Mezopotamya

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ku">
  <siteinfo>
    <sitename>Wîkîpediya</sitename>
    <dbname>kuwiki</dbname>
    <base>https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Medya</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Taybet</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Gotûbêj</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Bikarhêner</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Gotûbêja bikarhêner</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wîkîpediya</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Gotûbêja Wîkîpediyayê</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Wêne</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Gotûbêja wêneyî</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Gotûbêja MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Şablon</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Gotûbêja şablonê</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Alîkarî</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Gotûbêja alîkariyê</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategorî</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Gotûbêja kategoriyê</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Gotûbêja portalê</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Modul</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Gotûbêja modulê</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Mezopotamya</title>
    <ns>0</ns>
    <id>687</id>
    <revision>
      <id>1093256</id>
      <parentid>1092892</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:39:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9400" xml:space="preserve">{{ev gotar|li ser Mezopotamya, welatê nav çemên [[Firat]] û [[Dicle]] ye. Ji wateyên din re li [[Mezopotamya (cudakirin)]] biseke.}}
{{Bêçavkanî}}
[[Wêne:Tigr-euph ku.png|thumb|Çemên [[Dicle]] û [[Firat]] ]]
'''Mezopotamya''' ({{Bi-grc|Μεσοποταμία|Mesopotamía}}), welatekî dîrokî ye ku rûerda wî di nav beşên [[Asyaya Rojavayî]] û [[Rojhilata Navîn]] a îro de û di nav pergala çemên Dîcle û Firatê de, li beşa bakurê Heyva Biadan e. Mezopotamya bi zimanê yewnanî tê wateyê ''nav du çeman''. Navê Mezopotamya bi zimanê [[farsî]] ''Miyanrudan'' û bi zimanê [[aramî]] (suryanî) ''Beth Nahrin'' e. [[Kurdistan]] jî li bakûrê Mezopotamyayê ye.

[[Wêne:N-Mesopotamia and Syria Kurdish.svg|thumb|right|Nexşeya erdnîgarî û bajarên Mezopotamyayê.]]

Di dîrokê de li Mezopotamyayê ya kevn împeratoriyên [[Sumer]], [[Akad]], [[Babîl]], [[Asûrî|Asûran]] û [[Îran]]an hebûn. Mezopotamya çavkaniya [[ol]]ên herî mezin di cîhanê de ye.

Îro Mezopotamya di nav sinorên dewletên [[Tirkiye]], [[Sûrî]] û [[Îraq]]ê ye.

Mezopotamya, di neqebîna Dicle û Firatê de, Kurdistanê bi sînorê wê hemûkî di nava xwe de. Dema ku dema şaristaniyan dest pê kir pê de, li vê herême gelek şaristan û pêşketinên weha derketin. Cizîra Botan, ku wê demê navê wê Gerzûbaqartan, ji dema Hurî - Mîtaniyan pêde mezin bi pêşket. Weke pirtûkxanaya Kurdistanê pêşket û weyne xwe di dîrokê de leyist.

== Destpêk û dîrok ==

Mezopotamya ji dîrokê ve gelek gelê jihev cûda, yên ku bi hevre jîn dibûn, cihê wan bû. Di dîrokê de pir koçber lê bûna. Ji ber wan koçberan her timî di rêveberiya wê û pêşketinê wê de asteng derketine. Wan koçber û hatinan, ne hiştiye ku ew xatakê rastûrast di xwe de berdewam bike. Ev ji aliyê çandî ve jî wilo ye. Lê çanda wê ya ku pêşketi jî, bi hizrê xwe re pêşkeşî ji dîrok û mirovahiyê re kiriye. Gelek şaristanên mezin û bi nav û deng lê jîn bûna. Bi vê yekê re jî dievêt ku mirov ji bîr neke û bêje ku di cihanê jî bi van xosletên xwe re cihê herî ku tê nasîna. Demên şaristaniyan yên weke yên [[sumeriyan]], [[aqadan]], [[babilan]], [[Gûtî]]yan, [[hurî û mîtaniyan]], [[asur]]an, [[naîriyan]] [[medan]] û hwd jîn bûna. Ji xaynî van hê hele gelê û şaristanan li mezopotamya li kok dana.

Di [[deme dawi ya qaşayê]] de, hê ku dinye wilo zêde cemidi û mirovan jî ji wê cemidîbunê di revîn û dihatin, xwe di sipartine wir. Ji bo vê yekê hinek cihê ku mirov weke cihên bi cih bûna demên neolotikê jî bi navkê, li [[Başûrê Kurdistanê]] li ber çav dikevin. Piştre hin bi hin ku zûwabûn di axê de dibe, êdî hin bi hin li vê herême Kurdistanê çandin û bi herême [[Botan]]ê re bi pêşdikeve. Li [[Bakûrê Kurdistanê]] jî bi zêdeyî li derûdorê [[Amed]]ê, li dora [[Riha]]yê weke cihên ku jê re [[Girê Mirazan]] li wan de, li Mezopotamya di demê neolotikê de bi cih bûn dibe. Bi vê yekê re, li başûrê Kurdistanê, li ber çiyê [[Çemal]]û hê li gelek deverên din şûnpê ji bo vê yekê têne xuyakirin.

Ta deme ku cotkirin pêşkeve, ahlkirin û çêrandin bibe, jiyana gundîtiyê pêşkeve û nivîs were kifşkirin û were bi karanîn li ber Dijlê, Firatê li ber keviyên Amede û li hin deverên başûrê Kurdistanê bi cîh bûn dibe. Di wan deman de jiyana bajartiyê bi pêşketina gunditiyê re bi pêşdikeve. Awayê bajaran derdikeve hole. Bajar hin bi hin şîn di bin. Bi pêşketina gundan re deme pêşketina bajaran dest pê dike. Pêşketina bajaran jî bi çêkirina xanî û malên weke ku li [[Govan]] têne çêkirin, derdikeve holê. Derketin û pêşketina bajaran li Kurdistanê, berî zayînê di naqabîna 6000 û 5500 wan de dibe. Di vê pêşketinê de bi qasî ku tê gotin to çanda bi awa derdikevin pêş çanda Abaîd û xalaf e.

Her weha piştî van pêşketinan, deme Urukiyan dest pê dike. Deme wan jî, deme şaristaniyê ya. Ev dem bi qasî ku tê fêhm kirin, di berî zayînê, di naqabîna 4500 û 3500 wan de xwe dide ber çavan. Ev dem, demeke di hizir û di deme şaristaniyê de demeke pêşketiya. Di wê demê de, li başûrê Kurdistanê mirov bigiştî bi pêşketiye. Pêşketina Urukiyan ne tenê di qada çandê de ye. Pêşketina teknolojiyê jî dinavde ye. Di deme Urukiyan de cotkariya avî û karên madanê û çandin û di qada tekonolojiyê de pir li pêşîn. Destana Gilgameş vê yekê radixe berçavan. Baziganî jî bi pêşketiya. Çûn û hatinaka mezin di wê de ji bo bazirganiyê li Mezopotamya pêşdikeve. Di wê demê de herweha nivîs jî pêşketiya û di qada rêveberî û dewlete de qeyd kirin jî dest pê kiriya. Ji kêvalbarên wê demê, mirov vê yekê fêhmdike. Başûr di vir de ji başûr zûtir û pêşketîtir e.

== Sumeran, pêşketin û şaristaniya pêşî ==

Li Mezopotamya, deme şaristaniyê ya pêşî, ku berî şaristaniyên din hemûkana û hîmê wan afirandinya [[Şaristaniya sumeriyan]]a. Hem di nivîs, tendûrîstî, astronomî, matamatikê û hem olê, falê, afsûnê û di mîtolojiyê de yên derketina pêş û pergala civakê afirandina Sumerin. Li afirandin û tufanê pêşî mirov di wan de rastî wê têt. Di deme sûmeriyan de nêzikî 35 bajar hene. Ji wan nêzîkî 17an yên herî mezinin. Mînak; [[Kîş]], [[Nîppur]], [[kurda]], [[Zabalam]], [[Umma]],[[Lagaş]], [[Erîdû]] û [[Ur]] yên mezinin. Xwûdanan wan mezinin û bi navûdeng in.

Li Lagaşê, keyê hatî ser rêveberêyê [[Ur-nanşe]] bi çêkirina malan û xaniyan navda ye. [[Uruqagîna]] bi xwenûkirin (reformên) yên ku wî pêşî nivîsandina, derdikeve pêş. Lê di demên 2400 û 2350 ku hin bi hin bi ber ketinê ve diçê, êdî hin bi hin li Mezopotamya [[Aqad]]î derdikevine pêş û serwer dibin.

== Aqadan û demên piştre ==

Tê gotin ku bi koka xwe re [[Samî]] ne. Çand û hizre sumeriyan di xwe de bicih kirin û rûnandin. Piştî sumeriyan re yên ku bûna serwerê mezopotamya Aqadî bûn. Ji deme hizre hemde girtin û bûna pêşavaniyê deme hemdem. Aqadiyan her weha xurt dibin û ku weke wan bi koka xwe tê gotin ku Samî ne, bingihê mazinbûna babiliyan û Asuriyan dikin. Hizre sumeriyan pêş xistin. Ji wan zêdetir wan hizre keyitiye GERDÛN û DINYÊ afirand û bicih kir. Rêveberiya navendî cara pêşî di deme wan de di bin destekî de digihê hevdû. Lê di berî zayînê di 2150 de ku careke dî sumerî bi hêz dibin û mazin di bin û serwer dibin, êdî dawiyê li dewlete wan tênin.

Damazranê xanadana Aqadiyan [[Sargon]] e. Sargon ketiya 34 şeran de, li gor qeydan. Peytaxta xwe ya bi navê [[Agade]] avakiriya. Zanebûnên di derbarê wî de bi mîtilojiyê re tevlîhevin. Ê di derbarê wî de, têgihiştinekê didine mirov. Neviyê wî [[Naram-Sîn]] dişopa wî de meşiya û wî gelek şer qizinc kirina. Şervanekî mezin bûya. Piştî deme Naram-Sîn re yên ku dawiyî aqadan jî tênin, Gûtî ne. Gûtî, weke cara sêyemîn rabûna sumeriyan jî mirov bêne ser ziman. Hizre wan pêşketi bû. Di hizre xwe de û têgihiştine xwe de ew xwediyê têgihiştineke ku [[Hegel]] bi navê diyelektikê bi pêşxistiya bûn. Pişt wan re yên ku ew hizir û şopa wan berdewam kir jî, Naîrî bûn.

== Sêyemîn xanadana Ur û demên piştre ta deme Medan ==

Gutiyan li jiyana xwe ya civaknasî hizirîn û zêde di rêzaniyê de pêde neçûn, her ku serweri mezopotam gişti ji bûn. Lê di wê demê de xanadana Ur, ya deme sêyamîn di wê demê de jîn dibû. Wê ev fersend bikar anî û serweriya rêzani kire dest xwe de. Nêzîkî sad salî tê goin ku li ser rêveberiyê(b. z. 2100-2000)) man. Uran, bajarên xwe di wê demê de kirne yên ku ji aliyê rêzanî ve yên herî mezin û bi hêz. Di demên wan yên dawiyê de bi êrîşên hewirdorê kaldikevin. Dawiyê xanadana Uran, dibe dawiya sumeriyan jî li mezopotamya, ji aliyê rêzanî ve. Pişt wan re, êdî hêzên ku ne ji herêmê ne, serdestiyê digirine dest. Êdî serdestî ne keve destên wan de. Lê ji aliyê çandî û hizrî ve ew hertimî serdestin. Ew kifşdikin. Ji aliyê olî ve jî wilo ya.

Bi ketina xanadana Ur e sêyamîn re, êdî li bakûr Asur hêdî hêdî cih tişî dikin û li başûr babil derikevina pêş. Babil êdî li vir derdikeve pêş. Hûrî, di wê demê de, ew hêze wan ya ku zayîf bûyî, careke dî mazin dibe û serwer dibe. Bi derketina hûriyan re êdî her çend hêze babiliyan mazin hebe û serdest jî bin weke asuryan zêde wilo serwerî hemûkî nabin. Di wê demê de hê asur ne bi hêzên. Lê hin bi hin bi hêz di bin. Hurî û mîtanê hin bi hin mazin di bin ta sadsala 13. ji hêze xwe û serdestiya xwe ya li ser herême di domênin. Şer di van deman de pir çêdibin. Asur jî bi hêz dibin. Êdî di nav wan hêzan de şerê serdetiyê berdewam dike. Piştî sadsala 13 wan êdî hin bi hin naîri derdikevin. Ew ji serdestiya wan û weke wan berdewam dikin. Ta deme 800 wan ew ji serdestin. Pêşketina mazin bi çandi û teknolojikî bi wan re heya. Piştre Asurî dawiyê li serdestiya wan tênin. Lê ew dise li berxwe didin. Ew li berxwedan, nêzîkî di sadsalî ta deme Medan berdewam dikê. Medan bi şerkirina bi asuran re û têkbirina wan re serdesti bidest xistin.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya| ]]</text>
      <sha1>lj966bxyzmbmugthgifp4uxqjyzaybo</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Urûk</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1000</id>
    <revision>
      <id>1093225</id>
      <parentid>989789</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T18:47:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1052" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

{{Nexşeya cihan |Îraq
| lat_deg = 31 | lat_min = 19 | lat_sec = 20 | lat_dir = Bk
| lon_deg = 45 | lon_min = 38 | lon_sec = 10 | lon_dir = Rh
| label      = Urûk
| position   = left
| mark       = Gfi-set01-archaeology-site-red.png
| width      = 220
| float      = right
| caption    = Bajarê Urûkê ([[Îraq]])
| relief  = 1
}}
'''Urûk''' (bi sumerî: ''Unug'') bajarek li welatê [[Sumer|Sumerê]] bû. [[Gilgameş]] Keyê Urukê bû. Xwedawenda Urukê [[Înanna]] (Îştar) bû. Navê Urûkê di Incîlê de Erex e û Sumerî jêre Unug dibêjin. Uruk, li ber firatê dimêne. Di deme xwe de, weke bajar-welatekî mezin û bi nav û deng bûya. Heta deme Babîilîyan jî, bi navê xwe re jîya ya. Tê gotin ku Xwûdayê urukê yê mezin [[Anu]] bûya. 

Bajerê Urukê, demeka dirêk jîya ya. Li gorî ku tê gotin, weke bajarekî antîkî ê dema sumerîyan jî bûya. 

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}


{{Koord|31|19|20|N|45|38|10|E|display=title}}


[[Kategorî:Dewletên dîrokî]]


{{Dîrok-şitil}}</text>
      <sha1>q3332x66yugvc6xfq7e2z0mpjgad9gj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mehmet Hayri Durmuş</title>
    <ns>0</ns>
    <id>2820</id>
    <revision>
      <id>1093226</id>
      <parentid>1061548</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T18:49:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>37.173.60.174</ip>
      </contributor>
      <comment>Slogan</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3419" xml:space="preserve">{{ne rind kurdî}}

[[Wêne:Hayri-durmus.jpg|thumb|Mehmet Hayri Durmuş]] 
'''Mehmet Hayri Durmuş''' ([[1955]]-[[1982]]) Durmuş, li herêmek nêzî [[Çewlîg]]ê; li gundê [[Kumik]]ê ji dayîk bûye. Yek ji kadroyên pêşengên [[PKK]]ê û Endamê konseya birêvebir bû. Her biji kurd u kurdistan

==Perwerdehiya wî==

Durmuş, perwerdehîya xwe ango; Dibistana sereke, Dibistana Navîn û Dibistana Amadehiyê li [[Çewlîg]]ê qedande. Paşî jî li [[Zanîngeh]]a [[Bijîşkî]] ya [[Hacettepe]] [[Enqere]] xwe qeyd kir.

==Xebatên û Salên Partîgiriyê wî==

Li wê derê dixwaze beşdarî sazîyên [[Şoreşger]]ên [[Kurdistan]]ê bibe.
Li sala [[1977]]an de dev ji [[Zanîngeh]]ê ber dide û vedigere [[Kurdistan]]ê. Li [[Riha]], [[Mêrdîn]] û [[Amed]]ê xebatên xwe birêvedibe. Li [[30'ê tîrmehê]] [[1978]]an li gundek Licê ku navê wê
[[Fîs]] e, daxuyanîyek di derbarê avakirina [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] de didin. Ew, yek ji kesên endamê konseya birêvebir ya navendî tête hilbijartin.  [[12'ê rezberê]] [[1980]] berê darbeyê, rêhevalên wî [[Cemîl Bayik]], [[Ahmet Bayık]] deşîfre dibin û xwe ji qadê paşve dikişînin, lê berpirsiyarê [[PKK]]yê ê parêzgeha [[Mêrdîn]]ê; [[Ferhat Kurtay]] tê binçav kirin. 
Endamên konseya birêvebir ya [[PKK]], bi  mebesta [[Kurdistan]]a yekgirtî tevdigerîyan. Mehmet Hayrî, yek ji pêşengên Zindana Amedê bû.

==Şehadeta wî==

Ji kadroyên sazî û mankarên [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] Durmuş di [[12'ê rezberê]] sala [[1982]]an de, di [[rojiya mirinê ya 14'ê tîrmeha 1982'an]]de şehîd ket. Durmuş û hevalên xwe li dijî rêzanî û pêkanînên derveyê mirovahî bîryar girtin ku dest bi rojiya mirinê bikin, li gel vê jî di [[14 Tîrmeh]]a [[1982]]an de çalakîya [[rojiya mirinê]] dest pê kir. Di roja 60mîna [[Berxwedan]]ê de Durmuş jiyana xwe ji dest da. Roja [[14'ê tîrmehê]] [[1982]] [[êşkence]]yên ji bo dawî û mafê parêzname ji bo bidest xistinê  [[rojiya mirinê]], darizîn xwe li dadgehe leşkerî bihevra destpêkirin. Roje [[12'ê rezberê]] [[1982]] jîyane xwe winda bûn. Gorî, nêzîkî [[Düzağaç]], [[Çewlîg]]. Meytê wî kîpe '' ewlekarî '' bergirîyên li bin heta gundê wî yê wan birinê wî kû tevî welatparêz; gelê [[Çewlîg]] û [[Dep]] bitunîyek wan hatin bûn wî, digel ayîne axê bi cîh kirin û dîsa jî, wî, gelê pêşeng rastîyek qewimîn bêtir carek peytandin bûn.

== Wêne; Dema Rojî Mirinê û wan Endamên Partîgirîye Encamdan Çalakîyê Xwekujî ==

&lt;gallery&gt;
Wêne:Mazlum Doğan.jpg|[[Mazlum Doğan]]
Wêne:Hayri-durmus.jpg|Mehmet Hayri Durmuş
Wêne:KemalPir.jpg|[[Kemal Pir]]
Wêne:kurtay.jpg|[[Ferhat Kurtay]]
Wêne:Esref.jpg|[[Eşref Anyik]]
Wêne:NECMI.jpg|[[Necmi Öner]]
Wêne:ZENGIN.jpg|[[Mahmut Zengîn]]
Wêne:Ali_Cicek.jpg|[[Ali Çiçek]]
Wêne:Yilmaz.jpg|[[Akîf Yilmaz]]
&lt;/gallery&gt;

==Çavkanî==

*http://www.madiya.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=513:pkk-yi-kimler-kurdu-2&amp;catid=40:portreler&amp;Itemid=59
*http://www.sosyalistforum.net/biyografi/36504-m-hayri-durmus-biyografi-ve-savunma.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150329211103/http://www.sosyalistforum.net/biyografi/36504-m-hayri-durmus-biyografi-ve-savunma.html |date=2015-03-29 }}

[[Kategorî:Endamên PKKê]]
[[Kategorî:Şoreşger|Durmuş, Mehmet Xeyrî]]
[[Kategorî:Mirin 1982]]</text>
      <sha1>j3i5q0yh64q9vtd42r6c23bdwo3x8ww</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093227</id>
      <parentid>1093226</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T19:39:49Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Bikarhêner</username>
        <id>22655</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3394" xml:space="preserve">{{ne rind kurdî}}

[[Wêne:Hayri-durmus.jpg|thumb|Mehmet Hayri Durmuş]] 
'''Mehmet Hayri Durmuş''' ([[1955]]-[[1982]]) Durmuş, li herêmek nêzî [[Çewlîg]]ê; li gundê [[Kumik]]ê ji dayîk bûye. Yek ji kadroyên pêşengên [[PKK]]ê û Endamê konseya birêvebir bû. 

==Perwerdehiya wî==

Durmuş, perwerdehîya xwe ango; Dibistana sereke, Dibistana Navîn û Dibistana Amadehiyê li [[Çewlîg]]ê qedande. Paşî jî li [[Zanîngeh]]a [[Bijîşkî]] ya [[Hacettepe]] [[Enqere]] xwe qeyd kir.

==Xebatên û Salên Partîgiriyê wî==

Li wê derê dixwaze beşdarî sazîyên [[Şoreşger]]ên [[Kurdistan]]ê bibe.
Li sala [[1977]]an de dev ji [[Zanîngeh]]ê ber dide û vedigere [[Kurdistan]]ê. Li [[Riha]], [[Mêrdîn]] û [[Amed]]ê xebatên xwe birêvedibe. Li [[30'ê tîrmehê]] [[1978]]an li gundek Licê ku navê wê
[[Fîs]] e, daxuyanîyek di derbarê avakirina [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] de didin. Ew, yek ji kesên endamê konseya birêvebir ya navendî tête hilbijartin.  [[12'ê rezberê]] [[1980]] berê darbeyê, rêhevalên wî [[Cemîl Bayik]], [[Ahmet Bayık]] deşîfre dibin û xwe ji qadê paşve dikişînin, lê berpirsiyarê [[PKK]]yê ê parêzgeha [[Mêrdîn]]ê; [[Ferhat Kurtay]] tê binçav kirin. 
Endamên konseya birêvebir ya [[PKK]], bi  mebesta [[Kurdistan]]a yekgirtî tevdigerîyan. Mehmet Hayrî, yek ji pêşengên Zindana Amedê bû.

==Şehadeta wî==

Ji kadroyên sazî û mankarên [[Partiya Karkerên Kurdistanê]] Durmuş di [[12'ê rezberê]] sala [[1982]]an de, di [[rojiya mirinê ya 14'ê tîrmeha 1982'an]]de şehîd ket. Durmuş û hevalên xwe li dijî rêzanî û pêkanînên derveyê mirovahî bîryar girtin ku dest bi rojiya mirinê bikin, li gel vê jî di [[14 Tîrmeh]]a [[1982]]an de çalakîya [[rojiya mirinê]] dest pê kir. Di roja 60mîna [[Berxwedan]]ê de Durmuş jiyana xwe ji dest da. Roja [[14'ê tîrmehê]] [[1982]] [[êşkence]]yên ji bo dawî û mafê parêzname ji bo bidest xistinê  [[rojiya mirinê]], darizîn xwe li dadgehe leşkerî bihevra destpêkirin. Roje [[12'ê rezberê]] [[1982]] jîyane xwe winda bûn. Gorî, nêzîkî [[Düzağaç]], [[Çewlîg]]. Meytê wî kîpe '' ewlekarî '' bergirîyên li bin heta gundê wî yê wan birinê wî kû tevî welatparêz; gelê [[Çewlîg]] û [[Dep]] bitunîyek wan hatin bûn wî, digel ayîne axê bi cîh kirin û dîsa jî, wî, gelê pêşeng rastîyek qewimîn bêtir carek peytandin bûn.

== Wêne; Dema Rojî Mirinê û wan Endamên Partîgirîye Encamdan Çalakîyê Xwekujî ==

&lt;gallery&gt;
Wêne:Mazlum Doğan.jpg|[[Mazlum Doğan]]
Wêne:Hayri-durmus.jpg|Mehmet Hayri Durmuş
Wêne:KemalPir.jpg|[[Kemal Pir]]
Wêne:kurtay.jpg|[[Ferhat Kurtay]]
Wêne:Esref.jpg|[[Eşref Anyik]]
Wêne:NECMI.jpg|[[Necmi Öner]]
Wêne:ZENGIN.jpg|[[Mahmut Zengîn]]
Wêne:Ali_Cicek.jpg|[[Ali Çiçek]]
Wêne:Yilmaz.jpg|[[Akîf Yilmaz]]
&lt;/gallery&gt;

==Çavkanî==

*http://www.madiya.net/index.php?option=com_content&amp;view=article&amp;id=513:pkk-yi-kimler-kurdu-2&amp;catid=40:portreler&amp;Itemid=59
*http://www.sosyalistforum.net/biyografi/36504-m-hayri-durmus-biyografi-ve-savunma.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150329211103/http://www.sosyalistforum.net/biyografi/36504-m-hayri-durmus-biyografi-ve-savunma.html |date=2015-03-29 }}

[[Kategorî:Endamên PKKê]]
[[Kategorî:Şoreşger|Durmuş, Mehmet Xeyrî]]
[[Kategorî:Mirin 1982]]</text>
      <sha1>jfs6l8q65mgsakjam4l6ugps3cmwx5l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zimanê fransî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4853</id>
    <revision>
      <id>1093230</id>
      <parentid>1092601</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T20:04:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Binêre */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3336" xml:space="preserve">[[Wêne:Map-Francophone World.svg|300px|thumb|right|Şîna tîr: zimanê zikmakî; şîn: zimanê fermî; şîna vekirî: nefermî; kesk: zimanê hindik e]]
'''Zimanê fransî''' zimanekî ji [[malbata zimanên hind û ewropî]] ji şitlê [[zimanên romanî]] ye. Ew wek zimanê zikmakî ji aliyê 77 milyon kes, bi yên wek zimanê duyem û bi tevahî 130 milyon kesan ve tê axaftin. 
== Dîroka zimanê fransî ==
Di dema [[Împeratoriya Romayî]] de zimanê kesên hejar û biyaniyên bi taybetî yê [[Galya|galiyên]] [[kelt]]an bû. Di dema [[Julius Caesar]] de li xakên îroj [[Fransa]] li ser kelt hebûn. Kengê [[Julius Caesar]] [[Galya]] dagir kir ew zimanên wê derê ketine bin bandora [[latînî]]. Paş [[Koça Qoman]] re [[frank]], gelekî [[german]] Fransa nav ji girtî bû, li şûna xwe ya îroj bicih bûn û fransî êdî li Fransayê belav bû.

Bi zaravên zimanê fransî re &quot;Lang d'oil&quot; tê gotin. Belgên pêşîn ên zimanê fransî yên ku hatine nivîsandin &quot;Sondên Strasburgê&quot; ne. Ev di sala [[842]]'an de hem bi [[fransiya kevn]] û hem jî bi [[almaniya kevn]] hatine nivîsandin. 

Ji sala [[1000]]'î de [[Parîs]] bû navenda siyasî û çandî. Dema [[William I]] (Williamê Yekê) bû [[key]]ê [[înglîz]]an zimanê înglîzî 200 salan di bin bandûra fransiya [[normanî]] de ma. Di wê demê de fransî bû zimanê qesra înglîzan.

Di sala [[1634]]'an de Kardinal Richelieu &quot;Académie Française&quot; (anku, ''Akademiya Fransî'') ava kir. Armancên wê hêsankirin û paqijkirina zimanê fransî bû. Ji sedsala 17'an wê de ''[[lingua franca]]'' zimanê fransî bû zimanê qesrên [[Ewropa]]yê, berê li navenda Ewropayê, ji sedsalên 18-19'an şûnde jî li rojhelata Ewropayê jî.

== Zimanê fermî ==
Li [[kolonî|koloniyên]] Fransayê jî fransî hîn zimanê fermî maye.

=== Jimara kesên ku fransî zimanê wan ê zikmakî ye ===
{| width=&quot;100%&quot;
|- valign=&quot;top&quot;
|
*[[Belçîka]], di [[Walonistan]] û [[Bruksel]]ê de (4.000.000)
* [[Bênîn]] (17.000)
* [[Peravê Diranfîl]] (17.000.000)
* [[Bûrkina Faso]]
* [[Bûrûndî]]
* [[Cîbûtî]] (15.000)
* [[Fransa]] (54.000.000)
* [[Gabon]] (38.000)
* [[Gîne]]
* [[Haîtî]]
* [[Îtalya]], di newala [[Aosta]]yê de (100.000) {{fact}}
* [[Kamerûn]]
* [[Kanada]], li [[Quebek]]ê (6.700.000)
* [[Komor]] (1.700)
||
* [[Komara Kongo]] (28.000)
* [[Lûksembûrg]] (13.100)
* [[Madagaskar]] (18.000)
* [[Malî]] (9.000)
* [[Monako]] (17.000)
* [[Nîjer]] (6.000)
* [[Rwanda]]
* [[Swîsre]], li [[Romandistan]] (1.270.000)
* [[Senegal]]
* [[Seyşel]] (1.000)
* [[Togo]] (3.000)
* [[Çad]] (3.000)
* [[Vanûatû]] (6.000)
* [[Komara Afrîkaya Navend]] (9.000)
|}
&lt;!-- == Dîrok == --&gt;
&lt;!-- == Peyv == --&gt;
&lt;!-- == Zareve == --&gt;

Fransî zimanê fermî yê [[Yekîtiya Ewropayê]], [[Yekîtiya Afrîkayê]], [[Saziya Komarên Amerîkî]] û [[Neteweyên Yekbûyî]] ye.

=== Welatên din ===
Fransî li van welatan jî girîng e.
* [[Cezayêr]]
* [[Andorra]]
* [[Komara Domînîk]]
* [[Giravên Kanal]] an jî giravên [[Lamanş]]ê (Di bin Hukumraniya Brîtanya de ye)
* [[Libnan]]
* [[Louisiana]] ([[DYA]])
* [[Maine (Komara Federal)|Maine]] ([[DYA]])
* [[Maroko]]
* [[Morîtanya]]
* [[Tûnis]]

== Binêre ==

* [[Fransa]]
* [[Fransayî]]

== Çavkanî ==
[[Kategorî:Ziman]]
[[Kategorî:Fransa]]
[[Kategorî:Zimanên romanî]]</text>
      <sha1>gjc17igibxjcz9sfdegggr7lyvaymd0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Fransa</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6333</id>
    <revision>
      <id>1093209</id>
      <parentid>1093183</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:07:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50346" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li rojavayê Ewropayê û herêm û deverên derveyî yên li Amerîka û Okyanûsa Atlantîk, Pasîfîk û Okyanûsa Hindî vedigire. Qada wê ya metropolê ji Rhine heta Okyanûsa Atlantîk û ji Deryaya Navîn heta Qenala Îngîlîzî û Deryaya Bakur dirêj dibe;  Herêmên dervayê Guyana Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Atlantîka Bakur, Hindistanên Rojavayê Frensî û gelek giravên li Okyanûsa û Okyanûsa Hindî hene. 
Li gor texmînên 2004an tê gotin ku hejmara şêniyên Fransayê tevlî şêniyên li herêmên derveyî Ewropa dijîn 61,9 milyon in.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>nj82nzza438baqnnca7febc1dq0azsy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093210</id>
      <parentid>1093209</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:13:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50710" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li rojavayê Ewropayê û herêm û deverên derveyî yên li Amerîka û Okyanûsa Atlantîk, Pasîfîk û Okyanûsa Hindî vedigire. Qada wê ya metropolê ji Rhine heta Okyanûsa Atlantîk û ji Deryaya Navîn heta Qenala Îngîlîzî û Deryaya Bakur dirêj dibe;  Herêmên dervayê Guyana Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Atlantîka Bakur, Hindistanên Rojavayê Frensî û gelek giravên li Okyanûsa û Okyanûsa Hindî hene. 
Li gor texmînên 2004an tê gotin ku hejmara şêniyên Fransayê tevlî şêniyên li herêmên derveyî Ewropa dijîn 61,9 milyon in. Ji ber gelek deverên xwe yên peravê, Fransa xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna Ewropayê bi Belçîka, Luksemburg, Almanya, Swîsre, Monako, Îtalya, Andorra, Spanya  Holenda, Suriname û Brezîlya li Amerîka bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li Guyana Fransî û Saint Martin re sînorên xwe parvedike.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>jmzo5sx22lv1geedat188dknfcj5ktm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093211</id>
      <parentid>1093210</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:17:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="50926" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li rojavayê Ewropayê û herêm û deverên derveyî yên li Amerîka û Okyanûsa Atlantîk, Pasîfîk û Okyanûsa Hindî vedigire. Qada wê ya metropolê ji Rhine heta Okyanûsa Atlantîk û ji Deryaya Navîn heta Qenala Îngîlîzî û Deryaya Bakur dirêj dibe;  Herêmên dervayê Guyana Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Atlantîka Bakur, Hindistanên Rojavayê Frensî û gelek giravên li Okyanûsa û Okyanûsa Hindî hene. 
Li gor texmînên 2004an tê gotin ku hejmara şêniyên Fransayê tevlî şêniyên li herêmên derveyî Ewropa dijîn 61,9 milyon in. Ji ber gelek deverên xwe yên peravê, Fransa xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna Ewropayê bi Belçîka, Luksemburg, Almanya, Swîsre, Monako, Îtalya, Andorra, Spanya  Holenda, Suriname û Brezîlya li Amerîka bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li Guyana Fransî û Saint Martin re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>bbdqawcwen27vsw8sqwo4ncdrrfburs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093212</id>
      <parentid>1093211</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:20:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51209" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li rojavayê Ewropayê û herêm û deverên derveyî yên li Amerîka û Okyanûsa Atlantîk, Pasîfîk û Okyanûsa Hindî vedigire. Qada wê ya metropolê ji Rhine heta Okyanûsa Atlantîk û ji Deryaya Navîn heta Qenala Îngîlîzî û Deryaya Bakur dirêj dibe;  Herêmên dervayê Guyana Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Atlantîka Bakur, Hindistanên Rojavayê Frensî û gelek giravên li Okyanûsa û Okyanûsa Hindî hene. 
Li gor texmînên 2004an tê gotin ku hejmara şêniyên Fransayê tevlî şêniyên li herêmên derveyî Ewropa dijîn 61,9 milyon in. Ji ber gelek deverên xwe yên peravê, Fransa xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna Ewropayê bi Belçîka, Luksemburg, Almanya, Swîsre, Monako, Îtalya, Andorra, Spanya  Holenda, Suriname û Brezîlya li Amerîka bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li Guyana Fransî û Saint Martin re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê Parîs e. Bajarê Parîsê bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke Marseille, Lyon, Toulouse, Lille, Bordeaux û  bajarê Niceê ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>m4aativ7repr4e98v0ejvif9cegx50i</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093213</id>
      <parentid>1093212</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:23:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51295" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û Deryaya Bakur dirêj dibe;  Herêmên dervayê Guyana Fransî li Amerîkaya Başûr, Saint Pierre û Miquelon li Atlantîka Bakur, Hindistanên Rojavayê Frensî û gelek giravên li Okyanûsa û Okyanûsa Hindî hene. 
Li gor texmînên 2004an tê gotin ku hejmara şêniyên Fransayê tevlî şêniyên li herêmên derveyî Ewropa dijîn 61,9 milyon in. Ji ber gelek deverên xwe yên peravê, Fransa xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna Ewropayê bi Belçîka, Luksemburg, Almanya, Swîsre, Monako, Îtalya, Andorra, Spanya  Holenda, Suriname û Brezîlya li Amerîka bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li Guyana Fransî û Saint Martin re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê Parîs e. Bajarê Parîsê bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke Marseille, Lyon, Toulouse, Lille, Bordeaux û  bajarê Niceê ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>5salayum135gurxwh1fmfbqe6ref62m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093214</id>
      <parentid>1093213</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:30:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="51370" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe. Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>0jjew9bwafi8vweua9y6d56hdnex52m</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093215</id>
      <parentid>1093214</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:36:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52204" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesaziya ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>9kymhnaqwiblmr1ujs4jvewsi0jebyi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093216</id>
      <parentid>1093215</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:39:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52203" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesaziya ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>e5imnw5t0et2tqz01lpsh7tqx2tzxrn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093217</id>
      <parentid>1093216</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:39:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52202" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>3cxhn1yomrj7ijx4g0w4lpen9u5plr0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093218</id>
      <parentid>1093217</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:43:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52205" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra] tê hevsînorkirin. ]] û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[ Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>ku1yt0evj1d4sr9x3hjbzk5gm2pkh2g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093228</id>
      <parentid>1093218</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T19:53:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Erdnîgariya Xwezayî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52202" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes] ], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan ]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]' '', [[Tûr]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>03hv4e1k9z44m3v94yg36hgqz3t6nnm</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093229</id>
      <parentid>1093228</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T20:03:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Bajarên mezin */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52199" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>rdz3sx1stdepjqncf3w1ejtywrhr5k2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093280</id>
      <parentid>1093229</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:59:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Webref ?</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52197" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Webref|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Webref|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Kûrahî 2|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]
{{Hûrgilî|Demografiya Fransa}}
Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Webref|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Webref|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Ol ===
{{kûrahî2|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr icon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Webref|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{bookref |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;{{Rêvekirin||dîrok=2020-01}}

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Web ref |url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{webref|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Webref|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>t6qn8uivb3pnbzl7kcn4b1jx87nvg5r</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093281</id>
      <parentid>1093280</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T05:09:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>{{çavlêgerandin}}</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52199" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}
{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Fransaya îroyîn hema hema heman deverên ku [[Kelt|Golên Keltî]] lê dijîn û di dema [[sedsala 100'an a BZ|sedsala 100'an a BZ]] de cih digire. bû [[Eyaleta Romayê|Parêzgeha Romayê]] [[Galî]]. Galiyan zû ziman û çanda Romayiyan qebûl kirin. [[Xirîstiyanî]] di heyama [[200]] - [[300|300 PZ]] de hatiye destpêkirin lê Galî piştre ji aliyê eşîrên [[Alman|Alman]] ve, bi giranî [[Frank]] hat dagirkirin. Navê xwe yê swêdî girtiye (Fransî ''Fransa'' di serî de ji [[Île-de-France]] tê, milkê [[Capetinger|Kapetingian]] padîşahên li derdora Parîsê ku berê jê re ''Fransa'' û &quot;Pays de France&quot;).

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Gotara bingehîn|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]

Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Dîn ===
{{Gotara bingehîn|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr îkon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{Cite book |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Cite web|url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>r7zamfy2xaelmbiz4wg9255itiut7yh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093289</id>
      <parentid>1093281</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T10:05:24Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52080" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}
{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Di dawiya serdema Antîk de, Galiya kevnar li çend padîşahiyên Almanî û herêmek Gallo-Romî ya mayî, ku wekî Padîşahiya Syagrius tê zanîn, hate dabeş kirin. Di heman demê de, Brîtanîyên Keltî ku ji rûniştgeha Anglo-Sakson a Brîtanyayê ku direvin, li beşa rojavayê Armorica bicih dibin. Di encamê de, nîvgirava Armorican hate guherandin û navê nîvgiravê wekî Brittany hate guhertin, çanda Keltîk hate vejandin û padîşahiyan piçûk ên serbixwe li herêmê hatin demazirandin.

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Gotara bingehîn|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]

Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Dîn ===
{{Gotara bingehîn|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr îkon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{Cite book |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Cite web|url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>4yc6n6phemby72uac2r9tcd7kou7wv1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093290</id>
      <parentid>1093289</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T10:06:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52085" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}
{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Di dawiya [[Serdema Kevnare]] de, Galiya kevnar li çend padîşahiyên Almanî û herêmek Gallo-Romî ya mayî, ku wekî Padîşahiya Syagrius tê zanîn, hate dabeş kirin. Di heman demê de, Brîtanîyên Keltî ku ji rûniştgeha Anglo-Sakson a Brîtanyayê ku direvin, li beşa rojavayê Armorica bicih dibin. Di encamê de, nîvgirava Armorican hate guherandin û navê nîvgiravê wekî Brittany hate guhertin, çanda Keltîk hate vejandin û padîşahiyan piçûk ên serbixwe li herêmê hatin demazirandin.

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Gotara bingehîn|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]

Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Dîn ===
{{Gotara bingehîn|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr îkon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{Cite book |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Cite web|url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>onj1f85pkx5kaw24wd1i1yj6ufw657y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093291</id>
      <parentid>1093290</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T10:12:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Dîrok */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52412" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}
{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Di dawiya [[Serdema Kevnare]] de, Galiya kevnar li çend padîşahiyên Almanî û herêmek Gallo-Romî ya mayî, ku wekî Padîşahiya Syagrius tê zanîn, hate dabeş kirin. Di heman demê de, Brîtanîyên Keltî ku ji rûniştgeha Anglo-Sakson a Brîtanyayê ku direvin, li beşa rojavayê Armorica bicih dibin. Di encamê de, nîvgirava Armorican hate guherandin û navê nîvgiravê wekî Brittany hate guhertin, çanda Keltîk hate vejandin û padîşahiyan piçûk ên serbixwe li herêmê hatin demazirandin.

Yekemîn rêberê ku dibe padîşahê hemû Frankan Clovis I ye ku di sala 481ê de dest bi serweriya xwe kir û di sala 486an de hêzên paşîn ên waliyên Romayê yên parêzgehê têk bir. Clovis başûrê rojava ji Visigoths vegerand, di sala 508an de hate imad kirin û xwe wekî mîrê [[Almanyaya Rojava]] îlan kir.

Kurên Charlemagne heta [[987]], dema ku [[Hugo Capet]], Frankish [[duke]] û [[count]] ya Parîsê, welat bi xwe re kir şahê Fransa. Neviyên paşîn li dû xwe Fransa hukum kirin heya [[1792]] ku [[Şoreşa Fransî]] piştî bûyerên şoreşgerî yên ku dest pê kirin [[1789]] welat kir komar.
[[Wêne: Europe map Napoleon 1811.png|thumb|Împaratoriya Napoleon di sala 1811]]

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Gotara bingehîn|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]

Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Dîn ===
{{Gotara bingehîn|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr îkon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{Cite book |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Cite web|url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>hm9ptg7gzzi3hk9u8m61wtwh4wtfcjc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093292</id>
      <parentid>1093291</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T10:29:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Dîrok */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="52419" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}
{{Infobox welat
 | nav               = ''République Française''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Komara Fransayê
 | al                = Flag of France (1794–1815, 1830–1974, 2020–present).svg
 | girêdana_alê      = Alaya Fransayê
 | nîşan             = Armoiries république française.svg
 | girêdana_nîşanê   = Nîşana Fransayê
 | dirûşm            = Liberté, Égalité, Fraternité&lt;br /&gt;(bi kurdî: Azadî, Wekhevî, Biratî)
 | sirûda_netewî     = La Marseillaise
 | cîh               = Mapadefrancia.svg
 | cîh_sernav        = 
 | zimanên_fermî     = [[Fransî]]
 | zimanên_tev       = [[Alsasî]], [[baskî]], [[bretonî]], [[katalanî]], [[korsî]], [[flemanî]], [[frankoprovenzal]], [[oksîtanî]], zimanên din ên [[Oïl]].
 | paytext           = [[Parîs]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|48|51|N|2|21|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Parîs]]
 | sîstema_siyasî    = [[Komar]]
 | serok_cure        = Serokomar
 | serok_nav         = [[Emmanuel Macron]]
 | serok_cure1       = Serekwezîr
 | serok_nav1        = [[Jean Castex]]
 | serok_cure2       = 
 | serok_nav2        = 
 | rûerd             = 675.417
 | av                = 0,26
 | gelhe             = 67,399,000
 | gelhe_sal         = [[2021]]
 | berbelavî         = 116
 | serxwebûn         = 
 | TBH_giştî         = 
 | TBH/kes           = 
 | TBH_sal           = 
 | dirav             = [[Ewro]] (EUR)
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .fr
 | koda_telefonê     = +33
 | nexşe             = Frankreich Relief.png
 | nexşe_sernav      = 
}}
'''Fransa''' yan jî '''Komara Fransî''', ({{Bi-fr|France}}, /fʁɑ̃s/) yan jî (République Française, xwendin: /ʁepyblik fʁɑ̃sɛz/) welatek navparzemînî ye ku li [[Ewropaya Rojava|Ewropayê Rojava]] û herêm û deverên derveyî yên li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Okyanûsa Mezin|Pasîfîk]] û [[Okyanûsa Hindî]] vedigire. Qada wê ya metropolê ji [[Rhine]] heta [[Okyanûsa Atlantîk]] û ji [[Deryaya Navîn]] heta [[Qenala îngîlîzî]] û [[Deryaya Bakur]] dirêj dibe.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-21|title=French Guiana|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Guiana&amp;oldid=1099654171|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-06-17|title=Administrative divisions of France|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Administrative_divisions_of_France&amp;oldid=1093564080|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-26|title=French Southern and Antarctic Lands|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=French_Southern_and_Antarctic_Lands&amp;oldid=1100569184|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Herêmên dervayê [[Guyana Fransî]] li [[Amerîkaya Başûr]], [[Saint Pierre]] û [[Miquelon]] li [[Atlantîka Bakur]], [[Hindistanên Rojavayê Frensî]] û gelek giravên li [[Okyanûs|Okyanûsa]] û [[Okyanûsa Hindî]] hene.  Ji ber gelek deverên xwe yên peravê Fransayê hene, xwediyê devera herî mezin a aborî ya taybet a cîhanê ye. Fransa li parzemîna [[Ewropa|Ewropayê]] bi [[Belçîka]], [[Lûksembûrg|Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Monako]], [[Îtalya]], [[Andorra]], [[Spanya]]  [[Holenda]], [[Sûrînam]] û [[Brezîl]] li [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] bi navgîniya deverên xwe yên derveyî li [[Guyana Fransî]] û [[Saint Martin]] re sînorên xwe parvedike. Hijdeh herêmên wê yên entegre (pênc ji wan li derveyî welat in) li qadeke hevgirtî ya 643.801 km² vedigire&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html|title=The World Factbook|date=2014-01-31|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; û li gorî daneyên gulana sala 2021an zêdetirî 67 mîlyon kes li Fransa û li herêmên wî dijîn. Fransa komarek nîv-serokatî ya yekgirtî ye ku paytexta wî bajarê [[Parîs]] e. Bajarê [[Parîs|Parîsê]] bajarê herî mezin ê Fransayê ye û navenda çandî û bazirganî ya sereke ye. Deverên din ên bajarî yên sereke [[Marsêy|Marseille]], [[Liyon]], [[Toulouse]], [[Lille]], [[Bordèu|Bordeaux]] û bajarê [[Nice|Niceê]] ye.

