (born 1955) *[[Nine-Christine Jönsson]] (1926–2011) *[[Ulrika Jonsson]] (born 1967) *[[Erland Josephson]] (1923–2012) *[[Inger Juel]] (1926–1979) *[[Karin Juel]] (1900–1976) {{div col end}} == K == [[Wêne:Ivar_Kage.jpg|thumb| Ivar Kåge]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Ivar Kåge]] (1881–1951) *[[Helena Kallenbäck]] (born 1944) *[[Anna Kristina Kallin]] (1953–2004) *[[Alexander Karim]] (born 1976) *[[Jonas Karlsson]] (born 1971) *[[Jonas Karlström]] (born 1978) *[[Lo Kauppi]] (born 1970) *[[Karin Kavli]] (1906–1990) *[[Sam Kessel]] (born 1989) *[[Magnus Kesster]] (1901–1975) *[[Nils Kihlberg]] (1915–1965) *[[Staffan Kihlbom]] (born 1964) *[[Jullan Kindahl]] (1885–1979) *[[Joel Kinnaman]] (born 1979) *[[Melinda Kinnaman]] (born 1971) *[[Nadine Kirschon]] (born 1984) *[[Felix Kjellberg]] (born 1989) *[[Alf Kjellin]] (1920–1988) *[[Björn Kjellman]] (born 1963) *[[Ingvar Kjellson]] (1923–2014) *[[Georg af Klercker]] (1877–1951) *[[Elin Klinga]] (born 1969) *[[Hans Klinga]] (born 1949) *[[Mårten Klingberg]] (born 1968) *[[Barbro Kollberg]] (1917–2014) *[[Tommy Körberg]] (born 1948) *[[Lasse Krantz]] (1903–1973) *[[Magnus Krepper]] (born 1967) *[[Bianca Kronlöf]] (born 1985) *[[Margaretha Krook]] (1925–2001) *[[Jarl Kulle]] (1927–1997) *[[Maria Kulle]] (born 1960) *[[Andreas Kundler]] (born 1970) *[[Sissela Kyle]] (born 1957) *[[Ann-Sofie Kylin]] (born 1955) {{div col end}} == L == [[Wêne:Zarah_Leander.jpg|thumb| Zarah Leander]] [[Wêne:Viveca_Lindfors_1957.jpg|thumb| Viveca Lindfors]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Marika Lagercrantz]] (born 1954) *[[Sture Lagerwall]] (1908–1964) *[[Inga Landgré]] (born 1927) *[[Eivor Landström]] (1919–2004) *[[Maria Langhammer]] (born 1962) *[[Karin Lannby]] (1916–2007) *[[Jörgen Lantz]] (born 1943) *[[Babben Larsson]] (born 1956) *[[Chatarina Larsson]] (born 1947) *[[William Larsson]] (1873–1926) *[[Rolf Lassgård]] (born 1955) *[[Eric Laurent (actor)|Eric Laurent]] (1894–1958) *[[Zarah Leander]] (1907–1981) *[[Lina Leandersson]] (born 1995) *[[Sofia Ledarp]] (born 1974) *[[Tina Leijonberg]] (born 1962) *[[Ken Lennaárd]] (born 1971) *[[Birger Lensander]] (1908–1971) *[[Malin Levanon]] (born 1977) *[[Gustav Levin]] (born 1952) *[[Carina Lidbom]] (born 1957) *[[Anki Lidén]] (born 1947) *[[Jessica Liedberg]] (born 1969) *[[Rebecka Liljeberg]] (born 1981) *[[Marie Liljedahl]] (born 1950) *[[Jonna Liljendahl]] (born 1970) *[[Leif Liljeroth]] (1924–2018) *[[Torsten Lilliecrona]] (1921–1999) *[[Dagny Lind]] (1902–1992) *[[Anna Lindahl]] (1904–1952) *[[Augusta Lindberg]] (1866–1943) *[[Christina Lindberg]] (born 1950) *[[Sven Lindberg]] (1918–2006) *[[Arne Lindblad]] (1887–1964) *[[Anita Lindblom]] (1937–2020) *[[Gunnel Lindblom]] (1931–2021) *[[Anders Linder]] (born 1941) *[[Viveca