== Dîrok ==
Di dawiya [[Serdema Kevnare]] de, Galiya kevnar li çend padîşahiyên Almanî û herêmek Gallo-Romî ya mayî, ku wekî Padîşahiya Syagrius tê zanîn, hate dabeş kirin. Di heman demê de, Brîtanîyên Keltî ku ji rûniştgeha Anglo-Sakson a Brîtanyayê ku direvin, li beşa rojavayê Armorica bicih dibin. Di encamê de, nîvgirava Armorican hate guherandin û navê nîvgiravê wekî Brittany hate guhertin, çanda Keltîk hate vejandin û padîşahiyan piçûk ên serbixwe li herêmê hatin demazirandin.

Yekemîn rêberê ku dibe padîşahê hemû Frankan Clovis I ye ku di sala 481ê de dest bi serweriya xwe kir û di sala 486an de hêzên paşîn ên waliyên Romayê yên parêzgehê têk bir. Clovis başûrê rojava ji Visigoths vegerand, di sala 508an de hate imad kirin û xwe wekî mîrê [[Almanyaya Rojava]] îlan kir.

Clovis I piştî hilweşîna Împaratoriya Romayê yekem fetihkarê Almanan e ku ji Arianîzmê, ji Xirîstiyaniya Katolîk Derdikeve. Bi vî awayî ki aliyê papatiyê ve sernavê &quot;Keça Mezin a Dêrê&quot; (bi fransî: La fille aînée de l'Église) li Fransayê hate dayîn û ji padîşahên Fransî re jî &quot;Padîşahên Herî Xiristiyan ên Fransayê&quot; (Rex Christianissimus) dihate gotin.

[[1799]] [[Napoleon I]] pêşî wekî [[Konsulê Yekem]] û paşê jî wekî [[Împerator]] komarê girt. Artêşên wî li seranserê Ewropayê gelek şer kirin, gelek welat fetih kirin û bi xizmên Napoleon re li ser text padîşahiyên din ava kirin. Piştî hilweşandina Napoleon [[1815]], padîşah li Fransayê hate vegerandin, tenê bi [[Komara Fransaya Duyemîn|Komara duyemîn]], ku di encamê de ji aliyê [[Napoleon III|Louis-Napoléon ve hat dewsa wê hate hilweşandin. Bonaparte]], biraziyê Napoleon I, ku piştî ku yekem car wek serok hat hilbijartin, [[Imperatoriya Duyemîn]] û xwe [[Napoleon III]] îlan kir.

Rast e Fransa di her du [[Şerê Cîhanê yê Yekem|Yekemîn]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de yek ji hêzên serketî bû, lê welat di her du şeran de gelek êş kişand û qet nekarî rewşa xwe ya berê bi dest bixe. Hevkariya bi dewleta dagirker a Alman re di dema [[Rejîma Vichy|Serdema Vichy]] de bû birînek vekirî û welat di sala 1946an de wekî [[Komara Çaremîn]] hate avakirin. Di sala krîzê de [[1958]], General [[Charles de Gaulle]] di encamê de reformek berfireh pêk anî ku bû sedema [[Komara Pêncemîn]] û îroyîn [[demokrasiya serokatiyê|demokrasiya serokatiyê]] bi îstîqrar.

Di dehsalên dawîn de, hevkariya di navbera Fransa û Almanyayê de ji bo yekbûna aborî li Ewropayê girîngiyek bingehîn e, û Fransa îro di nav [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] de, di nav de [[Yekîtiya Aborî û Dirav]] de roleke navendî heye.

== Erdnîgari ==
Dewleteke navendîparêz û yekneteweyî ye. Welatê cîranê wê li Ewropayê ev in: [[Belgiya]], [[Lûksembûrg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Spanya]], [[Andorra]]

Sînorên Fransa li bakur bi [[Atlantîk]] û li başûr bi [[Deryaya Spî]] re hene. Ji bilî li [[Ewropa]] erda Fransa li [[parzemîn]]ên din jî heye. Li [[Karîbîk]]an wek mînak [[Saint-Martin]], li [[Emerîkaya Başûr|Başûrê Amerîkayê]] [[Guayanaya Fransî]], li qeraxên [[Emerîkaya Bakur|Bakurê Amerîkayê]], li Okyanûsa Hindê û li [[Okyanûsya]]yê herêm û welatên girêdayî Fransa hene.

=== Erdnîgariya Xwezayî===
[[Wêne: Most beautiful villages of the world montsoreau 2.jpg |thumb|[[Loire]] li [[Montsoreau]], [[Geliyê Loire]].]]
Fransa ji [[Derya Spî]] heta [[Deryaya Bakur]] û ji [[Rhine]] heta [[Atlantîk]] dirêj dibe. Ew bi [[Brîtanyaya Mezin]], [[Belçîka]], [[Luksemburg]], [[Almanya]], [[Swîsre]], [[Îtalya]], [[Monako]], [[Andorra]] tê hevsînorkirin. û [[Spanya]]. Li derveyî welatê dayikê, Fransa bi [[Brezîlya]], [[Sûrîname]] û [[Hollanda]] re sînorên bejahî parve dike.

Ji bilî welatê dayika [[Ewropaya Rojava|Ewropa Rojava]] (''la métropole''), Fransa ji herêmên [[Amerîkaya Bakur]], [[Hindîstana Rojava|Karibîk]], [[Amerîkaya Başûr]], [Okyanûsa Hindî]], [[Okyanûsa Pasîfîk]] û [[Antarktîka|Antarktîk]] (îdiayên li ser qada axa Antarktîkê ji hêla piraniya welatên cîhanê ve nayê pejirandin).

Fransa ji deştên peravê yên li bakur û li rojava yên bi Atlantîk û Deryaya Bakur heta zincîreyên çiyayên mezin, [[Pyrenees]] li başûr û [[Alpê]] li başûr, [[Pyrenees]] li bakur û li rojavayê rojhilat bi [[Ewropa]] lûtkeyên çiyayên herî bilind (derve [[Qafkas]]), [[Mont Blanc]], 4&amp;nbsp;810 metre. Di hundurê de rêzeçiyayên din ên wekî [[Navenda Massif]] û [[Vosges]] hene. Chaine de Puys li Massif Central, girseyek çiyayî ya bi derdora 80 volkanên neçalak, di Tîrmeha 2018-an de wekî [[Mîrateya Mîrateya Cîhanê]] hat destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://whc.unesco.org /ku/list/ 1434|sernav=Chaine des Puys - Qada tektonîkî ya Limagne|Dîroka dakêşanê=2018-07-05|paşnav=Navenda|nav=Mîrateya Cîhanê ya UNESCO|works=whc.unesco.org|ziman=ku }}&lt;/ref&gt;

Fransa di navbera çar [[pergalên çem]] yên mezin de dabeş dibe, ku sê ji wan diherikin [[Atlantîk]]. Ew li ser deştên nermik ên bakur û rojavayê Fransa diherikin û çemên wan ên berdar bûne sedem ku navenda aborî û siyasî ya welêt li beşên bakur ên welêt biqede, ku dikare wekî alîkarek bihêz were dîtin ku Parîs bibe Parîs. navenda welêt.

=== Dabeşkirina îdarî ===
{{Gotara sereke|Parçeya îdarî ya Fransa}}

[[Wêne:Régions de France 2016.svg|thumb|Ji Çile 2016 de, li [[Fransa Proper] tenê 13 herêm hene]]&lt;ref&gt;http://www.lemonde.fr/politique/article/2014/12 /17 /la-carte-a-13-regions-definitively-adoptee_4542278_823448.html&lt;/ref&gt;]]
Fransa (di 2015 de) dabeş dibe:&lt;ref&gt;http://www.insee.fr/fr/methodes/nomenclatures/cog/documentation.asp?page=documentation.htm&lt;/ref&gt;
* 27 herêm (''herêm''), 22 navxweyî û pênc ne ewropî. Binêre ''Herêmên Fransa''.
* 101 beş (''departements''). Binêre ''Wezareta Fransa''.
* 335 navçeyên (''navçe''). Binêre ''Navçeya Fransa''.
* 2&amp;nbsp;054 Kanton (''kanton''), di nav de 59 yên ne ewropî jî hene. Binêre ''Kantonên Fransa''.
* 36&amp;nbsp;658 komûns (''komunan''). Binêre ''Şaredariyên Fransî''.
* 9 villes nouvelles ku dabeşek e ku bi dabeşên jorîn re paralel dimeşe. Binêre Ville nouvelle.

Wezaret bi jimare ne û ev jimar di du reqemên pêşî yên koda posteyê de cih digirin. Jimareya beşê berê jî li ser lewheyên qeydkirina wesayîtên rê, wekî du reqemên dawîn jî hatibû destnîşan kirin. Ev pergal, ku li ser bingeha qeyda wesayîtê ya ku ji hêla beşa ve hatî rêve kirin, ku wesayit lê lê bû, niha (2021) ber bi qonax ve tê derxistin û bi qeydek navendî ve tê veguheztin, ji ber vê yekê hûn nikanin beşa malê li ser lewheyên nû bixwînin.

Herêm, dezgeh, navçe û kanton herêmên îdarî yên hikûmetê ne. Herêm ji aliyê qeymeqamekî herêmê (''préfet de région''), ku di heman demê de serokê yek ji beşên herêmê ye, têne birêvebirin. Dezgeh ji hêla [[Parlîk (Fransa)|prefekt]] (''préfet''), ku ji hêla [[hikûmet]] ve hatî tayîn kirin (wekhev [[walî]]) têne rêvebirin; navçe ji aliyê binerd (''sous-préfet'') ve tê birêvebirin. Kanton bi giranî wek [[navçe]] di hilbijartinên meclîsên herêmê û meclîsên dezgehan de kar dikin. Li [[Parîs]], du qeymeqam hene, qismî qeymeqamekî îdarî &quot;asayî&quot; ye, ku di heman demê de qeymeqamê herêmê ye, beşek jî muxtarê polîsan (''préfet de police''), ku şefê polîsê herî bilind e, di heman demê de [[ fermandarê sivîl]] li Parîsê [[herêma sivîl]] (''zone de défense de Paris''). Prefektê polîs jî li beşên [[Hauts-de-Seine]], [[Seine-Saint-Denis]] û [[Val-de-Marne]] wezîfeya xwe dike.

Herêm û dezgeh jî şaredariyên bi mafên xwe yên bacê û meclîsên rasterast têne hilbijartin, bi rêzê ve ''[[Lijneyên Herêmî yên Fransa|conseil Régional]]'' û ''conseil général'' wek saziya herî bilind a biryardanê pêk tînin. Şaredarîya herêmê û meclîsa herêmê ji alîyê ''président du conseil régional'' ve tên birêvebirin; şaredariya beşê (li gorî [[Meclîsa wîlayetê|Meclîsa wîlayetê]]) û meclîsa daîreyê ji aliyê ''président du conseil général'' ve tên birêvebirin.

Dezgeha herî bilind a biryardanê ya şaredariyan meclîsek e (''konseil şaredariyê'') û [[şaredar]] (''maire'') ku ji aliyê wê ve hatiye tayînkirin, ku hem serokê meclîsê û hem jî serokê şaredariyê ye. birêvebirî. Li Parîs, Lyon û Marsîlyayê, ku şaredariyên wan bi meclîsên xwe yên rasterast hatine hilbijartin, li navçeyan hatine dabeşkirin, şert û mercên taybetî hene.

Çar [[Wezaretên Frensî yên Derveyî |Dezgehên derveyî]] berê  [[Kolonî|Koloniyên Fransî]] ne ku ji [[1946]] de xwediyê heman statuya wezaretên Fransaya Ewropî ne (''[[Fransa métropolitaine|metropole]])''. Ew parçeyên yekbûyî yên Komara Fransa (û bi vî rengî YE jî) ne. [[Herêmên li derveyî Fransa|herêmên îdarî yên derveyî]] [[herêmên girêdayî]] ne ku ew jî li derveyî YE ne. Ew jî mîna dezgehan têne rêvebirin û rûniştevanên fransî [[hemwelatî|welatî]] ne. Piraniya wan [[ewro]] bikar tînin, ji bilî [[Polinezyaya Fransî]], [[Kaledonyaya Nû]] û [[Giravên Wales û Futuna]] yên ku pereyê wan, [[Franka CFP]] hene. Fransa di heman demê de di [[Okyanûsa Hindî]] de çend giravên neniştecî yên bi navê [[Îles Éparses]] kontrol dike, ku ligel [[Adélieland]], îdiaya Fransa ya [[Antarctica]], [[Zimanê fransî]] pêk tînin. Herêmên Başûr.

==Siyaset==
=== Dewlet û siyaset ===
Navê [[Destûra Bingehîn|Destûra]] ya niha ya Fransayê [[Komara Pêncemîn]] ye û di referandûma 28'ê Îlona 1958'an de hat qebûlkirin. Wê pozîsyona [[birêvebir]] li hember [[qanûndaner] xurt kir. ] û diyar dike ku [ [Serokê Fransa|Serokomar]] (''Président de la République'') dê bi hilbijartina rasterast ji bo wezîfeya 5 salan were tayîn kirin (di 2001 de ji 7 salan hate guhertin). Hilbijartina serokomariyê di du tûran de pêk tê. Ger di tûra yekem de ti berbijarek ji sedî 50&amp;nbsp;detir dengan nestandibe, her du namzedên sereke di gera duyem a hilbijartinan de tên cem hev. Desthilatên berfireh ên serokomar divê îstiqrara desthilatdariya dewletê û hebûna dewletê misoger bike. Di nav hêzên herî girîng de mafê bangeşeya referandûmên biryardar û hilbijartinên nû yên Meclîsa Neteweyî ye. Her wiha serokkomar [[Serokwezîrê Fransa|Serokwezîr]] û wezîrên din tayîn dike, [[fermandarê bilind]] yê leşkerî ye û ew e ku peymanên navneteweyî îmze dike û li ser bi cîhkirina [[Çekên nukleerî yên Fransa| çekên navokî]]. Zêdebûna desthilatên serokomar, hilbijartina serokatiyê ji hilbijartinên parlamentoyê girîngtir kiriye û ji ber vê yekê rêjeya beşdariyê ji bo hilbijartina serokomariyê zêdetir e.

Parlementoya Fransa ji [[Sîstema dudûr|du odeyan]], [[Meclisa Neteweyî ya Fransa|Meclisa Neteweyî]] (''les députés de l'Assemblée nationale'') û [[Senatoya Fransayê| Senato]] (''Sénat'') , bi giştî 925 endam. 577 endamên Meclisa Neteweyî ji bo heyamên 5 salan bi hilbijartinên rasterast li herêmên hilbijartinê yên yek-endam têne destnîşankirin. Meclisa Neteweyî bijardeya hilweşandina hikûmetê bi pêşniyara bêbaweriyê heye. Nîvê 348 senatoran (''les senators'') li [[Senatoya Fransa|Senata]] (''Sénat'') her sê salan carekê ji bo heyamek şeş salan têne tayîn kirin. Senator xwedan hêzek tixûbdar in û Meclîsa Neteweyî her gav gotina dawî heye heke di navbera her du odeyan de lihevnekirin hebe ji bilî mijarên destûrî. Hikûmet li ser rojeva Meclîsa Neteweyî xwedî bandorek xurt e.

Jiyana siyasî ya Fransayê di van dehsalên borî de heya &quot;hilbijartinên parlemanî yên 2017an&quot; bi polarîzasyonek di navbera du komên siyasî de hate nişandan: çep li dora [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] û rastgir li dora [[Civîna ji bo komara|RPR ]] û şûngirê wê [[Yekîtiya Tevgera Gel|UMP]]. Partiya rastgira tund FN (''[[Eniya Neteweyî (Fransa)|Eniya Neteweyî]]'' &quot;bêtir qanûn û nîzam&quot; û polîtîkayeke tund a koçberiyê diparêze û ji destpêka salên 1980-an vir ve nêzî ji sedî 15&amp;nbsp; dengdana di hilbijartinan de. Partiyê di salên dawî de li Parîsê jî grevên mezin organîze kiribû.

Di Gulana 2012 de, sosyalîst [[François Hollande]] piştî [[Nicola Sarkozy]] bû serokê Fransa. Selefê wî yê kevneperest Sarkozy di sala 2007 de hat ser desthilatê.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Sarkozy radestî Hollande kir|url=https://svenska.yle.fi/artikel/2012/05/15/sarkozy-lamnade-over till-hollande|works=svenska.yle.fi|Dîroka dakêşanê=2021-10-04|ziman=sv-FI}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2017an de, Serokomar François Hollande bû serokê yekem yê di dema [[Komara Pêncemîn]] de ku ji nû ve nehat hilbijartin.

Emmanuel Macron di [[Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022|Hilbijartina Serokatîya Fransa 2022 de.]] Macron di 20 salan de yekem serokê Fransa bû ku ji nû ve hate hilbijartin. &lt;ref&gt;{{Cite web|title=Macron di Fransaya parçebûyî de serkeftinek eşkere bi dest xist|url=https://svenska.yle.fi/a/7-10015760|verk=svenska.yle.fi|fämtdatum=2022-05 -06|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Parastin ===
[[Serfermandarê Bilind]] yê berevaniya Fransî [[Serokê Komara Fransa|Serokê Komarê]] ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Destûra Bingehîn ya Komara Pêncemîn|url=https:// www.elysee.fr/ en/french-presidency/constitution-of-4-october-1958|verk=elysee.fr|date=2012-11-20|dakêşana date=2021-10-08|ziman=ku}} &lt;/ref&gt; Di bin destê wî de, hikûmet û Wezîrê Parastinê berpirsiyariya siyasî ya parastinê ye.

Parastin ji van pêk tê:

* [[Hêzên Çekdar ên Fransa]] (''Forces armées françaises''), bi serokatiya Serfermandarê Parastinê (''le Chef d'état-major des armées''), ku [[Hikûmet]] Şêwirmendê leşkerî û berpirsê operasyon û amadekariya hêzên çekdar.
* Karên Materyalên Parastinê (''Direction Générale de l'Armement'')
* Rêvebiriya Parastinê (''Sekretariatiya Giştî pour l'Rêveberiyê'')

Fransî [[hêza parastinê]] ji çar [[şaxên parastinê]] [[armé]] (''Armée de Terre''), [[Nationale Marine| derya]] (''Neteweya Deryayî') pêk tê. ') , [[hêza asmanî|hêza asmanî]] (''Armée de l'Air'') û [[jendirme]] (''Cendirme Nationale''). Li kêleka hêzên çekdar, xizmeta bijîjkî ya hêzên çekdar (''Service de Santé des Armées'') û xizmeta sotemeniyê ya hêzên çekdar (''Service des Essences des Armées'') pozîsyoneke serbixwe û berfireh a şaxê digirin.

Hêzên Çekdar ên Swêdê ji sala 2001ê ve artêşeke profesyonel e. Ew ji 347&amp;nbsp;903 [[esker]]ên li ser erka çalak û 81&amp;nbsp;229 [[karkerên sivîl]]a (2003) pêk tê. Ji bilî vê, leşkerên rezerv jî hene.
Li Fransayê robotên bejayî yên bi çeka nukleerî, robotên hewayê û robotên binavderyayî hene. Bi giştî, hêzên çekdar ên Fransî nêzî 350 serikên nukleerî hene.

Fransa dewleta çaremîn bû ku [[Çekên wêrankirina girseyî yên Fransa|çekên nukleerî]] bi dest xist. Hin ji zanyarên welêt li ser [[Projeya Manhattan]] xebitîn, ku Fransa dest pê kir ku cebilxaneya xwe ya nukleerî pêş bixe. Di destpêkê de Fransa hewl da ku bi Îtalya û Almanyaya Rojava re çekên nukleerî çêbike, lê Charles de Gaulle dixwest ku cebilxaneya Fransa bi tevahî têra xwe bike. Yekem ceribandina nukleerî li Cezayîrê di [[1960]] de pêk hat. Piştî serxwebûna Cezayîrê, Fransa dest bi ceribandina çekên xwe yên nukleerî li Polînezyaya Fransî kir.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Çawa Fransa Nuke Distîne? (Kurte Belgefîlma Anîmasyon)|url=https://www.youtube.com/watch?v=g2OuUkS2teA|dakêşana date=2021-10-07|ziman=ku|date=26.12.2020|weşanger=Dîrok girîng e}}&lt; / ref&gt;. Di navbera 1966-1996 de, welêt 193 bombeyên nukleerî li ser atolya [[Moruroa]] û [[Fangataufa]] ceribandin. Ceribandinên nukleerî di navbera dewleta Fransa û niştecihên Polînezyaya Frensî de ku daxwaza tazmînatê ji dewletê kirine, bûne sedema cûdabûna nêrînan. french-polynesia-research-finds|work=the Guardian|date=2021-03-09|date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Polynesiyên Fransî ji ber ku Macron serdana giravan dike, li ser ceribandina nukleerî hesabekê bigerin|url=https://www.france24.com/en/asia- pacific/20210727-french-polynesians-seek-a-reckoning-as-france-vows-to-open -archives-on-nuclear-testing|work=France 24|date=2021-07-27|daktime date=2021-10 -07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

[[Lejyona Biyan|Lejyona Biyaniyan a Fransî]] ji aliyê Qralê [[Louis Philippe I yê Fransa|Louis Philippe]] ve di sala 1831 de hate damezrandin da ku ji Swîsre û Alman [[Mercenas|mercên]] yên ku li Parîsê mane bi şandina wan xilas bibin. ji Cezayîrê re ji bo piştgiriya artêşa fransî li wir. Lêbelê, di rewşa îroyîn de, Legion yekîneyek elît a hêzên çekdar ên Fransa ye, her çend hîn jî hin kevneşopiyên kevn hene: leşkerên di Lejyonê de sond dixwin ji Lejyon bi xwe, ne bi Komara Fransa.&lt;ref&gt;{{Webref. |title=Lejyona biyanî ya Fransî|url= https://www.youtube.com/watch?v=jiYX1ngjjCo|Dîroka dakêşanê=2021-10-08|ziman=ku|date=27.1.2019|weşanger=Dîroka Hêsan} }&lt;/ref&gt;.

==== Artêşa Fransa ====
[[Wêne:Photo des troupes de marine.jpg|thumb|Hêzên deryayî bi [[FAMAS]] di destan de dimeşin]]
* Yekîneyên şer: 70 [[tabûr]], her wiha 2 [[tabûr]] di [[Tûgaya Frensî-Almanî]]
* Yekîneya parastinê: 18 [[tabûr]]s

Personelên leşkerî yên artêşê ji 131&amp;nbsp;039 leşkeran pêk tê.

==== Deryayî ====
* Yekîneya şer a li ser rûyê erdê: 72 keştî, 12200 deryavan
* Yekîneya keştiyên binê avê: 10 keştiyên binê avê, 3 hezar û 800 deryavan
* Balafirgeha deryayî: 152 balafir, 6800 deryavan
* Hêzên piyade yên deryayî: 1&amp;nbsp;700 leşker
Personelên leşkerî yên hêzên deryayî ji 44&amp;nbsp;595 leşker û deryavanan pêk tê.

==== Hêza Hewayî ====
[[Wêne:Bastille day flyover.4264-crop.jpg|thumb|Pêşandana hewayî li Parîsê di [[Roja Netewî ya Fransa|Roja Neteweyî]]]]
* Hêzên Hewayî yên Stratejîk (Hevgirên Nukleerî): 90 balafir, 2&amp;nbsp;300 leşker
* Hêzên hewayî: 310 balafir, 5&amp;nbsp;900 leşker
* Balafirên veguhestinê: 100 balafir
* Nêçîrvanê Baregeha Esmanî: 5&amp;nbsp;300 leşker

==== Jenderme ====
Cendirmeyan berî her tiştî li gundan û li bajarên biçûk wek hêzeke polîsan tevdigere; li bajarên mezin la [[Polîsê Neteweyî]] heye. Wezîfeyên cendirmeyan wek yên Îtalî [[Carabinieri]] û Îspanyolî [[Guardia Civil]] ne. Cendirmeyên herêmê di sala 2008an de ji 1&amp;nbsp;124 qereqolên jandarmeya herêmî, 370 taqên acîl, 271 dewriyeyên kûçikan, 92 yekîneyên sûcên wîlayetê, 383 yekîneyên sûc, 14 yekîneyên helîkopteran, 7 dewriyên polêsê çemî, 26 9 nobedarên polêsên deryayî, 26 nobedarên trafîkê yên polêsên deryayî pêk dihat. 136 baskên polîsên trafîkê û 37 yekîneyên taybet ên sûcên ciwanan.

Cendirmeyên gerok di sala 2008 de ji 123 [[squadron]]s pêk dihat. Li herêma Parîsê yekîneyeke cendirme ya jortir a gerok heye, di 6 tabûran de 4 hezar polîs, tabûra zirxî ya cendirme û yekîneya taybet a cendirmeyan jî di nav de ne. Di sala 2006an de cendirmeyên Fransî nêzî 105&amp;nbsp;hezar karmend bûn. Ji van 103&amp;nbsp;000 leşker û 2&amp;nbsp;000 jî karmendên sivîl bûn.

==== Xizmeta tenduristiyê ====
[[Pel:French medical VAB dsc06843.jpg|piçûk|Wesayîta şer a xizmeta bijîjkî]]
Xizmeta bijîjkî, ''service de santé'', şaxeke parastinê ya taybet e di nav hêzên çekdar de. Ew di nav tiştên din de pêk tê:

* 9 nexweşxaneyên hînkirinê
* 1 navenda tenduristiyê
* 2 dibistan
* 4 navendên lêkolînê

Karmendên dezgeha tenduristiyê ji 12&amp;nbsp;431 kesan pêk tê û ji wan 7&amp;nbsp;559 leşker in.

==== Xizmeta sotemeniyê ====
Karmendên servîsa sotemeniyê ji 2&amp;nbsp;444 kesan pêk tê û ji wan 1&amp;nbsp;255 personelên leşkerî ne.

=== Têkiliyên Navneteweyî ===
{{Gotara bingehîn|Mîsyonên dîplomatîk ên Fransa}}
Yekem mîsyona dîplomatîk a Fransayê di sala 1522 de dema ku şandeyek şand [[Swîsre]] hate damezrandin. Îro, Fransa xwediyê tora duyemîn a herî mezin a balyozxaneyên cîhanê ye, ku tenê [[Amerîka]] jê derbas dibe. Tevî hilweşandina desthilatdariya kolonyal a Fransayê piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa lîstikvanek navneteweyî ya girîng dimîne. Welat yek ji pênc endamên daîmî yên [[Encumena Ewlekariyê ya Neteweyên Yekbûyî]], endamê [[G7]] û herwiha endamê damezrîner ên [[NATO]], [[OECD]] û [[Ewropa ye. Yekîtî]].

==== Rêxistinên navneteweyî ====
Fransa di nav yên din de endam e:

* [[OECD]]
* [[Yekîtiya Ewropayê]]
* [[NATO]]
* [[Hevkariya Şengen]]
* [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarî li Ewropayê]]
* [[Konseya Ewropayê]]
* [[Latînî|Yekîtiya Latînî]]
*[[G7]]

== Demografîk ==
[[Wêne:Lyon vue depuis fourviere.jpg|thumb|Lyon piştî paytext Parîsê duyemîn bajarê herî mezin ê Fransayê ye.]]

Taybetmendiya Fransa bi wê yekê ye ku ji çend welatên cîranên xwe, wek Brîtanya Mezin û Almanya, pir zûtir [[veguhertina demografîk]] derbas bûye, ku, di nav tiştên din de, bû sedem ku welat ji bo demek dirêj xwedan nifûsa herî mezin li Ewropayê be. . Lê di sedsala 19-an de, dema ku nifûsa Ewropayê du qat zêde bû, Fransa hema hema bi nîvî zêde bû. Berevajî gelek welatên din ên Ewropî, koçberiya berbi DY ne girîng bû û Fransa demek dirêj bû welatê koçberan. Şerên cîhanê, berî her tiştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], di pîramîda nifûsa welêt de xelekek kûr xist. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], xweşbînî bilind bû û zarokbûn bi asîman bilind bû; serdemek ku bi gelemperî jê re &quot;le Baby Boom&quot; (&quot;[[baby boom]]en&quot; tê gotin. Piştî wê yekê, bûyîna zarokan hinekî daket, heya ku dor hat ku nifşa mezinbûna zarokan ji xwe re bibe xwedî zarok.

Di van demên dawî de, mezinbûna nifûsa xwezayî ji çend welatên cîran xwedan pêşkeftinek erênîtir e. Digel vê yekê, ji ber ku nifşa pitikan teqawid dibe, welat bi karekî dijwar re rû bi rû dimîne.

=== Bajarên mezin ===
Deh bajarên herî mezin ên Fransa ev in (niştecîhên 2012, tevî derdor):&lt;ref&gt;http://insee.fr/fr/ffc/tef/tef2015/T15F014/T15F014.pdf&lt;/ref&gt;
# [[Parîs]] 12,3 mîlyon
# [[Lyon]] 2,3 mîlyon
# [[Marsîlya]] + [[Aix-en-Provence]] 1,7 mîlyon
# [[Toulouse]] 1,3 mîlyon
# [[Piçûk]] 1,2 mîlyon
# [[Bordeaux]] 1,1 mîlyon
# [[Nice]] 1 mîlyon
# [[Nantes]] 0,9 mîlyon
# [[Strasbourg]] 0,8 mîlyon
# [[Rennes]] 0,7 mîlyon

Bajarên sereke an girîng ên çandî yên Fransa ev in:
[[Ajaccio]], [[Amiens]], [[Angers]], [[Bastia]], [[Besançon]], [[Brest, Fransa|Brest]], [[Caen]], [[Cannes]], [[Clermont-Ferrand]], [[Dijon]], '''[[Grenoble]]''', [[Le Havre]], [[Lens, Pas-de-Calais|Lens]], [[Limoges]], [[Metz]], '''[[Montpellier]]''', [[Nancy]], [[Nîmes]], [[Orléans]], [[Pau]], [[Perpignan]], [[Poitiers]], [[Reims]], '''[[Rouen]]''', '''[[Saint-Étienne]]''', '''[[Toulon]]''', [[Tur]].

{{Binêre jî|Lîsteya bajarên Fransa}}

=== Ziman ===
[[Wêne:Langues de la France.svg|thumb|Nexşeya ziman û zaravayên herêmî yên Fransayê.]]
{{Gotara sereke|Zimanê fransî|Zimanê Fransî}}

Nifûsê Fransayê di [[1ê kanûna paşîn]] [[2008]]an de yên bi welatên [[ser deryayî]] ve wek 64.473.140 tê texmîn kirin.&lt;ref&gt;[http://www.insee.fr/fr/ffc/pop_age4.htm Bilan démographique 2007 : des naissances toujours très nombreuses]&lt;/ref&gt; Ew ji [[Almanya]]yê şunda duyem mezintir welata [[YE|Yekitiyê Ewropayê]] ye. Ew ji sedî 13ê (% 13) YE bi tenê pêk tîne ye.

Payîna dirêjahiya jiyanê yê di Fransayê de bo mêran 76,7 sal, bo jinan jî 83,8 e.

Piraniya fransî (% 88) bi fransî wekî zimanê xwe yê dayikê diaxivin, ku ew jî zimanê fermî yê Fransa ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=BBC - Ziman - Ziman|url=https://www.bbc. co.uk/languages/ european_languages/countries/france.shtml|works=www.bbc.co.uk|destûra wergirtinê=2021-10-07}}&lt;/ref&gt; Zimanên herêmî yên girîng ev in, [[Oksîtanî]] ([[Provensal]]), [ [Korsîkî]], [[Franko-Provensal]], [[Bretonî]], [[Katalanî]], [[Baskî]], [[Hollandî]] (Flamî) û [[Alsatî]] (zarava almanî). [[zimanê koçberan]] ya herî mezin [[erebî]] ye, bi taybetî zaravayê bakurê rojavayê Afrîkayê ku wekî [[Erebî Maghre]] tê zanîn.

Li herêmên Fransî cûrbecûr [[Zimanên Polînezî]], [[Zimanên Arawak]] an [[Zimanên Krêolî]] tên axaftin lê zimanê Fransî tenê zimanê fermî ye.&lt;ref&gt;&lt;nowiki&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Erdnîgarî Niha! Fransa|url=&lt;/nowiki&gt;https://www.youtube.com/watch?v=g0QrBphsioM&amp;list=PLR7XO54Pktt-h8T-dtr4MXy0_MpbWukHW&amp;index=16%7CDîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku|weşanger=Cografya Niha!} &lt;nowiki&gt;&lt;/ref&gt;&lt;/nowiki&gt; Di Gulana 2021ê de, Serokomar Macron soz da ku piştgirî bide zimanên hindikahiyên neteweyî, lê pêşnûmeqanûnek ku destûrê dide bikaranîna van zimanên hindikahiyan wekî zimanê perwerdehiyê li dibistanan red kir. Dadgeha Bilind a Fransayê jî ji bo vê yekê nîqaş kir û serî li makezagonê da ku tenê zimanê fermî yê dewletê Fransî ye.

Di dibistana fransî de, [[Îngilîzî]] bi gelemperî yekem zimanê biyanî ye (ne mecbûrî ye, lê ji sedî 90&amp;nbsp; xwendekaran Îngilîzî hildibijêrin) û piraniya xwendekar [[Spanî]], [[Almanî]] an [[Îtalî] dixwînin. ] wekî zimanê sêyem, ku di nav wan de Spanî ya herî berbelav û Almanî ya duyemîn a herî gelemperî ye.

=== Dîn ===
{{Gotara bingehîn|Dêra Katolîk a Romayî li Fransa}}
Di sala 2009 de ji sedî 64&amp;nbsp;ji nifûsê [[Dîra Katolîk a Romayê|Katolîk]], ji sedî 4 [[Îslam|Misilman]], ji sedî 3&amp;nbsp; [[Protestan]] bûn.&lt;nowiki&gt;&lt;ref name=catho&gt;[http&lt;/nowiki&gt; : //www.la-croix.com/Religion/S-informer/Actualite/La-France-reste-catholique-mais-moins-pratiquante-_NG_-2009-12-29-570979 La France catholique mais moins pratiquante] - La Croix. 29 Kanûn 2009 {{fr îkon}}&lt;/ref&gt;

Ji sala 1905-an vir ve, Fransa xwediyê qanûnek e ku dêrê û dewletê ji hev vediqetîne û ku [[azadiya olî]]an nas dike.

Demek dirêj, Dêra Katolîk bandorek girîng li ser jiyana civakî ya fransî kir. Li Fransayê, [[keşîş|jiyana rahîb]] pêş ket û katedralên [[Sedsalên Navîn|sedsalên navîn]] yên wî welatî abîdeyên hêz û pozîsyona navendî ya Dêra Katolîk in. Piştî şerên olî yên bi xwîn, Protestanên Frensî ([[Huguenots|Huguenots]]) bi [[Edîktê Nantes]] [[1598]] azadiya olî bi dest xistin. Di [[sedsala 17-an]] de, padîşah û dîwan zilamên dêrê xistin xizmeta xwe: Cardinal Richelieu û Mazarin çarenûsa welêt rêberî kirin. [[Şoreşa Fransî]] li dijî Dêrê û hem jî li dijî komên din ên xwedî îmtiyaz derket. Di bin Napolyon de, helwesta Protestanan xurt bû. Piştî şerên dêrê, [[1905]] têkiliyên di navbera dêrê û dewletê de qut bûn. Fransaya nûjen bi giranî [[civaka laîk|civaka laîkbûyî]] ye. Nêzîkî 3 ji sedî yê niştecîhan (bi piranî Afrîqaya Bakur) xweyê [[Îslam]] didin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Li gorî statîstîkên 2020, olên sereke yên Fransa Xiristiyanî, Îslam, Cihûtî û Bûdîzm bûn. Hejmara ku ne aîdî tu oleke rêxistinkirî ne ev e {{nowrap|20,830,000}}.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Nifûsa li gorî ol li Fransa 2020|url=https://www.statista.com/statistics/459982 /population-distribution-religion-france/|works=Statista|Dîroka dakêşanê=2021-10-07|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;.

== Çand ==
[[Wêne:Produits régionaux - photo CPPR.jpg|thumb|Pênîr, sosîs, şerab û xwarinên din ên fransî. [[Pêjgeha Fransî]] cîhanê navdar e.]]
Fransa hezar sal e welatekî çandî yê pêşeng e. Pêşveçûn dewlemend û di heman demê de yekreng bû, ku nehiştiye ku nûbûnên wêrek berdewam di hemî warên çandê de pêk werin.&lt;ref name=&quot;Alla Världens Länder 2000 Bonnier Lexikon&quot;/&gt;

* [[Dîroka Hunerê ya Fransa]]
* [[dîwarê Aubusson]]
* [[Tapestry]]
* [[Lîsteya katedral, dêr û keşîşxaneyên Fransa]]
* [[Karîkatorên franko-belçîkî]]
* [[Mîmariya fransî]]
* [[Fîlma fransî]]
* [[Wêjeya Fransî]]

===Çanda gelêrî===
Fransî [[çanda gelerî]] bingeha wê di [[Galîk]] de ye ku bandora wê piştî dagirkirina ji, wek nimûne, [[Empiremparatoriya Roma|Rom]], [[Frank]], [[Alman]] û [[ Vikings]]. Bi ser de, hindikahiyên çandên ne-asîmîlebûyî hene, wek mînak [[Bask (gel)|Bask]], Breton û [[Alman]]. Ev cûdahiyên berbiçav di navbera bakurê Fransa bi [[Celtic]] û bandorên Almanî de dide, û başûrê ku ji hêla çanda Deryaya Navîn ve tête diyar kirin, welat dikare li gorî vexwarin, şerab li başûr, [[cider]] li bakurê rojava û [[ birra]] li bakurrojhilat . Li başûr, bêtir karakterek Romayî heye, ku ji bo nimûne, di sêwirana xaniyan û çandiniya zeytûnan de diyar dibe. Li bakur bêtir têkiliyek almanî heye, ku di cûreyên çandiniyê de tê dîtin û ku ew di dereceyek mezintir de li şûna [[rûnê zeytûnê]] [[rûn]] bikar tînin. Lêbelê, Roma, bi hêmanên Keltî, ji bo çanda gelêrî ya Frensî yekreng e, mînakên vê yekê çandiniya genim, kevneşopiya dêrê, adetên cejnê û qanûnên Romayê ne.&lt;ref&gt;{{Cite book |title=Nationalencyklopedin |weşanger=[[Bokförlaget Bra Böcker AB]] | cihê weşanê=Höganäs |sal=1991 |isbn=91-7024-621-1 }}&lt;/ref&gt;

=== Spor ===
[[Wêne:TourDeFrance 2005 07 09.jpg|thumb|[[Tour de France]].]]

* [[Tîma futbolê ya mêran a neteweyî ya Fransa]]
* [[Şîva werzişê]]
* [[Parkorman|Parkour]]
* [[Skateboard]]
* [[Tour de France]]
* [[Prix d'Amérique]] û [[Civîna Zivistanê ya Fransî]]

== Aborî û binesazî ==
[[Wêne:Champagne vineyard and Church.jpg|thumb|Fransa yek ji mezintirîn hilberînerên şerabê li cîhanê ye.]]
[[Wêne:A380-a.jpg|thumb|Balafira [[Airbus A380]] li Parîsê 2005 li pêşangehê ye.]]
Jiyana karsaziya Frensî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] bi bingehîn strukturê xwe guhertiye. Berê çandinî pîşesazîya sereke bû, lê îro tenê ji %7ê nifûsê kar dike, lê ji %30 di pîşesaziyê de û ji %60 jî di sektora xizmetguzarî de kar dikin. Fransa bûye yek ji welatên pîşesazî yên pêşeng ên Ewrûpayê ku hilberîna teknolojiya bilind di pêş de ye, hinekî jî wekî encama rêveberiya hukûmetê ya bihêz di serdema piştî şer de. Di çarçoveya hevkariya Ewropî de, Fransa ji damezrandina Yekîtiya Komir û Pola [[1952]] ve ajotiye. Cûdahiyên herêmî yên mezin hem di warê çandinî û hem jî di pîşesaziyê de hene, û bextewariya aborî bi rengek neyeksan tê dabeş kirin. Li rojhilatê xeta ji [[Le Havre]] li ser Kanala Englishngilîzî heya Marsîlya li başûrê Fransa (bi navê [[Le Midi]]) piraniya pîşesaziyê û standardek jiyanê ya bilind tê dîtin; li beşên xizan ên navendî û başûrê rojavayê welêt, karsazên piçûk, pîşesaz û cotkarên piçûk serdest in. Lêbelê, gelek Fransî ji kontrola navendî ya bihêz a ji Parîsê nerazî ne û vê dawiyê hewldan hatin kirin ku hilberînê biguhezînin û navendên nû ji bo mezinbûna aborî ava bikin.

Çandiniya ku demeke dirêj bêaqil bû, niha bi giranî mekanîze ye û cotkariya mezin tê destpêkirin. Tenê ji 1/3 ê herêmê tê çandin, avhewa û ax xweş e û Fransa yek ji hilberînerên çandiniyê yên Ewropa û cîhanê ye. Hilberîna zêde dibe sedema pirsgirêkan û pêşbaziya mezin a li bazara [[Yekîtiya Ewropî|YE]] bû sedema nerazîbûnên tund ên cotkarên fransî yên hêrs. [[Genim]] li hilberîna dexl serdest e, lê [[ misir]], [[ ceh]] û [[ ceh]] jî têne çandin. Berhemên din ev in [[patata]] û [[Şekir|şekir]], [[fêkî]] û [[zebze]] ([[Normandî]] û [[Brîtanya]], [[Geliyê Loire]], [[Provence]]). Wekî hilberînerek [[ şerab]], Fransa bi gelek herêmên şerabê re pêşeng e ([[Bordeaux]], [[Bourgogne]], [[Beaujolais]], [[Roussillon]], [[Champagne]]). Çandiniya heywanan (Brîtanya, Normandiya û herêmên çiyayî) goşt û şîrên bi kalîte peyda dike. Masîgirên Atlantîk û Deryaya Bakur girîng in. Taybetmendiyek çandiniya îsotê li perava rojava ye.

Pîşesaziya kevneşopî ya hesin û pola ya fransî li bakur û bakur-rojhilat li ser bingeha maden û kana komirê ya herêmê bû. Li vir, krîza pola ya navneteweyî bi giranî ketiye û kanî û hesinkaran kar kêm kirine an jî hatine girtin. Ji bilî madenê hesin, [[boksît]] tê derxistin (mîneralê bi navê bajarê Les Baux li Provence hatiye binavkirin); Fransa li Ewropayê hilberînerê sereke yê baksît e, ku di hilberîna aluminiumê de tê bikar anîn. Hin neft û gaza xwezayî (li başûrê rojava) û gelek [[hêza hîdro]] heye. Li Fransayê dora çil santralên nukleerî hene (piranî li Ewropayê). Li Saint-Malo li Brittany kargehek mezin a tîrêjê hate çêkirin. Li kêleka endezyariyê (keştiyan, çêkirina otomobîlan), berfirehkirina hilberîna teknolojiya bilind (balafir, telekomunikasyon û elektronîkên din) û pîşesaziya kîmyewî, pîşesaziyên kevneşopî û hilberên pîşesaziyê pozîsyonek bihêz diparêzin (xwarin, cam û porselen, tekstîl û tiştên modê, bîhnxweş û kozmetîk. ). Tûrîzm xwedî girîngiyeke mezin a aborî ye; dora 30 milyon tê çaverêkirin. serdanên biyanî her sal (di nav yên din de diçin Parîsê, kelehên Geliyê Loire, seyrangehên deryayê yên li ser Riviera (Frensî Côte d'Azur, &quot;Azure Coast&quot;) û seyrangehên werzîşên zivistanê yên Alper. Pêjgeha kevneşopî ya fransî bala gelekan dikişîne. tûrîst.&lt;ref name=&quot;All Countries of the World 2000 Bonnier Lexicon&quot;/&gt;

Fransa dikare wekî aboriyek berbiçav a tevlihev (''économie mixte'') were pênase kirin&lt;ref&gt;https://fr.wikipedia.org/wiki/Économie_mixte&lt;/ref&gt; ku di aboriyê de xwedî rêjeyek bilind a xwedîtiya giştî ye, yek ji ya herî bilind di [[OECD]] de. Aboriya Fransa yek ji wan ên herî pêşkeftî yên cîhanê ye û bi tundî li ser [[teknolojiya bilind]] ye. Piştî [[DYA]], [[Çîn]], [[Japonya]] û [[Almanya]] li cîhanê pêncemîn mezintirîn tê hesibandin.

Li gorî [[Rêxistina Bazirganiya Cîhanî]], di sala 2003 de, Fransa piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya, Japonya û [[Çîn]] di cîhanê de pêncemîn îxrackarê herî mezin ê bazirganiyê bû û piştî Dewletên Yekbûyî, Almanya û Chinaîn jî çaremîn îtxalkarê herî mezin bû.

Li gorî [[OECD]], di 2003 de Fransa li pêş Dewletên Yekbûyî û [[Belçîka]] xwedan para herî mezin a veberhênana biyanî bû (wek sedî tê hesibandin). Bi bernameya xwe ya [[navokî]] re, Fransa di heman demê de welatê herî bilind ê xwebexşînê ye li [[Ewropa Rojava]] û yek ji heft welatên herî pîşesazî yên cîhanê ye ku herî kêm [[karbondîoksît] hilberîne. ]. Ji ber vê yekê standarda jiyanê li Fransayê pir bilind e.

Aboriya Fransî bihevrebûna aboriya bazarê û destwerdana hukûmetê ya bihêz lê kêm dibe. Qadên mezin ên axa berdar, karanîna [[teknolojiya]] nûjen û subvansiyonên li hev kirin ku Fransa bikin neteweya pêşeng [[cotanî]] ya Ewropaya Rojavayî. Aboriya Fransa, piştî windakirina [[Cezayîr]] di [[1960]] de jî, di cîhanê de yek ji bihêztirîn e. Fransa di heman demê de xwediyê [[pîşesaziya fezayê]] pêşeng e û yek ji du neteweyên Ewropî ye ku xwediyê [[porta fezayê]] ya neteweyî ye - ya din jî [[Esrange]] li Swêdê ye.

Dewleta Fransa xwediyê beşeke mezin ji [[binesaziya]] welat e û xwediyê sereke yê çend şirketên [[rêhesin]], [[elektrîk]], [[firevanî|firevanî]] û [[telekomunîkasyon]] ye. lê ji destpêka salên 1990'î ve bi awayekî zêde kontrola xwe li ser van sektoran azad kiriye. Dewlet par bi perçe pişkên xwe yên li şirketên fransî yên wekî [[France Telecom]], [[Air France]] û di [[sîgorte]]yên din, [[Leşkerî|berevanî]] û [[banke]] de firot dikan.

Fransa [[ewro]] bi 10 endamên din re [[1'ê Çile]] [[1999]] dest pê kir û di destpêka [[2002]] de, pereyên û notên euro bi temamî şûna [[Franka Frensî|Franka Frensî]] danî.

Ji [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]], Fransa gav bi gav hem ji hêla siyasî û hem jî ji hêla aborî ve nêzikî Almanyayê dibe û her du welat bi gelemperî di nav [[Yekîtiya Ewropî] de wek duya pêşeng a entegrasyona Ewropî têne hesibandin.

Fransa salane 79 mîlyon [[Tûrîzm| tûrîst]] dikişîne, ku ev yek ji ya ku li wî welatî dijî bi girîngî zêdetir e, ku ew dike cihê geştiyariyê yê herî populer ê cîhanê li pêş [[Spanya]] (51,7 mîlyon) û [[DYA]] (41,9 mîlyon) li gorî [[Rêxistina Tûrîzmê ya Cîhanê]] (WTO).

Tûrîst ji hêla bajarên bi eleqeya [[çandî]] mezin, seyrangehên serşuştinê û ski, dîmenên îdylîk û metropolên cîhanê [[Parîs] dikişin.

{{Binêre jî|Kategorî:Firketên Fransî}}

=== Pêşketina aborî ji salên 1990-î ve ===
Fransa di 1999 de tevlî ê sîstema refahê ya welat ji bo dewletê buha bû, ev jî tê wê maneyê ku welat neçar ma ku di çarçoveya qaîdeyên EMU de bimîne. Dewlet neçar ma ku deynan bigire da ku kêmasiyên butçeyê bigire, ev yek jî dibe sedem ku deynê derve carinan digihîje du ji sê parên GDP ya welat. Vê yekê di mezinbûna aboriyê û jûreya tevgerê ya hikûmetê de pirsgirêk çêkir.

Di salên 1990î de, bi saya bazara navxweyî ya Yekîtiya Ewropayê, bazirganiya derve li Fransayê geş bû. Wê demê hinardekirin ji îthalatê mezintir bû.&lt;ref name=&quot;landguiden.se&quot;&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: bazirganiya derve ya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/ Bazirganiya derve | sernav = Kopiyek arşîvkirî | tarîxa wergirtinê = 2014-05-17 | arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517132755/http://www.landguiden.se/Lander/Europa/ Frankrike/Utrikeshandel | tarîxa arşîvê =17 Gulan 2014 }}, 4ê Cotmeha 2012-an hatiye nûkirin, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat ji salên 2000-an vir ve ji hinardekirinê bêtir îthalat wergirtiye, di nav tiştên din de, girêdayîbûna bi hinartina petrolê.&lt;ref name=&quot;landguiden .se&quot;/&gt;

Îxalata mal û karûbaran ku ji sedî 1994'an de 21% û di sala 2010'an de jî %28 bû.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/Laender/Frankrike/(show)/indicators/(indicator)/ 587 hat standin 2014-04-07&lt;/ref&gt; Di heman demê de, hinardekirina mal û karûbaran ku ji sedî 22% û 25% ji GDP ya welêt tê pîvandin.&lt;ref&gt;http://www.globalis.se/ Laender/Frankrike/(nîşan bide)/nîşandan/(nîşandan)/586, hatiye standin: 07-04-2014&lt;/ref&gt;

Dema ku Fransa di sala 1999-an de beşdarî EMU bû, GDP-ya wan 1.4 trîlyon dolar bû û di sala 2012-an de, GDP gihîştibû 2.6 trîlyon $, ku di GDP-ê de% 86 zêde bû.

Di sala 2005 de, îndeksa di civaka karsaziya fransî de ji 104.8 daket 102.2,&lt;ref&gt;Lundin, Tomas, svd.se, https://www.svd.se/0-fakta-krissiffror-duggar-tatt-over- europa , 2005-04-30, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; û hinardekirina Fransî di hemû sektoran de ji bilî aliyê xwarinê kêm bû.&lt;ref&gt;Rosin, Björn Erik, svd.se, https://www.svd. binêre/stort-upsving-for-fransk-economie, 2006-09-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt; Lêbelê, welat di heman serdemê de baş bû, lê tevî vê yekê, GDP-ya welat bû duyemîn ya herî kêm. di 2005 de li Herêma Euro. &lt;ref&gt;Wezareta Karûbarên Derve, regeringen.se, {{Cite web|url=http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |title=Copy arşîvkirî | date retrieval=2014-05-15 |archiveurl= https://web.archive.org/web/20140410193555/http://www.regeringen.se/sb/d/5472/a/42481 |tarixa arşîvê=2014- 04-10 }}, 2008-04-04, hatiye standin: 2014-05-12&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://tradingportalen.com/nyheter/tecken-pa-ekonomisk-aterhamtning- i-euro-omradet/|sernav=Nîşeyên başbûna aborî li herêma Euro|weşanger=Portalen Bazirganî|dakêşandin um=13 Hezîran, 2005}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2007’an de li Fransayê aborî careke din xera bû û di sala 2008’an de ji ber krîza darayî ya li welatên Ewropa û cîhanê careke din welat ketibû ber paşketinê. Li welêt bêkarî zêde bû û pîşesaziya otomobîlan a Fransayê xirab bû. Paşê hukûmetê di veberhênanên di sektora giştî de, piştgirî ji bo pîşesaziya otomobîlan û bihuştên bacê û deynên bank û pargîdaniyan veberhênan kir. Di sala 2009 de, aboriya Fransa ji sedî 2,7 kêm bû, lê di dawiya salê de mezinbûn berevajî bû û di sala 2010 de GDP ji sedî 1,5 zêde bû. Lêbelê, aborî ji ber sistbûna aboriya cîhanê zêde mezin nebû.&lt;ref&gt;Landguiden: Bengtsson, Arne, peyva lêgerînê: Aboriya Fransa, {{Cite web|url=http://www.landguiden.se/Lander/ Europa/Frankrike/Ekonomi | sernav=Nûpek arşîvkirî |dîrokê vegerandinê=2014-05-15 |arşîv url=https://web.archive.org/web/20140517195018/http://www.landguiden.se/Lander/Europa /Frankrîke/Ekonomi |arşîv date=17 Gulan 2014 }}, nûvekirî, 4ê kewçêrê, 2012, hatiye standin: 22-04-2014&lt;/ref&gt;

Di hilbijartinên serokatiyê yên sala 2012an de, Fransa gelek xebitî ku kêmasiya bûdceya xwe bigihîne sînorê Yekîtiya Ewropayê ji sedî 3. Mezinbûna wan bi qasî %0,4 kêm bû û deynê neteweyî jî ji %90ê GDP bû. Ji ber vê yekê ji bo Fransa girîng bû ku mezinbûna welêt zêde bike û deynê neteweyî kêm bike. [[François Hollande]] ji bo dewlemendan, karsazên mezin, bank û şîrketên petrolê, ku wî di hilbijartinan de bi ser ket, polîtîkayeke hişkbûnê bi bacên bilindtir pêşniyar kir.&lt;ref&gt;Küchler, Teresa, SvD, Francois Hollande ji dewlemendan bistînin, https :// www.svd.se/francois-hollande-ska-ta-fran-de-rika, hatiye standin: 2014-05-06&lt;/ref&gt;

Di sala 2013’an de ji bo aboriya Fransa hîn jî pirsgirêk hebûn. Hilberîna otomobîl, pola û elektronîk (ku li Fransayê çavkaniyên sereke yên îxracatê ne) ji bo wan bihatir bû ji Asya û yên mayî yên Ewropayê. Ev bû sedema kêmbûna hinardekirinê. Di sala 1999 de, Fransa %7 ji hinardekirina cîhanî pêk dihat, lê di sala 2013 de ew daket %3.&lt;ref&gt;https://www.svd.se/frankrike--det-storsta-hotet-mot-euron, 2013- 01 -11, hatiye standin: 2014-05-13&lt;/ref&gt;

Di 2014 de, mezinbûna GDP hema hema nayê guhertin.&lt;ref&gt;Parîs TT-Reuters, svd.se, https://www.svd.se/trog-tillvaxt-i-eurozonen, hatiye wergirtin: 2014-05-15&lt;/ref&gt;

=== Binesazî ===
==== Veguhastin====
[[Wêne:Viaduc de la Rague et TGV (2014).JPG|thumb|Trêna bilez a TGV li başûrê Fransayê.]]

Firokeya herî mezin a Fransa [[Air France]] ye, ku difire cihên li Fransa, Ewropa û yên din ên cîhanê. Mezintirîn [[balafirgeha]] [[Balafirgeha Parîs-Charles de Gaulle]] li derveyî [[Parîs]] ye. Balafirgeh yek ji mezintirîn li [[Ewropa]] û xalek danûstendinê ya girîng e.

Trafîka trênê baş pêşkeftî ye û li ser gelek rêgezan bi hewayê re pêşbaziyê dike. Trafîk nayê verastkirin (her çend pêşniyarên weha hene) û di serî de ji hêla dewletê ve tê xebitandin [[SNCF]]. Trêna bilez [[TGV]] li ser rêyên wekî [[Parîs]]-[[Lyon]] populer e.

Trên ji Parîsê diçin bajarên din ên Ewropî yên wekî [[London]] û [[Bruksel|Brûksel]]. Di dîrokê de, Parîs ji bo [[Orient Express]] jî yek ji stasyonên navendî bû.

Fransa yek ji mezintirîn toreyên rê li cîhanê ye. Ev bi qasî 800&amp;nbsp;hezar kîlometir e ku 7100 kîlometre [[otoban]] ye. Piraniya otobanên Fransayê, bi kîlometreyan, otobanên bi bacê ne. Ev rê ji aliyê hikûmetê yan jî şîrketên taybet ve tên xwedîkirin û xebitandin. Di dawiya salên 1990-an û destpêka salên 2000-an de, dewleta Fransa hêdî hêdî xwedîtiya xwe li van pargîdaniyan kêm kir. Fransa xwedî trafîka rastê ye.

==== Mail, telefon û Înternet ====
Fransa ji bo demek dirêj li paş welatên pêşkeftî yên din mayî, lê naha digihîje û berfirehbûna [[banda fireh]] bi lez û bez ber bi pêş ve diçe.

====Perwerdehî û lêkolîn====
[[Wêne:Place et chapelle de la Sorbonne à Paris.jpg|thumb|[[Zanîngeha Parîsê]]]]
Di sedsala 12-an de wekî yek ji kevintirîn zanîngehên cîhanê hate damezrandin, piştî [[Gulan] bû nav 13 zanîngehên cuda yên dewletê yên serbixwe. Rabûn]]. Di wêneyê de avahiya zanîngehê [[Sorbonne]]

Bi têgînên ''école primaire'' (dibistana seretayî) tê wateya serdema ''école maternelle'' û ''école élémentaire'', dema ku ''pileya duyemîn'' an jî ''duyan'' bi gelemperî ji bo '' tê bikaranîn. collège'' û ''lycée'', hevwateya [[Li ser têgîna dualîsmê (kitêb)|gymnasium]] ya Swêdê ye.

Li Fransayê, dibistana mecbûrî di şeş saliya xwe de dest pê dike, lê ji sê saliyê (carinan jî du salî) heya şeş saliya xwe &quot;école maternelle&quot; ya dilxwazî ​​heye ku ji hemî zarokên ku li Fransa dijîn re vekirî ye. hejmareke zêde ya zarokan beşdarî perwerdeyê dibin. Di şeş saliya xwe de, tu diçî ''école élémentaire'', piştî wê jî ''kolêj'' li pey tê û heta tu 15 salî diçî wir.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Dû re ''lîse'' tê, ku hûn di navbera 15-18 saliya xwe de dixwînin, piştî wê hûn dikarin bêtir serî li ''écoles préparatoires'', dibistanên amadekariyê ji bo xwendina bilind, wekî din rasterast li zanîngeh û zanîngehan.

Xwendina bilind a fransî xwedan kevneşopiyek dewlemend e ku vedigere Serdema Navîn. Li paytext, [[Zanîngeha Parîsê]], ku di sedsala 12-an de hate damezrandin, bû yek ji kevintirîn û girîngtirîn saziyên xwendina bilind û lêkolînên akademîk ên cîhanê. Yekem [[Doktor|doktora]] di dersên [[Îlahîyatnasî]] û [[Mirovnasî|humanîstî]] de li vir hatin pêşxistin.

Şoreşa Fransî bilindbûna ''grandes écoles'' dît, kolêj - bi gelemperî leşkerî, teknîkî an zanistiya siyasî ne - ku paşê ji ber rola wan di nav dezgeha leşkerî ya berfireh a piştî-şoreşê ya Frensî de bi prestîj mezin bûn.

Piştî [[Serhildana Gulanê]] ya 1968, Zanîngeha Parîsê di nav 13 zanîngehên dewletê yên serbixwe de hate dabeş kirin.

== Herêmên Fransayê ==
{{GotarêBingeh|Herêmên Fransayê}}
Fransa ji 26 herêman (bi [[fransî]]:''région'') pêk tê. Ji wan 21 li xakên Fransaya parzemînî ne, yek girava [[Korsîka]] ye, û çar jî navçeyên ser deryayî ne . ''Régions'' yên li Fransaya parzemînî jî di hundura xwe de jî gav bi gav wek [[département]], [[Arrondissement]], [[Cantone]] û [[Commune]] tê parve kirina perçeyên hîn biçûk.

{|
|
# [[Alsace]]
# [[Aquitaine]]
# [[Auvergne]]
# [[Basse-Normandie]]
# [[Bourgogne]]
# [[Bretagne]]
# [[Centre]] 
# [[Champagne-Ardenne]]
# [[Korsîka]] (statuya taybetî)
# [[Franche-Comté]]
# [[Haute-Normandie]]
|
&lt;ol start=12&gt;
&lt;li&gt;[[Île-de-France]]
&lt;li&gt;[[Languedoc-Roussillon]]
&lt;li&gt;[[Limousin]]
&lt;li&gt;[[Lorraine]]
&lt;li&gt;[[Midi-Pyrénées]]
&lt;li&gt;[[Nord-Pas de Calais]]
&lt;li&gt;[[Pays de la Loire]]
&lt;li&gt;[[Picardie]]
&lt;li&gt;[[Poitou-Charentes]]
&lt;li&gt;[[Provence-Alpes-Côte d'Azur]] (PACA)
&lt;li&gt;[[Rhône-Alpes]]
|
[[Wêne:FranceRegionsNumbered.png]]
|
|}

* '''Herêmên li ser deryayê''' jî ev in:
{|
|
:23 [[Guadeloupe]]
:24 [[Martinique]]
:25 [[Guyanaya Fransî]]
:26 [[Réunion]]
|
[[Wêne:Guadeloupe map.png|90px|Guadeloupe]][[Wêne:Martinique-Map.png|90px|Martinique]][[Wêne:French Guiana-CIA WFB Map.png|90px|Guayanaya]][[Wêne:Reunion-CIA WFB Map.png|90px|Réunion]]
|
|}

Hin zimanên ku berê de li ser axên ko îroj Fransa li ser wiha ne:

* [[Baskî]]
* [[Bretonî]]
* [[Elmanî]] bi zaravên
* Alsasî
* Lotrîngî
* [[Flemenî]]
* [[Fransî]]
* [[Îtalyanî]]
* [[Korsîkî]]
* [[Yîdî]]
* [[Katalonî]]
* [[Oksîtanî]]
* [[Romanî]]

Li bakûra Fransayê zimanekê pir bi Fransî re nêzika hev zimanê [[Oîl]] tê axaftin.

== Mijarên têkildar ==

* [[Fransayî]]
* [[Zimanê fransî]]
* [[Fransiyûm]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|France}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Fransa| ]]</text>
      <sha1>irwbw1lwhqlf2js7rwljo0kqk3ryej3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yewnanistan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6432</id>
    <revision>
      <id>1093246</id>
      <parentid>1045669</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T00:04:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:1DF6:E93C:5780:4D75</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2888" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
{{Wergerîne|el|bijartî=1|ziman2=pt|ziman3=hy}}
'''Yewnanistan''' an '''Grekistan''' an jî '''Yûnanistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê [[Atîna]] ye, vî bajarî [[Tesalonîkî]] teqîp dikê.

== Dîrok ==
{{...}}

== Dîn ==
97% ji xelkê Yewnanistanê [[Xiristiyanî|mesîhiyên]] [[Ortodoks|ortodoks]] in.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>mua1tklbatpqd9zz3abc2g1mqttb2no</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093248</id>
      <parentid>1093246</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T00:32:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:1DF6:E93C:5780:4D75</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32119" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
{{Wergerîne|el|bijartî=1|ziman2=pt|ziman3=hy}}
'''Yewnanistan''' an '''Grekistan''' an jî '''Yûnanistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê [[Atîna]] ye, vî bajarî [[Tesalonîkî]] teqîp dikê.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|[[Selata Yewnanî]].]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], [[Tomato|tomato]], [[rûnê zeytûnê]] û [[Kingminta|oregano] tam neke. ]. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>i0vv2ftr7wd4ihyp1q3rqzj1lcvqxry</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093249</id>
      <parentid>1093248</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T00:34:11Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:1DF6:E93C:5780:4D75</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32242" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
{{Wergerîne|el|bijartî=1|ziman2=pt|ziman3=hy}}
'''Yewnanistan''' an '''Grekistan''' an jî '''Yûnanistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê [[Atîna]] ye, vî bajarî [[Tesalonîkî]] teqîp dikê.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>68h46a5v50n5f3u4uukxos7j7nf0ajl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093250</id>
      <parentid>1093249</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T00:34:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:1DF6:E93C:5780:4D75</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32193" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' an '''Grekistan''' an jî '''Yûnanistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê [[Atîna]] ye, vî bajarî [[Tesalonîkî]] teqîp dikê.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>m5sj2l4beaj6r5eakselpmotdquoe9p</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093258</id>
      <parentid>1093250</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:42:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32173" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê [[Atîna]] ye, vî bajarî [[Tesalonîkî]] teqîp dikê.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>jas6a1uiktvenyi2tlftllcz2hk2wce</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093259</id>
      <parentid>1093258</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:44:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32193" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
{{Kurt}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>91t5fbvo4x06va4aweznwvnjusu1p9g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093260</id>
      <parentid>1093259</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:46:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32184" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Spî]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981'ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270,000 BC ye, di navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>s9ie6tr1egu65lxiud44x6fvon12whc</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093261</id>
      <parentid>1093260</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:48:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32189" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Navîn]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye.Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270.000 {{bz}} be, li navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>2b7kpo69o32iqs4ed97etu4z2g612tw</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093262</id>
      <parentid>1093261</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:50:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32190" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Navîn]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270.000 {{bz}} ve, li navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan [[Parlamenterîzm|Parlamenter]] [[Komar]] ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975-an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]] ve bi rêya [[[parlamento]] were hilbijartin. [Hilbijartina nerasterast|Hilbijartina nerasterast] ]]. Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>cwycbaek9j07xgyrzspz3sxdv7pkkdi</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093263</id>
      <parentid>1093262</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:54:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Dewlet û siyaset */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32119" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûr-rojhilatê [[Ewropa]] ye û beravê [[Derya Navîn]] ye. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270.000 {{bz}} ve, li navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan Komara Parlementerî ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]]yê ve, bi rêya [[parlamento]]yê were hilbijartin.  Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>1omwp9i9rrq6k5gtirn75bicq9wyc1c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093279</id>
      <parentid>1093263</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32150" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûrê rojhilatê [[Ewropa]] ye û li ser peravên [[Deryaya Ege]]yê û [[Derya Navîn]] e. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270.000 {{bz}} ve, li navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku [[Graiyan]] lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr [[ [1204]], padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan Komara Parlementerî ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]]yê ve, bi rêya [[parlamento]]yê were hilbijartin.  Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. [Makedonya (herêma Yewnanîstanê)|Makedonya]] li bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>bgap03dxajpwuepr5nh63p2ufxpa6ki</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Keyaniya Yekbûyî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7340</id>
    <revision>
      <id>1093221</id>
      <parentid>1093148</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T18:21:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>45060</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.8</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="22012" xml:space="preserve">{{Derbar|dewletê Brîtanî|Ji bo giravê rûpela|Brîtanya Mezin}}{{Agahîdank welat2
| wêneyê ala         = Flag of the United Kingdom (3-5).svg
| meclîsa jêrîn      = [[House of Commons]]
| awayê rêveberiyê   = {{ubl|[[Keyaniya makezagonî]]|[[Demokrasiya parlamenê]]}}
| navê rêber1        = [[Elizabeth II]]
| sernav rêber1      = [[Keybanû]]
| navê rêber2        = [[Boris Johnson]]
| sernav rêber2      = [[Serokwezîr]]
| pêşvebirî          = Parliament
| meclîsa jorîn      = [[House of Lords]]
| rûerd km2          = 242495
| koda înternetê     = .uk, .gb
| rûerd rêz          = 78
| gelhe texmînkirin  = 66.052.076
| gelhe texmînkirin sal = 2021
| gelhe giştî sal    = 2011
| gelhe giştî        = 63.182.178
| gelhe tîrbûn km2   = 270,7
| gelhe texmînkirin rêz = 22
| iso3166kod         = GB
| koda telefonê      = +44
| konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlendayê
| zimanên naskirin   = [[Zimanê skotî|Skotî]], [[Zimanê skotî|skotiya Ulsterê]], [[Zimanê walesî|walesî]], [[Zimanê kornî|kornî]], [[Zimanê skotiya gaelî|skotiya gaelî]], [[Zimanê îrlendî|îrlendî]]
| wêneyê mertal      = Royal Coat of Arms of the United Kingdom.svg
| wêneyê nexşe       = Europe-UK (orthographic projection).svg
| wêneyê nexşe2      = Europe-UK.svg
| demonîm            = Brîtanî&lt;br/&gt;({{ziman-en|Briton, British}})
| paytext            = [[London]]&lt;br/&gt;{{Koord|51|30|N|0|7|W|type:country}}
| bajarê mezin       = [[London]]&lt;br/&gt;{{Koord|51|30|N|0|7|W|type:country}}
| zimanên fermî      = [[Zimanê inglîzî|Inglîzî]]
| nav                = ''United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland''&lt;br/&gt;
| hatûçûn            = çep
| navê hevbeş        = Brîtanya
| sirûda netewî      = ''God Save the Queen''
[[File:United States Navy Band - God Save the Queen.ogg]]
| dirav              = [[Sterling]]
| dirav kod          = GBP
| demjimêr           = UTC
| demjimêr DST       = +1 seet
| utc offset DST     = +1
| av                 = 1,51
| ala hidûd          = 1
| ala mezinî         = 1
}}

'''Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Bakurê Îrlendayê''', '''Keyaniya Yekbûyî''' ('''KY''') yan jî '''Brîtanya''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: ''Britain''), welateke li bakurê rojavaya [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Brîtanya, bi awayê [[keyaniya makezagonî]] û demokrasiya parlamenî tê birêvebirin û ji [[Îngilîstan]], [[Wales]], [[Skotlenda]] ji û [[Îrlendaya Bakur]] pêk tê.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://webarchive.nationalarchives.gov.uk/ukgwa/20080909013512/http://www.number10.gov.uk/Page823|title=Brîtanya|website=webarchive.nationalarchives.gov.uk|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Keyaniya Yekbûyî, girava [[Brîtanya Mezin]], beşa bakurê rojhilatê girava Îrlendayê û gelek giravên piçûktir ku di nav [[Giravên Brîtanî]] de ne vedigire.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.lexico.com/definition/Great_Britain|title=GREAT BRITAIN {{!}} Meaning &amp; Definition for UK English {{!}} Lexico.com|website=Lexico Dictionaries {{!}} English|language=en|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Îrlanda Bakur bi Komara Îrlendayê re sînorê bejahî parvedike; Wekî din, Keyaniya Yekbûyî ji aliyê [[Okyanûsa Atlantîk]], [[Deryaya Bakur]], [[Qenala Îngilîzan]], [[Deryaya Keltî]] û ji aliyê [[Deryaya Îrlendayê]] ve dorpêçkirî ye. Rûerda giştî ya Keyaniya Yekbûyî 242.495 kîlometre çargoşe ye û bi pêşbînî ya sala 2020an nifûsa Keyaniya Yekbûyî 67 milyon kes e.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/|title=Population estimates - Office for National Statistics|website=www.ons.gov.uk|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:Topographic Map of the UK - Blank.png|thumb|Nexşeya topografîk]]

Rêveberiya Keyaniya Yekbûyî demokrasiyek parlamento ya yekbûyî û [[Padîşahiya destûrî|monarşiyek]] destûr dayî ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.royal.gov.uk/MonarchUK/HowtheMonarchyworks/Whatisconstitutionalmonarchy.aspx|title=Malpera çavkaniyê, bi îngilîzî|website=www.royal.gov.uk|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Qralîçe [[Elizabeth II]], ji sala 1952an vir ve li welatê hikum dike.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.aol.co.uk/news/2016/10/13/queen-takes-over-longest-reign-mantle-after-thailands-king-bhumibol-dies/|title=Queen takes over longest reign mantle after Thailand's King Bhumibol dies|last=Staff|first=A. O. L.|website=www.aol.co.uk|language=en-GB|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Paytext û bajarê herî mezin bajarê [[London|Londonê]] ye. [[London]] bajarek cîhanî û navendek darayî ye ku bi nifûsa metropolê re zêdetirî 14 milyon kes lê jiyan dikin.  Bajarên din ên mezin [[Birmingham]], [[Manchester]], [[Glasgow]], [[Liverpool]] û [[Leeds]] in.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.statista.com/statistics/294645/population-of-selected-cities-in-united-kingdom-uk/|title=Largest UK cities 2020|website=Statista|language=en|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;

Keyaniya Yekbûyî di nav çend sedsalan de ji rêzek pêvekirin, yekitî û veqetîna welatên pêkhatî çêbû ye. Bi [[Peymana Yekîtiyê]] ya di navbera [[Înglistan|Keyaniya Îngilîstanê]] de (ku Wales tê de, di sala 1542an de hate girêdan) û [[Keyaniya Skotlendê]] di sala 1707an de [[Keyaniya Brîtanya Mezin]] hate ava kirin. Yekîtiya wê di sala 1801ê de bi [[Keyaniya Îrlênda]] re [[Keyaniya Yekbûyî ya Brîtanya Mezin û Îrlanda]] ava kir. Piraniya [[Îrlenda (girav)|Îrlendayê]] di sala 1922an de ji Keyaniya Yekbûyî veqetiya.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-13|title=Anglo-Irish Treaty|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Anglo-Irish_Treaty&amp;oldid=1098012754|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt;

== Dîrok ==
===Beriya peymana yekîtiyê===
Rûniştina ji hêla mirovên anatomîkî yên nûjen ve ya ku bibe Keyaniya Yekbûyî di pêlan de bi qasî 30.000 sal berê dest pê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/wales/south_west/7069001.stm|title=Ancient skeleton was 'even older'|date=2007-10-30|language=en-GB|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Di dawiya serdema pêşdîrokê ya herêmê de, tê fikirîn ku nifûs, bi gelemperî, girêdayî çandek bi navê Insular Keltik bû ku ji Brîtanî û Îrlenda Galî pêk dihat.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/celticculturehis00koch_128|title=Celtic culture : a historical encyclopedia|last=Koch|first=John T.|date=2006|publisher=Santa Barbara, Calif. : ABC-CLIO|others=Library Genesis|isbn=978-1-85109-440-0}}&lt;/ref&gt;

Dagirkirina Romayê, ku di sala 43 {{pz}} de dest pê kir û serweriya 400-salî ya başûrê Brîtanyayê, bi êrişek ji hêla niştecîhên Almanî yên [[Anglo-Sakson]] ve hat peywirdarkirin, devera Brîttonî bi giranî bidest xist ku bibe Wales, Cornwall û heya qonaxên paşîn ên rûniştina [[Anglo-Sakson]], [[Hen Ogledd]] (bakurê Îngilîstanê û beşên başûrê Skotlendayê).&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-04-15|title=Encyclopaedia of Wales|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Encyclopaedia_of_Wales&amp;oldid=1082806438|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piraniya herêma ku ji hêla [[Anglo-Sakson|Anglo-Saksonan]] ve hatiye bicîh kirin di sedsala 10an de wekî [[Înglistan|Keyaniya Îngilîstanê]] dibe yek.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/athelstan.shtml|title=BBC - History - Athelstan|website=www.bbc.co.uk|language=en-GB|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Di vê navberê de, di sedsala 9an de galîaxêv li bakur-rojavayê Brîtanyayê (bi girêdana bakurê rojhilatê Îrlendayê re û bi kevneşopî tê texmîn kirin ku di sedsala 5an de ji wir koç bûne) bi Picts re bûne yek ku [[Padîşahiya Skotlandê]] ava bikin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgehistori0000unse_a9n8|title=The Cambridge historical encyclopedia of Great Britain and Ireland|date=1985|publisher=Cambridge [Cambridgeshire] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-25559-2}}&lt;/ref&gt;

Di 1066an de, [[Normans]] ji aliyê bakurê Fransayê ve dagir kir. Piştî dagirkirina [[Înglistan|Îngilîstanê]], wan beşên mezin ên Wales zeft kirin, piraniya Îrlenda zeft kirin û hatin vexwendin ku li Skotlendê bi cih bibin, li her welatekî feodalîzma li ser modela Fransaya Bakur û çanda [[Norman-Fransî]] anîn. Çîna serdest a [[Anglo-Norman]] gelek bandor li her çandên herêmî kir, lê di dawiyê de asîmîle bûne.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2006-01-01|editor-last=Chibnall|editor-first=Marjorie|title=The Normans|url=http://dx.doi.org/10.1002/9780470693391|doi=10.1002/9780470693391}}&lt;/ref&gt; Padîşahên Îngilîz ên navîn ên paşerojê Wales zeftkirin û bi hewildanên neserkevtî hewl dan ku [[Skotlenda|Skotlendê]] bixin nav axa xwe. Her çend di pevçûnek domdar a bi Îngilîstanê re be jî, serxwebûna xwe bi [[Daxuyaniya Arbroath]] a sala 1320an de destnîşan kir, [[Skotlenda]] piştî wê jî serxwebûna xwe dewam dike.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/252552703|title=Making Ireland British, 1580-1650|last=Canny|first=Nicholas P.|date=2001|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-154201-5|location=Oxford|oclc=252552703}}&lt;/ref&gt;
===Padîşahiya Brîtanya Mezin===
[[Wêne:Treaty of Union.jpg|thumb|Peymana Yekîtiyê ye ku bûye sedema padîşahiya yekbûyî ya hemî Brîtanya Mezin.]]
Di 1ê gulana sala 1707an de, [[Padîşahiya Brîtanya Mezin]] hate damezrandin, encama [[Qanûnên Yekîtiyê]] ku ji hêla parlementoyên [[Înglistan|Îngilîstan]] û [[Skotlenda]] ve hate pejirandin ku [[Peymana Yekîtiyê]] ya sala 1706an pejirandin ku bi vî awayî her du padîşahiyan bikin yek.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.nationalarchives.gov.uk/pathways/citizenship/rise_parliament/docs/articles_union.htm|title=Citizenship|website=www.nationalarchives.gov.uk|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20190527074630/http://www.scotshistoryonline.co.uk/union.html|title=Treaty or Act of the Union, Scotland &amp; England 1706 - UK History.|date=2019-05-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;

Di sedsala 18an de, hikûmeta kabîneyê di bin rêveberiya [[Robert Walpole]] de, di pratîkê de ku serokwezîrê yekem e, (1721-1742) hate pêşvebirin. Çend Serhildanên Yaqûbî xwestin ku Mala Protestan a Hannoverê ji textê Brîtanî derxin û Mala Katolîk a Stuartê vegerînin. Yaqûbî di dawiyê de di [[Şerê Culloden]] de di 1746 de têk çûn, piştî ku Highlanders [[Skotlenda|Skotlendî]] bi hovîtî hatin tepisandin. Koloniyên Brîtanî yên li [[Amerîkaya Bakur]] ku di [[Şerê Serxwebûnê yê Amerîkî]] de ji Brîtanya veqetiyan û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] damezrandin ku ji aliyê Brîtanya ve di sala 1783an de hatiye nas kirin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BQDgr_XvsHoC&amp;pg=PA73&amp;hl=ku|title=The Impact of the American Revolution Abroad|last=Congress|first=Library of|date=2002|publisher=The Minerva Group, Inc.|isbn=978-0-89875-978-5|language=en}}&lt;/ref&gt;

Brîtanya di bazirganiya koleyan a [[Okyanûsa Atlantîk|Atlantîkê]] de rolek sereke lîst, nemaze di navbera salên 1662 û 1807an de dema ku keştiyên koleyên Brîtanî an Brîtanî-kolonyal nêzî 3.3 mîlyon kole ji [[Afrîka|Afrîkayê]] veguhestin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=SGcwgJz5rQMC&amp;pg=PA12|title=Slavery and the British Empire: From Africa to America|last=Morgan|first=Kenneth|date=2007|publisher=Oxford University Press, USA|isbn=978-0-19-156627-1|language=en}}&lt;/ref&gt; Xulam hatin birin ku li nebatên li milkên Brîtanî, bi taybetî li Karibik lê di heman demê de li [[Amerîkaya Bakur]] jî bixebitin. Koletî digel pîşesaziya şekirê [[Karîb]] di sedsala 18an de di bihêzkirin û pêşvebirina aboriya Brîtanî de rolek wî yê girîng hebû.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=u6IUDAAAQBAJ&amp;pg=PA83|title=Slavery and the British Empire: From Africa to America|last=Morgan|first=Kenneth|date=2007-12-06|publisher=OUP Oxford|isbn=978-0-19-923899-6|language=en}}&lt;/ref&gt; Lê belê [[Parlamentoya Brîtanyayê]] di sala 1807an de bazirganî qedexe kir, di sala 1833an de koletî li [[Împeratoriya Brîtanî|Împaratoriya Brîtanî]] qedexe kir û Brîtanya di tevgera rakirina koletiyê de li çaraliyê cîhanê bi riya dorpêçkirina [[Afrîka|Afrîkayê]] û zextê li neteweyên din kir ku bi rêze peymanan bazirganiya xwe bi dawî bikin. Rêxistina mafên mirovan a navneteweyî ya herî kevn a [[Cîhan|cîhanê]], [[Anti-Slavery International]], di sala 1839an de li [[London]]ê hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://arquivo.pt/wayback/20160513171717/http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_ID=9462&amp;URL_DO=DO_PRINTPAGE&amp;URL_SECTION=201.html|title=Arquivo.pt|website=arquivo.pt|access-date=2022-07-25|archive-date=2016-05-13|archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160513171717/http://portal.unesco.org/education/en/ev.php-URL_ID=9462&amp;URL_DO=DO_PRINTPAGE&amp;URL_SECTION=201.html|url-status=live}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/devon/content/articles/2007/03/20/abolition_navy_feature.shtml|title=Sailing against slavery|last=BBC|website=www.bbc.co.uk|language=en-gb|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/transformationsi0000love|title=Transformations in slavery : a history of slavery in Africa|last=Lovejoy|first=Paul E.|date=2000|publisher=Cambridge, UK ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-78012-4}}&lt;/ref&gt;

===Sedsala 21an===
Keyaniya Yekbûyî jibo şerê li dijî terorê di salên destpêkê yên sedsala 21an de, bi berfirehî piştgirî da [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]].&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.independent.co.uk/news/uk/politics/chilcot-report-iraq-war-inquiry-tony-blair-george-bush-us-uk-what-happened-a7119761.html|title=The inside story of how Tony Blair led Britain to war in Iraq|date=2016-07-05|website=The Independent|language=en|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;

Krîza darayî ya cîhanî ya sala 2008 bi giranî bandor li aboriya Brîtanya kir. Hikûmeta hevpeymaniya [[Cameron-Clegg]] ya sala 2010an tedbîrên tesarûfê destnîşan kir ku ji bo çareserkirina kêmasiyên gelemperî yên girîng ên ku di encamê de derketine.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/world-europe-18023389|title=United Kingdom country profile|date=2020-02-07|website=BBC News|language=en-GB|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Hikûmeta [[Skotlenda|Skotlandê]] û hikûmeta Brîtanyayê li hev kiribûn ku di sala 2014an de ji bo serxwebûna [[Skotlenda|Skotlendayê]] referandum were kirin.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/uk-scotland-scotland-politics-19942638|title=Scottish independence: Cameron and Salmond strike referendum deal|date=2012-10-15|website=BBC News|language=en-GB|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; Di encama vê referandumê de hilbijêrên [[Skotlenda|Skotlendê]] bi 55,3% li hember 44,7 deng dan ku [[Skotlenda]] beşek ji Keyaniya Yekbûyî bimîne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.bbc.co.uk/news/events/scotland-decides/results|title=Scottish independence referendum - Results - BBC News|website=www.bbc.co.uk|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt;

Di sala 2016an de ji sedî 51.9ê hilbijêrên Brîtanyayê dengê xwe dan jibo ku Brîtanya ji [[Yekîtiya Ewropayê]] derkeve. Keyaniya Yekbûyî di 31ê çileya sala 2020an de ji [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropî]] veqetiya û di dawiya wê salê de vekişîna xwe bi tevahî qedand.&lt;ref&gt;{{Cite news|url=https://www.bbc.com/news/uk-politics-55502781|title=Brexit: New era for UK as it completes separation from European Union|date=2021-01-01|website=BBC News|language=en-GB|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; [[Nexweşiya Koronayê 2019-2020|Pandemiya COVID-19]] di sala 2020 û sala 2021 de wek li tevahiya cihanê, bandorek mezin li Brîtanyayê jî kir.

== Demografîk ==
Nifûsa herî mezin li [[London]], li başûr-rojhilatê Îngilistan e. Li navenda Brîtanya Mezin (bakurê Îngilistan) gelek kes li dora {{Ill|Manchester|en}} û {{Ill|Liverpool|en}} dijîn. Li deşt Skotlendayê li dora [[Edinburgh]] û [[Glasgow]], û li başûrê Wales li nêzê {{Ill|Cardiff|en}} gelheyên mezin hene. Li Îrlendaya Bakur, pir kes li rojhilat, li nêzê [[Belfast]] dijîn.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-kingdom/|title=United Kingdom|date=2021-03-05|website=The World Factbook|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=2021-03-13|df=dmy-all}}&lt;/ref&gt; Di sala 2020 de,  83,9% mirovên li Brîtanya li bajaran dijiyan.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Dîn ==

Ji gelê Keyaniya Yekbûyîyê 59,5% [[xiristiyan]]ên ne&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; (45% [[angîlîkî]], 19% [[protestanî]] û 10% [[katolîk]]).{{Çavkanî pêwîst e}} 4,4% jî [[misilman]] in.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

== Neteweyên Keyaniya Yekbûyî ==

{| class=&quot;wikitable&quot;
|- bgcolor=cccccc
!Al !! Welat !! Paytext !! Nifûs !! Rûerd
|-
|{{al2|Îngilistan}} || [[Înglistan]] || [[London]] || 50.100.000 (84%) || 120.395&amp;nbsp;km²
|-
|{{al2|Skotland}} || [[Skotlenda]] || [[Edinburgh]] ({{Bi-gd|Dùn Èideann}}) || 5.062.000 (8%) || 88.782&amp;nbsp;km²
|-
|{{al2|Wales}} || [[Wales]] || [[Cardiff]] ({{Bi-cy|Caerdydd}}) || 2.950.000 (5%) || 20.779&amp;nbsp;km²
|-
|{{al2|Îrlendaya Bakur}} || [[Îrlendaya Bakur]] || [[Belfast]] ({{Bi-ga|Béal Feirste}}) || 1.685.000 (3%) || 13.843&amp;nbsp;km²
|}

[[Girêdayîbûnên Taca Brîtanî]] wek [[Guernsey]] û [[Jersey]] û [[Girava Manê]] ne li nava Keyaniya Yekbûyî ne, lê ew têkildarên keyana ku seroka dewleta Keyaniya Yekbûyî ye.

&lt;gallery&gt;
Wêne:Arms of the United Kingdom.svg|Keyaniya Yekbûyî
Wêne:Royal Arms of England.svg|Keyaniya Îngilistan
Wêne:Royal Arms of the Kingdom of Scotland.svg|Keyaniya Skotlenda
Wêne:Arms of Ireland (Variant 1) (Historical).svg|Keyaniya Irlandayê
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery&gt;
Wêne:Flag of the United Kingdom (3-5).svg|Keyaniya Yekbûyî
Wêne:Flag of England.svg|Îngilistan
Wêne:Flag of Scotland.svg|Skotlenda
Wêne:Saint Patrick's Saltire.svg|alt=Keyaniya Îrlendayê|Keyaniya Irlendayê
Wêne:Flag of Wales (1959–present).svg|Wales
&lt;/gallery&gt;&lt;gallery&gt;
Wêne:Crowned Floral Badges of the United Kingdom.svg|Keyaniya Yekbûyî
Wêne:Tudor Rose Royal Badge of England.svg|Îngilistan
Wêne:Thistle Royal Badge of Scotland.svg|Skotlenda
Wêne:Shamrock Royal Badge of Ireland.svg|Keyaniya Irlendayê
Wêne:Leek Badge of Wales.svg|Wales
&lt;/gallery&gt;
==Rêveberî==
{{multiple image
|align = left
|total_width = 250
|image1 = Queen Elizabeth II in March 2015.jpg
|caption1 = [[Elizabeth II]], ji sala 1952an vir ve Qeralîçe ye.
|image2 = Boris Johnson official portrait (cropped).jpg
|caption2 = [[Boris Johnson]], ji sala 2019an ve serokwezîr e.
}}
Keyaniya Yekbûyî di bin monarşiya destûrî de dewleteke unîter e. Qralîçe [[Elizabeth II]] Qeralîça û seroka dewleta Brîtanya û 14e welatên din ên serbixwe ye. Ji van 15 welatan re carinan wekî &quot;[[Qeraliya Commonwealth]]&quot; têne binav kirin. Padîşah yan jî Qeralîçeya rêveber xwedî &quot;mafê şêwirmendiyê, mafê teşwîqkirinê û mafê hişyarkirinê&quot; ye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-14|title=Walter Bagehot|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Walter_Bagehot&amp;oldid=1098131468|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; [[Destûra Bingehîn a Keyaniya Yekbûyî]] ne kodkirî ye û bi piranî ji berhevokek çavkaniyên nivîskî yên cihêreng pêk tê ku di nav de qanûn, qanûnên dadwerî û peymanên navneteweyî û peymanên destûrî, heye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20120505115306/http://www.llrx.com/features/uk2.htm|title=Features - Update to A Guide to the UK Legal System {{!}} LLRX.com|date=2012-05-05|website=web.archive.org|access-date=2022-07-25}}&lt;/ref&gt; [[Parlamentoya Brîtanyayê]] dikare bi pejirandina qanûnên parlamentoyê reforma destûrî pêk bîne û bi vî rengî xwediyê hêza siyasî ye ku hema hema her hêmanek nivîskî an nenivîsandî ya destûrê biguhezîne yan betal bike. Ti parlementoya rûniştî nikare qanûnên ku parlementoyên paşerojê nikarin biguherînin derxîne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.parliament.uk/about/how/role/sovereignty/|title=Rûpela parlamentoya Brîtanyayê}}&lt;/ref&gt;

Keyaniya Yekbûyî demokrasiyek parlementerî û monarşiyek destûrî ye. Parlamentoya Brîtanyayê serwer e.  Ji [[Mala Gelan]], [[Mala Lordan]] û [[Tacê]] pêk tê.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.parliament.uk/about/how/elections-and-voting/general|title=Malpera parlamentoya Brîtanyayê}}&lt;/ref&gt; Karê sereke yê parlamentoyê di her du malan de pêk tê lê razîbûna [[Qeralîçe]] hewce ye ku pêşnûmeyek bibe qanûnek parlamentoyê.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.parliament.uk/about/how/laws/passage-bill/lords/lrds-royal-assent/|title=Malpera parlamentoya Brîtanyayê}}&lt;/ref&gt;

Ji bo hilbijartinên giştî (hilbijartinên Meclisa Gelan), Brîtanya li ser 650 herêman hatiye dabeşkirin, ku her yek ji wan ji aliyê endamekî parlamentoyê ve tê temsîlkirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.parliament.uk/about/how/elections-and-voting/general|title=Malpera parlamentoya Brîtanyayê}}&lt;/ref&gt; Parlamenterên meclîsa gelan heta 5 salan wezîfeya xwe dewam dikin û her dem di hilbijartinên giştî de têne hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.parliament.uk/about/how/elections-and-voting/general|title=Malpera parlamentoya Brîtanyayê}}&lt;/ref&gt; [[Partiya Muhafezekar]], [[Partiya Karker]] û [[Partiya Netewî ya Skotlendê]] bi rêzê, ji hêla hejmara parlamenteran ve, di [[Meclisa Gelan a Brîtanyayê]] de partiyên herî mezin ên yekem, duyem û sêyem ên heyî ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://members.parliament.uk/parties/Commons|title=Malpera parlamentoya Brîtanyayê}}&lt;/ref&gt;
{{-}}

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|United Kingdom}}{{Dewletên Ewropayê}}
[[Kategorî:Keyaniya Yekbûyî| ]]</text>
      <sha1>r905e62tmgnux3lpe3tes81e7pwxhx9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Govendistan (pirtûk)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>13786</id>
    <revision>
      <id>1093240</id>
      <parentid>1091109</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:13:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Avestaboy navê [[Govendistan (kitêb)]] guhart û kir [[Govendistan (pirtûk)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="917" xml:space="preserve">[[Wêne:Govendistan.jpg|thumb|Serûpelê &quot;Govendistan&quot;]]

{{Sernav bi îtalîk}}'''''Govendistan''''' [[kitêb]]ek ji [[Evdile Koçer]] e. [[Weşanxane]]ya ku ev kitêb çap kiriye &quot;[[Weşanên Pêrî]]&quot; ye.