Lindfors]] (1920–1995) *[[Hans Lindgren]] (1932–2012) *[[Lisa Lindgren (Swedish actress)|Lisa Lindgren]] (born 1968) *[[Peter Lindgren (actor)|Peter Lindgren]] (1915–1981) *[[Sten Lindgren]] (1903–1959) *[[Irene Lindh]] (born 1945) *[[Anna Lindholm]] (born 1965) *[[Ebba Lindkvist]] (1882–1942) *[[Frej Lindqvist]] (born 1937) *[[Jan Erik Lindqvist]] (1920–1988) *[[Lasse Lindroth]] (1972–1999) *[[Carl-Gustaf Lindstedt]] (1921–1992) *[[Pierre Lindstedt]] (born 1943) *[[Åke Lindström]] (1928–2002) *[[Jörgen Lindström]] (born 1951) *[[Marika Lindström]] (born 1946) *[[Rune Lindström (screenwriter)|Rune Lindström]] (1916–1973) *[[Martin Ljung]] (1917–2010) *[[Oscar Ljung]] (1909–1999) *[[Sten Ljunggren]] (born 1938) *[[Tom Ljungman]] (born 1991) *[[Marianne Löfgren]] (1910–1957) *[[Oskar Löfkvist]] (born 1980) *[[Oliver Loftéen]] (born 1979) *[[Bengt Logardt]] (1914–1994) *[[Yvonne Lombard]] (born 1929) *[[Anders Lönnbro]] (born 1945) *[[Ylva Lööf]] (born 1958) *[[Tanja Lorentzon]] (born 1971) *[[Lotta Losten]] (born 1981) *[[Fredrique Löwen]] (1760–1813) *[[Holger Löwenadler]] (1904–1977) *[[Curt Löwgren]] (1908–1967) *[[Oscar A. C. Lund|Oskar A. C. Lund]] (1885–1963) *[[Regina Lund]] (born 1967) *[[Richard Lund]] (1885–1960) *[[Alfred Lundberg]] (1852–1935) *[[Nils Lundell]] (1889–1943) *[[Gerda Lundequist]] (1871–1959) *[[Adam Lundgren]] (born 1986) *[[Dolph Lundgren]] (born 1957) *[[Anders Lundin]] (born 1958) *[[Åke Lundqvist]] (1936–2021) *[[Anja Lundqvist]] (born 1971) *[[Anton Lundqvist]] (born 1989) *[[Maria Lundqvist]] (born 1963) *[[Henrik Lundström]] (born 1983) *[[Ingrid Luterkort]] (1910–2011) *[[Magna Lykseth-Skogman]] (1874–1949), opera singer {{div col end}} == M == [[Wêne:Karin_Molander.jpg|thumb| Karin Molander]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Lakke Magnusson]] (1946–2004) *[[Peter Magnusson]] (born 1974) *[[Tova Magnusson]] (born 1968) *[[Mona Malm]] (1935–2021) *[[Claes Malmberg]] (born 1961) *[[Dag Malmberg]] (born 1953) *[[Siw Malmkvist]] (born 1936) *[[Jan Malmsjö]] (born 1932) *[[Jonas Malmsjö]] (born 1971) *[[Birger Malmsten]] (1920–1991) *[[Sune Mangs]] (1932–1994) *[[Segol Mann]] (1918–1992) *[[Claes Månsson]] (born 1950) *[[Mona Mårtenson]] (1902–1956) *[[Curt Masreliez]] (1919–1979) *[[Ellen Mattsson]] (born 1973) *[[Emma Meissner]] (1866–1942) *[[Eva Melander]] (born 1974) *[[Sven Melander]] (born 1947) *[[Börje Mellvig]] (1911–1998) *[[Livia Millhagen]] (born 1973) *[[Liv Mjönes]] (born 1979) *[[Thor Modéen]] (1898–1950) *[[Jan Molander]] (1920–2009) *[[Karin Molander]] (1889–1978) *[[Per Morberg]] (born 1960) *[[Hans Mosesson]] (born 1944) *[[Jan Mybrand]] (born 1959) *[[Per Myrberg]] (born 1933) {{div col end}} == N == [[Wêne:AnnaQNilssonBain.jpg|thumb| Anna Q. Nilsson]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Arsi Nami]] (born 1984) *[[Måns Nathanaelson]] (born 1976) *[[Gull Natorp]] (1880–1962) *[[Joakim Nätterqvist]] (born 1974) *[[Josefin Neldén]] (born 1984) *[[Mimi Nelson]] (1922–1999) *[[Gunnar Nielsen (actor)|Gunnar Nielsen]] (1919–2009) *[[Monica Nielsen]] (born 1937) *[[Lis Nilheim]] (born 1944) *[[Carlotta Nillson]] (1876–1951) *[[Anna Q. Nilsson]] (1888–1974) *[[Bengt Nilsson (actor)|Bengt Nilsson]] (born 1967) *[[Cecilia Nilsson (actress)|Cecilia Nilsson]] (born 1957) *[[Inger Nilsson]] (born 1959) *[[Kjell Nilsson (actor)|Kjell Nilsson]] (born 1949) *[[Maj-Britt Nilsson]] (1924–2006) *[[Liam Norberg]] (born 1969) *[[Ika Nord]] (born 1960) *[[Olle Nordemar]] (1914–1999) *[[Yngve Nordwall]] (1908–1994) *[[Henrik Norlén]] (born 1970) *[[Figge Norling]] (born 1965) *[[Anna Norrie]] (1860–1957) *[[John Norrman]] (1884–1966) *[[Simon Norrthon]] (born 1967) *[[Bertil Norström]] (1923–2012) *[[Tomas Norström]] (1956–2021) *[[Tuva Novotny]] (born 1979) *[[Börje Nyberg]] (1920–2005) *[[Jan Nygren]] (1934–2019) *[[Lena Nyman]] (1944–2011) *[[Michael Nyqvist]] (1960–2017) *[[Anders Nyström (actor)|Anders Nyström]] (born 1933) {{div col end}} == O, Ö == {{div col|colwidth=30em}} *[[Brita Öberg]] (1900–1969) *[[Barbro Oborg]] (born 1941) *[[Gabriel Odenhammar]] (born 1983) *[[Åke Ohberg]] (1905–1975) *[[Fredrik Ohlsson]] (born 1931) *[[Jan Ohlsson]] (born 1962) *[[Warner Oland]] (1879–1938) *[[Elisabeth Olin]] (1740–1828) *[[Lena Olin]] (born 1955) *[[Stig Olin]] (1920–2008) *[[Pale Olofsson]] (born 1947) *[[Ann-Margret|Ann-Margret Olsson]] (born 1941) (aka Ann-Margret) (naturalized American citizen) *[[Dagmar Olsson]] (1908–1980) *[[Gunilla Olsson]] (born 1947) *[[Gunnar Olsson (actor)|Gunnar Olsson]] (1904–1983) *[[Ingela Olsson]] (born 1958) *[[Amanda Ooms]] (born 1964) *[[Thomas Oredsson]] (born 1946) *[[Anna Oscàr]] (1875–1915) *[[Per Oscarsson]] (1927–2010) *[[Klas Östergren]] (born 1955) {{div col end}} == P == {{div col|colwidth=30em}} *[[Lisette Pagler]] (born 1981) *[[Ulf Palme]] (1920–1993) *[[Aurore Palmgren]] (1880–1961) *[[Adam Pålsson]] (born 1988) *[[Bosse Parnevik]] (born 1938) *[[Lars Passgård]] (1941–2003) *[[Viveca Paulin]] (born 1969) *[[Toivo Pawlo]] (1917–1979) *[[Mikael Persbrandt]] (born 1963) *[[Essy Persson]] (born 1941) *[[Edvard Persson]] (1888–1957) *[[Mim Persson]] (1902–1982) *[[Willy Peters]] (1915–1976) *[[Ivan Mathias Petersson]] (born 1971) *[[Torkel Petersson]] (born 1969) *[[Gio Petré]] (born 1937) *[[Ann Petrén]] (born 1954) *[[Hjördis Petterson]] (1908–1988) *[[Lasse Petterson]] (1935–2019) *[[Mimi Pollak]] (1903–1999) *[[Gunvor Pontén]] (born 1929) *[[Nils Poppe]] (1908–2000) *[[Charlotte Pousette]] (1832–1877) *[[Mauritz Pousette]] (1824–1883) *[[Gösta