Govendistan, ji gelek ceribandinên mîzahî pêk tê.

[[Nivîskar]] di vê kitêba xwe de pirsgirêkên [[Sîstema siyasî|siyasî]], [[civak]]î û rewşenbîrî yên serdest û bindestan bi şêweyeke îronîk nirxandiye.


== Girêdanên derve ==
* [http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta20/evdile%20kocer.htm Nivîsek ji pirtûka Govendistan: Govendistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120524180327/http://www.avestakurd.net/arshiv/avesta20/evdile%20kocer.htm |date=2012-05-24 }}
* [http://www.youtube.com/watch?v=PwQ27ty0d2I Vîdyo: Pirtûka &quot;Govendistan&quot; di bernama Rojbaş Kurdistan ya ROJ TV de]


[[Kategorî:Pirtûk]]
[[Kategorî:Pirtûkên Evdile Koçer]]


{{Pirtûk-şitil}}</text>
      <sha1>6qaj4e2zt8g0ec1hh4ib0nhs8e1ibdq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zimanê baskî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20930</id>
    <revision>
      <id>1093231</id>
      <parentid>1085651</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T20:29:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:1DF6:E93C:5780:4D75</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2582" xml:space="preserve">{{Infobox ziman
 | nav            = Baskî
 | navê xwemalî   = Euskara
 | renga malbat   = zimanê îzolekirî
 | dewlet         = [[Spanya]]&lt;br /&gt; [[Fransa]]
 | herêm          = [[Welatê Baskî]]
 | nexşe          = 
 | firehiya nexşe = 
 | binnexşe       = 
 | zimanê zikmakî = 715.000 (2012)
 | malbat1        = [[Zimanê îzolekirî]]
 | malbat2        = 
 | malbat3        = 
 | malbat4        = 
 | malbat5        = 
 | malbat6        = 
 | netewe         = {{flagicon image|Flag of the Basque Country.svg}} [[Herêma Otonom a Baskî]] &lt;br&gt; {{flagicon image|Bandera de Navarra.svg}} [[Navarra]]
 | kêmnetewe      = 
 | ajans          = [[Euskaltzaindia]]
 | iso1           = eu
 | iso2b          = baq
 | iso2t          = eus
 | iso3           = eus
 | agahdarî  = 
}}
'''Baskî''' (bi baskî ''euskara''), zimanê zêdeyî milyon mirovan e, li navçeyeke di navbera Spanya û Fransayê de ya bi navê [[Welatê Baskî]] (Euskal Herria), anku li herêma xweser a [[Baskî]] (Bizkaia, Gipuzkoa, Araba) û ya [[Navarra]] (Navarra-Nafarroa) li [[Spanya]]yê û herêmên (Labourd-Lapurdi, Soule-Zuberoa, Basse-Navarre - Behe-Nafarroa) li [[Fransa]]yê. 

== Zaravayan baskî ==
Zimanê baskî ji şeş zaravayan pêk tê

* Zaravayê '''Bizkaiayê''' (Bizkaiera)
* Zaravayê '''Gipuzkoayê''' (Gipuzkera)
* Zaravayê '''Jêr-Nafarroayê''' (Behe-nafarrera)
* Zaravayê '''Nafarro-Lapurdiyê''' (Nafar-lapurtera)
* Zaravayê '''Rojhilatê Nafarroayê''' (Ekialdeko Nafarrera)
* Zaravayê '''Zuberoyê''' (Zuberera)

Zimanê baskî yê yekgirtî '''Euskara Batua''' ye û wekî kurdî zimanekî [[ergatîv]] e.

== Ferhengoka baskî û kurmancî ==

{| width=&quot;250&quot; class=&quot;wikitable&quot;
|-
! baskî !! [[kurdî]] !! [[fransî]]
|-
| more || mor || violet
|-
| bizi || bijî || vivant
|-
| bargo || borre || cochon
|-
| zerri || beraz || cochon
|-
| kiz/kis || kes/kesek || homme
|-
| eme || mê || femme
|-
| haur || hûrik || enfant
|-
| alaba || abla (soeur) || fille
|-
| bai || ba/balê || oui
|-
| gar || agir/gûrî || feu
|-
| su || pêsûs || feu
|-
| negar/nigar || girîn || pleurer
|-
| aran || haran || vallée
|-
| ibar || robar || rivière
|-
| madari/udare || darhirmî || poire
|-
| garai || gir || grand
|-
| egin || kirin || faire
|-
| lo egin || lolî kirin || dormir
|-
| hiru || hirê || trois/3
|}

== Girêdanên derve ==
{{InterWiki|code=eu|baskî}}
{{Commonscat-b|Basque language}}
* [http://www.euskaltzaindia.org/ Euskaltzaindia]
* [http://www.kondaira.net/eng/Euskara.html Dîroka zimanê baskî]

[[Kategorî:Ziman]]
[[Kategorî:Welatê Baskî]]</text>
      <sha1>47rfinqzkwvxlbpesnt7byzu9uisklh</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mecaristan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>23386</id>
    <revision>
      <id>1093208</id>
      <parentid>1093206</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T14:52:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14226" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''Magyarország''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Mecaristan
 | al                = Flag of Hungary.svg
 | nîşan             = Coat of Arms of Hungary.svg
 | sirûda_netewî     = Cum Deo pro Patria et Libertate
 | cîh               = EU-Hungary.svg
 | zimanên_fermî     = [[Mecarî]]
 | zimanên_tev       = 
 | sîstema_siyasî    = 
 | serxwebûn         = 
 | paytext           = [[Budapeşt]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|47|26|N|19|15|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Budapeşt]]
 | serok_komar       = [[János Áder]]
 | serok_wezîr       = [[Viktor Orbán]]
 | rûerd             = 93.030
 | av                = 0,74
 | gelhe             = 10.005.000
 | gelhe_sal         = [[2010]]
 | berbelavî         = 107,6
 | serxwebûn         = {{dîrok|31|çiriya pêşîn|1918}}
 | dirav             = [[Forint]]
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .hu
 | koda_telefonê     = +36
 | nexşe             = Hu-map.png
 | nexşe_sernav      = 
}}

'''Mecaristan''' (bi [[mecarî]]: ''Magyarország'') an jî '''Komara Mecaristanê''' (bi mecarî: {{Audio|Hu-Magyar Köztársaság.ogg|''Magyar Köztársaság''}}) welatekî bejahiyê li [[Ewropaya Navendî]] ye ku 93.030 kîlomêtre çargoşe rûerd ji baskê [[Karpat|Karpatê]] vedigire.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140629205136/http://www.kormany.hu/download/e/02/00000/The%20New%20Fundamental%20Law%20of%20Hungary.pdf|title=Malpera çavkaniyê|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; Li aliyê bakur bi [[Slovakya]], li aliyê bakurê rojhilat bi [[Ûkrayna]], aliyê rojhilat û başûrê rojhilat bi Romanya, li başûr bi [[Serbistan]], li başûrê rojava jî bi [[Kroatya]] û [[Slovenya]] û bi [[Awistirya|Awistriya]] re sinorê xwe parvedike. Paytexta Mecarîstanê bajarê Budapeştê ye û nifûsa Mecarîstanê nêzî 10 mîlyon e ku piranî mecarên etnîkî û hindikahiyeke girîng jî ji romaniyan pêk tê. Macarî, zimanê fermî, zimanê Uralîk ê herî zêdeyê ku li cîhanê tê axaftin û di nav çend zimanên ne [[Zimanên hind û ewropî|hindûewropî]] de ye ku li [[Ewropa|Ewropayê]] bi berfirehî tê axaftin. [[Budapeşt]] paytexta û bajarê herî mezin e û deverên din ên bajarî yên sereke [[Debrecen]], [[Szeged]], [[Miskolc]], [[Pécs]], û bajarê [[Győr]] e.

==Dîrok==
[[Wêne:A Szent Korona elölről 2.jpg|thumb|[[Taca Macaristanê]].]]
[[Wêne:Europe 1142.jpg|thumb|[[Kraltiya Macarîstanê]] li [[Ewropa]].]]
[[Wêne:Budapest andrassy ut 1875.jpg|thumb|[[Budapeşt]] (1875).]]

Parçeyên mezin ên Mecarîstanê di serdema antîk de girêdayî parêzgeha Romayê [[Pannonia]] bûn. Paşê, eşîrên elmanî koç kirin û di sedsala çaran de ew welat bû navenda padîşahiya Hun û paşê jî ya Padîşahiya Avar ku di sala 796 de ji aliyê [[Karlesê Mezin]] hat dagirkirin.

Di dawiya sedsala 8an de, [[Mecar]] eşîrên di bin [[Árpád]] de ji [[Rûsya]] ya îro koçî rojava bûn û hinek ji van eşîran li deşta di navbera [[Danub]] û [[Tîza]] de bi cih dibin. Di sala 1000/1001 de, dewleteke Xirîstiyanî ji aliyê [[Stefan I yê Mecarîstan|Stefan I]] ve hatiye avakirin ku hema hema tevahiya devera ku bi navê [[Hewza Dunayê]] an jî Deşta Karpatan tê naskirin, dihewand. Serdema padîşahiyê di sedsalên 14e û 15an de derbas dibe. Destpêkirina [[Împeratoriya Osmanî]] di [[Şerê Mohacs 1526]] de Mecaran têk bir û di sedsalên 16e û 17an de Mecarîstan bû sê beş: [[Macaristana Qralîyet]] bi padîşahekî ji Avusturya [[Habsburgê]] re. Osmanî di 1697 de têk çûn, lê hewildanên avakirina Mecaristanek bi tevahî serbixwe têk çûn û tevahiya welêt padîşahek Habsburg bidestxist. Parlementoya Mecaristanê demeke dirêj bi dadgeha Viyanayê re di nav nakokiyeke domdar de xebitî.

Di 15ê adara sala 1848an de serhildan li dijî Habsbûrgan derket, salek û du sal Mecaristan gihîşte serbixwebûniya xwe. Paşê, Habsburgan bi alîkariya hêzên Rûsyayê carek din dîsa li hemberî desthilatdariyê rabû. Lêbelê, desthilatdarî di dawiyê de neçar ma ku tawîzên mezin bidin û bi ''[[Ausgleich]]'' ku lihev bikin (&quot;wekhevî&quot;) û 1867an, padîşahiya dualî [[Awisturya-Mecaristan]] hate damezrandin. Mecaristan serxwebûna navxweyî ya mezin bi dest xist, lê desthilata li ser derve, berevanî û beşên siyaseta darayî li Viyanayê ma.

Di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de, [[Cisleithania|Awisturya-Macaristan]] û [[Împeratoriya Almanî|Almanya bi hev re li aliyê winda bûn.]] Di [[Peymana Trianon]] de (1920) Macarîstan bû. ji sê parên duyê (ji sedî 71,5) Macaristana dîrokî ji [[Romanya]], [[Çekoslovakya]], [[Yûgoslavya]] û [[Awisturya]] stendin. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], şoreşeke [[Komunîst]] bi rêberiya [[Béla Kun]] dest pê kir ku bû sedema damezrandina [[Komara Sovyetê ya Macarîstan]] di sala 1919 de. Lêbelê, Komara Sovyetê hat hilweşandin. piştî şeş mehan dema ku hêzên Romanî Budapest di Tebaxê de girt.

Macarîstan [[Padîşahiya Macarîstanê (1920–1946)|di sala 1920an de padîşahiyê vegerand]] wekî dewletek, lê tevî ku [[Charles I yê Avusturya| Charles IV]] (&quot;Charles I&quot; bi hesabê Avusturyayê) hewl da ku textê li Macarîstanê ji nû ve bi dest bixe. [[Serokê Dewletê]] li şûna [[prefektê dewletê]]n [[Miklós Horthy]] bû. Di [[serdema navberê]] de [[pergala pirpartîtî]] li wir serdest bû, lê belê [[Sosyalîzm|sosyalîst]] û partiyên komunîst qedexe bûn. Di vê demê de li ser herêmên windakirî ruhekî xurt ê revanşîst hebû. Baweriya bi [[Hêzên Rojavayî]] kêm bû û Macaristan her ku çû nêzî hevkariyê bi Almanya û Îtalyayê re bû. Lêbelê, Horthy ji îdeolojiyên [[Faşîzm|faşîst]] an [[Almanyaya Nazî]] re sempatî nebû. Ew ji hêla siyasî ve pir bihêz bû [[Muhafezekar|muhafezekar]] û siyaseta xwe li ser komên hêza kevneşopî yên wekî [[esilzade]]n û [[dêr]]n ava kir. Di çar qonaxan de ji 1938-1941, Macarîstan beşek mezin ji deverên windabûyî vegerandin.

Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, Macarîstan vegeriya sînorên Peymana Trianon. Dagirkeriya Alman bi dagîrkeriya Sovyetê hate veguheztin.Hikûmet bi [[Zoltán Tildy]] wek serokwezîr di 1945-1946 de hate zêdekirin. Di dawiya şer de, [[Yekîtiya Sovyetê]] 600&amp;nbsp;Macarî dîl girtin û wek karkerên bi darê zorê hatin revandin. Ji wan 200&amp;nbsp;hezar qet venegeriyane Macarîstanê 2016 |format= | xebat = |weşanger=Nationalencyklopedin AB| Ziman = Swêdî }}&lt;/ref&gt; Zoltán Tildy dijberekî xurt bû ku Macaristan ketibû nav Şerê Cîhanê yê Duyemîn, û niha bi partiya xwe ya serxwebûnê ku ji sedî 57 wergirtibû [[Serokê Macarîstanê]] [[1946]] hatibû hilbijartin. ji dengan deng derdixin. Lê belê destûr nehat dayîn ku [[hikûmeta piraniyê]] xwe ava bikin, lê li şûna wê [[hevbend]] ku komunîst jî tê de hatibûn temsîlkirin. [[Partiya Karkerên Macarîstan]] (''Magyar Dolgozók Pártja'') bi şêwaza Sovyetê di demeke kurt de desthilatdarî girt û bi alîkariya [[kuştina edlî]] hemû partiyên din hatin qedexekirin. Di navbera salên 1946 û 1948'an de, bi gef û terorê, welatekî berfireh sovyetî bû û di sala 1949'an de [[Komara Gel a Macarîstanê]] hat îlankirin. [[Serhildana Macarîstan]] di sala 1956 de dest pê kir, lê bi awayekî hovane ji aliyê leşkerên Sovyetê ve hat hilweşandin piştî ku, di nav yên din de, serokwezîr [[Imre Nagy]] xebitî ku Macarîstanê ji [[Pakta Varşovayê]] vekişîne û welat nehêle. -hev kirin. Serhildana Macarîstan her çend hêviyên ku bi giştî hebûn pêk neanîn jî, lê bû sedem ku Macarîstan di destpêka salên 1960-an de, li gorî welatên din ên di qada berjewendiya Sovyetê de, karibe ji xeta Sovyetê dûr bixe û li şûna wê bibe welatek serbixwe. dewlet di dawiyê de bi reformên aborî yên girîng û azadiyên şexsî. János Kádár siyasetmedarê sereke bû. Macarîstan heta sala 1989’an dema ku Partiya Komunîst hat hilweşandin dewleteke yek-partî ya sosyalîst bû.

Hikûmeta Macaristanê di sala 1989an de biryar da ku [[Perdeya Hesinî]] ya ku di Tebaxa 1989an de dest pê kiribû ji holê rake. Vê bûyerê paşê bû sedema hilweşandina rejîmên [[Yekîtiya Sovyetê|Sovyetî]] yên di nav [[Bloka Rojhilat]] de. baş. Di 23'ê Cotmeha 1989'an de, di salvegera serhildana 1956'an de, Macarîstan wekî komarê hat îlankirin. Sala paşîn (1990) yekem hilbijartinên azad li Macaristanê hatin kirin.

Di 1999 de Macaristan bû endamê [[NATO]] û di 2004 de jî bû endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] (YE). Partiya rastgir [[Fidesz]] ji 2010an vir ve Macarîstanê birêve dibe. Ji hilweşandina rejîmên komunîst di sala 1989 de.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne: Hungary topographic map.jpg |thumb|Nexşeya Parazgehên ya Macaristanê.]]

Piraniya Macarîstanê ji deştan pêk tê, di nav de qada mezin [[Alföld]] bi hêmanên [[pusta]] tê de hene.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Webref|url=http://www.globalis. se/ Laender/Ungern|titel=Ungern - Globalis.se|hämtdatum=2017-08-13|verk=www.globalis.se|pråk=sv}}&lt;/ref&gt; Di demên pêşdîrokî de, deşta Macarîstanê bi avê girtibû û hat, dema ku av kêm bûn, bi kaniyên çem hatin nixumandin, ku îro bi hev re [[loess]] berfirebûna erdên pir bi bereket çêdike.

Du ji sê parên rûyê Macarîstanê tê çandin. Bi giranî genim û ceh tê çandin, lê berhemên mezin ên [[fêkî]], [[Şekir|şekir]] û [[zebze]] jî hene. [[Şerab]] li quntarên başûrê Daristana Bakony û li bakurê rojavayê welêt tê çandin.

Bajarê bêkêmasî yê serdest li welêt paytexta [[Budapeşt]] ye, bi zêdetirî du mîlyon niştecîh. Navçeya kevn a Buda li perava rojavayê [[Danub]] ye, û navçeya nûjen a Pest li perava rojhilatê wê ye. Avahiyên navdar Dêra Coronation û [[Parlamentoya Macaristanê|avahiya parlamentoyê]] ne. Bajar di salên 1541-1686 de ji aliyê tirkan ve hatiye dagirkirin. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û serhildana 1956 de zirarek mezin çêbû.

Bajarên din ên mezin [[Miskolc]], [[Nyíregyháza]], [[Debrecen]], [[Pécs]], [[Szeged]] û yên din in.

Mezintirîn [[Gola|gola]] Macarîstan [[Balaton]] ye, ku di heman demê de [[Gola]] ya Ewropa Navîn e.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Webref|url=http://www.vagabond . see/reseguider/europa/hungary|title=Macaristan - Vagabond|Dîroka dakêşanê=2017-08-13|kar=www.vagabond.se|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Avhewa ===
Li Macarîstanê [[ avhewaya hundirîn|klîma parzemînî]] zivistanên sar, şil û havînên germ hene.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Germahiya navînî ya salane]] 9,7&amp;nbsp;°C ye. Germahiya havînê di navbera 40&amp;nbsp;°C û zivistanê de -29&amp;nbsp;°C diguhere. Germahiya havînê bi gelemperî di navbera 27&amp;nbsp;°C û 32°C û di zivistanê de di navbera -15&amp;nbsp;°C û 0&amp;nbsp;°C de ye. Navîn [[Baran|barana salane]] bi qasî 600 milîmetre ye. Parçeyek piçûktir a welêt li başûrê [[Pécs]] xwedî [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye.

Veqetandina [[topografiya]] ya [[Hewza Dunayê]] Macarîstanê mêldarê [[zuhabûnê]] dike. Piraniya Macarîstanê erdê çandiniyê ye, lê hin bermahiyên [[daristan]] wê yên orîjînal hene, nemaze li herêmên çiyayî û li [[parkên neteweyî]].

[[Asîdîbûn]] pirsgirêka herî mezin a jîngehê ya welat e.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Aborî ==
[[Wêne:Civertanmegyeri4.jpg|thumb|180px|Otoway M0.]]
Pêşkeftina aborî li Macarîstanê bi lez û bez bi dest xistiye û [[hilberîna navxwe ya navxwe]] (GDP) di van salên dawî de pir zêde bûye. Sektora taybet ji sedî 80 ê GDP-yê pêk tîne. Ji sala 1989'an û vir ve 23 milyar [[Emerîka Dolar|Dolarên Amerîkî]] veberhênana biyanî hatiye kirin. [[Enflasyon]] ji sedî 14 ([[1998]]) daketiye ji sedî 4,7 ([[2003] ]).

Hinardekirin ji bo aboriya Macarîstanê, bi taybetî di nav YE de girîng e. Nêzîkî sê çaryeka hemî bazirganiyê di navbera Macarîstan û welatên din ên Yekîtiya Ewropî de pêk tê. Welatên wekî Almanya, Rûsya û Çîn bi taybetî ji bo aboriya Macarîstanê girîng in. 

=== Dabeşkirina hêza kar ===
* Xizmetên 65%
* Pîşesazî 27%
* Çandinî 8% (2019)

=== Pîşesaziyên serdest ===
* Madenkirin
* Metalurjî
* Materyalên avakirinê
* Xwarin
* Tekstîl
* Kîmyewî
* Derman
* Wesayîtên motor

=== Ragihandin ===
==== Rêhesin ====
[[Railway]] li Macarîstanê baş pêşkeftî ne. Tora trênê bi giranî digihîje [[Awisturya]], [[Slovakya]], [[Serbistan]], [[Kroatya]], [[Slovenya]] û [[Romanya]]. Heya [[1980]], standarda rêgezê kêm bû ji ber ku çavkaniyên ji bo lênêrînê sînordar bûn, lê ji 1990an de, karên nûvekirinê yên mezin pêk hatin, ku rê li ber standardek rêgezê ya çêtir vedike. Hin trênên nûjen ên Macarîstanê xwedan rehetiyek bilind in. Li Macarîstanê trênên bi navê ''[[navbajar]]'' xwedan rehetiya baş û karûbarê pola bilind in. Tora rêyên hesinî ji aliyê şîrketa dewletê [[Magyar Államvasutak]] ve xwedî û rêvebirin e.

==== Rê ====
Standarda rêyên Macarîstanê piçekî di ser nîveka Ewropî de ye. Rê bi encamên baş têne domandin û ji salên 1990î û vir ve veberhênanên mezin di standardên rê de çêtir bûne. Ji Budapeştê heta [[Belgrad]], [[Zagreb]], [[Viyana]] û [[Bratîslava]] hene. Berfirehbûn ber bi rojhilat ber bi [[Ukrayna]] û [[Romanya]] pêk tên. Berfirehkirina [[otoban]]yên nû bi asteke mezin pêk tên.

== Demografîk ==
=== Komên etnîkî ===
[[Wêne:Hungarians in subregions.png|thumb|Komê etnîken Macarî ya Macaristanê]]
* [[Macar]] %90,0 ê nifûsê pêk tînin.
* [[Roma]] 4.0%
* [[Alman]] 2,6%
* [[Serb]] 1.9%
* [[Slovak]] 0,8%
* [[Romanî|Romenî]] 0.7%
Nifûsa Romê ji dûrketina civakî û aborî û [[cudakarî]] dikişîne.

=== Têkiliyên olî ===
* [[Katolîk|Katolîkên Romayî]] 51,5%
* [[Xiristiyanî|Kalvînîst]] 15,5%
* [[Lutheranism|Luterans]] 12,5%
* Ê Din 7,5%

=== Ziman ===
* [[Zimanê Macarî|Axaftina Macarî]] 98,2%
* Axaftvanên zimanên din 1,8%

== Mijarên têkildar ==

* [[Mecar]]
* [[Awistirya]]

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Hungary}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
== Çavkanî ==
[[Kategorî:Mecaristan| ]]</text>
      <sha1>ey73ndwzjjdx2r6n3dpyqtxo86c7ffo</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093219</id>
      <parentid>1093208</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:46:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14240" xml:space="preserve">{{Infobox welat
 | nav               = ''Magyarország''
 | navê_fermî        = 
 | navê_kurdî        = Mecaristan
 | al                = Flag of Hungary.svg
 | nîşan             = Coat of Arms of Hungary.svg
 | sirûda_netewî     = Cum Deo pro Patria et Libertate
 | cîh               = EU-Hungary.svg
 | zimanên_fermî     = [[Mecarî]]
 | zimanên_tev       = 
 | sîstema_siyasî    = 
 | serxwebûn         = 
 | paytext           = [[Budapeşt]]
 | koordînat_paytext = {{Koord|47|26|N|19|15|E|type:country}}
 | bajarê_mezin      = [[Budapeşt]]
 | serok_komar       = [[János Áder]]
 | serok_wezîr       = [[Viktor Orbán]]
 | rûerd             = 93.030
 | av                = 0,74
 | gelhe             = 10.005.000
 | gelhe_sal         = [[2010]]
 | berbelavî         = 107,6
 | serxwebûn         = {{dîrok|31|çiriya pêşîn|1918}}
 | dirav             = [[Forint]]
 | dem               = [[UTC+1]]
 | nîşana_înternetê  = .hu
 | koda_telefonê     = +36
 | nexşe             = Hu-map.png
 | nexşe_sernav      = 
}}

'''Mecaristan''' (bi [[mecarî]]: ''Magyarország'') an jî '''Komara Mecaristanê''' (bi mecarî: {{Audio|Hu-Magyar Köztársaság.ogg|''Magyar Köztársaság''}}) welatekî bejahiyê li [[Ewropaya Navendî]] ye ku 93.030 kîlomêtre çargoşe rûerd ji baskê [[Karpat|Karpatê]] vedigire.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20140629205136/http://www.kormany.hu/download/e/02/00000/The%20New%20Fundamental%20Law%20of%20Hungary.pdf|title=Malpera çavkaniyê|website=web.archive.org|access-date=2022-07-27}}&lt;/ref&gt; Li aliyê bakur bi [[Slovakya]], li aliyê bakurê rojhilat bi [[Ûkrayna]], aliyê rojhilat û başûrê rojhilat bi Romanya, li başûr bi [[Serbistan]], li başûrê rojava jî bi [[Kroatya]] û [[Slovenya]] û bi [[Awistirya|Awistriya]] re sinorê xwe parvedike. Paytexta Mecarîstanê bajarê [[Budapeşt|Budapeştê]] ye û nifûsa Mecarîstanê nêzî 10 mîlyon e ku piranî mecarên etnîkî û hindikahiyeke girîng jî ji romaniyan pêk tê. Macarî, zimanê fermî, zimanê Uralîk ê herî zêdeyê ku li cîhanê tê axaftin û di nav çend zimanên ne [[Zimanên hind û ewropî|hindûewropî]] de ye ku li [[Ewropa|Ewropayê]] bi berfirehî tê axaftin. [[Budapeşt]] paytexta û bajarê herî mezin e û deverên din ên bajarî yên sereke [[Debrecen]], [[Szeged]], [[Miskolc]], [[Pécs]], û bajarê [[Győr]] e.

==Dîrok==
[[Wêne:A Szent Korona elölről 2.jpg|thumb|[[Taca Macaristanê]].]]
[[Wêne:Europe 1142.jpg|thumb|[[Kraltiya Macarîstanê]] li [[Ewropa]].]]
[[Wêne:Budapest andrassy ut 1875.jpg|thumb|[[Budapeşt]] (1875).]]

Parçeyên mezin ên Mecarîstanê di serdema antîk de girêdayî parêzgeha Romayê [[Pannonia]] bûn. Paşê, eşîrên elmanî koç kirin û di sedsala çaran de ew welat bû navenda padîşahiya Hun û paşê jî ya Padîşahiya Avar ku di sala 796 de ji aliyê [[Karlesê Mezin]] hat dagirkirin.

Di dawiya sedsala 8an de, [[Mecar]] eşîrên di bin [[Árpád]] de ji [[Rûsya]] ya îro koçî rojava bûn û hinek ji van eşîran li deşta di navbera [[Danub]] û [[Tîza]] de bi cih dibin. Di sala 1000/1001 de, dewleteke Xirîstiyanî ji aliyê [[Stefan I yê Mecarîstan|Stefan I]] ve hatiye avakirin ku hema hema tevahiya devera ku bi navê [[Hewza Dunayê]] an jî Deşta Karpatan tê naskirin, dihewand. Serdema padîşahiyê di sedsalên 14e û 15an de derbas dibe. Destpêkirina [[Împeratoriya Osmanî]] di [[Şerê Mohacs 1526]] de Mecaran têk bir û di sedsalên 16e û 17an de Mecarîstan bû sê beş: [[Macaristana Qralîyet]] bi padîşahekî ji Avusturya [[Habsburgê]] re. Osmanî di 1697 de têk çûn, lê hewildanên avakirina Mecaristanek bi tevahî serbixwe têk çûn û tevahiya welêt padîşahek Habsburg bidestxist. Parlementoya Mecaristanê demeke dirêj bi dadgeha Viyanayê re di nav nakokiyeke domdar de xebitî.

Di 15ê adara sala 1848an de serhildan li dijî Habsbûrgan derket, salek û du sal Mecaristan gihîşte serbixwebûniya xwe. Paşê, Habsburgan bi alîkariya hêzên Rûsyayê carek din dîsa li hemberî desthilatdariyê rabû. Lêbelê, desthilatdarî di dawiyê de neçar ma ku tawîzên mezin bidin û bi ''[[Ausgleich]]'' ku lihev bikin (&quot;wekhevî&quot;) û 1867an, padîşahiya dualî [[Awisturya-Mecaristan]] hate damezrandin. Mecaristan serxwebûna navxweyî ya mezin bi dest xist, lê desthilata li ser derve, berevanî û beşên siyaseta darayî li Viyanayê ma.

Di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de, [[Cisleithania|Awisturya-Macaristan]] û [[Împeratoriya Almanî|Almanya bi hev re li aliyê winda bûn.]] Di [[Peymana Trianon]] de (1920) Macarîstan bû. ji sê parên duyê (ji sedî 71,5) Macaristana dîrokî ji [[Romanya]], [[Çekoslovakya]], [[Yûgoslavya]] û [[Awisturya]] stendin. Piştî [[Şerê Cîhanê yê Yekem]], şoreşeke [[Komunîst]] bi rêberiya [[Béla Kun]] dest pê kir ku bû sedema damezrandina [[Komara Sovyetê ya Macarîstan]] di sala 1919 de. Lêbelê, Komara Sovyetê hat hilweşandin. piştî şeş mehan dema ku hêzên Romanî Budapest di Tebaxê de girt.

Macarîstan [[Padîşahiya Macarîstanê (1920–1946)|di sala 1920an de padîşahiyê vegerand]] wekî dewletek, lê tevî ku [[Charles I yê Avusturya| Charles IV]] (&quot;Charles I&quot; bi hesabê Avusturyayê) hewl da ku textê li Macarîstanê ji nû ve bi dest bixe. [[Serokê Dewletê]] li şûna [[prefektê dewletê]]n [[Miklós Horthy]] bû. Di [[serdema navberê]] de [[pergala pirpartîtî]] li wir serdest bû, lê belê [[Sosyalîzm|sosyalîst]] û partiyên komunîst qedexe bûn. Di vê demê de li ser herêmên windakirî ruhekî xurt ê revanşîst hebû. Baweriya bi [[Hêzên Rojavayî]] kêm bû û Macaristan her ku çû nêzî hevkariyê bi Almanya û Îtalyayê re bû. Lêbelê, Horthy ji îdeolojiyên [[Faşîzm|faşîst]] an [[Almanyaya Nazî]] re sempatî nebû. Ew ji hêla siyasî ve pir bihêz bû [[Muhafezekar|muhafezekar]] û siyaseta xwe li ser komên hêza kevneşopî yên wekî [[esilzade]]n û [[dêr]]n ava kir. Di çar qonaxan de ji 1938-1941, Macarîstan beşek mezin ji deverên windabûyî vegerandin.

Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn, Macarîstan vegeriya sînorên Peymana Trianon. Dagirkeriya Alman bi dagîrkeriya Sovyetê hate veguheztin.Hikûmet bi [[Zoltán Tildy]] wek serokwezîr di 1945-1946 de hate zêdekirin. Di dawiya şer de, [[Yekîtiya Sovyetê]] 600&amp;nbsp;Macarî dîl girtin û wek karkerên bi darê zorê hatin revandin. Ji wan 200&amp;nbsp;hezar qet venegeriyane Macarîstanê 2016 |format= | xebat = |weşanger=Nationalencyklopedin AB| Ziman = Swêdî }}&lt;/ref&gt; Zoltán Tildy dijberekî xurt bû ku Macaristan ketibû nav Şerê Cîhanê yê Duyemîn, û niha bi partiya xwe ya serxwebûnê ku ji sedî 57 wergirtibû [[Serokê Macarîstanê]] [[1946]] hatibû hilbijartin. ji dengan deng derdixin. Lê belê destûr nehat dayîn ku [[hikûmeta piraniyê]] xwe ava bikin, lê li şûna wê [[hevbend]] ku komunîst jî tê de hatibûn temsîlkirin. [[Partiya Karkerên Macarîstan]] (''Magyar Dolgozók Pártja'') bi şêwaza Sovyetê di demeke kurt de desthilatdarî girt û bi alîkariya [[kuştina edlî]] hemû partiyên din hatin qedexekirin. Di navbera salên 1946 û 1948'an de, bi gef û terorê, welatekî berfireh sovyetî bû û di sala 1949'an de [[Komara Gel a Macarîstanê]] hat îlankirin. [[Serhildana Macarîstan]] di sala 1956 de dest pê kir, lê bi awayekî hovane ji aliyê leşkerên Sovyetê ve hat hilweşandin piştî ku, di nav yên din de, serokwezîr [[Imre Nagy]] xebitî ku Macarîstanê ji [[Pakta Varşovayê]] vekişîne û welat nehêle. -hev kirin. Serhildana Macarîstan her çend hêviyên ku bi giştî hebûn pêk neanîn jî, lê bû sedem ku Macarîstan di destpêka salên 1960-an de, li gorî welatên din ên di qada berjewendiya Sovyetê de, karibe ji xeta Sovyetê dûr bixe û li şûna wê bibe welatek serbixwe. dewlet di dawiyê de bi reformên aborî yên girîng û azadiyên şexsî. János Kádár siyasetmedarê sereke bû. Macarîstan heta sala 1989’an dema ku Partiya Komunîst hat hilweşandin dewleteke yek-partî ya sosyalîst bû.

Hikûmeta Macaristanê di sala 1989an de biryar da ku [[Perdeya Hesinî]] ya ku di Tebaxa 1989an de dest pê kiribû ji holê rake. Vê bûyerê paşê bû sedema hilweşandina rejîmên [[Yekîtiya Sovyetê|Sovyetî]] yên di nav [[Bloka Rojhilat]] de. baş. Di 23'ê Cotmeha 1989'an de, di salvegera serhildana 1956'an de, Macarîstan wekî komarê hat îlankirin. Sala paşîn (1990) yekem hilbijartinên azad li Macaristanê hatin kirin.

Di 1999 de Macaristan bû endamê [[NATO]] û di 2004 de jî bû endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] (YE). Partiya rastgir [[Fidesz]] ji 2010an vir ve Macarîstanê birêve dibe. Ji hilweşandina rejîmên komunîst di sala 1989 de.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne: Hungary topographic map.jpg |thumb|Nexşeya Parazgehên ya Macaristanê.]]

Piraniya Macarîstanê ji deştan pêk tê, di nav de qada mezin [[Alföld]] bi hêmanên [[pusta]] tê de hene.&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Webref|url=http://www.globalis. se/ Laender/Ungern|titel=Ungern - Globalis.se|hämtdatum=2017-08-13|verk=www.globalis.se|pråk=sv}}&lt;/ref&gt; Di demên pêşdîrokî de, deşta Macarîstanê bi avê girtibû û hat, dema ku av kêm bûn, bi kaniyên çem hatin nixumandin, ku îro bi hev re [[loess]] berfirebûna erdên pir bi bereket çêdike.

Du ji sê parên rûyê Macarîstanê tê çandin. Bi giranî genim û ceh tê çandin, lê berhemên mezin ên [[fêkî]], [[Şekir|şekir]] û [[zebze]] jî hene. [[Şerab]] li quntarên başûrê Daristana Bakony û li bakurê rojavayê welêt tê çandin.

Bajarê bêkêmasî yê serdest li welêt paytexta [[Budapeşt]] ye, bi zêdetirî du mîlyon niştecîh. Navçeya kevn a Buda li perava rojavayê [[Danub]] ye, û navçeya nûjen a Pest li perava rojhilatê wê ye. Avahiyên navdar Dêra Coronation û [[Parlamentoya Macaristanê|avahiya parlamentoyê]] ne. Bajar di salên 1541-1686 de ji aliyê tirkan ve hatiye dagirkirin. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û serhildana 1956 de zirarek mezin çêbû.

Bajarên din ên mezin [[Miskolc]], [[Nyíregyháza]], [[Debrecen]], [[Pécs]], [[Szeged]] û yên din in.

Mezintirîn [[Gola|gola]] Macarîstan [[Balaton]] ye, ku di heman demê de [[Gola]] ya Ewropa Navîn e.&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Webref|url=http://www.vagabond . see/reseguider/europa/hungary|title=Macaristan - Vagabond|Dîroka dakêşanê=2017-08-13|kar=www.vagabond.se|ziman=ku}}&lt;/ref&gt;

=== Avhewa ===
Li Macarîstanê [[ avhewaya hundirîn|klîma parzemînî]] zivistanên sar, şil û havînên germ hene.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt; [[Germahiya navînî ya salane]] 9,7&amp;nbsp;°C ye. Germahiya havînê di navbera 40&amp;nbsp;°C û zivistanê de -29&amp;nbsp;°C diguhere. Germahiya havînê bi gelemperî di navbera 27&amp;nbsp;°C û 32°C û di zivistanê de di navbera -15&amp;nbsp;°C û 0&amp;nbsp;°C de ye. Navîn [[Baran|barana salane]] bi qasî 600 milîmetre ye. Parçeyek piçûktir a welêt li başûrê [[Pécs]] xwedî [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye.

Veqetandina [[topografiya]] ya [[Hewza Dunayê]] Macarîstanê mêldarê [[zuhabûnê]] dike. Piraniya Macarîstanê erdê çandiniyê ye, lê hin bermahiyên [[daristan]] wê yên orîjînal hene, nemaze li herêmên çiyayî û li [[parkên neteweyî]].

[[Asîdîbûn]] pirsgirêka herî mezin a jîngehê ya welat e.&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;

== Aborî ==
[[Wêne:Civertanmegyeri4.jpg|thumb|180px|Otoway M0.]]
Pêşkeftina aborî li Macarîstanê bi lez û bez bi dest xistiye û [[hilberîna navxwe ya navxwe]] (GDP) di van salên dawî de pir zêde bûye. Sektora taybet ji sedî 80 ê GDP-yê pêk tîne. Ji sala 1989'an û vir ve 23 milyar [[Emerîka Dolar|Dolarên Amerîkî]] veberhênana biyanî hatiye kirin. [[Enflasyon]] ji sedî 14 ([[1998]]) daketiye ji sedî 4,7 ([[2003] ]).

Hinardekirin ji bo aboriya Macarîstanê, bi taybetî di nav YE de girîng e. Nêzîkî sê çaryeka hemî bazirganiyê di navbera Macarîstan û welatên din ên Yekîtiya Ewropî de pêk tê. Welatên wekî Almanya, Rûsya û Çîn bi taybetî ji bo aboriya Macarîstanê girîng in. 

=== Dabeşkirina hêza kar ===
* Xizmetên 65%
* Pîşesazî 27%
* Çandinî 8% (2019)

=== Pîşesaziyên serdest ===
* Madenkirin
* Metalurjî
* Materyalên avakirinê
* Xwarin
* Tekstîl
* Kîmyewî
* Derman
* Wesayîtên motor

=== Ragihandin ===
==== Rêhesin ====
[[Railway]] li Macarîstanê baş pêşkeftî ne. Tora trênê bi giranî digihîje [[Awisturya]], [[Slovakya]], [[Serbistan]], [[Kroatya]], [[Slovenya]] û [[Romanya]]. Heya [[1980]], standarda rêgezê kêm bû ji ber ku çavkaniyên ji bo lênêrînê sînordar bûn, lê ji 1990an de, karên nûvekirinê yên mezin pêk hatin, ku rê li ber standardek rêgezê ya çêtir vedike. Hin trênên nûjen ên Macarîstanê xwedan rehetiyek bilind in. Li Macarîstanê trênên bi navê ''[[navbajar]]'' xwedan rehetiya baş û karûbarê pola bilind in. Tora rêyên hesinî ji aliyê şîrketa dewletê [[Magyar Államvasutak]] ve xwedî û rêvebirin e.

==== Rê ====
Standarda rêyên Macarîstanê piçekî di ser nîveka Ewropî de ye. Rê bi encamên baş têne domandin û ji salên 1990î û vir ve veberhênanên mezin di standardên rê de çêtir bûne. Ji Budapeştê heta [[Belgrad]], [[Zagreb]], [[Viyana]] û [[Bratîslava]] hene. Berfirehbûn ber bi rojhilat ber bi [[Ukrayna]] û [[Romanya]] pêk tên. Berfirehkirina [[otoban]]yên nû bi asteke mezin pêk tên.

== Demografîk ==
=== Komên etnîkî ===
[[Wêne:Hungarians in subregions.png|thumb|Komê etnîken Macarî ya Macaristanê]]
* [[Macar]] %90,0 ê nifûsê pêk tînin.
* [[Roma]] 4.0%
* [[Alman]] 2,6%
* [[Serb]] 1.9%
* [[Slovak]] 0,8%
* [[Romanî|Romenî]] 0.7%
Nifûsa Romê ji dûrketina civakî û aborî û [[cudakarî]] dikişîne.

=== Têkiliyên olî ===
* [[Katolîk|Katolîkên Romayî]] 51,5%
* [[Xiristiyanî|Kalvînîst]] 15,5%
* [[Lutheranism|Luterans]] 12,5%
* Ê Din 7,5%

=== Ziman ===
* [[Zimanê Macarî|Axaftina Macarî]] 98,2%
* Axaftvanên zimanên din 1,8%

== Mijarên têkildar ==

* [[Mecar]]
* [[Awistirya]]

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Hungary}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}
== Çavkanî ==
[[Kategorî:Mecaristan| ]]</text>
      <sha1>9lmlhbfums3u2vs7dco7wfv36n1mcgz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şaristaniya sumeriyan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35158</id>
    <revision>
      <id>1093286</id>
      <parentid>1070058</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:22:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>/* Çavkanî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8422" xml:space="preserve">{{ne rind kurdî}}

[[Sumerî]], dema ku mirov li ser wan bidest hizirandinê dike, mirov têgihiştineke pir kevn e dîrokî û dîrokeke ku pir dirêj û temenê wê ta bi 5 an ji 4 hezar salan diçê mirov dibîne. Sumeriyan, ´dîrok bi xwe re da dest pê kirin´. Her weha têt gotin. Li ser sumeriyan, lêkolin û nivîsên ku têne nivîsandin, ji sadsala 18. mîn dest pê dikin. Heya wê demê zêde wilo ti kesekî di derbarê wan de ti tiştek nizanîbû. Lê di wê demê de, dema ku bidest kolanên arkolojik hata kirin û kêvarbarên wan derketina hole, êdî li ser wan, pir lê kolin hatina kirin. Pir mirov li ser wan bidest lêkolinê kir.

Li ser dîrokê sumeriyan bidest nivîsandinê hata kirin. Lê divêt ku em bêjin, haya iro ji, hê nuqtên ku divêt ku werine rohnî kirin di derbarê wan de hene. Hê ji, dîrokê sumeriyan de baş û bi tememî ne hatiya zelalkirin. Gelek kêvarbarên wan ji bîn ardê derketin. Wan kêvarbaran, di derbarê wan de pir agahî dana me. Di derbarê dirokê wan de, di derbarê jiyan û rewşê wan de pir zanebûnên girîng dana me.Lê belê, hê ev yek têre nakê ku em wan bi tememî fahm bikin. [[Sumeriyan]], dirokeke ku pir dîrêj jîn kirin. Di naqabîna Diclê û Firatê de jîn bûn û şaristaniyeke pir mazin û demdirêj avakirin. Bi hizir û nêzîkatiyên xwe û bi pêşketinên bi xwe re pêşangî ji demên pişt xwe re kirin. Bi hebûn û hizir û nêzîkatiyên xwe bûne hîmê gelek şaristaniyên ku pişt wan re hatin û bûn.

Sumerî, dema ku mirov bahsa wan bike, divêt ku mirov pir baş û qanc behsa wan bike.Divêt ku mirov li ser wan pir bi zanist biaxivê. Divêt ku mirov di derbarê wan de pir bi zanist biaxivê. Tenê bêja ´sumerî´ bi serê xwe, ku tê ser ziman û tê gotin, di wate xwe re hebûneke pir mazin têne ser ziman. Dema ku mirov behsa sumer dike û bêja sumer têne ser ziman, mirov divêt ku di wê têgihiştinê de be ku mirov bahsa dirokeke ku ne bin 4 hezar salan re mirov behsa wê dike. Bi zêdeyî li ber diclê dore [[Cizîra Botan]] û haya ku digihê ber firatê ku ber li dore reha yê û pêre ji, başûrê Kurdistanê di nav de, herême derketine wan ne.Ev herêm, herêmne pir bi dîrokin. Herêmne ku divêt ku pir li ser wan werê sekinandinin. Hîmê hersê [[ol]]ên mezin yên weke cihûtî, xiristiyaniyetî û misilmanetî ji li vanderan têt avêtin. Îbrehîm Xelîl li Riha yê ya. Ew, di hîmê hizre hersê olan de cih digirê. Ew bixwe ji, li ser wî û hizre wî xelkê wî yê ku hê li wê herêmê xwe jîn dibe, hê ji nîqaş têne kirin. Sumerî, divêt ku mirov bêje ku xwediyê dirokeke ku pir mazinin. 