Prüzelius]] (1922–2000) *[[Agneta Prytz]] (1916–2008) {{div col end}} == Q == *[[Isa Quensel]] (1905–1982) == R == [[Wêne:Georgrydeberg.jpg|thumb| Georg Rydeberg]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Charlotta Raa-Winterhjelm]] (1838–1907) *[[Johan Rabaeus]] (born 1947) *[[Per Ragnar]] (born 1941) *[[Arne Ragneborn]] (1926–1978) *[[Göran Ragnerstam]] (born 1957) *[[Örjan Ramberg]] (born 1948) *[[Povel Ramel]] (1922–2007) *[[Susanna Ramel]] (1920–2020) *[[Albert Ranft]] (1858–1938) *[[Peter Rangmar]] (1956–1997) *[[Noomi Rapace]] (born 1979) *[[Ola Rapace]] (born 1971) *[[Alexandra Rapaport]] (born 1971) *[[Stina Rautelin]] (born 1963) *[[Kajsa Reingardt]] (born 1957) *[[Eva Remaeus]] (1950–1993) *[[Suzanne Reuter]] (born 1952) *[[Med Reventberg]] (1947–2021) *[[Johan Rheborg]] (born 1963) *[[Fridolf Rhudin]] (1895–1935) *[[Marie Richardson]] (born 1959) *[[Jan Rippe]] (born 1955) *[[Annica Risberg]] (born 1941) *[[Marie Robertson]] (born 1977) *[[Ester Roeck-Hansen]] (1897–1987) *[[Harry Roeck-Hansen]] (1891–1959) *[[Frida Röhl]] (born 1971) *[[Artur Rolén]] (1894–1972) *[[Ernst Rolf]] (1891–1932) *[[Shanti Roney]] (born 1970) *[[Ingeborg Rönnblad]] (1873–1915) *[[Gunilla Röör]] (born 1959) *[[Bellan Roos]] (1901–1990) *[[Magnus Roosmann]] (born 1963) *[[Eva Röse]] (born 1973) *[[Erik Rosén]] (1883–1967) *[[Birgit Rosengren]] (1912–2011) *[[Emelie Rosenqvist]] (born 1980) *[[Wanda Rothgardt]] (1905–1950) *[[Mats Rudal]] (born 1963) *[[Teodor Runsiö]] (born 1995) *[[Sif Ruud]] (1916–2011) *[[Eva Rydberg]] (born 1943) *[[Georg Rydeberg]] (1907–1983) *[[Edvin Ryding]] (born 2003) *[[Viran Rydkvist]] (1879–1942) {{div col end}} == S == [[Wêne:VictorSjostrom.jpg|thumb| Victor Sjöström]] [[Wêne:Alexander_Skarsgard_(29485267411)_(cropped).jpg|thumb| Alexander Skarsgard]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Jesper Salén]] (born 1978) *[[Ulla Sallert]] (1923–2018) *[[Reuben Sallmander]] (born 1966) *[[Johanna Sällström]] (1974–2007) *[[Mikael Samuelson]] (born 1951) *[[Magnus Samuelsson]] (born 1969) *[[Olof Sandborg]] (1884–1965) *[[Per Sandborgh]] (born 1945) *[[Helena af Sandeberg]] (born 1971) *[[Olle Sarri]] (born 1972) *[[Stefan Sauk]] (born 1955) *[[Rebecca Scheja]] (born 1989) *[[Peter Schildt]] (born 1951) *[[Christina Schollin]] (born 1937) *[[Vera Schmiterlöw]] (1904–1987) *[[Michael Segerström]] (born 1944) *[[Mona Seilitz]] (1943–2008) *[[Concordia Selander]] (1861–1935) *[[Hjalmar Selander]] (1859–1928) *[[Karl Seldahl]] (born 1975) *[[Viveka Seldahl]] (1944–2001) *[[Viveca Serlachius]] (1923–1993) *[[Håkan Serner]] (1933–1984) *[[Victoria Silvstedt]] (born 1974) *[[André Sjöberg]] (born 1974) *[[Gunnar Sjöberg]] (1909–1977) *[[Ulla Sjöblom]] (1927–1989) *[[Helen Sjöholm]] (born 1970) *[[Vilgot Sjöman]] (1924–2006) *[[Sture Sjöstedt]] (1916–2008) *[[Arnold Sjöstrand]] (1903–1955) *[[Per Sjöstrand]] (1930–2008) *[[Victor Sjöström]] (1879–1960) *[[Mia Skäringer]] (born 1976) *[[Alexander Skarsgård]] (born 1976) *[[Bill Skarsgård]] (born 1990) *[[Gustaf Skarsgård]] (born 1980) *[[Stellan Skarsgård]] (born 1951) *[[Valter Skarsgård]] (born 1995) *[[Georg Skarstedt]] (1900–1976) *[[Björn Skifs]] (born 1947) *[[Rolf Skoglund]] (born 1940) *[[Thore Skogman]] (1931–2007) *[[Helge Skoog]] (born 1938) *[[Kristina Söderbaum]] (1912–2001) *[[Dora Söderberg]] (1899–1990) *[[Åke Söderblom]] (1910–1965) *[[Lena Söderblom]] (born 1935) *[[Lars Söderdahl]] (born 1964) *[[Rolf Sohlman]] (born 1954) *[[Sara Sommerfeld]] (born 1977) *[[Camilla Sparv]] (born 1943) *[[Tord Stål]] (1906–1972) *[[Henrik Ståhl]] (born 1975) *[[Stina Ståhle]] (1907–1971) *[[Göran Stangertz]] (1944–2012) *[[Mary Stävin]] (born 1957) *[[Gaby Stenberg]] (1923–2011) *[[Annette Stensson-Fjordefalk]] (born 1958) *[[Margareta Stone]] (born 1962) *[[Emy Storm]] (1925–2014) *[[Peter Stormare]] (born 1953) *[[Hans Strååt]] (1917–1991) *[[Charlott Strandberg]] (born 1962) *[[Evabritt Strandberg]] (born 1943) *[[Jan-Olof Strandberg]] (1926–2020) *[[Ingeborg Strandin]] (1881–1948) *[[Erik Strandmark]] (1919–1963) *[[Anita Strindberg]] (born 1937) *[[Anna-Lena Strindlund]] (born 1971) *[[Bernt Ström]] (1940–2009) *[[Carl Ström]] (1888–1957) *[[Ewa Strömberg]] (1940–2013) *[[Lena Strömdahl]] (born 1947) *[[Lasse Strömstedt]] (1935–2009) *[[Ulla Strömstedt]] (1939–1986) *[[Katrin Sundberg]] (born 1962) *[[Maria Sundbom]] (born 1975) *[[Folke Sundquist]] (1925–2009) *[[Frank Sundström]] (1912–1993) *[[Doris Svedlund]] (1926–1985) *[[Siri Svegler]] (born 1980) *[[Tore Svennberg]] (1858–1941) *[[Bo Svenson]] (born 1944) *[[Allan Svensson]] (born 1951) *[[Per Svensson (actor)|Per Svensson]] (born 1965) *[[Karin Swanström]] (1873–1942) *[[Tobias Swärd]] (born 1986) *[[Max von Sydow]] (1929–2020) *[[Kari Sylwan]] (born 1940) {{div col end}} == T == [[Wêne:Ingatidblad.jpg|thumb| Inga Tidblad]] {{div col|colwidth=30em}} *[[Aino Taube]] (1912–1990) *[[Mathias Taube]] (1876–1934) *[[Sven-Bertil Taube]] (born 1934) *[[Tora Teje]] (1893–1970) *[[Lotta Tejle]] (born 1960) *[[Birgit Tengroth]] (1915–1983) *[[Leonard Terfelt]] (born 1976) *[[Solveig Ternström]] (born 1937) *[[Lil Terselius]] (1944–2021) *[[Ester Textorius]] (1883–1972) *[[Oskar Textorius]] (1864–1938) *[[Claes Thelander]] (1916–1999) *[[Göran Thorell]] (born 1954) *[[Susanne Thorson]] (born 1981) *[[Hans-Christian Thulin]] (born 1977) *[[Ingrid Thulin]] (1926–2004) *[[Olof Thunberg]] (1925–2020) *[[Svante Thunberg]] (born 1969) *[[Inga Tidblad]] (1901–1975) *[[Kerstin Tidelius]] (born 1934) *[[Alice Timander]] (1915–2007) *[[Ove Tjernberg]] (1928–2001) *[[Märta