Li gor hinek lêkolinan ev diroke di derbarê wan de, ya ku dibêje di vê demê de ji jîn bûne, hê kevntir diçê. Li [[Kurdistan]]ê, Li gundikê [[xiraraşkê]], cihê bergkirin (diakirin)ê hata dîtin. Ev cih bi xwe, dide nîşandin ku diroke wan hê kevntire. Sumerî, demeke mazin û dirêj jîn bûn. Wan di deme xwe de hîmê şaristantiye mazin afirandin. Pergala şaristaniyê wan hîmê wê bi hizre [[ol]]ê re afirandin. Sumeriyan digote parastgahên  xwe &quot;[[Ziggurat]]&quot;. li Wan, hizir, pir baş û mazin bi kar anî. Ti keskî, biqasî wan, hizir baş û mazin bi zanetî bikar ne aniya. Bi vê yekê re, divêt ku mirov bafê wan bide wan. Weke demên şaristaniyê yên pir mazin damazirandin. Di van deman de bajar-dewletên weke [[Urûk]], [[Raşgal]], [[Ur]], [[Nîppur]], [[Lagaş]], [[Sîppar]], [[Êrîdu]], [[Larsa]], [[Kiş]], [[Bad-tibira]], [[Umma]], [[Ngirsu]], [[Hamazî]],[[Adab]], [[Marî]], [[Aksak]], [[Aqqad]], [[Isîn]], [[Kuara]], [[Zabala]], [[Kîssura]] [[marad]], [[Dilbat]], [[Borsîppa]], [[Kutha]], [[Der]], [[Eşnûna]] û [[nagar]] pir hatina denazandinin.Demên piştre ne. Mirov deme ku li wan deman dimeyîzenê, mirov pir pêşketineke mazin dibîne. Destana Gilgamiş, pêşketin û hizre wan deman pir mazin dide nişandin. Wan deman weke demeke serwextî dide nîşandin. Ji deme neolitikê buhurîne deme şaristaniyê, bi wan re mazina. Di deme neolitikê de, hizrên ku pêşketine, di dageriyan de hebûne xwe tênine ser ziman. Di deme şaristaniyê de, ew dagerî, dibîne hizir û bi pêşdikevin. Bi vê yekê ji [[totem]]izmê-anamizmê buhurîme mitojiyê bi derdikeve û bi pêşdikeve.

Ev dem, demeke ku pir mezin bi pêşketiya. [[Mîtolojî]], di aslê xwe de derketin û pêşketine hizir û pergala şaristaniyê ya bi hizire. Vê demê têne ser ziman. Li ser vê yekê pêşketin derdikeve hole. Di hizir de kurbûn û pêşketin derdikeve hole. Bi vê yekê re, ol êdî derdikevin. Ol, di pêşketinê û pêşketine şaristiyê de, deme nû ya. Sûmerî, vê yekê pir baş bi pêş dixin û bi pêşve dibin. Pir baş ji bikar ji tênin. Bi vê yekê re mirov divêt ku pir mazin bahsa wan bike. Hizir, deme ku bi pêş dikeve, bi wan re pêşî, dibe hîm. Ev hîm, bi sazbûnê hebûne xwe bi pêş dixe.Bi vê yekê re, parastgahên pêşî, bi vê yekê re bi wan re bi pêş dikevin.Di vir de, divêt ku mirov pir baş û qanc bahsa aliyekî wan yê dî ji bike. Ew ji, her weha ziman û pêşxistina zimana. Zimanê xwe, pir baş bi kar tênin. Bi zimên, li ser mirovan bandûrkirin, ji aliyê wan ve tê kirin. Ziman, ji bo xaberdanê ya. Ol, ji bo sazbûne ya. Ew, vn herdûkan ji weke kifşekê kifşdikin û bikar tênin. Nivîsandinê kifşdikin. Bi vê yekê re, zimanê xwe bi teybet dikin. Bi xoslet dikin. Bi têgihiştin dikin. Bi olê ji, li ser mirovan farz dikin.Bi vê yekê re, hêdî hêdî dewlet û pergala wê, hîmê wê diavêjin. Pêşî key derdikevin, hîmê wan ji, bi hizre ´xwûdê´ re tê avêtin. Hizre xwûdê, ji aliyê wan ve, tê bi têgihiştin kirin û pê pêşketine xwe mazin dikin. Hizre xwûdê, ya pêşketi, ku wan bi pêşxistiî, demên pişt wan re ji, hebûn û bandûra xwe berdewam dike. Bi vê yekê re, gelek pêşketin derdikevinê hole. Bi hizre xwûdê re, û kifşkiirne wê re, demên şaristaniyê ji, dikevine demeke nû de. Di demên hizre xwûdê de bi sumeriyan de sê pêvajo hene. Pêvajoya pêşî ya afirandinê ya. Ev pêvajo, pêvajoyeke ku pir girînge. Hertişt bi hzire xwûdê tê şîrovekirin û bi mirovan tê erêkirin. Deme duyemîn ji her weha deme pêşketinê ya. Di wê demê de gelek hizir û xwûde derdikevin, di vê de, ya rasti ku mirov bêje her xwûdeyek demekê û pêşketine demekê têne ser ziman. Ev dem, demeke ku mirov pir li ser bi sekinê ya. Ev dem, ya rasti ku mirov bêje, rasti û hizrê wê û nêzîkariyê wê afirandiya û bi têgihiştin kiriya û bi mirovan daya erêkirin. Bi vê yekê re ev dem, girînge. Ev dem, deme pêşketin û kur bûne şariyaniyan ji ya. Hîmê pêşketine demên Asuriyan û Naîriyan vê wê demê tê avêtin. Ev dem, bi hizire xwe re mazina. Ev dem, ji aliyekî ve ji, deme bidest hizirkirinê ya ji. Bi vê yekê re, hizir, nêzîkati şîn dide. Hîmê pêşketina xalkan tirh dide. Bi vê yekê re êdî dewletên nû ava dibin. Her dewletek, bajaraka. Lê her yek ji mazina. Ji ber ku êdî hizir û bi pê ji, pergala wan ya xalkîtiyê heye.Pergalbûn, pêşketine herî mazina. Hîme. Ev dem, û pêşketine wan, deme sêyemîn ji derdixe hole. Deme sêyemîn, demeke dî ya. Di vê demê de êdî şer ji zêde dibin.

Nêzîkati, bitêgihiştin dibin û pergalbûn xurt dibe û bi hêzbûn mazin dibe. Hêz, ku bi têgihiştine xwe re dibe, dibe hîmê serwerîye. Hêz bi xwe re zore têne. Di vê demê de, tenê, yên ku bi hêze xwe karibin xwe li ser lingan bigirin, dimênin. Yên din, bi şaristaniya xwe re ji dîrokê têne jêbirin. Ev dem, her weha demeke wilo ya. Di vê demê de, bi vê yekê re şerê şaristaniyan yê bi hev re ji derdiekeve hole. Her hizir û şaristanî dixweze ku xwe bi pareze.Bi vê yekê re, yên bi hêz ji, dixwezin ku li ser serê yên bêhêz bi serwer bibin. Ev yek, şerê şaristaniyan têne. Ji deme sumeriyan ta deme babiliyan, her weha demeke mazin diafirê. Di deme babiliyan de, demeke nû diafirê. Ew dem ji, mirov karê bêje serê deme me ya iro ya. Hammurabî, di deme babiliyan de derdikeve û destûre bigihîn ya pêşî di nivîsêne. Bi vê yekê re êdî demeke nû diafirê. Demeke ku wê bi xwe re serdest û bindestîye bi hizir ji û bi hebûnê çêbike, erêbike û kur bike dibe.

== Çavkanî ==
çîrokên keçelok(Abdusamet yigit)

[[Kategorî:Sumer]]</text>
      <sha1>qe6ihjpsc2bjdhdeykptssmrzb4ey06</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Navê bajarên sumeran</title>
    <ns>0</ns>
    <id>35334</id>
    <revision>
      <id>1093287</id>
      <parentid>1002462</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:24:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1537" xml:space="preserve">{{çavlêgerandin}}

Li [[mezopotamya]] di deme [[sumeriyan]] de hin bajarên sereke û navdar ev bûn.Her şaşan pêşî ji, bi navê xanedanan têne xuyakirin. Di nav wan de hin ji wan cihê wan ji li ser nîqaş têne kirin. Lê hemû ji, yên ku jîn bûne û yên wê deme ne.Di serî de he şaş bajarên pêşî, û hê gelek ji van bajaran ji. Ji kêvalbarên û nivîsên wê demê yên sumeriyan mirov du tiştan têdigihê.Yek wan nivîsa pêşî bi pêş xistina, Ya dî ji ewê ku zimanê ku wan bi kar dianî, &quot;[[Kurdiya kevne]]&quot;.Hîmê kurdi sumeri di xwe de di hawane.Bi vê yekê re, mirov karê vê yekê re bi rehetî bêje ku Kêvarbar(teblet)ên ku ji wê demê, yên hatin dîtin û kifş kirin, ji bo zimanê kurdi ji, hinek dokumentên girîngin. Lê ta naheka ev yek ji ber çavan dûr maya.Ev ji kîmesiyeke.Deme ku me lêkolîneke ku ne zêde fireh ji kir, me ev yek kir.Di berhama [[Samuel Noah Kramer]] ya bi navê &quot;[[mîtolojiya sumeran]]&quot; de ev yek pir bi firehî hatiya ser ziman. Weke kurdiya iro, di zimanê sumeriyan de ji &quot;fonetîk&quot; pir zêde hene.Gelek ji wan hîm û hebûn wek hevin.Bi vê yekê re, pêdivî heya ku lêkolîineke mazin li ser ziman bê kirin.

*[[Eridu]]
*[[Bad-tibira]]
*[[Larsa]]
*[[Saruppak]]
*[[Kîş]]
*[[Uruk]]
*[[Ur]]
*[[Nippur]]
*[[Lagaş]]
*[[Ngirsu]]
*[[Umma]]
*[[Hamazî]]
*[[Adab]]
*[[Marî]]
*[[Akşak 1]]
*[[Akkad 1]]
*[[Isin]]
*[[Kuara]]
*[[Zabala]]
*[[Kisurra]]
*[[Marad]]
*[[Dilbat]]
*[[Borsippa]]
*[[Kutha]]
*[[Der]]
*[[Eshnuna]]
*[[Nagar]]

[[Kategorî:Sumer]]</text>
      <sha1>8hd431rjhqaj1rxllk1ppzifhfe0p1w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Darîn Zanyar</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47339</id>
    <revision>
      <id>1093288</id>
      <parentid>1063826</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:36:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>FMSky</username>
        <id>45742</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2942" xml:space="preserve">{{Orphan|date=kanûna pêşîn 2020}}
{{Bêçavkanî}}

{{Agahîdank mirov
 | nav              = Darîn Zanyar
 | wêne             = Darin Sommarkrysset 2012 By Daniel Åhs Karlsson.jpg
 | sernavê_wêne      = Darîn Zanyar (2012)
 | roja_jidayikbûnê = 2ê [[hezîran]]a [[1987]]an
 | cihê_jidayikbûnê = [[Stockholm]], [[Swêd]]
 | pîşe          = [[Stranbêj]]
 | malper           = http://www.darin.nu
}}
'''Darîn Zanyar''' an jî bi kurtî '''Darîn''' (z. [[2ê hezîranê|2ê hezîrana]] [[1987]]an de li [[Stokholm]]a [[Swêd]])ê stranbêjekî [[kurd]] e. Malbata Darîn ji [[Kurdistana Başûr]] hatine li Swêdê bi cih bûne.{{Çavk}}

==Albûm==
* 2005 - ''The Anthem''
* 2005 - ''Darin ''
* 2006 - ''Break the News''
* 2008 - ''Flashback''
* 2010 - ''LoveKiller''
* 2013 - ''Exit''
* 2015 - ''Fjärilar i magen''
* 2017 - ''Tvillingen''

== Singles ==


&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2005 – &quot;Money for Nothing&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2005 – &quot;Why Does It Rain&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2005 – &quot;Step Up&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2005 – &quot;Who's That Girl&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2005 – &quot;Want Ya!&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2006 – &quot;Perfect&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2006 – &quot;Everything But The Girl&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2006 – &quot;Desire&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2007 – &quot;Insanity&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2008 – &quot;Breathing Your Love&quot; feat. Kat DeLuna

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2008 – &quot;See U At The Club&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2008 – &quot;Runaway&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2008 – &quot;What If&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2009 – &quot;Viva La Vida&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2010 – &quot;You're Out Of My Life&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2010 – &quot;Can't Stop Love&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2010 – &quot;Lovekiller&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2010 – &quot;Microphone&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2012 – &quot;Nobody Knows&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2012 – &quot;Stockholm&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2012 – &quot;En Apa Som Liknar Dig&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2012 – &quot;I Can't Get You Off My Mind&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2012 – &quot;Astrologen&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2012 – &quot;Seven Days a Week&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2013 – &quot;Playing With Fire&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2013 – &quot;So Yours&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2013 – &quot;Check You Out&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2014 – &quot;Dream Away&quot; feat. Eagle-Eye Cherry

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2014 – &quot;All Our Babies&quot; feat. Sophie Zelmani

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2014 – &quot;Mamma Mia&quot;

&lt;nowiki&gt;*&lt;/nowiki&gt; 2015 - &quot;Ta mig tillbaka&quot;

== Xelatên wî ==
Darin hin xelat wergirtine:
* &quot;''Grammis''&quot; di 2006 de, (bi înglîzî: ''Rock Bear Award'')
* &quot;''Nickelodeon''&quot; &quot;Kids Choice Award&quot;
* Xelatê &quot;''The Voice 06''&quot; li Swêdê
* Xelatê &quot;''NRJ''&quot; li [[Finlenda]]yê

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}


== Girêdanên derve ==
* [http://www.darin.nu websîte yê Darin] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070621134402/http://www.darin.nu/ |date=2007-06-21 }}
* [http://darinzanyarblogg.blogg.se/ Blogê fermî yê Darin Zanyar]
* {{Commons category}}


[[Kategorî:Stranbêjên kurd]]
[[Kategorî:Swêdî]]


{{Stranbêj-kurd-şitil}}</text>
      <sha1>25g0tdkqnvez4nn5n4svgtdce0wmy42</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kutha</title>
    <ns>0</ns>
    <id>52671</id>
    <revision>
      <id>1093223</id>
      <parentid>1008449</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T18:44:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="974" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

'''Kutha''' (Kutha, Cuthah, an jî Cutha; Sumeriyan: Gudua), Bajarekî deme sumerîyan ku li jora Firatê li bakûr û bakûrê rojhilatê [[Nîppur]] ê dikeve. Di dema xwe pirr pêşket û bû yek ji wan bajêr mazin û pêşketî yê dema Sumerîyan. Tê gotin ku Kutha, bûya ji 5 bajaran yê herî pêşketî li Mezoptamya.

Herwiha, Kutha, navê paytaxa dunya binêardê ya sumerîyan jî ya. Di demên xwe yên dawiyê bi navê &quot;kuthîm&quot; hatiye bi navkirin. Tê gotin, ji aliyê çandî ve jî pirr pêşketî bi rengî bû.

Di belgeyên Asûran de, di dema [[Salmanassar]] jî bahs tê kirin. Key [[Şulgî]] ku berê wê bi navê &quot;dungî&quot; jî tê naskirin li wir, parastgaha [[Nergal]] ava kir.

Di dema Persîyan de jî, weke &quot;welatê nêzîk [[Kurdistan]]&quot; jî hatiye binavkirin.

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

{{Koord|32|45|36.1|N|44|36|46.3|E|display=title}}


[[Kategorî:Sumer]]

{{Interwiki conflict}}


{{Dîrok-şitil}}</text>
      <sha1>g70rr3w8nse06k0zcp6i6o4jhq4z2kr</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kîş</title>
    <ns>0</ns>
    <id>53892</id>
    <revision>
      <id>1093224</id>
      <parentid>1008830</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T18:46:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="405" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}
{{Bêkategorî}}

{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

Kîş, bajarekî ji dema sûmerîyan a. Li ber babilê dikeve. Di dema ku babilî li herêmê serdestbûn, ew bajer bû weke bajerekî wan jî. Lê Kîş, li ber ava firatê dikeve. Di rêzê de di xate bajarê ku li ber avê dikevin piştî Kîşê re Nîppûr tê. Piştî Nîppûrê re jî Ur´ tê. Weke bajarê li ber ava firatê.</text>
      <sha1>ckygvyqywxz2r1tzf01va3xq04gwigf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093244</id>
      <parentid>1093224</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T23:05:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="597" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}
{{Bêkategorî}}

{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}
'''Kîş''', (bi sumerî:𒆧𒆠 Kiški) bajarekî dîrokî ye ku li parêzgeha Babilê cihekî arkeolojîk a girîng e. cihwarê Kîşê ji serdema Ubeyd heta heyama Helenîstîk hatiye dagirkirin. bajarekî ji dema sûmerîyan a. Li ber babilê dikeve. Di dema ku babilî li herêmê serdestbûn, ew bajer bû weke bajerekî wan jî. Lê Kîş, li ber ava firatê dikeve. Di rêzê de di xate bajarê ku li ber avê dikevin piştî Kîşê re Nîppûr tê. Piştî Nîppûrê re jî Ur´ tê. Weke bajarê li ber ava firatê.</text>
      <sha1>7qcemmu52mnbv7za0zw9rf3zfjcc357</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093245</id>
      <parentid>1093244</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T23:06:43Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="604" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}
{{Bêkategorî}}

{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}
'''Kîş''', (bi sumerî:𒆧𒆠 Kiški) bajarekî dîrokî ye ku li parêzgeha Babilê (Iraq) cihekî arkeolojîk a girîng e. Cihwarê Kîşê ji serdema Ubeyd heta heyama Helenîstîk hatiye dagirkirin. bajarekî ji dema sûmerîyan a. Li ber babilê dikeve. Di dema ku babilî li herêmê serdestbûn, ew bajer bû weke bajerekî wan jî. Lê Kîş, li ber ava firatê dikeve. Di rêzê de di xate bajarê ku li ber avê dikevin piştî Kîşê re Nîppûr tê. Piştî Nîppûrê re jî Ur´ tê. Weke bajarê li ber ava firatê.</text>
      <sha1>skuk4puza0szdojoylkpwv39jmud71w</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bask (gel)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>57549</id>
    <revision>
      <id>1093232</id>
      <parentid>1070619</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T20:30:55Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>2001:871:210:2D03:1DF6:E93C:5780:4D75</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="616" xml:space="preserve">{{Ev gotar| derbarê Gelê baskê ye. Ji bo wateyên din ên '''Bask''' bibîne: [[Bask (cudakirin)]]}}
[[Wêne:Basque people.png|250px|thumbnail|rast|Kesayetiyên navdar ên baskan]]
'''Bask''' (bi zimanê baskî: ''euskaldun'') kesekî baskîaxiv û neteweyek e ku li [[Welatê Baskî]] dijî. Welatê euskaldunan dikevite bakurê [[Spanya]]yê û başûrê [[Fransa]]yê.  

Bask bi [[zimanê baskî]] (euskara) diaxvin ku zimannasan dibêjin zimanekî yekta û îzolebûyî ye û yek ji quristirîn zimanên cîhanê ye{{Çavk}}.

== Giredanê derve ==
{{kurt}}


[[Kategorî:Gel]]
[[Kategorî:Welatê Baskî]]</text>
      <sha1>kg3mc60r1hz9h6o9u8mxl0hccxbhbz2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1</title>
    <ns>828</ns>
    <id>60759</id>
    <revision>
      <id>1093269</id>
      <parentid>1049337</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:34:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="206384" xml:space="preserve">require ('Module:No globals');

--[[--------------------------&lt; F O R W A R D   D E C L A R A T I O N S &gt;--------------------------------------

each of these counts against the Lua upvalue limit

]]

local validation;																-- functions in Module:Citation/CS1/Date_validation

local utilities;																-- functions in Module:Citation/CS1/Utilities
local z ={};																	-- table of tables in Module:Citation/CS1/Utilities

local identifiers;																-- functions and tables in Module:Citation/CS1/Identifiers
local metadata;																	-- functions in Module:Citation/CS1/COinS
local cfg = {};																	-- table of configuration tables that are defined in Module:Citation/CS1/Configuration
local whitelist = {};															-- table of tables listing valid template parameter names; defined in Module:Citation/CS1/Whitelist


--[[------------------&lt; P A G E   S C O P E   V A R I A B L E S &gt;---------------

declare variables here that have page-wide scope that are not brought in from
other modules; that are created here and used here

]]

local added_deprecated_cat;														-- Boolean flag so that the category is added only once
local added_vanc_errs;															-- Boolean flag so we only emit one Vancouver error / category
local added_generic_name_errs;													-- Boolean flag so we only emit one generic name error / category and stop testing names once an error is encountered
local Frame;																	-- holds the module's frame table
local is_preview_mode;															-- true when article is in preview mode; false when using 'Preview page with this template' (previewing the module)
local is_sandbox;																-- true when using sandbox modules to render citation


--[[--------------------------&lt; F I R S T _ S E T &gt;------------------------------------------------------------

Locates and returns the first set value in a table of values where the order established in the table,
left-to-right (or top-to-bottom), is the order in which the values are evaluated.  Returns nil if none are set.

This version replaces the original 'for _, val in pairs do' and a similar version that used ipairs.  With the pairs
version the order of evaluation could not be guaranteed.  With the ipairs version, a nil value would terminate
the for-loop before it reached the actual end of the list.

]]

local function first_set (list, count)
	local i = 1;
	while i &lt;= count do															-- loop through all items in list
		if utilities.is_set( list[i] ) then
			return list[i];														-- return the first set list member
		end
		i = i + 1;																-- point to next
	end
end


--[[--------------------------&lt; A D D _ V A N C _ E R R O R &gt;----------------------------------------------------

Adds a single Vancouver system error message to the template's output regardless of how many error actually exist.
To prevent duplication, added_vanc_errs is nil until an error message is emitted.

added_vanc_errs is a Boolean declared in page scope variables above

]]

local function add_vanc_error (source, position)
	if added_vanc_errs then return end
		
	added_vanc_errs = true;														-- note that we've added this category
	utilities.set_message ('err_vancouver', {source, position});
end


--[[--------------------------&lt; I S _ S C H E M E &gt;------------------------------------------------------------

does this thing that purports to be a URI scheme seem to be a valid scheme?  The scheme is checked to see if it
is in agreement with http://tools.ietf.org/html/std66#section-3.1 which says:
	Scheme names consist of a sequence of characters beginning with a
   letter and followed by any combination of letters, digits, plus
   (&quot;+&quot;), period (&quot;.&quot;), or hyphen (&quot;-&quot;).

returns true if it does, else false

]]

local function is_scheme (scheme)
	return scheme and scheme:match ('^%a[%a%d%+%.%-]*:');						-- true if scheme is set and matches the pattern
end


--[=[-------------------------&lt; I S _ D O M A I N _ N A M E &gt;--------------------------------------------------

Does this thing that purports to be a domain name seem to be a valid domain name?

Syntax defined here: http://tools.ietf.org/html/rfc1034#section-3.5
BNF defined here: https://tools.ietf.org/html/rfc4234
Single character names are generally reserved; see https://tools.ietf.org/html/draft-ietf-dnsind-iana-dns-01#page-15;
	see also [[Single-letter second-level domain]]
list of TLDs: https://www.iana.org/domains/root/db

RFC 952 (modified by RFC 1123) requires the first and last character of a hostname to be a letter or a digit.  Between
the first and last characters the name may use letters, digits, and the hyphen.

Also allowed are IPv4 addresses. IPv6 not supported

domain is expected to be stripped of any path so that the last character in the last character of the TLD.  tld
is two or more alpha characters.  Any preceding '//' (from splitting a URL with a scheme) will be stripped
here.  Perhaps not necessary but retained in case it is necessary for IPv4 dot decimal.

There are several tests:
	the first character of the whole domain name including subdomains must be a letter or a digit
	internationalized domain name (ASCII characters with .xn-- ASCII Compatible Encoding (ACE) prefix xn-- in the TLD) see https://tools.ietf.org/html/rfc3490
	single-letter/digit second-level domains in the .org, .cash, and .today TLDs
	q, x, and z SL domains in the .com TLD
	i and q SL domains in the .net TLD
	single-letter SL domains in the ccTLDs (where the ccTLD is two letters)
	two-character SL domains in gTLDs (where the gTLD is two or more letters)
	three-plus-character SL domains in gTLDs (where the gTLD is two or more letters)
	IPv4 dot-decimal address format; TLD not allowed

returns true if domain appears to be a proper name and TLD or IPv4 address, else false

]=]

local function is_domain_name (domain)
	if not domain then
		return false;															-- if not set, abandon
	end
	
	domain = domain:gsub ('^//', '');											-- strip '//' from domain name if present; done here so we only have to do it once
	
	if not domain:match ('^[%w]') then											-- first character must be letter or digit
		return false;
	end

	if domain:match ('^%a+:') then												-- hack to detect things that look like s:Page:Title where Page: is namespace at Wikisource
		return false;
	end

	local patterns = {															-- patterns that look like URLs
		'%f[%w][%w][%w%-]+[%w]%.%a%a+$',										-- three or more character hostname.hostname or hostname.tld
		'%f[%w][%w][%w%-]+[%w]%.xn%-%-[%w]+$',									-- internationalized domain name with ACE prefix
		'%f[%a][qxz]%.com$',													-- assigned one character .com hostname (x.com times out 2015-12-10)
		'%f[%a][iq]%.net$',														-- assigned one character .net hostname (q.net registered but not active 2015-12-10)
		'%f[%w][%w]%.%a%a$',													-- one character hostname and ccTLD (2 chars)
		'%f[%w][%w][%w]%.%a%a+$',												-- two character hostname and TLD
		'^%d%d?%d?%.%d%d?%d?%.%d%d?%d?%.%d%d?%d?',								-- IPv4 address
		}

	for _, pattern in ipairs (patterns) do										-- loop through the patterns list
		if domain:match (pattern) then
			return true;														-- if a match then we think that this thing that purports to be a URL is a URL
		end
	end

	for _, d in ipairs ({'cash', 'company', 'today', 'org'}) do					-- look for single letter second level domain names for these top level domains
		if domain:match ('%f[%w][%w]%.' .. d) then
			return true
		end
	end
	return false;																-- no matches, we don't know what this thing is
end


--[[--------------------------&lt; I S _ U R L &gt;------------------------------------------------------------------

returns true if the scheme and domain parts of a URL appear to be a valid URL; else false.

This function is the last step in the validation process.  This function is separate because there are cases that
are not covered by split_url(), for example is_parameter_ext_wikilink() which is looking for bracketted external
wikilinks.

]]

local function is_url (scheme, domain)
	if utilities.is_set (scheme) then											-- if scheme is set check it and domain
		return is_scheme (scheme) and is_domain_name (domain);
	else
		return is_domain_name (domain);											-- scheme not set when URL is protocol-relative
	end
end


--[[--------------------------&lt; S P L I T _ U R L &gt;------------------------------------------------------------

Split a URL into a scheme, authority indicator, and domain.

First remove Fully Qualified Domain Name terminator (a dot following TLD) (if any) and any path(/), query(?) or fragment(#).

If protocol-relative URL, return nil scheme and domain else return nil for both scheme and domain.

When not protocol-relative, get scheme, authority indicator, and domain.  If there is an authority indicator (one
or more '/' characters immediately following the scheme's colon), make sure that there are only 2.

Any URL that does not have news: scheme must have authority indicator (//).  TODO: are there other common schemes
like news: that don't use authority indicator?

Strip off any port and path;

]]

local function split_url (url_str)
	local scheme, authority, domain;
	
	url_str = url_str:gsub ('([%a%d])%.?[/%?#].*$', '%1');						-- strip FQDN terminator and path(/), query(?), fragment (#) (the capture prevents false replacement of '//')

	if url_str:match ('^//%S*') then											-- if there is what appears to be a protocol-relative URL
		domain = url_str:match ('^//(%S*)')
	elseif url_str:match ('%S-:/*%S+') then										-- if there is what appears to be a scheme, optional authority indicator, and domain name
		scheme, authority, domain = url_str:match ('(%S-:)(/*)(%S+)');			-- extract the scheme, authority indicator, and domain portions
		if utilities.is_set (authority) then
			authority = authority:gsub ('//', '', 1);							-- replace place 1 pair of '/' with nothing;
			if utilities.is_set(authority) then									-- if anything left (1 or 3+ '/' where authority should be) then
				return scheme;													-- return scheme only making domain nil which will cause an error message
			end
		else
			if not scheme:match ('^news:') then									-- except for news:..., MediaWiki won't link URLs that do not have authority indicator; TODO: a better way to do this test?
				return scheme;													-- return scheme only making domain nil which will cause an error message
			end
		end
		domain = domain:gsub ('(%a):%d+', '%1');								-- strip port number if present
	end
	
	return scheme, domain;
end


--[[--------------------------&lt; L I N K _ P A R A M _ O K &gt;---------------------------------------------------

checks the content of |title-link=, |series-link=, |author-link=, etc. for properly formatted content: no wikilinks, no URLs

Link parameters are to hold the title of a Wikipedia article, so none of the WP:TITLESPECIALCHARACTERS are allowed:
	# &lt; &gt; [ ] | { } _
except the underscore which is used as a space in wiki URLs and # which is used for section links

returns false when the value contains any of these characters.

When there are no illegal characters, this function returns TRUE if value DOES NOT appear to be a valid URL (the
|&lt;param&gt;-link= parameter is ok); else false when value appears to be a valid URL (the |&lt;param&gt;-link= parameter is NOT ok).

]]

local function link_param_ok (value)
	local scheme, domain;
	if value:find ('[&lt;&gt;%[%]|{}]') then											-- if any prohibited characters
		return false;
	end

	scheme, domain = split_url (value);											-- get scheme or nil and domain or nil from URL; 
	return not is_url (scheme, domain);											-- return true if value DOES NOT appear to be a valid URL
end


--[[--------------------------&lt; L I N K _ T I T L E _ O K &gt;---------------------------------------------------

Use link_param_ok() to validate |&lt;param&gt;-link= value and its matching |&lt;title&gt;= value.

|&lt;title&gt;= may be wiki-linked but not when |&lt;param&gt;-link= has a value.  This function emits an error message when
that condition exists

check &lt;link&gt; for inter-language interwiki-link prefix.  prefix must be a MediaWiki-recognized language
code and must begin with a colon.

]]

local function link_title_ok (link, lorig, title, torig)
local orig;
	if utilities.is_set (link) then 											-- don't bother if &lt;param&gt;-link doesn't have a value
		if not link_param_ok (link) then										-- check |&lt;param&gt;-link= markup
			orig = lorig;														-- identify the failing link parameter
		elseif title:find ('%[%[') then											-- check |title= for wikilink markup
			orig = torig;														-- identify the failing |title= parameter
		elseif link:match ('^%a+:') then										-- if the link is what looks like an interwiki
			local prefix = link:match ('^(%a+):'):lower();						-- get the interwiki prefix

			if cfg.inter_wiki_map[prefix] then									-- if prefix is in the map, must have preceding colon
				orig = lorig;													-- flag as error
			end
		end
	end

	if utilities.is_set (orig) then
		link = '';																-- unset
		utilities.set_message ('err_bad_paramlink', orig);						-- URL or wikilink in |title= with |title-link=;
	end
	
	return link;																-- link if ok, empty string else
end


--[[--------------------------&lt; C H E C K _ U R L &gt;------------------------------------------------------------

Determines whether a URL string appears to be valid.

First we test for space characters.  If any are found, return false.  Then split the URL into scheme and domain
portions, or for protocol-relative (//example.com) URLs, just the domain.  Use is_url() to validate the two
portions of the URL.  If both are valid, or for protocol-relative if domain is valid, return true, else false.

Because it is different from a standard URL, and because this module used external_link() to make external links
that work for standard and news: links, we validate newsgroup names here.  The specification for a newsgroup name
is at https://tools.ietf.org/html/rfc5536#section-3.1.4

]]

local function check_url( url_str )
	if nil == url_str:match (&quot;^%S+$&quot;) then										-- if there are any spaces in |url=value it can't be a proper URL
		return false;
	end
	local scheme, domain;

	scheme, domain = split_url (url_str);										-- get scheme or nil and domain or nil from URL;
	
	if 'news:' == scheme then													-- special case for newsgroups
		return domain:match('^[%a%d%+%-_]+%.[%a%d%+%-_%.]*[%a%d%+%-_]$');
	end
	
	return is_url (scheme, domain);												-- return true if value appears to be a valid URL
end


--[=[-------------------------&lt; I S _ P A R A M E T E R _ E X T _ W I K I L I N K &gt;----------------------------

Return true if a parameter value has a string that begins and ends with square brackets [ and ] and the first
non-space characters following the opening bracket appear to be a URL.  The test will also find external wikilinks
that use protocol-relative URLs. Also finds bare URLs.

The frontier pattern prevents a match on interwiki-links which are similar to scheme:path URLs.  The tests that
find bracketed URLs are required because the parameters that call this test (currently |title=, |chapter=, |work=,
and |publisher=) may have wikilinks and there are articles or redirects like '//Hus' so, while uncommon, |title=[[//Hus]]
is possible as might be [[en://Hus]].

]=]

local function is_parameter_ext_wikilink (value)
local scheme, domain;

	if value:match ('%f[%[]%[%a%S*:%S+.*%]') then								-- if ext. wikilink with scheme and domain: [xxxx://yyyyy.zzz]
		scheme, domain = split_url (value:match ('%f[%[]%[(%a%S*:%S+).*%]'));
	elseif value:match ('%f[%[]%[//%S+.*%]') then								-- if protocol-relative ext. wikilink: [//yyyyy.zzz]
		scheme, domain = split_url (value:match ('%f[%[]%[(//%S+).*%]'));
	elseif value:match ('%a%S*:%S+') then										-- if bare URL with scheme; may have leading or trailing plain text
		scheme, domain = split_url (value:match ('(%a%S*:%S+)'));
	elseif value:match ('//%S+') then											-- if protocol-relative bare URL: //yyyyy.zzz; may have leading or trailing plain text
		scheme, domain = split_url (value:match ('(//%S+)'));					-- what is left should be the domain
	else
		return false;															-- didn't find anything that is obviously a URL
	end

	return is_url (scheme, domain);												-- return true if value appears to be a valid URL
end


--[[-------------------------&lt; C H E C K _ F O R _ U R L &gt;-----------------------------------------------------

loop through a list of parameters and their values.  Look at the value and if it has an external link, emit an error message.

]]

local function check_for_url (parameter_list, error_list)
	for k, v in pairs (parameter_list) do										-- for each parameter in the list
		if is_parameter_ext_wikilink (v) then									-- look at the value; if there is a URL add an error message
			table.insert (error_list, utilities.wrap_style ('parameter', k));
		end
	end
end


--[[--------------------------&lt; S A F E _ F O R _ U R L &gt;------------------------------------------------------

Escape sequences for content that will be used for URL descriptions

]]

local function safe_for_url( str )
	if str:match( &quot;%[%[.-%]%]&quot; ) ~= nil then 
		utilities.set_message ('err_wikilink_in_url', {});
	end
	
	return str:gsub( '[%[%]\n]', {	
		['['] = '&amp;#91;',
		[']'] = '&amp;#93;',
		['\n'] = ' ' } );
end


--[[--------------------------&lt; E X T E R N A L _ L I N K &gt;----------------------------------------------------

Format an external link with error checking

]]

local function external_link (URL, label, source, access)
	local err_msg = '';
	local domain;
	local path;
	local base_url;

	if not utilities.is_set (label) then
		label = URL;
		if utilities.is_set (source) then
			utilities.set_message ('err_bare_url_missing_title', {utilities.wrap_style ('parameter', source)});
		else
			error (cfg.messages[&quot;bare_url_no_origin&quot;]);
		end			
	end
	if not check_url (URL) then
		utilities.set_message ('err_bad_url', {utilities.wrap_style ('parameter', source)});
	end
	
	domain, path = URL:match ('^([/%.%-%+:%a%d]+)([/%?#].*)$');					-- split the URL into scheme plus domain and path
	if path then																-- if there is a path portion
		path = path:gsub ('[%[%]]', {['['] = '%5b', [']'] = '%5d'});			-- replace '[' and ']' with their percent-encoded values
		URL = table.concat ({domain, path});									-- and reassemble
	end

	base_url = table.concat ({ &quot;[&quot;, URL, &quot; &quot;, safe_for_url (label), &quot;]&quot; });		-- assemble a wiki-markup URL

	if utilities.is_set (access) then											-- access level (subscription, registration, limited)
		base_url = utilities.substitute (cfg.presentation['ext-link-access-signal'], {cfg.presentation[access].class, cfg.presentation[access].title, base_url});	-- add the appropriate icon
	end

	return base_url;
end


--[[--------------------------&lt; D E P R E C A T E D _ P A R A M E T E R &gt;--------------------------------------

Categorize and emit an error message when the citation contains one or more deprecated parameters.  The function includes the
offending parameter name to the error message.  Only one error message is emitted regardless of the number of deprecated
parameters in the citation.

added_deprecated_cat is a Boolean declared in page scope variables above

]]

local function deprecated_parameter(name)
	if not added_deprecated_cat then
		added_deprecated_cat = true;											-- note that we've added this category
		utilities.set_message ('err_deprecated_params', {name});				-- add error message
	end
end


--[=[-------------------------&lt; K E R N _ Q U O T E S &gt;--------------------------------------------------------

Apply kerning to open the space between the quote mark provided by the module and a leading or trailing quote
mark contained in a |title= or |chapter= parameter's value.

This function will positive kern either single or double quotes:
	&quot;'Unkerned title with leading and trailing single quote marks'&quot;
	&quot; 'Kerned title with leading and trailing single quote marks' &quot; (in real life the kerning isn't as wide as this example)
Double single quotes (italic or bold wiki-markup) are not kerned.

Replaces Unicode quote marks in plain text or in the label portion of a [[L|D]] style wikilink with typewriter
quote marks regardless of the need for kerning.  Unicode quote marks are not replaced in simple [[D]] wikilinks.

Call this function for chapter titles, for website titles, etc.; not for book titles.

]=]

local function kern_quotes (str)
	local cap = '';
	local wl_type, label, link;

	wl_type, label, link = utilities.is_wikilink (str);							-- wl_type is: 0, no wl (text in label variable); 1, [[D]]; 2, [[L|D]]
	
	if 1 == wl_type then														-- [[D]] simple wikilink with or without quote marks
		if mw.ustring.match (str, '%[%[[\&quot;“”\'‘’].+[\&quot;“”\'‘’]%]%]') then		-- leading and trailing quote marks
			str = utilities.substitute (cfg.presentation['kern-left'], str);
			str = utilities.substitute (cfg.presentation['kern-right'], str);
		elseif mw.ustring.match (str, '%[%[[\&quot;“”\'‘’].+%]%]')	then			-- leading quote marks
			str = utilities.substitute (cfg.presentation['kern-left'], str);
		elseif mw.ustring.match (str, '%[%[.+[\&quot;“”\'‘’]%]%]') then				-- trailing quote marks
			str = utilities.substitute (cfg.presentation['kern-right'], str);
		end

	else																		-- plain text or [[L|D]]; text in label variable
		label = mw.ustring.gsub (label, '[“”]', '\&quot;');							-- replace “” (U+201C &amp; U+201D) with &quot; (typewriter double quote mark)
		label = mw.ustring.gsub (label, '[‘’]', '\'');							-- replace ‘’ (U+2018 &amp; U+2019) with ' (typewriter single quote mark)

		cap = mw.ustring.match (label, &quot;^([\&quot;\'][^\'].+)&quot;);						-- match leading double or single quote but not doubled single quotes (italic markup)
		if utilities.is_set (cap) then
			label = utilities.substitute (cfg.presentation['kern-left'], cap);
		end
	
		cap = mw.ustring.match (label, &quot;^(.+[^\'][\&quot;\'])$&quot;)						-- match trailing double or single quote but not doubled single quotes (italic markup)
		if utilities.is_set (cap) then
			label = utilities.substitute (cfg.presentation['kern-right'], cap);
		end
		
		if 2 == wl_type then
			str = utilities.make_wikilink (link, label);						-- reassemble the wikilink
		else
			str = label;
		end
	end
	return str;
end


--[[--------------------------&lt; F O R M A T _ S C R I P T _ V A L U E &gt;----------------------------------------

|script-title= holds title parameters that are not written in Latin-based scripts: Chinese, Japanese, Arabic, Hebrew, etc. These scripts should
not be italicized and may be written right-to-left.  The value supplied by |script-title= is concatenated onto Title after Title has been wrapped
in italic markup.

Regardless of language, all values provided by |script-title= are wrapped in &lt;bdi&gt;...&lt;/bdi&gt; tags to isolate RTL languages from the English left to right.

|script-title= provides a unique feature.  The value in |script-title= may be prefixed with a two-character ISO 639-1 language code and a colon:
	|script-title=ja:*** *** (where * represents a Japanese character)
Spaces between the two-character code and the colon and the colon and the first script character are allowed:
	|script-title=ja : *** ***
	|script-title=ja: *** ***
	|script-title=ja :*** ***
Spaces preceding the prefix are allowed: |script-title = ja:*** ***

The prefix is checked for validity.  If it is a valid ISO 639-1 language code, the lang attribute (lang=&quot;ja&quot;) is added to the &lt;bdi&gt; tag so that browsers can
know the language the tag contains.  This may help the browser render the script more correctly.  If the prefix is invalid, the lang attribute
is not added.  At this time there is no error message for this condition.

Supports |script-title=, |script-chapter=, |script-&lt;periodical&gt;=

]]

local function format_script_value (script_value, script_param)
	local lang='';																-- initialize to empty string
	local name;
	if script_value:match('^%l%l%l?%s*:') then									-- if first 3 or 4 non-space characters are script language prefix
		lang = script_value:match('^(%l%l%l?)%s*:%s*%S.*');						-- get the language prefix or nil if there is no script
		if not utilities.is_set (lang) then
			utilities.set_message ('err_script_parameter', {script_param, cfg.err_msg_supl['missing title part']});		-- prefix without 'title'; add error message
			return '';															-- script_value was just the prefix so return empty string
		end
																				-- if we get this far we have prefix and script
		name = cfg.lang_code_remap[lang] or mw.language.fetchLanguageName( lang, cfg.this_wiki_code );	-- get language name so that we can use it to categorize
		if utilities.is_set (name) then											-- is prefix a proper ISO 639-1 language code?
			script_value = script_value:gsub ('^%l+%s*:%s*', '');				-- strip prefix from script
																				-- is prefix one of these language codes?
			if utilities.in_array (lang, cfg.script_lang_codes) then
				utilities.add_prop_cat ('script', {name, lang})
			else
				utilities.set_message ('err_script_parameter', {script_param, cfg.err_msg_supl['unknown language code']});	-- unknown script-language; add error message
			end
			lang = ' lang=&quot;' .. lang .. '&quot; ';									-- convert prefix into a lang attribute
		else
			utilities.set_message ('err_script_parameter', {script_param, cfg.err_msg_supl['invalid language code']});		-- invalid language code; add error message
			lang = '';															-- invalid so set lang to empty string
		end
	else
		utilities.set_message ('err_script_parameter', {script_param, cfg.err_msg_supl['missing prefix']});				-- no language code prefix; add error message
	end
	script_value = utilities.substitute (cfg.presentation['bdi'], {lang, script_value});	-- isolate in case script is RTL

	return script_value;
end


--[[--------------------------&lt; S C R I P T _ C O N C A T E N A T E &gt;------------------------------------------

Initially for |title= and |script-title=, this function concatenates those two parameter values after the script
value has been wrapped in &lt;bdi&gt; tags.

]]

local function script_concatenate (title, script, script_param)
	if utilities.is_set (script) then
		script = format_script_value (script, script_param);					-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; returns empty string on error
		if utilities.is_set (script) then
			title = title .. ' ' .. script;										-- concatenate title and script title
		end
	end
	return title;
end


--[[--------------------------&lt; W R A P _ M S G &gt;--------------------------------------------------------------

Applies additional message text to various parameter values. Supplied string is wrapped using a message_list
configuration taking one argument.  Supports lower case text for {{citation}} templates.  Additional text taken
from citation_config.messages - the reason this function is similar to but separate from wrap_style().

]]

local function wrap_msg (key, str, lower)
	if not utilities.is_set ( str ) then
		return &quot;&quot;;
	end
	if true == lower then
		local msg;
		msg = cfg.messages[key]:lower();										-- set the message to lower case before 
		return utilities.substitute ( msg, str );								-- including template text
	else
		return utilities.substitute ( cfg.messages[key], str );
	end		
end


--[[----------------&lt; W I K I S O U R C E _ U R L _ M A K E &gt;-------------------

Makes a Wikisource URL from Wikisource interwiki-link.  Returns the URL and appropriate
label; nil else.

str is the value assigned to |chapter= (or aliases) or |title= or |title-link=

]]

local function wikisource_url_make (str)
	local wl_type, D, L;
	local ws_url, ws_label;
	local wikisource_prefix = table.concat ({'https://', cfg.this_wiki_code, '.wikisource.org/wiki/'});

	wl_type, D, L = utilities.is_wikilink (str);								-- wl_type is 0 (not a wikilink), 1 (simple wikilink), 2 (complex wikilink)

	if 0 == wl_type then														-- not a wikilink; might be from |title-link=
		str = D:match ('^[Ww]ikisource:(.+)') or D:match ('^[Ss]:(.+)');		-- article title from interwiki link with long-form or short-form namespace
		if utilities.is_set (str) then
			ws_url = table.concat ({											-- build a Wikisource URL
				wikisource_prefix,												-- prefix
				str,															-- article title
				});
			ws_label = str;														-- label for the URL
		end
	elseif 1 == wl_type then													-- simple wikilink: [[Wikisource:ws article]]
		str = D:match ('^[Ww]ikisource:(.+)') or D:match ('^[Ss]:(.+)');		-- article title from interwiki link with long-form or short-form namespace
		if utilities.is_set (str) then
			ws_url = table.concat ({											-- build a Wikisource URL
				wikisource_prefix,												-- prefix
				str,															-- article title
				});
			ws_label = str;														-- label for the URL
		end
	elseif 2 == wl_type then													-- non-so-simple wikilink: [[Wikisource:ws article|displayed text]] ([[L|D]])
		str = L:match ('^[Ww]ikisource:(.+)') or L:match ('^[Ss]:(.+)');		-- article title from interwiki link with long-form or short-form namespace
		if utilities.is_set (str) then
			ws_label = D;														-- get ws article name from display portion of interwiki link
			ws_url = table.concat ({											-- build a Wikisource URL
				wikisource_prefix,												-- prefix
				str,															-- article title without namespace from link portion of wikilink
				});
		end
	end

	if ws_url then
		ws_url = mw.uri.encode (ws_url, 'WIKI');								-- make a usable URL
		ws_url = ws_url:gsub ('%%23', '#');										-- undo percent-encoding of fragment marker
	end

	return ws_url, ws_label, L or D;											-- return proper URL or nil and a label or nil
end


--[[----------------&lt; F O R M A T _ P E R I O D I C A L &gt;-----------------------

Format the three periodical parameters: |script-&lt;periodical&gt;=, |&lt;periodical&gt;=,
and |trans-&lt;periodical&gt;= into a single Periodical meta-parameter.

]]

local function format_periodical (script_periodical, script_periodical_source, periodical, trans_periodical)

	if not utilities.is_set (periodical) then
		periodical = '';														-- to be safe for concatenation
	else
		periodical = utilities.wrap_style ('italic-title', periodical);			-- style 
	end

	periodical = script_concatenate (periodical, script_periodical, script_periodical_source);	-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; must be done after title is wrapped

	if utilities.is_set (trans_periodical) then
		trans_periodical = utilities.wrap_style ('trans-italic-title', trans_periodical);
		if utilities.is_set (periodical) then
			periodical = periodical .. ' ' .. trans_periodical;
		else																	-- here when trans-periodical without periodical or script-periodical
			periodical = trans_periodical;
			utilities.set_message ('err_trans_missing_title', {'periodical'});
		end
	end

	return periodical;
end


--[[------------------&lt; F O R M A T _ C H A P T E R _ T I T L E &gt;---------------

Format the four chapter parameters: |script-chapter=, |chapter=, |trans-chapter=,
and |chapter-url= into a single chapter meta- parameter (chapter_url_source used
for error messages).

]]

local function format_chapter_title (script_chapter, script_chapter_source, chapter, chapter_source, trans_chapter, trans_chapter_source, chapter_url, chapter_url_source, no_quotes, access)
	local ws_url, ws_label, L = wikisource_url_make (chapter);					-- make a wikisource URL and label from a wikisource interwiki link
	if ws_url then
		ws_label = ws_label:gsub ('_', ' ');									-- replace underscore separators with space characters
		chapter = ws_label;
	end

	if not utilities.is_set (chapter) then
		chapter = '';															-- to be safe for concatenation
	else
		if false == no_quotes then
			chapter = kern_quotes (chapter);									-- if necessary, separate chapter title's leading and trailing quote marks from module provided quote marks
			chapter = utilities.wrap_style ('quoted-title', chapter);
		end
	end

	chapter = script_concatenate (chapter, script_chapter, script_chapter_source);	-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; must be done after title is wrapped

	if utilities.is_set (chapter_url) then
		chapter = external_link (chapter_url, chapter, chapter_url_source, access);	-- adds bare_url_missing_title error if appropriate
	elseif ws_url then
		chapter = external_link (ws_url, chapter .. '&amp;nbsp;', 'ws link in chapter');	-- adds bare_url_missing_title error if appropriate; space char to move icon away from chap text; TODO: better way to do this?
		chapter = utilities.substitute (cfg.presentation['interwiki-icon'], {cfg.presentation['class-wikisource'], L, chapter});				
	end

	if utilities.is_set (trans_chapter) then
		trans_chapter = utilities.wrap_style ('trans-quoted-title', trans_chapter);
		if utilities.is_set (chapter) then
			chapter = chapter .. ' ' .. trans_chapter;
		else																	-- here when trans_chapter without chapter or script-chapter
			chapter = trans_chapter;
			chapter_source = trans_chapter_source:match ('trans%-?(.+)');		-- when no chapter, get matching name from trans-&lt;param&gt;
			utilities.set_message ('err_trans_missing_title', {chapter_source});
		end
	end

	return chapter;
end


--[[----------------&lt; H A S _ I N V I S I B L E _ C H A R S &gt;-------------------

This function searches a parameter's value for non-printable or invisible characters.
The search stops at the first match.

This function will detect the visible replacement character when it is part of the Wikisource.

Detects but ignores nowiki and math stripmarkers.  Also detects other named stripmarkers
(gallery, math, pre, ref) and identifies them with a slightly different error message.
See also coins_cleanup().

Output of this function is an error message that identifies the character or the
Unicode group, or the stripmarker that was detected along with its position (or,
for multi-byte characters, the position of its first byte) in the parameter value.

]]

local function has_invisible_chars (param, v)
	local position = '';														-- position of invisible char or starting position of stripmarker
	local capture;																-- used by stripmarker detection to hold name of the stripmarker
	local stripmarker;															-- boolean set true when a stripmarker is found

	capture = string.match (v, '[%w%p ]*');										-- test for values that are simple ASCII text and bypass other tests if true
	if capture == v then														-- if same there are no Unicode characters
		return;
	end

	for _, invisible_char in ipairs (cfg.invisible_chars) do
		local char_name = invisible_char[1];									-- the character or group name
		local pattern = invisible_char[2];										-- the pattern used to find it
		position, _, capture = mw.ustring.find (v, pattern);					-- see if the parameter value contains characters that match the pattern
		
		if position and (cfg.invisible_defs.zwj == capture) then				-- if we found a zero-width joiner character
			if mw.ustring.find (v, cfg.indic_script) then						-- it's ok if one of the Indic scripts
				position = nil;													-- unset position
			elseif cfg.emoji[mw.ustring.codepoint (v, position+1)] then			-- is zwj followed by a character listed in emoji{}?
				position = nil;													-- unset position
			end
		end
		
		if position then
			if 'nowiki' == capture or 'math' == capture or						-- nowiki and math stripmarkers (not an error condition)
				('templatestyles' == capture and utilities.in_array (param, {'id', 'quote'})) then	-- templatestyles stripmarker allowed in these parameters
					stripmarker = true;											-- set a flag
			elseif true == stripmarker and cfg.invisible_defs.del == capture then	-- because stripmakers begin and end with the delete char, assume that we've found one end of a stripmarker
				position = nil;													-- unset
			else
				local err_msg;
				if capture and not (cfg.invisible_defs.del == capture or cfg.invisible_defs.zwj == capture) then
					err_msg = capture .. ' ' .. char_name;
				else
					err_msg = char_name .. ' ' .. 'character';
				end

				utilities.set_message ('err_invisible_char', {err_msg, utilities.wrap_style ('parameter', param), position});	-- add error message
				return;															-- and done with this parameter
			end
		end
	end
end


--[[-------------------&lt; A R G U M E N T _ W R A P P E R &gt;----------------------

Argument wrapper.  This function provides support for argument mapping defined
in the configuration file so that multiple names can be transparently aliased to
single internal variable.

]]

local function argument_wrapper ( args )
	local origin = {};
	
	return setmetatable({
		ORIGIN = function ( self, k )
			local dummy = self[k];												-- force the variable to be loaded.
			return origin[k];
		end
	},
	{
		__index = function ( tbl, k )
			if origin[k] ~= nil then
				return nil;
			end
			
			local args, list, v = args, cfg.aliases[k];
			
			if type( list ) == 'table' then
				v, origin[k] = utilities.select_one ( args, list, 'err_redundant_parameters' );
				if origin[k] == nil then
					origin[k] = '';												-- Empty string, not nil
				end
			elseif list ~= nil then
				v, origin[k] = args[list], list;
			else
				-- maybe let through instead of raising an error?
				-- v, origin[k] = args[k], k;
				error( cfg.messages['unknown_argument_map'] .. ': ' .. k);
			end
			
			-- Empty strings, not nil;
			if v == nil then
				v = '';
				origin[k] = '';
			end
			
			tbl = rawset( tbl, k, v );
			return v;
		end,
	});
end


--[[--------------------------&lt; N O W R A P _ D A T E &gt;-------------------------

When date is YYYY-MM-DD format wrap in nowrap span: &lt;span ...&gt;YYYY-MM-DD&lt;/span&gt;.
When date is DD MMMM YYYY or is MMMM DD, YYYY then wrap in nowrap span:
&lt;span ...&gt;DD MMMM&lt;/span&gt; YYYY or &lt;span ...&gt;MMMM DD,&lt;/span&gt; YYYY

DOES NOT yet support MMMM YYYY or any of the date ranges.

]]

local function nowrap_date (date)
	local cap = '';
	local cap2 = '';

	if date:match(&quot;^%d%d%d%d%-%d%d%-%d%d$&quot;) then
		date = utilities.substitute (cfg.presentation['nowrap1'], date);
	
	elseif date:match(&quot;^%a+%s*%d%d?,%s+%d%d%d%d$&quot;) or date:match (&quot;^%d%d?%s*%a+%s+%d%d%d%d$&quot;) then
		cap, cap2 = string.match (date, &quot;^(.*)%s+(%d%d%d%d)$&quot;);
		date = utilities.substitute (cfg.presentation['nowrap2'], {cap, cap2});
	end
	
	return date;
end


--[[--------------------------&lt; S E T _ T I T L E T Y P E &gt;---------------------

This function sets default title types (equivalent to the citation including
|type=&lt;default value&gt;) for those templates that have defaults. Also handles the
special case where it is desirable to omit the title type from the rendered citation
(|type=none).

]]

local function set_titletype (cite_class, title_type)
	if utilities.is_set (title_type) then
		if 'none' == cfg.keywords_xlate[title_type] then
			title_type = '';													-- if |type=none then type parameter not displayed
		end
		return title_type;														-- if |type= has been set to any other value use that value
	end

	return cfg.title_types [cite_class] or '';									-- set template's default title type; else empty string for concatenation
end


--[[--------------------------&lt; S A F E _ J O I N &gt;-----------------------------

Joins a sequence of strings together while checking for duplicate separation characters.

]]

local function safe_join( tbl, duplicate_char )
	local f = {};																-- create a function table appropriate to type of 'duplicate character'
		if 1 == #duplicate_char then											-- for single byte ASCII characters use the string library functions
			f.gsub = string.gsub
			f.match = string.match
			f.sub = string.sub
		else																	-- for multi-byte characters use the ustring library functions
			f.gsub = mw.ustring.gsub
			f.match = mw.ustring.match
			f.sub = mw.ustring.sub
		end

	local str = '';																-- the output string
	local comp = '';															-- what does 'comp' mean?
	local end_chr = '';
	local trim;
	for _, value in ipairs( tbl ) do
		if value == nil then value = ''; end
		
		if str == '' then														-- if output string is empty
			str = value;														-- assign value to it (first time through the loop)
		elseif value ~= '' then
			if value:sub(1, 1) == '&lt;' then										-- special case of values enclosed in spans and other markup.
				comp = value:gsub( &quot;%b&lt;&gt;&quot;, &quot;&quot; );								-- remove HTML markup (&lt;span&gt;string&lt;/span&gt; -&gt; string)
			else
				comp = value;
			end
																				-- typically duplicate_char is sepc
			if f.sub(comp, 1, 1) == duplicate_char then							-- is first character same as duplicate_char? why test first character?
																				--   Because individual string segments often (always?) begin with terminal punct for the
																				--   preceding segment: 'First element' .. 'sepc next element' .. etc.?
				trim = false;
				end_chr = f.sub(str, -1, -1);									-- get the last character of the output string
				-- str = str .. &quot;&lt;HERE(enchr=&quot; .. end_chr .. &quot;)&quot;				-- debug stuff?
				if end_chr == duplicate_char then								-- if same as separator
					str = f.sub(str, 1, -2);									-- remove it
				elseif end_chr == &quot;'&quot; then										-- if it might be wiki-markup
					if f.sub(str, -3, -1) == duplicate_char .. &quot;''&quot; then		-- if last three chars of str are sepc'' 
						str = f.sub(str, 1, -4) .. &quot;''&quot;;						-- remove them and add back ''
					elseif  f.sub(str, -5, -1) == duplicate_char .. &quot;]]''&quot; then	-- if last five chars of str are sepc]]'' 
						trim = true;											-- why? why do this and next differently from previous?
					elseif f.sub(str, -4, -1) == duplicate_char .. &quot;]''&quot; then	-- if last four chars of str are sepc]'' 
						trim = true;											-- same question
					end
				elseif end_chr == &quot;]&quot; then										-- if it might be wiki-markup
					if f.sub(str, -3, -1) == duplicate_char .. &quot;]]&quot; then		-- if last three chars of str are sepc]] wikilink 
						trim = true;
					elseif f.sub(str, -3, -1) == duplicate_char .. '&quot;]' then	-- if last three chars of str are sepc&quot;] quoted external link 
						trim = true;
					elseif  f.sub(str, -2, -1) == duplicate_char .. &quot;]&quot; then	-- if last two chars of str are sepc] external link
						trim = true;
					elseif f.sub(str, -4, -1) == duplicate_char .. &quot;'']&quot; then	-- normal case when |url=something &amp; |title=Title.
						trim = true;
					end
				elseif end_chr == &quot; &quot; then										-- if last char of output string is a space
					if f.sub(str, -2, -1) == duplicate_char .. &quot; &quot; then			-- if last two chars of str are &lt;sepc&gt;&lt;space&gt;
						str = f.sub(str, 1, -3);								-- remove them both
					end
				end

				if trim then
					if value ~= comp then 										-- value does not equal comp when value contains HTML markup
						local dup2 = duplicate_char;
						if f.match(dup2, &quot;%A&quot; ) then dup2 = &quot;%&quot; .. dup2; end	-- if duplicate_char not a letter then escape it
						
						value = f.gsub(value, &quot;(%b&lt;&gt;)&quot; .. dup2, &quot;%1&quot;, 1 )		-- remove duplicate_char if it follows HTML markup
					else
						value = f.sub(value, 2, -1 );							-- remove duplicate_char when it is first character
					end
				end
			end
			str = str .. value; 												-- add it to the output string
		end
	end
	return str;
end


--[[--------------------------&lt; I S _ S U F F I X &gt;-----------------------------

returns true if suffix is properly formed Jr, Sr, or ordinal in the range 1–9.
Puncutation not allowed.

]]

local function is_suffix (suffix)
	if utilities.in_array (suffix, {'Jr', 'Sr', 'Jnr', 'Snr', '1st', '2nd', '3rd'}) or suffix:match ('^%dth$') then
		return true;
	end
	return false;
end


--[[--------------------&lt; I S _ G O O D _ V A N C _ N A M E &gt;-------------------

For Vancouver style, author/editor names are supposed to be rendered in Latin
(read ASCII) characters.  When a name uses characters that contain diacritical
marks, those characters are to be converted to the corresponding Latin
character. When a name is written using a non-Latin alphabet or logogram, that
name is to be transliterated into Latin characters. The module doesn't do this
so editors may/must.

This test allows |first= and |last= names to contain any of the letters defined
in the four Unicode Latin character sets
	[http://www.unicode.org/charts/PDF/U0000.pdf C0 Controls and Basic Latin] 0041–005A, 0061–007A
	[http://www.unicode.org/charts/PDF/U0080.pdf C1 Controls and Latin-1 Supplement] 00C0–00D6, 00D8–00F6, 00F8–00FF
	[http://www.unicode.org/charts/PDF/U0100.pdf Latin Extended-A] 0100–017F
	[http://www.unicode.org/charts/PDF/U0180.pdf Latin Extended-B] 0180–01BF, 01C4–024F

|lastn= also allowed to contain hyphens, spaces, and apostrophes.
	(http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK7271/box/A35029/)
|firstn= also allowed to contain hyphens, spaces, apostrophes, and periods

This original test:
	if nil == mw.ustring.find (last, &quot;^[A-Za-zÀ-ÖØ-öø-ƿǄ-ɏ%-%s%']*$&quot;)
	or nil == mw.ustring.find (first, &quot;^[A-Za-zÀ-ÖØ-öø-ƿǄ-ɏ%-%s%'%.]+[2-6%a]*$&quot;) then
was written outside of the code editor and pasted here because the code editor
gets confused between character insertion point and cursor position. The test has
been rewritten to use decimal character escape sequence for the individual bytes
of the Unicode characters so that it is not necessary to use an external editor
to maintain this code.

	\195\128-\195\150 – À-Ö (U+00C0–U+00D6 – C0 controls)
	\195\152-\195\182 – Ø-ö (U+00D8-U+00F6 – C0 controls)
	\195\184-\198\191 – ø-ƿ (U+00F8-U+01BF – C0 controls, Latin extended A &amp; B)
	\199\132-\201\143 – Ǆ-ɏ (U+01C4-U+024F – Latin extended B)

]]

local function is_good_vanc_name (last, first, suffix, position)
	if not suffix then
		if first:find ('[,%s]') then											-- when there is a space or comma, might be first name/initials + generational suffix
			first = first:match ('(.-)[,%s]+');									-- get name/initials
			suffix = first:match ('[,%s]+(.+)$');								-- get generational suffix
		end
	end
	if utilities.is_set (suffix) then
		if not is_suffix (suffix) then
			add_vanc_error (cfg.err_msg_supl.suffix, position);
			return false;														-- not a name with an appropriate suffix
		end
	end
	if nil == mw.ustring.find (last, &quot;^[A-Za-z\195\128-\195\150\195\152-\195\182\195\184-\198\191\199\132-\201\143%-%s%']*$&quot;) or
		nil == mw.ustring.find (first, &quot;^[A-Za-z\195\128-\195\150\195\152-\195\182\195\184-\198\191\199\132-\201\143%-%s%'%.]*$&quot;) then
			add_vanc_error (cfg.err_msg_supl['non-Latin char'], position);
			return false;														-- not a string of Latin characters; Vancouver requires Romanization
	end;
	return true;
end


--[[--------------------------&lt; R E D U C E _ T O _ I N I T I A L S &gt;------------------------------------------

Attempts to convert names to initials in support of |name-list-style=vanc.  

Names in |firstn= may be separated by spaces or hyphens, or for initials, a period.
See http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK7271/box/A35062/.

Vancouver style requires family rank designations (Jr, II, III, etc.) to be rendered
as Jr, 2nd, 3rd, etc.  See http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK7271/box/A35085/.
This code only accepts and understands generational suffix in the Vancouver format
because Roman numerals look like, and can be mistaken for, initials.

This function uses ustring functions because firstname initials may be any of the
Unicode Latin characters accepted by is_good_vanc_name ().

]]

local function reduce_to_initials(first, position)
	local name, suffix = mw.ustring.match(first, &quot;^(%u+) ([%dJS][%drndth]+)$&quot;);

	if not name then															-- if not initials and a suffix
		name = mw.ustring.match(first, &quot;^(%u+)$&quot;);								-- is it just initials?
	end

	if name then																-- if first is initials with or without suffix
		if 3 &gt; mw.ustring.len (name) then										-- if one or two initials
			if suffix then														-- if there is a suffix
				if is_suffix (suffix) then										-- is it legitimate?
					return first;												-- one or two initials and a valid suffix so nothing to do
				else
					add_vanc_error (cfg.err_msg_supl.suffix, position);			-- one or two initials with invalid suffix so error message
					return first;												-- and return first unmolested
				end
			else
				return first;													-- one or two initials without suffix; nothing to do
			end
		end
	end																			-- if here then name has 3 or more uppercase letters so treat them as a word

	local initials, names = {}, {};												-- tables to hold name parts and initials
	local i = 1;																-- counter for number of initials

	names = mw.text.split (first, '[%s,]+');									-- split into a table of names and possible suffix

	while names[i] do															-- loop through the table
		if 1 &lt; i and names[i]:match ('[%dJS][%drndth]+%.?$') then				-- if not the first name, and looks like a suffix (may have trailing dot)
			names[i] = names[i]:gsub ('%.', '');								-- remove terminal dot if present
			if is_suffix (names[i]) then										-- if a legitimate suffix
				table.insert (initials, ' ' .. names[i]);						-- add a separator space, insert at end of initials table
				break;															-- and done because suffix must fall at the end of a name
			end																	-- no error message if not a suffix; possibly because of Romanization
		end
		if 3 &gt; i then
			table.insert (initials, mw.ustring.sub(names[i], 1, 1));			-- insert the initial at end of initials table
		end
		i = i + 1;																-- bump the counter
	end
			
	return table.concat(initials)												-- Vancouver format does not include spaces.
end


--[[--------------------------&lt; L I S T _ P E O P L E &gt;--------------------------

Formats a list of people (authors, contributors, editors, interviewers, translators) 

names in the list will be linked when
	|&lt;name&gt;-link= has a value
	|&lt;name&gt;-mask- does NOT have a value; masked names are presumed to have been
		rendered previously so should have been linked there

when |&lt;name&gt;-mask=0, the associated name is not rendered

]]

local function list_people (control, people, etal)
	local sep;
	local namesep;
	local format = control.format;
	local maximum = control.maximum;
	local name_list = {};

	if 'vanc' == format then													-- Vancouver-like name styling?
		sep = cfg.presentation['sep_nl_vanc'];									-- name-list separator between names is a comma
		namesep = cfg.presentation['sep_name_vanc'];							-- last/first separator is a space
	else
		sep = cfg.presentation['sep_nl'];										-- name-list separator between names is a semicolon
		namesep = cfg.presentation['sep_name'];									-- last/first separator is &lt;comma&gt;&lt;space&gt;
	end
	
	if sep:sub (-1, -1) ~= &quot; &quot; then sep = sep .. &quot; &quot; end
	if utilities.is_set (maximum) and maximum &lt; 1 then return &quot;&quot;, 0; end		-- returned 0 is for EditorCount; not used for other names
	
	for i, person in ipairs (people) do
		if utilities.is_set (person.last) then
			local mask = person.mask;
			local one;
			local sep_one = sep;

			if utilities.is_set (maximum) and i &gt; maximum then
				etal = true;
				break;
			end
			
			if mask then
				local n = tonumber (mask);										-- convert to a number if it can be converted; nil else
				if n then
					one = 0 ~= n and string.rep(&quot;&amp;mdash;&quot;, n) or nil;			-- make a string of (n &gt; 0) mdashes, nil else, to replace name
					person.link = nil;											-- don't create link to name if name is replaces with mdash string or has been set nil
				else
					one = mask;													-- replace name with mask text (must include name-list separator)
					sep_one = &quot; &quot;;												-- modify name-list separator
				end
			else
				one = person.last;												-- get surname
				local first = person.first										-- get given name
				if utilities.is_set (first) then
					if (&quot;vanc&quot; == format) then									-- if Vancouver format
						one = one:gsub ('%.', '');								-- remove periods from surnames (http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK7271/box/A35029/)
						if not person.corporate and is_good_vanc_name (one, first, nil, i) then		-- and name is all Latin characters; corporate authors not tested
							first = reduce_to_initials (first, i);				-- attempt to convert first name(s) to initials
						end
					end
					one = one .. namesep .. first;
				end
			end
			if utilities.is_set (person.link) then
				one = utilities.make_wikilink (person.link, one);				-- link author/editor
			end
			if one then															-- if &lt;one&gt; has a value (name, mdash replacement, or mask text replacement)
				table.insert (name_list, one);									-- add it to the list of names
				table.insert (name_list, sep_one);								-- add the proper name-list separator
			end
		end
	end

	local count = #name_list / 2;												-- (number of names + number of separators) divided by 2
	if 0 &lt; count then 
		if 1 &lt; count and not etal then
			if 'amp' == format then
				name_list[#name_list-2] = &quot; &amp; &quot;;								-- replace last separator with ampersand text
			elseif 'and' == format then
				if 2 == count then
					name_list[#name_list-2] = cfg.presentation.sep_nl_and;		-- replace last separator with 'and' text
				else
					name_list[#name_list-2] = cfg.presentation.sep_nl_end;		-- replace last separator with '(sep) and' text
				end
			end
		end
		name_list[#name_list] = nil;											-- erase the last separator
	end

	local result = table.concat (name_list);									-- construct list
	if etal and utilities.is_set (result) then									-- etal may be set by |display-authors=etal but we might not have a last-first list
		result = result .. sep .. ' ' .. cfg.messages['et al'];					-- we've got a last-first list and etal so add et al.
	end
	
	return result, count;														-- return name-list string and count of number of names (count used for editor names only)
end


--[[--------------------&lt; M A K E _ C I T E R E F _ I D &gt;-----------------------

Generates a CITEREF anchor ID if we have at least one name or a date.  Otherwise
returns an empty string.

namelist is one of the contributor-, author-, or editor-name lists chosen in that
order.  year is Year or anchor_year.

]]

local function make_citeref_id (namelist, year)
	local names={};							-- a table for the one to four names and year
	for i,v in ipairs (namelist) do			-- loop through the list and take up to the first four last names
		names[i] = v.last
		if i == 4 then break end			-- if four then done
	end
	table.insert (names, year);				-- add the year at the end
	local id = table.concat(names);			-- concatenate names and year for CITEREF id
	if utilities.is_set (id) then			-- if concatenation is not an empty string
		return &quot;CITEREF&quot; .. id;				-- add the CITEREF portion
	else
		return '';							-- return an empty string; no reason to include CITEREF id in this citation
	end
end


--[[--------------------------&lt; C I T E _ C L A S S _A T T R I B U T E _M A K E &gt;------------------------------

construct &lt;cite&gt; tag class attribute for this citation.

&lt;cite_class&gt; – config.CitationClass from calling template
&lt;mode&gt; – value from |mode= parameter

]]

local function cite_class_attribute_make (cite_class, mode)
	local class_t = {};
	table.insert (class_t, 'citation');											-- required for blue highlight
	if 'citation' ~= cite_class then
		table.insert (class_t, cite_class);										-- identify this template for user css
		table.insert (class_t, utilities.is_set (mode) and mode or 'cs1');		-- identify the citation style for user css or javascript
	else
		table.insert (class_t, utilities.is_set (mode) and mode or 'cs2');		-- identify the citation style for user css or javascript
	end
	for _, prop_key in ipairs (z.prop_keys_t) do
		table.insert (class_t, prop_key);										-- identify various properties for user css or javascript
	end

	return table.concat (class_t, ' ');											-- make a big string and done
end


--[[---------------------&lt; N A M E _ H A S _ E T A L &gt;--------------------------

Evaluates the content of name parameters (author, editor, etc.) for variations on
the theme of et al.  If found, the et al. is removed, a flag is set to true and
the function returns the modified name and the flag.

This function never sets the flag to false but returns its previous state because
it may have been set by previous passes through this function or by the associated
|display-&lt;names&gt;=etal parameter

]]

local function name_has_etal (name, etal, nocat, param)

	if utilities.is_set (name) then												-- name can be nil in which case just return
		local patterns = cfg.et_al_patterns; 									-- get patterns from configuration
		
		for _, pattern in ipairs (patterns) do									-- loop through all of the patterns
			if name:match (pattern) then										-- if this 'et al' pattern is found in name
				name = name:gsub (pattern, '');									-- remove the offending text
				etal = true;													-- set flag (may have been set previously here or by |display-&lt;names&gt;=etal)
				if not nocat then												-- no categorization for |vauthors=
					utilities.set_message ('err_etal', {param});				-- and set an error if not added
				end
			end
		end
	end

	return name, etal;
end


--[[---------------------&lt; N A M E _ I S _ N U M E R I C &gt;----------------------

Add maint cat when name parameter value does not contain letters.  Does not catch
mixed alphanumeric names so |last=A. Green (1922-1987) does not get caught in the
current version of this test but |first=(1888) is caught.

returns nothing

]]

local function name_is_numeric (name, list_name)
	if utilities.is_set (name) then
		if mw.ustring.match (name, '^[%A]+$') then								-- when name does not contain any letters
			utilities.set_message ('maint_numeric_names', cfg.special_case_translation [list_name]);	-- add a maint cat for this template
		end
	end
end


--[[-----------------&lt; N A M E _ H A S _ M U L T _ N A M E S &gt;------------------

Evaluates the content of last/surname (authors etc.) parameters for multiple names.
Multiple names are indicated if there is more than one comma or any &quot;unescaped&quot;
semicolons. Escaped semicolons are ones used as part of selected HTML entities.
If the condition is met, the function adds the multiple name maintenance category.

returns nothing

]]

local function name_has_mult_names (name, list_name)
	local _, commas, semicolons, nbsps;
	if utilities.is_set (name) then
		_, commas = name:gsub (',', '');										-- count the number of commas
		_, semicolons = name:gsub (';', '');									-- count the number of semicolons
		-- nbsps probably should be its own separate count rather than merged in
		-- some way with semicolons because Lua patterns do not support the
		-- grouping operator that regex does, which means there is no way to add
		-- more entities to escape except by adding more counts with the new
		-- entities
		_, nbsps = name:gsub ('&amp;nbsp;','');										-- count nbsps
		
		-- There is exactly 1 semicolon per &amp;nbsp; entity, so subtract nbsps
		-- from semicolons to 'escape' them. If additional entities are added,
		-- they also can be subtracted.
		if 1 &lt; commas or 0 &lt; (semicolons - nbsps) then
			utilities.set_message ('maint_mult_names', cfg.special_case_translation [list_name]);	-- add a maint message
		end
	end
end


--[=[-------------------------&lt; I S _ G E N E R I C &gt;----------------------------------------------------------

Compares values assigned to various parameters according to the string provided as &lt;item&gt; in the function call.
&lt;item&gt; can have on of two values:
	'generic_names' – for name-holding parameters: |last=, |first=, |editor-last=, etc
	'generic_titles' – for |title=

There are two types of generic tests.  The 'accept' tests look for a pattern that should not be rejected by the
'reject' test.  For example,
	|author=[[John Smith (author)|Smith, John]]
would be rejected by the 'author' reject test.  But piped wikilinks with 'author' disambiguation should not be
rejected so the 'accept' test prevents that from happening.  Accept tests are always performed before reject
tests.

Each of the 'accept' and 'reject' sequence tables hold tables for en.wiki (['en']) and local.wiki (['local'])
that each can hold a test sequence table  The sequence table holds, at index [1], a test pattern, and, at index
[2], a boolean control value.  The control value tells string.find() or mw.ustring.find() to do plain-text search (true)
or a pattern search (false).  The intent of all this complexity is to make these searches as fast as possible so
that we don't run out of processing time on very large articles.

Returns
	true when a reject test finds the pattern or string
	false when an accept test finds the pattern or string
	nil else

]=]

local function is_generic (item, value, wiki)
	local test_val;
	local str_lower = {															-- use string.lower() for en.wiki (['en']) and use mw.ustring.lower() or local.wiki (['local'])
		['en'] = string.lower,
		['local'] = mw.ustring.lower,
		}
	local str_find = {															-- use string.find() for en.wiki (['en']) and use mw.ustring.find() or local.wiki (['local'])
		['en'] = string.find,
		['local'] = mw.ustring.find,
		}

	local function test (val, test_t, wiki)										-- local function to do the testing; &lt;wiki&gt; selects lower() and find() functions
		val = test_t[2] and str_lower[wiki](value) or val;						-- when &lt;test_t[2]&gt; set to 'true', plaintext search using lowercase value
		return str_find[wiki] (val, test_t[1], 1, test_t[2]);					-- return nil when not found or matched
	end
		
	local test_types_t = {'accept', 'reject'};									-- test accept patterns first, then reject patterns
	local wikis_t = {'en', 'local'};											-- do tests for each of these keys; en.wiki first, local.wiki second

	for _, test_type in ipairs (test_types_t) do								-- for each test type
		for _, generic_value in pairs (cfg.special_case_translation[item][test_type]) do	-- spin through the list of generic value fragments to accept or reject
			for _, wiki in ipairs (wikis_t) do
				if generic_value[wiki] then
					if test (value, generic_value[wiki], wiki) then				-- go do the test
						return ('reject' == test_type);							-- param value rejected, return true; false else
					end
				end
			end
		end
	end
end


--[[--------------------------&lt; N A M E _ I S _ G E N E R I C &gt;------------------------------------------------

calls is_generic() to determine if &lt;name&gt; is a 'generic name' listed in cfg.generic_names; &lt;name_alias&gt; is the
parameter name used in error messaging

]]

local function name_is_generic (name, name_alias)
	if not added_generic_name_errs  and is_generic ('generic_names', name) then
		utilities.set_message ('err_generic_name', name_alias);					-- set an error message
		added_generic_name_errs = true;
	end
end


--[[--------------------------&lt; N A M E _ C H E C K S &gt;--------------------------------------------------------

This function calls various name checking functions used to validate the content of the various name-holding parameters.

]]

local function name_checks (last, first, list_name, last_alias, first_alias)
	local accept_name;

	if utilities.is_set (last) then
		last, accept_name = utilities.has_accept_as_written (last);				-- remove accept-this-as-written markup when it wraps all of &lt;last&gt;

		if not accept_name then													-- &lt;last&gt; not wrapped in accept-as-written markup
			name_has_mult_names (last, list_name);								-- check for multiple names in the parameter (last only)
			name_is_numeric (last, list_name);									-- check for names that are composed of digits and punctuation
			name_is_generic (last, last_alias);									-- check for names found in the generic names list
		end
	end

	if utilities.is_set (first) then
		first, accept_name = utilities.has_accept_as_written (first);			-- remove accept-this-as-written markup when it wraps all of &lt;first&gt;

		if not accept_name then													-- &lt;first&gt; not wrapped in accept-as-written markup
			name_is_numeric (first, list_name);									-- check for names that are composed of digits and punctuation
			name_is_generic (first, first_alias);								-- check for names found in the generic names list
		end
		local wl_type, D = utilities.is_wikilink (first);
		if 0 ~= wl_type then
			first = D;
			utilities.set_message ('err_bad_paramlink', first_alias);
		end
	end

	return last, first;															-- done
end


--[[----------------------&lt; E X T R A C T _ N A M E S &gt;-------------------------

Gets name list from the input arguments

Searches through args in sequential order to find |lastn= and |firstn= parameters
(or their aliases), and their matching link and mask parameters. Stops searching
when both |lastn= and |firstn= are not found in args after two sequential attempts:
found |last1=, |last2=, and |last3= but doesn't find |last4= and |last5= then the
search is done.

This function emits an error message when there is a |firstn= without a matching
|lastn=.  When there are 'holes' in the list of last names, |last1= and |last3=
are present but |last2= is missing, an error message is emitted. |lastn= is not
required to have a matching |firstn=.

When an author or editor parameter contains some form of 'et al.', the 'et al.'
is stripped from the parameter and a flag (etal) returned that will cause list_people()
to add the static 'et al.' text from Module:Citation/CS1/Configuration.  This keeps
'et al.' out of the template's metadata.  When this occurs, an error is emitted.

]]

local function extract_names(args, list_name)
	local names = {};															-- table of names
	local last;																	-- individual name components
	local first;
	local link;
	local mask;
	local i = 1;																-- loop counter/indexer
	local n = 1;																-- output table indexer
	local count = 0;															-- used to count the number of times we haven't found a |last= (or alias for authors, |editor-last or alias for editors)
	local etal = false;															-- return value set to true when we find some form of et al. in an author parameter

	local last_alias, first_alias, link_alias;									-- selected parameter aliases used in error messaging
	while true do
		last, last_alias = utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Last'], 'err_redundant_parameters', i );		-- search through args for name components beginning at 1
		first, first_alias = utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-First'], 'err_redundant_parameters', i );
		link, link_alias = utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Link'], 'err_redundant_parameters', i );
		mask = utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Mask'], 'err_redundant_parameters', i );

		last, etal = name_has_etal (last, etal, false, last_alias);				-- find and remove variations on et al.
		first, etal = name_has_etal (first, etal, false, first_alias);			-- find and remove variations on et al.
		last, first = name_checks (last, first, list_name, last_alias, first_alias);						-- multiple names, extraneous annotation, etc. checks

		if first and not last then												-- if there is a firstn without a matching lastn
			local alias = first_alias:find ('given', 1, true) and 'given' or 'first';	-- get first or given form of the alias
			utilities.set_message ('err_first_missing_last', {
				first_alias,													-- param name of alias missing its mate
				first_alias:gsub (alias, {['first'] = 'last', ['given'] = 'surname'}),	-- make param name appropriate to the alias form
				});																-- add this error message
		elseif not first and not last then										-- if both firstn and lastn aren't found, are we done?
			count = count + 1;													-- number of times we haven't found last and first
			if 2 &lt;= count then													-- two missing names and we give up
				break;															-- normal exit or there is a two-name hole in the list; can't tell which
			end
		else																	-- we have last with or without a first
			local result;
			link = link_title_ok (link, link_alias, last, last_alias);			-- check for improper wiki-markup

			if first then
				link = link_title_ok (link, link_alias, first, first_alias);	-- check for improper wiki-markup
			end

			names[n] = {last = last, first = first, link = link, mask = mask, corporate = false};	-- add this name to our names list (corporate for |vauthors= only)
			n = n + 1;															-- point to next location in the names table
			if 1 == count then													-- if the previous name was missing
				utilities.set_message ('err_missing_name', {list_name:match (&quot;(%w+)List&quot;):lower(), i - 1});	-- add this error message
			end
			count = 0;															-- reset the counter, we're looking for two consecutive missing names
		end
		i = i + 1;																-- point to next args location
	end
	
	return names, etal;															-- all done, return our list of names and the etal flag
end


--[[--------------------------&lt; N A M E _ T A G _ G E T &gt;------------------------------------------------------

attempt to decode |language=&lt;lang_param&gt; and return language name and matching tag; nil else.

This function looks for:
	&lt;lang_param&gt; as a tag in cfg.lang_code_remap{}
	&lt;lang_param&gt; as a name in cfg.lang_name_remap{}
	
	&lt;lang_param&gt; as a name in cfg.mw_languages_by_name_t
	&lt;lang_param&gt; as a tag in cfg.mw_languages_by_tag_t
when those fail, presume that &lt;lang_param&gt; is an IETF-like tag that MediaWiki does not recognize.  Strip all
script, region, variant, whatever subtags from &lt;lang_param&gt; to leave just a two or three character language tag
and look for the new &lt;lang_param&gt; in cfg.mw_languages_by_tag_t{}

on success, returns name (in properly capitalized form) and matching tag (in lowercase); on failure returns nil

]]

local function name_tag_get (lang_param)
	local lang_param_lc = mw.ustring.lower (lang_param);						-- use lowercase as an index into the various tables
	local name;
	local tag;

	name = cfg.lang_code_remap[lang_param_lc];									-- assume &lt;lang_param_lc&gt; is a tag; attempt to get remapped language name 
	if name then																-- when &lt;name&gt;, &lt;lang_param&gt; is a tag for a remapped language name
		return name, lang_param_lc;												-- so return &lt;name&gt; from remap and &lt;lang_param_lc&gt;
	end

	tag = lang_param_lc:match ('^(%a%a%a?)%-.*');								-- still assuming that &lt;lang_param_lc&gt; is a tag; strip script, region, variant subtags
	name = cfg.lang_code_remap[tag];											-- attempt to get remapped language name with language subtag only
	if name then																-- when &lt;name&gt;, &lt;tag&gt; is a tag for a remapped language name
		return name, tag;														-- so return &lt;name&gt; from remap and &lt;tag&gt;
	end

	if cfg.lang_name_remap[lang_param_lc] then									-- not a tag, assume &lt;lang_param_lc&gt; is a name; attempt to get remapped language tag 
		return cfg.lang_name_remap[lang_param_lc][1], cfg.lang_name_remap[lang_param_lc][2];	-- for this &lt;lang_param_lc&gt;, return a (possibly) new name and appropriate tag
	end

	tag = cfg.mw_languages_by_name_t[lang_param_lc];							-- assume that &lt;lang_param_lc&gt; is a language name; attempt to get its matching tag
	
	if tag then
		return cfg.mw_languages_by_tag_t[tag], tag;								-- &lt;lang_param_lc&gt; is a name so return the name from the table and &lt;tag&gt;
	end

	name = cfg.mw_languages_by_tag_t[lang_param_lc];							-- assume that &lt;lang_param_lc&gt; is a tag; attempt to get its matching language name
	
	if name then
		return name, lang_param_lc;												-- &lt;lang_param_lc&gt; is a tag so return it and &lt;name&gt;
	end
	
	tag = lang_param_lc:match ('^(%a%a%a?)%-.*');								-- is &lt;lang_param_lc&gt; an IETF-like tag that MediaWiki doesn't recognize? &lt;tag&gt; gets the language subtag; nil else

	if tag then
		name = cfg.mw_languages_by_tag_t[tag];									-- attempt to get a language name using the shortened &lt;tag&gt;
		if name then
			return name, tag;													-- &lt;lang_param_lc&gt; is an unrecognized IETF-like tag so return &lt;name&gt; and language subtag
		end
	end
end


--[[-------------------&lt; L A N G U A G E _ P A R A M E T E R &gt;------------------

Gets language name from a provided two- or three-character ISO 639 code.  If a code
is recognized by MediaWiki, use the returned name; if not, then use the value that
was provided with the language parameter.

When |language= contains a recognized language (either code or name), the page is
assigned to the category for that code: Category:Norwegian-language sources (no).
For valid three-character code languages, the page is assigned to the single category
for '639-2' codes: Category:CS1 ISO 639-2 language sources.

Languages that are the same as the local wiki are not categorized.  MediaWiki does
not recognize three-character equivalents of two-character codes: code 'ar' is
recognized but code 'ara' is not.

This function supports multiple languages in the form |language=nb, French, th
where the language names or codes are separated from each other by commas with
optional space characters.

]]

local function language_parameter (lang)
	local tag;																	-- some form of IETF-like language tag; language subtag with optional region, sript, vatiant, etc subtags
	local lang_subtag;															-- ve populates |language= with mostly unecessary region subtags the MediaWiki does not recognize; this is the base language subtag
	local name;																	-- the language name
	local language_list = {};													-- table of language names to be rendered
	local names_t = {};															-- table made from the value assigned to |language=

	local this_wiki_name = mw.language.fetchLanguageName (cfg.this_wiki_code, cfg.this_wiki_code);	-- get this wiki's language name

	names_t = mw.text.split (lang, '%s*,%s*');									-- names should be a comma separated list

	for _, lang in ipairs (names_t) do											-- reuse lang here because we don't yet know if lang is a language name or a language tag
		name, tag = name_tag_get (lang);										-- attempt to get name/tag pair for &lt;lang&gt;; &lt;name&gt; has proper capitalization; &lt;tag&gt; is lowercase

		if utilities.is_set (tag) then
			lang_subtag = tag:gsub ('^(%a%a%a?)%-.*', '%1');					-- for categorization, strip any IETF-like tags from language tag

			if cfg.this_wiki_code ~= lang_subtag then							-- when the language is not the same as this wiki's language
				if 2 == lang_subtag:len() then									-- and is a two-character tag
--					utilities.add_prop_cat ('foreign-lang-source', {name, lang_subtag}, lang_subtag);		-- categorize it; tag appended to allow for multiple language categorization
					utilities.add_prop_cat ('foreign-lang-source', {name, tag}, lang_subtag);		-- categorize it; tag appended to allow for multiple language categorization
				else															-- or is a recognized language (but has a three-character tag)
					utilities.add_prop_cat ('foreign-lang-source-2', {lang_subtag}, lang_subtag);			-- categorize it differently TODO: support multiple three-character tag categories per cs1|2 template?
				end
			elseif cfg.local_lang_cat_enable then								-- when the language and this wiki's language are the same and categorization is enabled
				utilities.add_prop_cat ('local-lang-source', {name, lang_subtag});		-- categorize it
			end
		else
			name = lang;														-- return whatever &lt;lang&gt; has so that we show something
			utilities.set_message ('maint_unknown_lang');						-- add maint category if not already added
		end
		
		table.insert (language_list, name);
		name = '';																-- so we can reuse it
	end
 
	name = utilities.make_sep_list (#language_list, language_list);
	if (1 == #language_list) and (lang_subtag == cfg.this_wiki_code) then		-- when only one language, find lang name in this wiki lang name; for |language=en-us, 'English' in 'American English'
		return '';																-- if one language and that language is this wiki's return an empty string (no annotation)
	end
	return (&quot; &quot; .. wrap_msg ('language', name));								-- otherwise wrap with '(in ...)'
	--[[ TODO: should only return blank or name rather than full list
	so we can clean up the bunched parenthetical elements Language, Type, Format
	]]
end


--[[-----------------------&lt; S E T _ C S _ S T Y L E &gt;--------------------------

Gets the default CS style configuration for the given mode.
Returns default separator and either postscript as passed in or the default.
In CS1, the default postscript and separator are '.'.
In CS2, the default postscript is the empty string and the default separator is ','.

]]

local function set_cs_style (postscript, mode)
	if utilities.is_set(postscript) then
		-- emit a maintenance message if user postscript is the default cs1 postscript
		-- we catch the opposite case for cs2 in set_style
		if mode == 'cs1' and postscript == cfg.presentation['ps_' .. mode] then
			utilities.set_message ('maint_postscript');
		end
	else
		postscript = cfg.presentation['ps_' .. mode];
	end
	return cfg.presentation['sep_' .. mode], postscript;
end

--[[--------------------------&lt; S E T _ S T Y L E &gt;-----------------------------

Sets the separator and postscript styles. Checks the |mode= first and the
#invoke CitationClass second. Removes the postscript if postscript == none.