Torén]] (1925–1957) *[[Mikael Tornving]] (born 1961) *[[Sara Torsslow]] (1795–1859) *[[Jenny Tschernichin-Larsson]] (1867–1937) *[[Mirja Turestedt]] (born 1972) *[[Betty Tuvén]] (1928–1999) *[[Jesper Tydén]] (born 1975) {{div col end}} == U == {{div col|colwidth=30em}} *[[Richard Ulfsäter]] (born 1975) *[[Fredrik Ultvedt]] (born 1961) *[[Johan Ulveson]] (born 1954) *[[Jenny Ulving]] born 1979) *[[Bisse Unger]] (born 1994) {{div col end}} == V ==   {{div col|colwidth=30em}} *[[Birgitta Valberg]] (1916–2014) *[[Matias Varela]] (born 1980) *[[Bert-Åke Varg]] (born 1932) *[[Meta Velander]] (born 1924) *[[Inga-Bodil Vetterlund]] (1914–1980) *[[Peter Viitanen]] (born 1980) *[[Alicia Vikander]] (born 1988) {{div col end}} == W == [[Wêne:Olofwinnerstrand.jpg|thumb| Olof Winnerstrand]]   {{div col|colwidth=30em}} *[[Anders de Wahl]] (1869–1956) *[[Anna de Wahl]] (1844–1889) *[[Gideon Wahlberg]] (1890–1948) *[[Nils Wahlbom]] (1886–1937) *[[Linus Wahlgren]] (born 1976) *[[Niclas Wahlgren]] (born 1965) *[[Pernilla Wahlgren]] (born 1967) *[[Anita Wall]] (born 1940) *[[Sigurd Wallén]] (1884–1947) *[[Cissi Wallin]] (born 1985) *[[Gunn Wållgren]] (1913–1983) *[[Martin Wallström]] (born 1983) *[[August Warberg]] (1842–1915) *[[Rakel Wärmländer]] (born 1980) *[[Bullan Weijden]] (1901–1969) *[[Ruth Weijden]] (1889–1956) *[[Margreth Weivers]] (1926–2021) *[[Öllegård Wellton]] (1932–1991) *[[Lisa Werlinder]] (born 1972) *[[Jessie Wessel]] (1894–1948) *[[Kalle Westerdahl]] (born 1966) *[[Håkan Westergren]] (1899–1981) *[[Meg Westergren]] (born 1932) *[[Catrin Westerlund]] (1934–1982) *[[Bojan Westin]] (1926–2013) *[[Johan Widerberg]] (born 1974) *[[Ragnar Widestedt]] (1887–1954) *[[Olof Widgren]] (1907–1999) *[[Naima Wifstrand]] (1890–1968) *[[Hans Wigren]] (born 1940) *[[Claire Wikholm]] (born 1944) *[[Iwar Wiklander]] (born 1939) *[[Andreas Wilson]] (born 1981) *[[Carl-Gunnar Wingård]] (1894–1977) *[[Frida Winnerstrand]] (1881–1943) *[[Olof Winnerstrand]] (1875–1956) *[[Signe Wirff]] (1887–1956) *[[Lena Wisborg]] (born 1965) *[[Rikard Wolff]] (1958–2017) *[[Beppe Wolgers]] (1928–1986) *[[Christopher Wollter]] (born 1972) *[[Sven Wollter]] (1934–2020) {{div col end}} == Y == [[Wêne:Mai-zetterling-gullers.jpg|thumb| Mai Zetterling]] * Sebastian Ylvenius (jdb. 1977) == Z ==   {{div col|colwidth=30em}} *[[Ann Zacharias]] (born 1956) *[[Sascha Zacharias]] (born 1979) *[[Fylgia Zadig]] (1921–1994) *[[Jessica Zandén]] (born 1957) *[[Philip Zandén]] (born 1954) *[[Tollie Zellman]] (1887–1964) *[[Hanna Zetterberg]] (born 1973) *[[Mai Zetterling]] (1925–1994) *[[Monica Zetterlund]] (1937–2005) *[[Lili Ziedner]] (1885–1939) {{div col end}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Aktorên swêdî]] [[Kategorî:Lîste]] j7newzvpbaw25ow5ndl2e97dy9fj7cq