]]

local function set_style (mode, postscript, cite_class)
	local sep;
	if 'cs2' == mode then
		sep, postscript = set_cs_style (postscript, 'cs2');
	elseif 'cs1' == mode then
		sep, postscript = set_cs_style (postscript, 'cs1');
	elseif 'citation' == cite_class	then
		sep, postscript = set_cs_style (postscript, 'cs2');
	else
		sep, postscript = set_cs_style (postscript, 'cs1');
	end

	if cfg.keywords_xlate[postscript:lower()] == 'none' then
		-- emit a maintenance message if user postscript is the default cs2 postscript
		-- we catch the opposite case for cs1 in set_cs_style
		if 'cs2' == mode or 'citation' == cite_class then
			utilities.set_message ('maint_postscript');
		end
		postscript = '';
	end
	
	return sep, postscript
end


--[=[-------------------------&lt; I S _ P D F &gt;-----------------------------------

Determines if a URL has the file extension that is one of the PDF file extensions
used by [[MediaWiki:Common.css]] when applying the PDF icon to external links.

returns true if file extension is one of the recognized extensions, else false

]=]

local function is_pdf (url)
	return url:match ('%.pdf$') or url:match ('%.PDF$') or
		url:match ('%.pdf[%?#]') or url:match ('%.PDF[%?#]') or
		url:match ('%.PDF&amp;#035') or url:match ('%.pdf&amp;#035');
end


--[[--------------------------&lt; S T Y L E _ F O R M A T &gt;-----------------------

Applies CSS style to |format=, |chapter-format=, etc.  Also emits an error message
if the format parameter does not have a matching URL parameter.  If the format parameter
is not set and the URL contains a file extension that is recognized as a PDF document
by MediaWiki's commons.css, this code will set the format parameter to (PDF) with
the appropriate styling.

]]

local function style_format (format, url, fmt_param, url_param)
	if utilities.is_set (format) then
		format = utilities.wrap_style ('format', format);						-- add leading space, parentheses, resize
		if not utilities.is_set (url) then
			utilities.set_message ('err_format_missing_url', {fmt_param, url_param});	-- add an error message
		end
	elseif is_pdf (url) then													-- format is not set so if URL is a PDF file then
		format = utilities.wrap_style ('format', 'PDF');						-- set format to PDF
	else
		format = '';															-- empty string for concatenation
	end
	return format;
end


--[[---------------------&lt; G E T _ D I S P L A Y _ N A M E S &gt;------------------

Returns a number that defines the number of names displayed for author and editor
name lists and a Boolean flag to indicate when et al. should be appended to the name list.

When the value assigned to |display-xxxxors= is a number greater than or equal to zero,
return the number and the previous state of the 'etal' flag (false by default
but may have been set to true if the name list contains some variant of the text 'et al.').

When the value assigned to |display-xxxxors= is the keyword 'etal', return a number
that is one greater than the number of authors in the list and set the 'etal' flag true.
This will cause the list_people() to display all of the names in the name list followed by 'et al.'

In all other cases, returns nil and the previous state of the 'etal' flag.

inputs:
	max: A['DisplayAuthors'] or A['DisplayEditors']; a number or some flavor of etal
	count: #a or #e
	list_name: 'authors' or 'editors'
	etal: author_etal or editor_etal

]]

local function get_display_names (max, count, list_name, etal, param)
	if utilities.is_set (max) then
		if 'etal' == max:lower():gsub(&quot;[ '%.]&quot;, '') then						-- the :gsub() portion makes 'etal' from a variety of 'et al.' spellings and stylings
			max = count + 1;													-- number of authors + 1 so display all author name plus et al.
			etal = true;														-- overrides value set by extract_names()
		elseif max:match ('^%d+$') then											-- if is a string of numbers
			max = tonumber (max);												-- make it a number
			if max &gt;= count then												-- if |display-xxxxors= value greater than or equal to number of authors/editors
				utilities.set_message ('err_disp_name', {param, max});			-- add error message
				max = nil;
			end
		else																	-- not a valid keyword or number
			utilities.set_message ('err_disp_name', {param, max});		-- add error message
			max = nil;															-- unset; as if |display-xxxxors= had not been set
		end
	end
	
	return max, etal;
end


--[[----------&lt; E X T R A _ T E X T _ I N _ P A G E _ C H E C K &gt;---------------

Adds error if |page=, |pages=, |quote-page=, |quote-pages= has what appears to be
some form of p. or pp. abbreviation in the first characters of the parameter content.

check page for extraneous p, p., pp, pp., pg, pg. at start of parameter value:
	good pattern: '^P[^%.P%l]' matches when page begins PX or P# but not Px
		      where x and X are letters and # is a digit
	bad pattern:  '^[Pp][PpGg]' matches when page begins pp, pP, Pp, PP, pg, pG, Pg, PG

]]

local function extra_text_in_page_check (val, name)
	if not val:match (cfg.vol_iss_pg_patterns.good_ppattern) then
		for _, pattern in ipairs (cfg.vol_iss_pg_patterns.bad_ppatterns) do		-- spin through the selected sequence table of patterns
			if val:match (pattern) then											-- when a match, error so
				utilities.set_message ('err_extra_text_pages', name);	 		-- add error message
				return;															-- and done
			end
		end
	end		
end


--[[--------------------------&lt; E X T R A _ T E X T _ I N _ V O L _ I S S _ C H E C K &gt;------------------------

Adds error if |volume= or |issue= has what appears to be some form of redundant 'type' indicator.

For |volume=:
	'V.', or 'Vol.' (with or without the dot) abbreviations or 'Volume' in the first characters of the parameter
	content (all case insensitive). 'V' and 'v' (without the dot) are presumed to be roman numerals so
	are allowed.

For |issue=:
	'No.', 'I.', 'Iss.' (with or without the dot) abbreviations, or 'Issue' in the first characters of the
	parameter content (all case insensitive).
	
Single character values ('v', 'i', 'n') allowed when not followed by separator character ('.', ':', '=', or
whitespace character) – param values are trimmed of whitespace by MediaWiki before delivered to the module.
	
&lt;val&gt; is |volume= or |issue= parameter value
&lt;name&gt; is |volume= or |issue= parameter name for error message
&lt;selector&gt; is 'v' for |volume=, 'i' for |issue=

sets error message on failure; returns nothing

]]

local function extra_text_in_vol_iss_check (val, name, selector)
	if not utilities.is_set (val) then
		return;
	end
	
	local patterns = 'v' == selector and cfg.vol_iss_pg_patterns.vpatterns or cfg.vol_iss_pg_patterns.ipatterns;

	local handler = 'v' == selector and 'err_extra_text_volume' or 'err_extra_text_issue';
	val = val:lower();															-- force parameter value to lower case
	for _, pattern in ipairs (patterns) do										-- spin through the selected sequence table of patterns
		if val:match (pattern) then												-- when a match, error so
			utilities.set_message (handler, name);								-- add error message
			return;																-- and done
		end
	end
end


--[=[-------------------------&lt; G E T _ V _ N A M E _ T A B L E &gt;----------------------------------------------

split apart a |vauthors= or |veditors= parameter.  This function allows for corporate names, wrapped in doubled
parentheses to also have commas; in the old version of the code, the doubled parentheses were included in the
rendered citation and in the metadata.  Individual author names may be wikilinked

	|vauthors=Jones AB, [[E. B. White|White EB]], ((Black, Brown, and Co.))

]=]

local function get_v_name_table (vparam, output_table, output_link_table)
	local name_table = mw.text.split(vparam, &quot;%s*,%s*&quot;);						-- names are separated by commas
	local wl_type, label, link;													-- wl_type not used here; just a placeholder
	
	local i = 1;
	
	while name_table[i] do
		if name_table[i]:match ('^%(%(.*[^%)][^%)]$') then						-- first segment of corporate with one or more commas; this segment has the opening doubled parentheses
			local name = name_table[i];
			i = i + 1;															-- bump indexer to next segment
			while name_table[i] do
				name = name .. ', ' .. name_table[i];							-- concatenate with previous segments
				if name_table[i]:match ('^.*%)%)$') then						-- if this table member has the closing doubled parentheses
					break;														-- and done reassembling so
				end
				i = i + 1;														-- bump indexer
			end
			table.insert (output_table, name);									-- and add corporate name to the output table
			table.insert (output_link_table, '');								-- no wikilink
		else
			wl_type, label, link = utilities.is_wikilink (name_table[i]);		-- wl_type is: 0, no wl (text in label variable); 1, [[D]]; 2, [[L|D]]
			table.insert (output_table, label);									-- add this name
			if 1 == wl_type then
				table.insert (output_link_table, label);						-- simple wikilink [[D]]
			else
				table.insert (output_link_table, link);							-- no wikilink or [[L|D]]; add this link if there is one, else empty string
			end
		end
		i = i + 1;
	end	
	return output_table;
end


--[[--------------------------&lt; P A R S E _ V A U T H O R S _ V E D I T O R S &gt;--------------------------------

This function extracts author / editor names from |vauthors= or |veditors= and finds matching |xxxxor-maskn= and
|xxxxor-linkn= in args.  It then returns a table of assembled names just as extract_names() does.

Author / editor names in |vauthors= or |veditors= must be in Vancouver system style. Corporate or institutional names
may sometimes be required and because such names will often fail the is_good_vanc_name() and other format compliance
tests, are wrapped in doubled parentheses ((corporate name)) to suppress the format tests.

Supports generational suffixes Jr, 2nd, 3rd, 4th–6th.

This function sets the Vancouver error when a required comma is missing and when there is a space between an author's initials.

]]

local function parse_vauthors_veditors (args, vparam, list_name)
	local names = {};															-- table of names assembled from |vauthors=, |author-maskn=, |author-linkn=
	local v_name_table = {};
	local v_link_table = {};													-- when name is wikilinked, targets go in this table
	local etal = false;															-- return value set to true when we find some form of et al. vauthors parameter
	local last, first, link, mask, suffix;
	local corporate = false;

	vparam, etal = name_has_etal (vparam, etal, true);							-- find and remove variations on et al. do not categorize (do it here because et al. might have a period)
	v_name_table = get_v_name_table (vparam, v_name_table, v_link_table);		-- names are separated by commas

	for i, v_name in ipairs(v_name_table) do
		first = '';																-- set to empty string for concatenation and because it may have been set for previous author/editor
		local accept_name;
		v_name, accept_name = utilities.has_accept_as_written (v_name);			-- remove accept-this-as-written markup when it wraps all of &lt;v_name&gt;

		if accept_name then
			last = v_name;
			corporate = true;													-- flag used in list_people()
		elseif string.find(v_name, &quot;%s&quot;) then
			if v_name:find('[;%.]') then										-- look for commonly occurring punctuation characters; 
				add_vanc_error (cfg.err_msg_supl.punctuation, i);
			end
			local lastfirstTable = {}
			lastfirstTable = mw.text.split(v_name, &quot;%s+&quot;)
			first = table.remove(lastfirstTable);								-- removes and returns value of last element in table which should be initials or generational suffix

			if not mw.ustring.match (first, '^%u+$') then						-- mw.ustring here so that later we will catch non-Latin characters
				suffix = first;													-- not initials so assume that whatever we got is a generational suffix
				first = table.remove(lastfirstTable);							-- get what should be the initials from the table
			end
			last = table.concat(lastfirstTable, ' ')							-- returns a string that is the concatenation of all other names that are not initials and generational suffix
			if not utilities.is_set (last) then
				first = '';														-- unset
				last = v_name;													-- last empty because something wrong with first
				add_vanc_error (cfg.err_msg_supl.name, i);
			end
			if mw.ustring.match (last, '%a+%s+%u+%s+%a+') then
				add_vanc_error (cfg.err_msg_supl['missing comma'], i);			-- matches last II last; the case when a comma is missing
			end
			if mw.ustring.match (v_name, ' %u %u$') then						-- this test is in the wrong place TODO: move or replace with a more appropriate test
				add_vanc_error (cfg.err_msg_supl.initials, i);					-- matches a space between two initials
			end
		else
			last = v_name;														-- last name or single corporate name?  Doesn't support multiword corporate names? do we need this?
		end
		
		if utilities.is_set (first) then
			if not mw.ustring.match (first, &quot;^%u?%u$&quot;) then						-- first shall contain one or two upper-case letters, nothing else
				add_vanc_error (cfg.err_msg_supl.initials, i);					-- too many initials; mixed case initials (which may be ok Romanization); hyphenated initials
			end
			is_good_vanc_name (last, first, suffix, i);							-- check first and last before restoring the suffix which may have a non-Latin digit
			if utilities.is_set (suffix) then
				first = first .. ' ' .. suffix;									-- if there was a suffix concatenate with the initials
				suffix = '';													-- unset so we don't add this suffix to all subsequent names
			end
		else
			if not corporate then
				is_good_vanc_name (last, '', nil, i);
			end
		end

		link = utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Link'], 'err_redundant_parameters', i ) or v_link_table[i];
		mask = utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Mask'], 'err_redundant_parameters', i );
		names[i] = {last = last, first = first, link = link, mask = mask, corporate = corporate};		-- add this assembled name to our names list
	end
	return names, etal;															-- all done, return our list of names
end


--[[--------------------------&lt; S E L E C T _ A U T H O R _ E D I T O R _ S O U R C E &gt;------------------------

Select one of |authors=, |authorn= / |lastn / firstn=, or |vauthors= as the source of the author name list or
select one of |editorn= / editor-lastn= / |editor-firstn= or |veditors= as the source of the editor name list.

Only one of these appropriate three will be used.  The hierarchy is: |authorn= (and aliases) highest and |authors= lowest;
|editorn= (and aliases) highest and |veditors= lowest (support for |editors= withdrawn)

When looking for |authorn= / |editorn= parameters, test |xxxxor1= and |xxxxor2= (and all of their aliases); stops after the second
test which mimicks the test used in extract_names() when looking for a hole in the author name list.  There may be a better
way to do this, I just haven't discovered what that way is.

Emits an error message when more than one xxxxor name source is provided.

In this function, vxxxxors = vauthors or veditors; xxxxors = authors as appropriate.

]]

local function select_author_editor_source (vxxxxors, xxxxors, args, list_name)
	local lastfirst = false;
	if utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Last'], 'none', 1 ) or		-- do this twice in case we have a |first1= without a |last1=; this ...
		utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-First'], 'none', 1 ) or		-- ... also catches the case where |first= is used with |vauthors=
		utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-Last'], 'none', 2 ) or
		utilities.select_one ( args, cfg.aliases[list_name .. '-First'], 'none', 2 ) then
			lastfirst = true;
	end

	if (utilities.is_set (vxxxxors) and true == lastfirst) or					-- these are the three error conditions
		(utilities.is_set (vxxxxors) and utilities.is_set (xxxxors)) or
		(true == lastfirst and utilities.is_set (xxxxors)) then
			local err_name;
			if 'AuthorList' == list_name then									-- figure out which name should be used in error message
				err_name = 'author';
			else
				err_name = 'editor';
			end
			utilities.set_message ('err_redundant_parameters', err_name .. '-name-list parameters');	-- add error message
	end

	if true == lastfirst then return 1 end;										-- return a number indicating which author name source to use
	if utilities.is_set (vxxxxors) then return 2 end;
	if utilities.is_set (xxxxors) then return 3 end;
	return 1;																	-- no authors so return 1; this allows missing author name test to run in case there is a first without last 
end


--[[--------------------------&lt; I S _ V A L I D _ P A R A M E T E R _ V A L U E &gt;------------------------------

This function is used to validate a parameter's assigned value for those parameters that have only a limited number
of allowable values (yes, y, true, live, dead, etc.).  When the parameter value has not been assigned a value (missing
or empty in the source template) the function returns the value specified by ret_val.  If the parameter value is one
of the list of allowed values returns the translated value; else, emits an error message and returns the value
specified by ret_val.

TODO: explain &lt;invert&gt;

]]

local function is_valid_parameter_value (value, name, possible, ret_val, invert)
	if not utilities.is_set (value) then
		return ret_val;															-- an empty parameter is ok
	end

	if (not invert and utilities.in_array (value, possible)) then				-- normal; &lt;value&gt; is in &lt;possible&gt; table
		return cfg.keywords_xlate[value];										-- return translation of parameter keyword
	elseif invert and not utilities.in_array (value, possible) then				-- invert; &lt;value&gt; is not in &lt;possible&gt; table
		return value;															-- return &lt;value&gt; as it is
	else
		utilities.set_message ('err_invalid_param_val', {name, value});			-- not an allowed value so add error message
		return ret_val;
	end
end


--[[--------------------------&lt; T E R M I N A T E _ N A M E _ L I S T &gt;----------------------------------------

This function terminates a name list (author, contributor, editor) with a separator character (sepc) and a space
when the last character is not a sepc character or when the last three characters are not sepc followed by two
closing square brackets (close of a wikilink).  When either of these is true, the name_list is terminated with a
single space character.

]]

local function terminate_name_list (name_list, sepc)
	if (string.sub (name_list, -3, -1) == sepc .. '. ') then					-- if already properly terminated
		return name_list;														-- just return the name list
	elseif (string.sub (name_list, -1, -1) == sepc) or (string.sub (name_list, -3, -1) == sepc .. ']]') then	-- if last name in list ends with sepc char
		return name_list .. &quot; &quot;;												-- don't add another
	else
		return name_list .. sepc .. ' ';										-- otherwise terminate the name list
	end
end


--[[-------------------------&lt; F O R M A T _ V O L U M E _ I S S U E &gt;----------------------------------------

returns the concatenation of the formatted volume and issue parameters as a single string; or formatted volume
or formatted issue, or an empty string if neither are set.

]]
	
local function format_volume_issue (volume, issue, cite_class, origin, sepc, lower)
	if not utilities.is_set (volume) and not utilities.is_set (issue) then
		return '';
	end

	-- same condition as in format_pages_sheets()
	local is_journal = 'journal' == cite_class or (utilities.in_array (cite_class, {'citation', 'map', 'interview'}) and 'journal' == origin);

	local is_numeric_vol = volume and (volume:match ('^[MDCLXVI]+$') or volume:match ('^%d+$'));	-- is only uppercase roman numerals or only digits?
	local is_long_vol = volume and (4 &lt; mw.ustring.len(volume));				-- is |volume= value longer than 4 characters?
	
	if volume and (not is_numeric_vol and is_long_vol) then						-- when not all digits or Roman numerals, is |volume= longer than 4 characters?
		utilities.add_prop_cat ('long-vol');									-- yes, add properties cat
	end

	if is_journal then															-- journal-style formatting
		local vol = '';
		
		if utilities.is_set (volume) then
			if is_numeric_vol then												-- |volume= value all digits or all uppercase Roman numerals?
				vol = utilities.substitute (cfg.presentation['vol-bold'], {sepc, volume});	-- render in bold face
			elseif is_long_vol then												-- not all digits or Roman numerals; longer than 4 characters?
				vol = utilities.substitute (cfg.messages['j-vol'], {sepc, utilities.hyphen_to_dash (volume)});	-- not bold
			else																-- four or fewer characters
				vol = utilities.substitute (cfg.presentation['vol-bold'], {sepc, utilities.hyphen_to_dash (volume)});	-- bold
			end
		end
		if utilities.is_set (issue) then
			return vol .. utilities.substitute (cfg.messages['j-issue'], issue);
		end
		return vol;
	end
	
	if 'podcast' == cite_class and utilities.is_set (issue) then
		return wrap_msg ('issue', {sepc, issue}, lower);
	end

	-- all other types of citation
	if utilities.is_set (volume) and utilities.is_set (issue) then
		return wrap_msg ('vol-no', {sepc, utilities.hyphen_to_dash (volume), issue}, lower);
	elseif utilities.is_set (volume) then
		return wrap_msg ('vol', {sepc, utilities.hyphen_to_dash (volume)}, lower);
	else
		return wrap_msg ('issue', {sepc, issue}, lower);
	end
end


--[[-------------------------&lt; F O R M A T _ P A G E S _ S H E E T S &gt;-----------------------------------------

adds static text to one of |page(s)= or |sheet(s)= values and returns it with all of the others set to empty strings.
The return order is:
	page, pages, sheet, sheets

Singular has priority over plural when both are provided.

]]

local function format_pages_sheets (page, pages, sheet, sheets, cite_class, origin, sepc, nopp, lower)
	if 'map' == cite_class then													-- only cite map supports sheet(s) as in-source locators
		if utilities.is_set (sheet) then
			if 'journal' == origin then
				return '', '', wrap_msg ('j-sheet', sheet, lower), '';
			else
				return '', '', wrap_msg ('sheet', {sepc, sheet}, lower), '';
			end
		elseif utilities.is_set (sheets) then
			if 'journal' == origin then
				return '', '', '', wrap_msg ('j-sheets', sheets, lower);
			else
				return '', '', '', wrap_msg ('sheets', {sepc, sheets}, lower);
			end
		end
	end

	local is_journal = 'journal' == cite_class or (utilities.in_array (cite_class, {'citation', 'map', 'interview'}) and 'journal' == origin);
	
	if utilities.is_set (page) then
		if is_journal then
			return utilities.substitute (cfg.messages['j-page(s)'], page), '', '', '';
		elseif not nopp then
			return utilities.substitute (cfg.messages['p-prefix'], {sepc, page}), '', '', '';
		else
			return utilities.substitute (cfg.messages['nopp'], {sepc, page}), '', '', '';
		end
	elseif utilities.is_set (pages) then
		if is_journal then
			return utilities.substitute (cfg.messages['j-page(s)'], pages), '', '', '';
		elseif tonumber(pages) ~= nil and not nopp then							-- if pages is only digits, assume a single page number
			return '', utilities.substitute (cfg.messages['p-prefix'], {sepc, pages}), '', '';
		elseif not nopp then
			return '', utilities.substitute (cfg.messages['pp-prefix'], {sepc, pages}), '', '';
		else
			return '', utilities.substitute (cfg.messages['nopp'], {sepc, pages}), '', '';
		end
	end
	
	return '', '', '', '';														-- return empty strings
end


--[[--------------------------&lt; I N S O U R C E _ L O C _ G E T &gt;----------------------------------------------

returns one of the in-source locators: page, pages, or at. 

If any of these are interwiki links to Wikisource, returns the label portion of the interwiki-link as plain text
for use in COinS.  This COinS thing is done because here we convert an interwiki-link to an external link and
add an icon span around that; get_coins_pages() doesn't know about the span.  TODO: should it?  

TODO: add support for sheet and sheets?; streamline;

TODO: make it so that this function returns only one of the three as the single in-source (the return value assigned
to a new name)?

]]

local function insource_loc_get (page, page_orig, pages, pages_orig, at)
	local ws_url, ws_label, coins_pages, L;										-- for Wikisource interwiki-links; TODO: this corrupts page metadata (span remains in place after cleanup; fix there?)

	if utilities.is_set (page) then
		if utilities.is_set (pages) or utilities.is_set (at) then
			pages = '';															-- unset the others
			at = '';
		end
		extra_text_in_page_check (page, page_orig);								-- emit error message when |page= value begins with what looks like p., pp., etc.

		ws_url, ws_label, L = wikisource_url_make (page);						-- make ws URL from |page= interwiki link; link portion L becomes tooltip label
		if ws_url then
			page = external_link (ws_url, ws_label .. '&amp;nbsp;', 'ws link in page');	-- space char after label to move icon away from in-source text; TODO: a better way to do this?
			page = utilities.substitute (cfg.presentation['interwiki-icon'], {cfg.presentation['class-wikisource'], L, page});
			coins_pages = ws_label;
		end
	elseif utilities.is_set (pages) then
		if utilities.is_set (at) then
			at = '';															-- unset
		end
		extra_text_in_page_check (pages, pages_orig);							-- emit error message when |page= value begins with what looks like p., pp., etc.

		ws_url, ws_label, L = wikisource_url_make (pages);						-- make ws URL from |pages= interwiki link; link portion L becomes tooltip label
		if ws_url then
			pages = external_link (ws_url, ws_label .. '&amp;nbsp;', 'ws link in pages');	-- space char after label to move icon away from in-source text; TODO: a better way to do this?
			pages = utilities.substitute (cfg.presentation['interwiki-icon'], {cfg.presentation['class-wikisource'], L, pages});
			coins_pages = ws_label;
		end
	elseif utilities.is_set (at) then
		ws_url, ws_label, L = wikisource_url_make (at);							-- make ws URL from |at= interwiki link; link portion L becomes tooltip label
		if ws_url then
			at = external_link (ws_url, ws_label .. '&amp;nbsp;', 'ws link in at');	-- space char after label to move icon away from in-source text; TODO: a better way to do this?
			at = utilities.substitute (cfg.presentation['interwiki-icon'], {cfg.presentation['class-wikisource'], L, at});
			coins_pages = ws_label;
		end
	end
	
	return page, pages, at, coins_pages;
end

--[[--------------------------&lt; I S _ U N I Q U E _ A R C H I V E _ U R L &gt;------------------------------------

add error message when |archive-url= value is same as |url= or chapter-url= (or alias...) value

]]

local function is_unique_archive_url (archive, url, c_url, source, date)
	if utilities.is_set (archive) then
		if archive == url or archive == c_url then
			utilities.set_message ('err_bad_url', {utilities.wrap_style ('parameter', source)});	-- add error message
			return '', '';														-- unset |archive-url= and |archive-date= because same as |url= or |chapter-url=
		end
	end

	return archive, date;
end


--[=[-------------------------&lt; A R C H I V E _ U R L _ C H E C K &gt;--------------------------------------------

Check archive.org URLs to make sure they at least look like they are pointing at valid archives and not to the 
save snapshot URL or to calendar pages.  When the archive URL is 'https://web.archive.org/save/' (or http://...)
archive.org saves a snapshot of the target page in the URL.  That is something that Wikipedia should not allow
unwitting readers to do.

When the archive.org URL does not have a complete timestamp, archive.org chooses a snapshot according to its own
algorithm or provides a calendar 'search' result.  [[WP:ELNO]] discourages links to search results.

This function looks at the value assigned to |archive-url= and returns empty strings for |archive-url= and
|archive-date= and an error message when:
	|archive-url= holds an archive.org save command URL
	|archive-url= is an archive.org URL that does not have a complete timestamp (YYYYMMDDhhmmss 14 digits) in the
		correct place
otherwise returns |archive-url= and |archive-date=

There are two mostly compatible archive.org URLs:
	//web.archive.org/&lt;timestamp&gt;...		-- the old form
	//web.archive.org/web/&lt;timestamp&gt;...	-- the new form

The old form does not support or map to the new form when it contains a display flag.  There are four identified flags
('id_', 'js_', 'cs_', 'im_') but since archive.org ignores others following the same form (two letters and an underscore)
we don't check for these specific flags but we do check the form.

This function supports a preview mode.  When the article is rendered in preview mode, this function may return a modified
archive URL:
	for save command errors, return undated wildcard (/*/)
	for timestamp errors when the timestamp has a wildcard, return the URL unmodified
	for timestamp errors when the timestamp does not have a wildcard, return with timestamp limited to six digits plus wildcard (/yyyymm*/)

]=]

local function archive_url_check (url, date)
	local err_msg = '';															-- start with the error message empty
	local path, timestamp, flag;												-- portions of the archive.org URL
	
	if (not url:match('//web%.archive%.org/')) and (not url:match('//liveweb%.archive%.org/')) then		-- also deprecated liveweb Wayback machine URL
		return url, date;														-- not an archive.org archive, return ArchiveURL and ArchiveDate
	end

	if url:match('//web%.archive%.org/save/') then								-- if a save command URL, we don't want to allow saving of the target page 
		err_msg = cfg.err_msg_supl.save;
		url = url:gsub ('(//web%.archive%.org)/save/', '%1/*/', 1);				-- for preview mode: modify ArchiveURL
	elseif url:match('//liveweb%.archive%.org/') then
		err_msg = cfg.err_msg_supl.liveweb;
	else
		path, timestamp, flag = url:match('//web%.archive%.org/([^%d]*)(%d+)([^/]*)/');	-- split out some of the URL parts for evaluation
		if not path then														-- malformed in some way; pattern did not match
			err_msg = cfg.err_msg_supl.timestamp;
		elseif 14 ~= timestamp:len() then										-- path and flag optional, must have 14-digit timestamp here
			err_msg = cfg.err_msg_supl.timestamp;
			if '*' ~= flag then
				local replacement = timestamp:match ('^%d%d%d%d%d%d') or timestamp:match ('^%d%d%d%d');	-- get the first 6 (YYYYMM) or first 4 digits (YYYY)
				if replacement then												-- nil if there aren't at least 4 digits (year)
					replacement = replacement .. string.rep ('0', 14 - replacement:len());	-- year or yearmo (4 or 6 digits) zero-fill to make 14-digit timestamp
					url=url:gsub ('(//web%.archive%.org/[^%d]*)%d[^/]*', '%1' .. replacement .. '*', 1)	-- for preview, modify ts to 14 digits plus splat for calendar display
				end
			end
		elseif utilities.is_set (path) and 'web/' ~= path then					-- older archive URLs do not have the extra 'web/' path element
			err_msg = cfg.err_msg_supl.path;
		elseif utilities.is_set (flag) and not utilities.is_set (path) then		-- flag not allowed with the old form URL (without the 'web/' path element)
			err_msg = cfg.err_msg_supl.flag;
		elseif utilities.is_set (flag) and not flag:match ('%a%a_') then		-- flag if present must be two alpha characters and underscore (requires 'web/' path element)
			err_msg = cfg.err_msg_supl.flag;
		else
			return url, date;													-- return ArchiveURL and ArchiveDate
		end
	end
																				-- if here, something not right so
	utilities.set_message ('err_archive_url', {err_msg});						-- add error message and

	if is_preview_mode then
		return url, date;														-- preview mode so return ArchiveURL and ArchiveDate
	else
		return '', '';															-- return empty strings for ArchiveURL and ArchiveDate
	end
end


--[[--------------------------&lt; P L A C E _ C H E C K &gt;--------------------------------------------------------

check |place=, |publication-place=, |location= to see if these params include digits.  This function added because
many editors misuse location to specify the in-source location (|page(s)= and |at= are supposed to do that)

returns the original parameter value without modification; added maint cat when parameter value contains digits

]]

local function place_check (param_val)
	if not utilities.is_set (param_val) then									-- parameter empty or omitted
		return param_val;														-- return that empty state
	end
	
	if mw.ustring.find (param_val, '%d') then									-- not empty, are there digits in the parameter value
		utilities.set_message ('maint_location');								-- yep, add maint cat
	end
	
	return param_val;															-- and done
end


--[[--------------------------&lt; I S _ A R C H I V E D _ C O P Y &gt;----------------------------------------------

compares |title= to 'Archived copy' (placeholder added by bots that can't find proper title); if matches, return true; nil else

]]

local function is_archived_copy (title)
	title = mw.ustring.lower(title);											-- switch title to lower case
	if title:find (cfg.special_case_translation.archived_copy.en) then			-- if title is 'Archived copy'
		return true;
	elseif cfg.special_case_translation.archived_copy['local'] then
		if mw.ustring.find (title, cfg.special_case_translation.archived_copy['local']) then	-- mw.ustring() because might not be Latin script
			return true;
		end
	end
end


--[[--------------------------&lt; C I T A T I O N 0 &gt;------------------------------------------------------------

This is the main function doing the majority of the citation formatting.

]]

local function citation0( config, args )
	--[[ 
	Load Input Parameters
	The argument_wrapper facilitates the mapping of multiple aliases to single internal variable.
	]]
	local A = argument_wrapper ( args );
	local i 

	-- Pick out the relevant fields from the arguments.  Different citation templates
	-- define different field names for the same underlying things.	

	local author_etal;
	local a	= {};																-- authors list from |lastn= / |firstn= pairs or |vauthors=
	local Authors;
	local NameListStyle = is_valid_parameter_value (A['NameListStyle'], A:ORIGIN('NameListStyle'), cfg.keywords_lists['name-list-style'], '');
	local Collaboration = A['Collaboration'];

	do																			-- to limit scope of selected
		local selected = select_author_editor_source (A['Vauthors'], A['Authors'], args, 'AuthorList');
		if 1 == selected then
			a, author_etal = extract_names (args, 'AuthorList');				-- fetch author list from |authorn= / |lastn= / |firstn=, |author-linkn=, and |author-maskn=
		elseif 2 == selected then
			NameListStyle = 'vanc';												-- override whatever |name-list-style= might be
			a, author_etal = parse_vauthors_veditors (args, args.vauthors, 'AuthorList');	-- fetch author list from |vauthors=, |author-linkn=, and |author-maskn=
		elseif 3 == selected then
			Authors = A['Authors'];												-- use content of |authors=
			if 'authors' == A:ORIGIN('Authors') then							-- but add a maint cat if the parameter is |authors=
				utilities.set_message ('maint_authors');						-- because use of this parameter is discouraged; what to do about the aliases is a TODO:
			end
		end
		if utilities.is_set (Collaboration) then
			author_etal = true;													-- so that |display-authors=etal not required
		end
	end

	local editor_etal;
	local e	= {};																-- editors list from |editor-lastn= / |editor-firstn= pairs or |veditors=

	do																			-- to limit scope of selected
		local selected = select_author_editor_source (A['Veditors'], nil, args, 'EditorList');	-- support for |editors= withdrawn
		if 1 == selected then
			e, editor_etal = extract_names (args, 'EditorList');				-- fetch editor list from |editorn= / |editor-lastn= / |editor-firstn=, |editor-linkn=, and |editor-maskn=
		elseif 2 == selected then
			NameListStyle = 'vanc';												-- override whatever |name-list-style= might be
			e, editor_etal = parse_vauthors_veditors (args, args.veditors, 'EditorList');	-- fetch editor list from |veditors=, |editor-linkn=, and |editor-maskn=
		end
	end
							
	local Chapter = A['Chapter'];												-- done here so that we have access to |contribution= from |chapter= aliases
	local Chapter_origin = A:ORIGIN ('Chapter');
	local Contribution;															-- because contribution is required for contributor(s)
		if 'contribution' == Chapter_origin then
			Contribution = Chapter;												-- get the name of the contribution
		end
	local c = {};																-- contributors list from |contributor-lastn= / contributor-firstn= pairs
	
	if utilities.in_array (config.CitationClass, {&quot;book&quot;, &quot;citation&quot;}) and not utilities.is_set (A['Periodical']) then	-- |contributor= and |contribution= only supported in book cites
		c = extract_names (args, 'ContributorList');							-- fetch contributor list from |contributorn= / |contributor-lastn=, -firstn=, -linkn=, -maskn=
		
		if 0 &lt; #c then
			if not utilities.is_set (Contribution) then							-- |contributor= requires |contribution=
				utilities.set_message ('err_contributor_missing_required_param', 'contribution');	-- add missing contribution error message
				c = {};															-- blank the contributors' table; it is used as a flag later
			end
			if 0 == #a then														-- |contributor= requires |author=
				utilities.set_message ('err_contributor_missing_required_param', 'author');	-- add missing author error message
				c = {};															-- blank the contributors' table; it is used as a flag later
			end
		end
	else																		-- if not a book cite
		if utilities.select_one (args, cfg.aliases['ContributorList-Last'], 'err_redundant_parameters', 1 ) then	-- are there contributor name list parameters?
			utilities.set_message ('err_contributor_ignored');					-- add contributor ignored error message
		end
		Contribution = nil;														-- unset
	end

	local Title = A['Title'];
	local TitleLink = A['TitleLink'];

	local auto_select = ''; -- default is auto
	local accept_link;
	TitleLink, accept_link = utilities.has_accept_as_written (TitleLink, true);	-- test for accept-this-as-written markup
	if (not accept_link) and utilities.in_array (TitleLink, {'none', 'pmc', 'doi'}) then -- check for special keywords
		auto_select = TitleLink;												-- remember selection for later
		TitleLink = '';															-- treat as if |title-link= would have been empty
	end

	TitleLink = link_title_ok (TitleLink, A:ORIGIN ('TitleLink'), Title, 'title');	-- check for wiki-markup in |title-link= or wiki-markup in |title= when |title-link= is set

	local Section = '';															-- {{cite map}} only; preset to empty string for concatenation if not used
	if 'map' == config.CitationClass and 'section' == Chapter_origin then
		Section = A['Chapter'];													-- get |section= from |chapter= alias list; |chapter= and the other aliases not supported in {{cite map}}
		Chapter = '';															-- unset for now; will be reset later from |map= if present
	end

	local Periodical = A['Periodical'];
	local Periodical_origin = '';
	if utilities.is_set (Periodical) then
		Periodical_origin = A:ORIGIN('Periodical');								-- get the name of the periodical parameter
		local i;
		Periodical, i = utilities.strip_apostrophe_markup (Periodical);			-- strip apostrophe markup so that metadata isn't contaminated 
		if i then																-- non-zero when markup was stripped so emit an error message
			utilities.set_message ('err_apostrophe_markup', {Periodical_origin});
		end
	end

	if 'mailinglist' == config.CitationClass then								-- special case for {{cite mailing list}}
		if utilities.is_set (Periodical) and utilities.is_set (A ['MailingList']) then	-- both set emit an error TODO: make a function for this and similar?
			utilities.set_message ('err_redundant_parameters', {utilities.wrap_style ('parameter', Periodical_origin) .. ' and ' .. utilities.wrap_style ('parameter', 'mailinglist')});
		end

		Periodical = A ['MailingList'];											-- error or no, set Periodical to |mailinglist= value because this template is {{cite mailing list}}
		Periodical_origin = A:ORIGIN('MailingList');
	end

	local ScriptPeriodical = A['ScriptPeriodical'];

	-- web and news not tested for now because of 
	-- Wikipedia:Administrators%27_noticeboard#Is_there_a_semi-automated_tool_that_could_fix_these_annoying_&quot;Cite_Web&quot;_errors?
	if not (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical)) then	-- 'periodical' templates require periodical parameter
	--	local p = {['journal'] = 'journal', ['magazine'] = 'magazine', ['news'] = 'newspaper', ['web'] = 'website'};	-- for error message
		local p = {['journal'] = 'journal', ['magazine'] = 'magazine'};			-- for error message
		if p[config.CitationClass]  then
			utilities.set_message ('err_missing_periodical', {config.CitationClass, p[config.CitationClass]});
		end
	end
	
	local Volume;
	local ScriptPeriodical_origin = A:ORIGIN('ScriptPeriodical');
	if 'citation' == config.CitationClass then
		if utilities.is_set (Periodical) then
			if not utilities.in_array (Periodical_origin, cfg.citation_no_volume_t) then	-- {{citation}} does not render |volume= when these parameters are used
				Volume = A['Volume'];											-- but does for all other 'periodicals'
			end
		elseif utilities.is_set (ScriptPeriodical) then
			if 'script-website' ~= ScriptPeriodical_origin then					-- {{citation}} does not render volume for |script-website=
				Volume = A['Volume'];											-- but does for all other 'periodicals'
			end
		else
			Volume = A['Volume'];												-- and does for non-'periodical' cites
		end
	elseif utilities.in_array (config.CitationClass, cfg.templates_using_volume) then	-- render |volume= for cs1 according to the configuration settings
		Volume = A['Volume'];
	end	
	extra_text_in_vol_iss_check (Volume, A:ORIGIN ('Volume'), 'v');	

	local Issue;
	if 'citation' == config.CitationClass then
		if utilities.is_set (Periodical) and utilities.in_array (Periodical_origin, cfg.citation_issue_t) then	-- {{citation}} may render |issue= when these parameters are used
			Issue = utilities.hyphen_to_dash (A['Issue']);
		end
	elseif utilities.in_array (config.CitationClass, cfg.templates_using_issue) then	-- conference &amp; map books do not support issue; {{citation}} listed here because included in settings table
		if not (utilities.in_array (config.CitationClass, {'conference', 'map', 'citation'}) and not (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical))) then
			Issue = utilities.hyphen_to_dash (A['Issue']);
		end
	end
	extra_text_in_vol_iss_check (Issue, A:ORIGIN ('Issue'), 'i');	

	local Page;
	local Pages;
	local At;
	if not utilities.in_array (config.CitationClass, cfg.templates_not_using_page) then
		Page = A['Page'];
		Pages = utilities.hyphen_to_dash (A['Pages']);	
		At = A['At'];
	end

	local Edition = A['Edition'];
	local PublicationPlace = place_check (A['PublicationPlace'], A:ORIGIN('PublicationPlace'));
	local Place = place_check (A['Place'], A:ORIGIN('Place'));
	
	local PublisherName = A['PublisherName'];
	local PublisherName_origin = A:ORIGIN('PublisherName');
	if utilities.is_set (PublisherName) then
		local i = 0;
		PublisherName, i = utilities.strip_apostrophe_markup (PublisherName);	-- strip apostrophe markup so that metadata isn't contaminated; publisher is never italicized
		if i then																-- non-zero when markup was stripped so emit an error message
			utilities.set_message ('err_apostrophe_markup', {PublisherName_origin});
		end
	end

	local Newsgroup = A['Newsgroup'];											-- TODO: strip apostrophe markup?
	local Newsgroup_origin = A:ORIGIN('Newsgroup');	

	if 'newsgroup' == config.CitationClass then
		if utilities.is_set (PublisherName) then								-- general use parameter |publisher= not allowed in cite newsgroup
			utilities.set_message ('err_parameter_ignored', {PublisherName_origin});
		end

		PublisherName = nil;													-- ensure that this parameter is unset for the time being; will be used again after COinS
	end

	local URL = A['URL'];														-- TODO: better way to do this for URL, ChapterURL, and MapURL?
	local UrlAccess = is_valid_parameter_value (A['UrlAccess'], A:ORIGIN('UrlAccess'), cfg.keywords_lists['url-access'], nil);
	
	if not utilities.is_set (URL) and utilities.is_set (UrlAccess) then
		UrlAccess = nil;
		utilities.set_message ('err_param_access_requires_param', 'url');
	end
	
	local ChapterURL = A['ChapterURL'];
	local ChapterUrlAccess = is_valid_parameter_value (A['ChapterUrlAccess'], A:ORIGIN('ChapterUrlAccess'), cfg.keywords_lists['url-access'], nil);
	if not utilities.is_set (ChapterURL) and utilities.is_set (ChapterUrlAccess) then
		ChapterUrlAccess = nil;
		utilities.set_message ('err_param_access_requires_param', {A:ORIGIN('ChapterUrlAccess'):gsub ('%-access', '')});
	end

	local MapUrlAccess = is_valid_parameter_value (A['MapUrlAccess'], A:ORIGIN('MapUrlAccess'), cfg.keywords_lists['url-access'], nil);
	if not utilities.is_set (A['MapURL']) and utilities.is_set (MapUrlAccess) then
		MapUrlAccess = nil;
		utilities.set_message ('err_param_access_requires_param', {'map-url'});
	end

	local this_page = mw.title.getCurrentTitle();								-- also used for COinS and for language
	local no_tracking_cats = is_valid_parameter_value (A['NoTracking'], A:ORIGIN('NoTracking'), cfg.keywords_lists['yes_true_y'], nil);

	-- check this page to see if it is in one of the namespaces that cs1 is not supposed to add to the error categories
	if not utilities.is_set (no_tracking_cats) then								-- ignore if we are already not going to categorize this page
		if utilities.in_array (this_page.nsText, cfg.uncategorized_namespaces) then
			no_tracking_cats = &quot;true&quot;;											-- set no_tracking_cats
		end
		for _, v in ipairs (cfg.uncategorized_subpages) do						-- cycle through page name patterns
			if this_page.text:match (v) then									-- test page name against each pattern
				no_tracking_cats = &quot;true&quot;;										-- set no_tracking_cats
				break;															-- bail out if one is found
			end
		end
	end
																				-- check for extra |page=, |pages= or |at= parameters. (also sheet and sheets while we're at it)
	utilities.select_one (args, {'page', 'p', 'pp', 'pages', 'at', 'sheet', 'sheets'}, 'err_redundant_parameters');	-- this is a dummy call simply to get the error message and category

	local coins_pages;
	
	Page, Pages, At, coins_pages = insource_loc_get (Page, A:ORIGIN('Page'), Pages, A:ORIGIN('Pages'), At);

	local NoPP = is_valid_parameter_value (A['NoPP'], A:ORIGIN('NoPP'), cfg.keywords_lists['yes_true_y'], nil);

	if utilities.is_set (PublicationPlace) and utilities.is_set (Place) then	-- both |publication-place= and |place= (|location=) allowed if different
		utilities.add_prop_cat ('location-test');								-- add property cat to evaluate how often PublicationPlace and Place are used together
		if PublicationPlace == Place then
			Place = '';															-- unset; don't need both if they are the same
		end
	elseif not utilities.is_set (PublicationPlace) and utilities.is_set (Place) then	-- when only |place= (|location=) is set ...
		PublicationPlace = Place;												-- promote |place= (|location=) to |publication-place
	end

	if PublicationPlace == Place then Place = ''; end							-- don't need both if they are the same
	
	local URL_origin = A:ORIGIN('URL');											-- get name of parameter that holds URL
	local ChapterURL_origin = A:ORIGIN('ChapterURL');							-- get name of parameter that holds ChapterURL
	local ScriptChapter = A['ScriptChapter'];
	local ScriptChapter_origin = A:ORIGIN ('ScriptChapter');
	local Format = A['Format'];
	local ChapterFormat = A['ChapterFormat'];
	local TransChapter = A['TransChapter'];
	local TransChapter_origin = A:ORIGIN ('TransChapter');
	local TransTitle = A['TransTitle'];
	local ScriptTitle = A['ScriptTitle'];
	
	--[[
	Parameter remapping for cite encyclopedia:
	When the citation has these parameters:
		|encyclopedia= and |title= then map |title= to |article= and |encyclopedia= to |title=
		|encyclopedia= and |article= then map |encyclopedia= to |title=

		|trans-title= maps to |trans-chapter= when |title= is re-mapped
		|url= maps to |chapter-url= when |title= is remapped
	
	All other combinations of |encyclopedia=, |title=, and |article= are not modified
	
	]]

	local Encyclopedia = A['Encyclopedia'];										-- used as a flag by this module and by ~/COinS

	if utilities.is_set (Encyclopedia) then										-- emit error message when Encyclopedia set but template is other than {{cite encyclopedia}} or {{citation}}
		if 'encyclopaedia' ~= config.CitationClass and 'citation' ~= config.CitationClass then
			utilities.set_message ('err_parameter_ignored', {A:ORIGIN ('Encyclopedia')});
			Encyclopedia = nil;													-- unset because not supported by this template
		end
	end

	if ('encyclopaedia' == config.CitationClass) or ('citation' == config.CitationClass and utilities.is_set (Encyclopedia)) then
		if utilities.is_set (Periodical) and utilities.is_set (Encyclopedia) then	-- when both set emit an error TODO: make a function for this and similar?
			utilities.set_message ('err_redundant_parameters', {utilities.wrap_style ('parameter', A:ORIGIN ('Encyclopedia')) .. ' and ' .. utilities.wrap_style ('parameter', Periodical_origin)});
		end

		if utilities.is_set (Encyclopedia) then
			Periodical = Encyclopedia;											-- error or no, set Periodical to Encyclopedia; allow periodical without encyclopedia
			Periodical_origin = A:ORIGIN ('Encyclopedia');
		end

		if utilities.is_set (Periodical) then									-- Periodical is set when |encyclopedia= is set
			if utilities.is_set (Title) or utilities.is_set (ScriptTitle) then
				if not utilities.is_set (Chapter) then
					Chapter = Title;											-- |encyclopedia= and |title= are set so map |title= to |article= and |encyclopedia= to |title=
					ScriptChapter = ScriptTitle;
					ScriptChapter_origin = A:ORIGIN('ScriptTitle')
					TransChapter = TransTitle;
					ChapterURL = URL;
					ChapterURL_origin = URL_origin;

					ChapterUrlAccess = UrlAccess;

					if not utilities.is_set (ChapterURL) and utilities.is_set (TitleLink) then
						Chapter = utilities.make_wikilink (TitleLink, Chapter);
					end
					Title = Periodical;
					ChapterFormat = Format;
					Periodical = '';											-- redundant so unset
					TransTitle = '';
					URL = '';
					Format = '';
					TitleLink = '';
					ScriptTitle = '';
				end
			elseif utilities.is_set (Chapter) or utilities.is_set (ScriptChapter) then								-- |title= not set
				Title = Periodical;												-- |encyclopedia= set and |article= set so map |encyclopedia= to |title=
				Periodical = '';												-- redundant so unset
			end
		end
	end

	-- special case for cite techreport.
	local ID = A['ID'];
	if (config.CitationClass == &quot;techreport&quot;) then								-- special case for cite techreport
		if utilities.is_set (A['Number']) then									-- cite techreport uses 'number', which other citations alias to 'issue'
			if not utilities.is_set (ID) then									-- can we use ID for the &quot;number&quot;?
				ID = A['Number'];												-- yes, use it
			else																-- ID has a value so emit error message
				utilities.set_message ('err_redundant_parameters', {utilities.wrap_style ('parameter', 'id') .. ' and ' .. utilities.wrap_style ('parameter', 'number')});
			end
		end	
	end

	-- Account for the oddity that is {{cite conference}}, before generation of COinS data.
	local ChapterLink -- = A['ChapterLink'];									-- deprecated as a parameter but still used internally by cite episode
	local Conference = A['Conference'];
	local BookTitle = A['BookTitle'];
	local TransTitle_origin = A:ORIGIN ('TransTitle');
	if 'conference' == config.CitationClass then
		if utilities.is_set (BookTitle) then
			Chapter = Title;
			Chapter_origin = 'title';
	--		ChapterLink = TitleLink;											-- |chapter-link= is deprecated
			ChapterURL = URL;
			ChapterUrlAccess = UrlAccess;
			ChapterURL_origin = URL_origin;
			URL_origin = '';
			ChapterFormat = Format;
			TransChapter = TransTitle;
			TransChapter_origin = TransTitle_origin;
			Title = BookTitle;
			Format = '';
	--		TitleLink = '';
			TransTitle = '';
			URL = '';
		end
	elseif 'speech' ~= config.CitationClass then
		Conference = '';														-- not cite conference or cite speech so make sure this is empty string
	end
	
	-- CS1/2 mode
	local Mode = is_valid_parameter_value (A['Mode'], A:ORIGIN('Mode'), cfg.keywords_lists['mode'], '');
	-- separator character and postscript
	local sepc, PostScript = set_style (Mode:lower(), A['PostScript'], config.CitationClass);
	-- controls capitalization of certain static text
	local use_lowercase = ( sepc == ',' );
	
	-- cite map oddities
	local Cartography = &quot;&quot;;
	local Scale = &quot;&quot;;
	local Sheet = A['Sheet'] or '';
	local Sheets = A['Sheets'] or '';
	if config.CitationClass == &quot;map&quot; then
		if utilities.is_set (Chapter) then										--TODO: make a function for this and similar?
			utilities.set_message ('err_redundant_parameters', {utilities.wrap_style ('parameter', 'map') .. ' and ' .. utilities.wrap_style ('parameter', Chapter_origin)});	-- add error message
		end
		Chapter = A['Map'];
		Chapter_origin = A:ORIGIN('Map');
		ChapterURL = A['MapURL'];
		ChapterURL_origin = A:ORIGIN('MapURL');
		TransChapter = A['TransMap'];
		ScriptChapter = A['ScriptMap']
		ScriptChapter_origin = A:ORIGIN('ScriptMap')

		ChapterUrlAccess = MapUrlAccess;
		ChapterFormat = A['MapFormat'];

		Cartography = A['Cartography'];
		if utilities.is_set ( Cartography ) then
			Cartography = sepc .. &quot; &quot; .. wrap_msg ('cartography', Cartography, use_lowercase);
		end		
		Scale = A['Scale'];
		if utilities.is_set ( Scale ) then
			Scale = sepc .. &quot; &quot; .. Scale;
		end
	end

	-- Account for the oddities that are {{cite episode}} and {{cite serial}}, before generation of COinS data.
	local Series = A['Series'];
	if 'episode' == config.CitationClass or 'serial' == config.CitationClass then
		local SeriesLink = A['SeriesLink'];

		SeriesLink = link_title_ok (SeriesLink, A:ORIGIN ('SeriesLink'), Series, 'series');	-- check for wiki-markup in |series-link= or wiki-markup in |series= when |series-link= is set

		local Network = A['Network'];
		local Station = A['Station'];
		local s, n = {}, {};
																				-- do common parameters first
		if utilities.is_set (Network) then table.insert(n, Network); end
		if utilities.is_set (Station) then table.insert(n, Station); end
		ID = table.concat(n, sepc .. ' ');
		
		if 'episode' == config.CitationClass then								-- handle the oddities that are strictly {{cite episode}}
			local Season = A['Season'];
			local SeriesNumber = A['SeriesNumber'];

			if utilities.is_set (Season) and utilities.is_set (SeriesNumber) then	-- these are mutually exclusive so if both are set TODO: make a function for this and similar?
				utilities.set_message ('err_redundant_parameters', {utilities.wrap_style ('parameter', 'season') .. ' and ' .. utilities.wrap_style ('parameter', 'seriesno')});		-- add error message
				SeriesNumber = '';												-- unset; prefer |season= over |seriesno=
			end
																				-- assemble a table of parts concatenated later into Series
			if utilities.is_set (Season) then table.insert(s, wrap_msg ('season', Season, use_lowercase)); end
			if utilities.is_set (SeriesNumber) then table.insert(s, wrap_msg ('seriesnum', SeriesNumber, use_lowercase)); end
			if utilities.is_set (Issue) then table.insert(s, wrap_msg ('episode', Issue, use_lowercase)); end
			Issue = '';															-- unset because this is not a unique parameter
	
			Chapter = Title;													-- promote title parameters to chapter
			ScriptChapter = ScriptTitle;
			ScriptChapter_origin = A:ORIGIN('ScriptTitle');
			ChapterLink = TitleLink;											-- alias |episode-link=
			TransChapter = TransTitle;
			ChapterURL = URL;
			ChapterUrlAccess = UrlAccess;
			ChapterURL_origin = URL_origin;
			ChapterFormat = Format;

			Title = Series;														-- promote series to title
			TitleLink = SeriesLink;
			Series = table.concat(s, sepc .. ' ');								-- this is concatenation of season, seriesno, episode number

			if utilities.is_set (ChapterLink) and not utilities.is_set (ChapterURL) then	-- link but not URL
				Chapter = utilities.make_wikilink (ChapterLink, Chapter);
			elseif utilities.is_set (ChapterLink) and utilities.is_set (ChapterURL) then	-- if both are set, URL links episode;
				Series = utilities.make_wikilink (ChapterLink, Series);
			end
			URL = '';															-- unset
			TransTitle = '';
			ScriptTitle = '';
			Format = '';
			
		else																	-- now oddities that are cite serial
			Issue = '';															-- unset because this parameter no longer supported by the citation/core version of cite serial
			Chapter = A['Episode'];												-- TODO: make |episode= available to cite episode someday?
			if utilities.is_set (Series) and utilities.is_set (SeriesLink) then
				Series = utilities.make_wikilink (SeriesLink, Series);
			end
			Series = utilities.wrap_style ('italic-title', Series);				-- series is italicized
		end	
	end
	-- end of {{cite episode}} stuff

	-- handle type parameter for those CS1 citations that have default values
	local TitleType = A['TitleType'];
	local Degree = A['Degree'];
	if utilities.in_array (config.CitationClass, {'AV-media-notes', 'interview', 'mailinglist', 'map', 'podcast', 'pressrelease', 'report', 'speech', 'techreport', 'thesis'}) then
		TitleType = set_titletype (config.CitationClass, TitleType);
		if utilities.is_set (Degree) and &quot;Thesis&quot; == TitleType then				-- special case for cite thesis
			TitleType = Degree .. ' ' .. cfg.title_types ['thesis']:lower();
		end
	end

	if utilities.is_set (TitleType) then										-- if type parameter is specified
		TitleType = utilities.substitute ( cfg.messages['type'], TitleType);	-- display it in parentheses
	-- TODO: Hack on TitleType to fix bunched parentheses problem
	end

	-- legacy: promote PublicationDate to Date if neither Date nor Year are set.
	local Date = A['Date'];
 	local Date_origin;															-- to hold the name of parameter promoted to Date; required for date error messaging
	local PublicationDate = A['PublicationDate'];
	local Year = A['Year'];

	if not utilities.is_set (Date) then
		Date = Year;															-- promote Year to Date
		Year = nil;																-- make nil so Year as empty string isn't used for CITEREF
		if not utilities.is_set (Date) and utilities.is_set (PublicationDate) then	-- use PublicationDate when |date= and |year= are not set
			Date = PublicationDate;												-- promote PublicationDate to Date
			PublicationDate = '';												-- unset, no longer needed
			Date_origin = A:ORIGIN('PublicationDate');							-- save the name of the promoted parameter
		else
			Date_origin = A:ORIGIN('Year');										-- save the name of the promoted parameter
		end
	else
		Date_origin = A:ORIGIN('Date');											-- not a promotion; name required for error messaging
	end

	if PublicationDate == Date then PublicationDate = ''; end					-- if PublicationDate is same as Date, don't display in rendered citation

	--[[
	Go test all of the date-holding parameters for valid MOS:DATE format and make sure that dates are real dates. This must be done before we do COinS because here is where
	we get the date used in the metadata.
	
	Date validation supporting code is in Module:Citation/CS1/Date_validation
	]]

	local DF = is_valid_parameter_value (A['DF'], A:ORIGIN('DF'), cfg.keywords_lists['df'], '');
	if not utilities.is_set (DF) then
		DF = cfg.global_df;														-- local |df= if present overrides global df set by {{use xxx date}} template
	end

	local ArchiveURL;
	local ArchiveDate;
	local ArchiveFormat = A['ArchiveFormat'];

	ArchiveURL, ArchiveDate = archive_url_check (A['ArchiveURL'], A['ArchiveDate'])
	ArchiveFormat = style_format (ArchiveFormat, ArchiveURL, 'archive-format', 'archive-url');
	
	ArchiveURL, ArchiveDate = is_unique_archive_url (ArchiveURL, URL, ChapterURL, A:ORIGIN('ArchiveURL'), ArchiveDate);		-- add error message when URL or ChapterURL == ArchiveURL

	
	local AccessDate = A['AccessDate'];
	local LayDate = A['LayDate'];
	local COinS_date = {};														-- holds date info extracted from |date= for the COinS metadata by Module:Date verification
	local DoiBroken = A['DoiBroken'];
	local Embargo = A['Embargo'];
	local anchor_year;															-- used in the CITEREF identifier
	do	-- create defined block to contain local variables error_message, date_parameters_list, mismatch
		local error_message = '';
																				-- AirDate has been promoted to Date so not necessary to check it
		local date_parameters_list = {
			['access-date'] = {val = AccessDate, name = A:ORIGIN ('AccessDate')},
			['archive-date'] = {val = ArchiveDate, name = A:ORIGIN ('ArchiveDate')},
			['date'] = {val = Date, name = Date_origin},
			['doi-broken-date'] = {val = DoiBroken, name = A:ORIGIN ('DoiBroken')},
			['pmc-embargo-date'] = {val = Embargo, name = A:ORIGIN ('Embargo')},
			['lay-date'] = {val = LayDate, name = A:ORIGIN ('LayDate')},
			['publication-date'] = {val = PublicationDate, name = A:ORIGIN ('PublicationDate')},
			['year'] = {val = Year, name = A:ORIGIN ('Year')},
			};

		local error_list = {};
		anchor_year, Embargo = validation.dates(date_parameters_list, COinS_date, error_list);

-- start temporary Julian / Gregorian calendar uncertainty categorization
		if COinS_date.inter_cal_cat then
			utilities.add_prop_cat ('jul-greg-uncertainty');
		end
-- end temporary Julian / Gregorian calendar uncertainty categorization

		if utilities.is_set (Year) and utilities.is_set (Date) then				-- both |date= and |year= not normally needed; 
			validation.year_date_check (Year, A:ORIGIN ('Year'), Date, A:ORIGIN ('Date'), error_list);
		end
		
		if 0 == #error_list then												-- error free dates only; 0 when error_list is empty
			local modified = false;												-- flag
			
			if utilities.is_set (DF) then										-- if we need to reformat dates
				modified = validation.reformat_dates (date_parameters_list, DF);	-- reformat to DF format, use long month names if appropriate
			end

			if true == validation.date_hyphen_to_dash (date_parameters_list) then	-- convert hyphens to dashes where appropriate
				modified = true;
				utilities.set_message ('maint_date_format');					-- hyphens were converted so add maint category
			end
			
	-- for those wikis that can and want to have English date names translated to the local language; not supported at en.wiki
			if cfg.date_name_auto_xlate_enable and validation.date_name_xlate (date_parameters_list, cfg.date_digit_auto_xlate_enable ) then
				utilities.set_message ('maint_date_auto_xlated');				-- add maint cat
				modified = true;
			end

			if modified then													-- if the date_parameters_list values were modified
				AccessDate = date_parameters_list['access-date'].val;			-- overwrite date holding parameters with modified values
				ArchiveDate = date_parameters_list['archive-date'].val;
				Date = date_parameters_list['date'].val;
				DoiBroken = date_parameters_list['doi-broken-date'].val;
				LayDate = date_parameters_list['lay-date'].val;
				PublicationDate = date_parameters_list['publication-date'].val;
			end
		else
			utilities.set_message ('err_bad_date', {utilities.make_sep_list (#error_list, error_list)});	-- add this error message
		end
	end	-- end of do

	local ID_list = {};															-- sequence table of rendered identifiers
	local ID_list_coins = {};													-- table of identifiers and their values from args; key is same as cfg.id_handlers's key
	local Class = A['Class'];													-- arxiv class identifier
	
	local ID_support = {
		{A['ASINTLD'], 'ASIN', 'err_asintld_missing_asin', A:ORIGIN ('ASINTLD')},				
		{DoiBroken, 'DOI', 'err_doibroken_missing_doi', A:ORIGIN ('DoiBroken')},
		{Embargo, 'PMC', 'err_embargo_missing_pmc', A:ORIGIN ('Embargo')},
		}

	ID_list, ID_list_coins = identifiers.identifier_lists_get (args, {DoiBroken = DoiBroken, ASINTLD = A['ASINTLD'], Embargo = Embargo, Class = Class}, ID_support);

	-- Account for the oddities that are {{cite arxiv}}, {{cite biorxiv}}, {{cite citeseerx}}, {{cite ssrn}}, before generation of COinS data.
	if utilities.in_array (config.CitationClass, whitelist.preprint_template_list) then
		if not utilities.is_set (ID_list_coins[config.CitationClass:upper()]) then 	-- |arxiv= or |eprint= required for cite arxiv; |biorxiv= &amp; |citeseerx= required for their templates
			utilities.set_message ('err_' .. config.CitationClass .. '_missing');	-- add error message
		end

		Periodical = ({['arxiv'] = 'arXiv', ['biorxiv'] = 'bioRxiv', ['citeseerx'] = 'CiteSeerX', ['ssrn'] = 'Social Science Research Network'})[config.CitationClass];
	end

	-- Link the title of the work if no |url= was provided, but we have a |pmc= or a |doi= with |doi-access=free

	if config.CitationClass == &quot;journal&quot; and not utilities.is_set (URL) and not utilities.is_set (TitleLink) and not utilities.in_array (cfg.keywords_xlate[Title], {'off', 'none'}) then -- TODO: remove 'none' once existing citations have been switched to 'off', so 'none' can be used as token for &quot;no title&quot; instead
		if 'none' ~= cfg.keywords_xlate[auto_select] then						-- if auto-linking not disabled
 	 		if identifiers.auto_link_urls[auto_select] then						-- manual selection
		 		URL = identifiers.auto_link_urls[auto_select];					-- set URL to be the same as identifier's external link
 				URL_origin = cfg.id_handlers[auto_select:upper()].parameters[1];	-- set URL_origin to parameter name for use in error message if citation is missing a |title=
			elseif identifiers.auto_link_urls['pmc'] then						-- auto-select PMC
				URL = identifiers.auto_link_urls['pmc'];						-- set URL to be the same as the PMC external link if not embargoed
				URL_origin = cfg.id_handlers['PMC'].parameters[1];				-- set URL_origin to parameter name for use in error message if citation is missing a |title=
			elseif identifiers.auto_link_urls['doi'] then						-- auto-select DOI
				URL = identifiers.auto_link_urls['doi'];
				URL_origin = cfg.id_handlers['DOI'].parameters[1];
			end
 	 	end

		if utilities.is_set (URL) then											-- set when using an identifier-created URL
			if utilities.is_set (AccessDate) then								-- |access-date= requires |url=; identifier-created URL is not |url=
				utilities.set_message ('err_accessdate_missing_url');			-- add an error message
				AccessDate = '';												-- unset
			end

			if utilities.is_set (ArchiveURL) then								-- |archive-url= requires |url=; identifier-created URL is not |url=
				utilities.set_message ('err_archive_missing_url');				-- add an error message
				ArchiveURL = '';												-- unset
			end
		end
	end

	-- At this point fields may be nil if they weren't specified in the template use.  We can use that fact.
	-- Test if citation has no title
	if	not utilities.is_set (Title) and not utilities.is_set (TransTitle) and not utilities.is_set (ScriptTitle) then	-- has special case for cite episode
		utilities.set_message ('err_citation_missing_title', {'episode' == config.CitationClass and 'series' or 'title'});
	end

	if utilities.in_array (cfg.keywords_xlate[Title], {'off', 'none'}) and
			utilities.in_array (config.CitationClass, {'journal', 'citation'}) and
			(utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical)) and
			('journal' == Periodical_origin or 'script-journal' == ScriptPeriodical_origin) then	-- special case for journal cites
				Title = '';														-- set title to empty string
				utilities.set_message ('maint_untitled');						-- add maint cat
	end

	-- COinS metadata (see &lt;http://ocoins.info/&gt;) for automated parsing of citation information.
	-- handle the oddity that is cite encyclopedia and {{citation |encyclopedia=something}}. Here we presume that
	-- when Periodical, Title, and Chapter are all set, then Periodical is the book (encyclopedia) title, Title
	-- is the article title, and Chapter is a section within the article.  So, we remap 
	
	local coins_chapter = Chapter;												-- default assuming that remapping not required
	local coins_title = Title;													-- et tu
	if 'encyclopaedia' == config.CitationClass or ('citation' == config.CitationClass and utilities.is_set (Encyclopedia)) then
		if utilities.is_set (Chapter) and utilities.is_set (Title) and utilities.is_set (Periodical) then		-- if all are used then
			coins_chapter = Title;												-- remap
			coins_title = Periodical;
		end
	end
	local coins_author = a;														-- default for coins rft.au 
	if 0 &lt; #c then																-- but if contributor list
		coins_author = c;														-- use that instead
	end
	
	local QuotePage = A['QuotePage'];
	local QuotePages = utilities.hyphen_to_dash (A['QuotePages']);

	-- this is the function call to COinS()
	local OCinSoutput = metadata.COinS({
		['Periodical'] = utilities.strip_apostrophe_markup (Periodical),		-- no markup in the metadata
		['Encyclopedia'] = Encyclopedia,										-- just a flag; content ignored by ~/COinS
		['Chapter'] = metadata.make_coins_title (coins_chapter, ScriptChapter),	-- Chapter and ScriptChapter stripped of bold / italic / accept-as-written markup
		['Degree'] = Degree;													-- cite thesis only
		['Title'] = metadata.make_coins_title (coins_title, ScriptTitle),		-- Title and ScriptTitle stripped of bold / italic / accept-as-written markup
		['PublicationPlace'] = PublicationPlace,
		['Date'] = COinS_date.rftdate,											-- COinS_date has correctly formatted date if Date is valid;
		['Season'] = COinS_date.rftssn,
		['Quarter'] = COinS_date.rftquarter,
		['Chron'] =  COinS_date.rftchron or (not COinS_date.rftdate and Date) or '',	-- chron but if not set and invalid date format use Date; keep this last bit?
		['Series'] = Series,
		['Volume'] = Volume,
		['Issue'] = Issue,
		['Pages'] = coins_pages or metadata.get_coins_pages (first_set ({Sheet, Sheets, Page, Pages, At, QuotePage, QuotePages}, 7)),	-- pages stripped of external links
		['Edition'] = Edition,
		['PublisherName'] = PublisherName or Newsgroup,							-- any apostrophe markup already removed from PublisherName
		['URL'] = first_set ({ChapterURL, URL}, 2),
		['Authors'] = coins_author,
		['ID_list'] = ID_list_coins,
		['RawPage'] = this_page.prefixedText,
	}, config.CitationClass);

	-- Account for the oddities that are {{cite arxiv}}, {{cite biorxiv}}, {{cite citeseerx}}, and {{cite ssrn}} AFTER generation of COinS data.
	if utilities.in_array (config.CitationClass, whitelist.preprint_template_list) then	-- we have set rft.jtitle in COinS to arXiv, bioRxiv, CiteSeerX, or ssrn now unset so it isn't displayed
		Periodical = '';														-- periodical not allowed in these templates; if article has been published, use cite journal
	end

	-- special case for cite newsgroup.  Do this after COinS because we are modifying Publishername to include some static text
	if 'newsgroup' == config.CitationClass and utilities.is_set (Newsgroup) then
		PublisherName = utilities.substitute (cfg.messages['newsgroup'], external_link( 'news:' .. Newsgroup, Newsgroup, Newsgroup_origin, nil ));
	end

	local Editors;
	local EditorCount;															-- used only for choosing {ed.) or (eds.) annotation at end of editor name-list
	local Contributors;															-- assembled contributors name list
	local contributor_etal;
	local Translators;															-- assembled translators name list
	local translator_etal;
	local t = {};																-- translators list from |translator-lastn= / translator-firstn= pairs
	t = extract_names (args, 'TranslatorList');									-- fetch translator list from |translatorn= / |translator-lastn=, -firstn=, -linkn=, -maskn=
	local Interviewers;															
	local interviewers_list = {};					
	interviewers_list = extract_names (args, 'InterviewerList');				-- process preferred interviewers parameters
	local interviewer_etal;
	
	-- Now perform various field substitutions.
	-- We also add leading spaces and surrounding markup and punctuation to the
	-- various parts of the citation, but only when they are non-nil.
	do
		local last_first_list;
		local control = { 
			format = NameListStyle,												-- empty string or 'vanc'
			maximum = nil,														-- as if display-authors or display-editors not set
			mode = Mode
		};

		do																		-- do editor name list first because the now unsupported coauthors used to modify control table
			control.maximum , editor_etal = get_display_names (A['DisplayEditors'], #e, 'editors', editor_etal, A:ORIGIN ('DisplayEditors'));
			Editors, EditorCount = list_people (control, e, editor_etal);

			if 1 == EditorCount and (true == editor_etal or 1 &lt; #e) then		-- only one editor displayed but includes etal then 
				EditorCount = 2;												-- spoof to display (eds.) annotation
			end
		end
		do																		-- now do interviewers
			control.maximum, interviewer_etal = get_display_names (A['DisplayInterviewers'], #interviewers_list, 'interviewers', interviewer_etal, A:ORIGIN ('DisplayInterviewers'));
			Interviewers = list_people (control, interviewers_list, interviewer_etal);
		end
		do																		-- now do translators
			control.maximum, translator_etal = get_display_names (A['DisplayTranslators'], #t, 'translators', translator_etal, A:ORIGIN ('DisplayTranslators'));
			Translators = list_people (control, t, translator_etal);
		end
		do																		-- now do contributors
			control.maximum, contributor_etal = get_display_names (A['DisplayContributors'], #c, 'contributors', contributor_etal, A:ORIGIN ('DisplayContributors'));
			Contributors = list_people (control, c, contributor_etal);
		end
		do																		-- now do authors
			control.maximum, author_etal = get_display_names (A['DisplayAuthors'], #a, 'authors', author_etal, A:ORIGIN ('DisplayAuthors'));

			last_first_list = list_people (control, a, author_etal);

			if utilities.is_set (Authors) then
				Authors, author_etal = name_has_etal (Authors, author_etal, false, 'authors');	-- find and remove variations on et al.
				if author_etal then
					Authors = Authors .. ' ' .. cfg.messages['et al'];			-- add et al. to authors parameter
				end
			else
				Authors = last_first_list;										-- either an author name list or an empty string
			end
		end																		-- end of do
	
		if utilities.is_set (Authors) and utilities.is_set (Collaboration) then
			Authors = Authors .. ' (' .. Collaboration .. ')';					-- add collaboration after et al.
		end

	end

	local ConferenceFormat = A['ConferenceFormat'];
	local ConferenceURL = A['ConferenceURL'];
	ConferenceFormat = style_format (ConferenceFormat, ConferenceURL, 'conference-format', 'conference-url');
	Format = style_format (Format, URL, 'format', 'url');

	-- special case for chapter format so no error message or cat when chapter not supported
	if not (utilities.in_array (config.CitationClass, {'web', 'news', 'journal', 'magazine', 'pressrelease', 'podcast', 'newsgroup', 'arxiv', 'biorxiv', 'citeseerx', 'ssrn'}) or
		('citation' == config.CitationClass and (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical)) and not utilities.is_set (Encyclopedia))) then
			ChapterFormat = style_format (ChapterFormat, ChapterURL, 'chapter-format', 'chapter-url');
	end

	if not utilities.is_set (URL) then
		if utilities.in_array (config.CitationClass, {&quot;web&quot;, &quot;podcast&quot;, &quot;mailinglist&quot;}) or		-- |url= required for cite web, cite podcast, and cite mailinglist
			('citation' == config.CitationClass and ('website' == Periodical_origin or 'script-website' == ScriptPeriodical_origin)) then	-- and required for {{citation}} with |website= or |script-website=
				utilities.set_message ('err_cite_web_url');
		end
		
		-- do we have |accessdate= without either |url= or |chapter-url=?
		if utilities.is_set (AccessDate) and not utilities.is_set (ChapterURL) then		-- ChapterURL may be set when URL is not set;
			utilities.set_message ('err_accessdate_missing_url');
			AccessDate = '';
		end
	end

	local UrlStatus = is_valid_parameter_value (A['UrlStatus'], A:ORIGIN('UrlStatus'), cfg.keywords_lists['url-status'], '');
	local OriginalURL
	local OriginalURL_origin
	local OriginalFormat
	local OriginalAccess;
	UrlStatus = UrlStatus:lower();												-- used later when assembling archived text
	if utilities.is_set ( ArchiveURL ) then
		if utilities.is_set (ChapterURL) then 									-- if chapter-url= is set apply archive url to it
			OriginalURL = ChapterURL;											-- save copy of source chapter's url for archive text
			OriginalURL_origin = ChapterURL_origin;								-- name of |chapter-url= parameter for error messages
			OriginalFormat = ChapterFormat;										-- and original |chapter-format=

			if 'live' ~= UrlStatus then
				ChapterURL = ArchiveURL											-- swap-in the archive's URL
				ChapterURL_origin = A:ORIGIN('ArchiveURL')						-- name of |archive-url= parameter for error messages
				ChapterFormat = ArchiveFormat or '';							-- swap in archive's format
				ChapterUrlAccess = nil;											-- restricted access levels do not make sense for archived URLs
			end
		elseif utilities.is_set (URL) then
			OriginalURL = URL;													-- save copy of original source URL
			OriginalURL_origin = URL_origin;									-- name of URL parameter for error messages
			OriginalFormat = Format; 											-- and original |format=
			OriginalAccess = UrlAccess;

			if 'live' ~= UrlStatus then											-- if URL set then |archive-url= applies to it
				URL = ArchiveURL												-- swap-in the archive's URL
				URL_origin = A:ORIGIN('ArchiveURL')								-- name of archive URL parameter for error messages
				Format = ArchiveFormat or '';									-- swap in archive's format
				UrlAccess = nil;												-- restricted access levels do not make sense for archived URLs
			end
		end
	elseif utilities.is_set (UrlStatus) then									-- if |url-status= is set when |archive-url= is not set
 		utilities.set_message ('maint_url_status');								-- add maint cat
	end

	if utilities.in_array (config.CitationClass, {'web', 'news', 'journal', 'magazine', 'pressrelease', 'podcast', 'newsgroup', 'arxiv', 'biorxiv', 'citeseerx', 'ssrn'}) or	-- if any of the 'periodical' cites except encyclopedia
		('citation' == config.CitationClass and (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical)) and not utilities.is_set (Encyclopedia)) then
			local chap_param;
			if utilities.is_set (Chapter) then									-- get a parameter name from one of these chapter related meta-parameters
				chap_param = A:ORIGIN ('Chapter')
			elseif utilities.is_set (TransChapter) then
				chap_param = A:ORIGIN ('TransChapter')
			elseif utilities.is_set (ChapterURL) then
				chap_param = A:ORIGIN ('ChapterURL')
			elseif utilities.is_set (ScriptChapter) then
				chap_param = ScriptChapter_origin;
			else utilities.is_set (ChapterFormat)
				chap_param = A:ORIGIN ('ChapterFormat')
			end

			if utilities.is_set (chap_param) then								-- if we found one
				utilities.set_message ('err_chapter_ignored', {chap_param});	-- add error message
				Chapter = '';													-- and set them to empty string to be safe with concatenation
				TransChapter = '';
				ChapterURL = '';
				ScriptChapter = '';
				ChapterFormat = '';
			end
	else																		-- otherwise, format chapter / article title
		local no_quotes = false;												-- default assume that we will be quoting the chapter parameter value
		if utilities.is_set (Contribution) and 0 &lt; #c then						-- if this is a contribution with contributor(s)
			if utilities.in_array (Contribution:lower(), cfg.keywords_lists.contribution) then	-- and a generic contribution title
				no_quotes = true;												-- then render it unquoted
			end
		end

		Chapter = format_chapter_title (ScriptChapter, ScriptChapter_origin, Chapter, Chapter_origin, TransChapter, TransChapter_origin, ChapterURL, ChapterURL_origin, no_quotes, ChapterUrlAccess);		-- Contribution is also in Chapter
		if utilities.is_set (Chapter) then
			Chapter = Chapter .. ChapterFormat ;
			if 'map' == config.CitationClass and utilities.is_set (TitleType) then
				Chapter = Chapter .. ' ' .. TitleType;							-- map annotation here; not after title
			end
			Chapter = Chapter .. sepc .. ' ';
		elseif utilities.is_set (ChapterFormat) then							-- |chapter= not set but |chapter-format= is so ...
			Chapter = ChapterFormat .. sepc .. ' ';								-- ... ChapterFormat has error message, we want to see it
		end
	end

	-- Format main title
	local plain_title = false;
	local accept_title;
	Title, accept_title = utilities.has_accept_as_written (Title, true);		-- remove accept-this-as-written markup when it wraps all of &lt;Title&gt;
	if accept_title and ('' == Title) then										-- only support forced empty for now &quot;(())&quot;
		Title = cfg.messages['notitle'];										-- replace by predefined &quot;No title&quot; message
			-- TODO: utilities.set_message ( 'err_redundant_parameters', ...);	-- issue proper error message instead of muting	 
			ScriptTitle = '';													-- just mute for now	 
			TransTitle = '';													-- just mute for now
 		plain_title = true;														-- suppress text decoration for descriptive title
		utilities.set_message ('maint_untitled');								-- add maint cat
	end

	if not accept_title then													-- &lt;Title&gt; not wrapped in accept-as-written markup
		if '...' == Title:sub (-3) then											-- if ellipsis is the last three characters of |title=
			Title = Title:gsub ('(%.%.%.)%.+$', '%1');							-- limit the number of dots to three
		elseif not mw.ustring.find (Title, '%.%s*%a%.$') and					-- end of title is not a 'dot-(optional space-)letter-dot' initialism ...
			not mw.ustring.find (Title, '%s+%a%.$') then						-- ...and not a 'space-letter-dot' initial (''Allium canadense'' L.)
				Title = mw.ustring.gsub(Title, '%' .. sepc .. '$', '');			-- remove any trailing separator character; sepc and ms.ustring() here for languages that use multibyte separator characters
		end

		if utilities.is_set (ArchiveURL) and is_archived_copy (Title) then
			utilities.set_message ('maint_archived_copy');						-- add maintenance category before we modify the content of Title
		end

		if is_generic ('generic_titles', Title) then
			utilities.set_message ('err_generic_title');						-- set an error message
		end
	end

	if (not plain_title) and (utilities.in_array (config.CitationClass, {'web', 'news', 'journal', 'magazine', 'pressrelease', 'podcast', 'newsgroup', 'mailinglist', 'interview', 'arxiv', 'biorxiv', 'citeseerx', 'ssrn'}) or
		('citation' == config.CitationClass and (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical)) and not utilities.is_set (Encyclopedia)) or
		('map' == config.CitationClass and (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical)))) then		-- special case for cite map when the map is in a periodical treat as an article
			Title = kern_quotes (Title);										-- if necessary, separate title's leading and trailing quote marks from module provided quote marks
			Title = utilities.wrap_style ('quoted-title', Title);
			Title = script_concatenate (Title, ScriptTitle, 'script-title');	-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; must be done after title is wrapped
			TransTitle = utilities.wrap_style ('trans-quoted-title', TransTitle );
	elseif plain_title or ('report' == config.CitationClass) then				-- no styling for cite report and descriptive titles (otherwise same as above)
		Title = script_concatenate (Title, ScriptTitle, 'script-title');		-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; must be done after title is wrapped
		TransTitle = utilities.wrap_style ('trans-quoted-title', TransTitle );	-- for cite report, use this form for trans-title
	else
		Title = utilities.wrap_style ('italic-title', Title);
		Title = script_concatenate (Title, ScriptTitle, 'script-title');		-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; must be done after title is wrapped
		TransTitle = utilities.wrap_style ('trans-italic-title', TransTitle);
	end

	if utilities.is_set (TransTitle) then
		if utilities.is_set (Title) then
			TransTitle = &quot; &quot; .. TransTitle;
		else
			utilities.set_message ('err_trans_missing_title', {'title'});
		end
	end

	if utilities.is_set (Title) then											-- TODO: is this the right place to be making Wikisource URLs?
		if utilities.is_set (TitleLink) and utilities.is_set (URL) then
			utilities.set_message ('err_wikilink_in_url');						-- set an error message because we can't have both
			TitleLink = '';														-- unset
		end
	
		if not utilities.is_set (TitleLink) and utilities.is_set (URL) then
			Title = external_link (URL, Title, URL_origin, UrlAccess) .. TransTitle .. Format;
			URL = '';															-- unset these because no longer needed
			Format = &quot;&quot;;
		elseif utilities.is_set (TitleLink) and not utilities.is_set (URL) then
			local ws_url;
			ws_url = wikisource_url_make (TitleLink);							-- ignore ws_label return; not used here
			if ws_url then
				Title = external_link (ws_url, Title .. '&amp;nbsp;', 'ws link in title-link');	-- space char after Title to move icon away from italic text; TODO: a better way to do this?
				Title = utilities.substitute (cfg.presentation['interwiki-icon'], {cfg.presentation['class-wikisource'], TitleLink, Title});				
				Title = Title .. TransTitle;
			else
				Title = utilities.make_wikilink (TitleLink, Title) .. TransTitle;
			end
		else
			local ws_url, ws_label, L;											-- Title has italic or quote markup by the time we get here which causes is_wikilink() to return 0 (not a wikilink)
			ws_url, ws_label, L = wikisource_url_make (Title:gsub('^[\'&quot;]*(.-)[\'&quot;]*$', '%1'));	-- make ws URL from |title= interwiki link (strip italic or quote markup); link portion L becomes tooltip label
			if ws_url then
				Title = Title:gsub ('%b[]', ws_label);							-- replace interwiki link with ws_label to retain markup
				Title = external_link (ws_url, Title .. '&amp;nbsp;', 'ws link in title');	-- space char after Title to move icon away from italic text; TODO: a better way to do this?
				Title = utilities.substitute (cfg.presentation['interwiki-icon'], {cfg.presentation['class-wikisource'], L, Title});				
				Title = Title .. TransTitle;
			else
				Title = Title .. TransTitle;
			end
		end
	else
		Title = TransTitle;
	end

	if utilities.is_set (Place) then
		Place = &quot; &quot; .. wrap_msg ('written', Place, use_lowercase) .. sepc .. &quot; &quot;;
	end

	local ConferenceURL_origin = A:ORIGIN('ConferenceURL');						-- get name of parameter that holds ConferenceURL
	if utilities.is_set (Conference) then
		if utilities.is_set (ConferenceURL) then
			Conference = external_link( ConferenceURL, Conference, ConferenceURL_origin, nil );
		end
		Conference = sepc .. &quot; &quot; .. Conference .. ConferenceFormat;
	elseif utilities.is_set (ConferenceURL) then
		Conference = sepc .. &quot; &quot; .. external_link( ConferenceURL, nil, ConferenceURL_origin, nil );
	end

	local Position = '';
	if not utilities.is_set (Position) then
		local Minutes = A['Minutes'];
		local Time = A['Time'];

		if utilities.is_set (Minutes) then
			if utilities.is_set (Time) then		--TODO: make a function for this and similar?
				utilities.set_message ('err_redundant_parameters', {utilities.wrap_style ('parameter', 'minutes') .. ' and ' .. utilities.wrap_style ('parameter', 'time')});
			end
			Position = &quot; &quot; .. Minutes .. &quot; &quot; .. cfg.messages['minutes'];
		else
			if utilities.is_set (Time) then
				local TimeCaption = A['TimeCaption']
				if not utilities.is_set (TimeCaption) then
					TimeCaption = cfg.messages['event'];
					if sepc ~= '.' then
						TimeCaption = TimeCaption:lower();
					end
				end
				Position = &quot; &quot; .. TimeCaption .. &quot; &quot; .. Time;
			end
		end
	else
		Position = &quot; &quot; .. Position;
		At = '';
	end

	Page, Pages, Sheet, Sheets = format_pages_sheets (Page, Pages, Sheet, Sheets, config.CitationClass, Periodical_origin, sepc, NoPP, use_lowercase);

	At = utilities.is_set (At) and (sepc .. &quot; &quot; .. At) or &quot;&quot;;
	Position = utilities.is_set (Position) and (sepc .. &quot; &quot; .. Position) or &quot;&quot;;
	if config.CitationClass == 'map' then
		local Sections = A['Sections'];											-- Section (singular) is an alias of Chapter so set earlier
		local Inset = A['Inset'];
		
		if utilities.is_set ( Inset ) then
			Inset = sepc .. &quot; &quot; .. wrap_msg ('inset', Inset, use_lowercase);
		end			

		if utilities.is_set ( Sections ) then
			Section = sepc .. &quot; &quot; .. wrap_msg ('sections', Sections, use_lowercase);
		elseif utilities.is_set ( Section ) then
			Section = sepc .. &quot; &quot; .. wrap_msg ('section', Section, use_lowercase);
		end
		At = At .. Inset .. Section;		
	end	

	local Others = A['Others'];
	if utilities.is_set (Others) and 0 == #a and 0 == #e then					-- add maint cat when |others= has value and used without |author=, |editor=
		if config.CitationClass == &quot;AV-media-notes&quot;
		or config.CitationClass == &quot;audio-visual&quot; then							-- special maint for AV/M which has a lot of 'false' positives right now
			utilities.set_message ('maint_others_avm')
		else
			utilities.set_message ('maint_others');
		end
	end
	Others = utilities.is_set (Others) and (sepc .. &quot; &quot; .. Others) or &quot;&quot;;
	
	if utilities.is_set (Translators) then
		Others = safe_join ({sepc .. ' ', wrap_msg ('translated', Translators, use_lowercase), Others}, sepc);
	end
	if utilities.is_set (Interviewers) then
		Others = safe_join ({sepc .. ' ', wrap_msg ('interview', Interviewers, use_lowercase), Others}, sepc);
	end
	
	local TitleNote = A['TitleNote'];
	TitleNote = utilities.is_set (TitleNote) and (sepc .. &quot; &quot; .. TitleNote) or &quot;&quot;;
	if utilities.is_set (Edition) then
		if Edition:match ('%f[%a][Ee]d%n?%.?$') or Edition:match ('%f[%a][Ee]dition$') then -- Ed, ed, Ed., ed., Edn, edn, Edn., edn.
			utilities.set_message ('err_extra_text_edition');					 -- add error message
		end
		Edition = &quot; &quot; .. wrap_msg ('edition', Edition);
	else
		Edition = '';
	end

	Series = utilities.is_set (Series) and wrap_msg ('series', {sepc, Series}) or &quot;&quot;;	-- not the same as SeriesNum
	local Agency = A['Agency'];
	Agency = utilities.is_set (Agency) and wrap_msg ('agency', {sepc, Agency}) or &quot;&quot;;
	Volume = format_volume_issue (Volume, Issue, config.CitationClass, Periodical_origin, sepc, use_lowercase);

	if utilities.is_set (AccessDate) then
		local retrv_text = &quot; &quot; .. cfg.messages['retrieved']

		AccessDate = nowrap_date (AccessDate);									-- wrap in nowrap span if date in appropriate format
		if (sepc ~= &quot;.&quot;) then retrv_text = retrv_text:lower() end				-- if mode is cs2, lower case
		AccessDate = utilities.substitute (retrv_text, AccessDate);				-- add retrieved text

		AccessDate = utilities.substitute (cfg.presentation['accessdate'], {sepc, AccessDate});	-- allow editors to hide accessdates
	end
	
	if utilities.is_set (ID) then ID = sepc .. &quot; &quot; .. ID; end
	
	local Docket = A['Docket'];
   	if &quot;thesis&quot; == config.CitationClass and utilities.is_set (Docket) then
		ID = sepc .. &quot; Docket &quot; .. Docket .. ID;
	end
   	if &quot;report&quot; == config.CitationClass and utilities.is_set (Docket) then		-- for cite report when |docket= is set
		ID = sepc .. ' ' .. Docket;												-- overwrite ID even if |id= is set
	end

	if utilities.is_set (URL) then
		URL = &quot; &quot; .. external_link( URL, nil, URL_origin, UrlAccess );
	end

	local Quote = A['Quote'];
	local TransQuote = A['TransQuote'];
	local ScriptQuote = A['ScriptQuote'];
	if utilities.is_set (Quote) or utilities.is_set (TransQuote) or utilities.is_set (ScriptQuote) then

		if utilities.is_set (Quote) then
			if Quote:sub(1, 1) == '&quot;' and Quote:sub(-1, -1) == '&quot;' then			-- if first and last characters of quote are quote marks
				Quote = Quote:sub(2, -2);										-- strip them off
			end
		end

		Quote = utilities.wrap_style ('quoted-text', Quote );					-- wrap in &lt;q&gt;...&lt;/q&gt; tags
	
		if utilities.is_set (ScriptQuote) then
			Quote = script_concatenate (Quote, ScriptQuote, 'script-quote');	-- &lt;bdi&gt; tags, lang attribute, categorization, etc.; must be done after quote is wrapped
		end

		if utilities.is_set (TransQuote) then
			if TransQuote:sub(1, 1) == '&quot;' and TransQuote:sub(-1, -1) == '&quot;' then -- if first and last characters of |trans-quote are quote marks
				TransQuote = TransQuote:sub(2, -2); -- strip them off
			end
			Quote = Quote .. &quot; &quot; .. utilities.wrap_style ('trans-quoted-title', TransQuote );
		end

		if utilities.is_set (QuotePage) or utilities.is_set (QuotePages) then	-- add page prefix
			local quote_prefix = '';
			if utilities.is_set (QuotePage) then
				extra_text_in_page_check (QuotePage, 'quote-page');				-- add to maint cat if |quote-page= value begins with what looks like p., pp., etc.
				if not NoPP then
					quote_prefix = utilities.substitute (cfg.messages['p-prefix'], {sepc, QuotePage}), '', '', '';
				else
					quote_prefix = utilities.substitute (cfg.messages['nopp'], {sepc, QuotePage}), '', '', '';
				end
			elseif utilities.is_set (QuotePages) then
				extra_text_in_page_check (QuotePages, 'quote-pages');			-- add to maint cat if |quote-pages= value begins with what looks like p., pp., etc.
				if tonumber(QuotePages) ~= nil and not NoPP then				-- if only digits, assume single page
					quote_prefix = utilities.substitute (cfg.messages['p-prefix'], {sepc, QuotePages}), '', '';
				elseif not NoPP then
					quote_prefix = utilities.substitute (cfg.messages['pp-prefix'], {sepc, QuotePages}), '', '';
				else
					quote_prefix = utilities.substitute (cfg.messages['nopp'], {sepc, QuotePages}), '', '';
				end
			end
                        
			Quote = quote_prefix .. &quot;: &quot; .. Quote;
		else
			Quote = sepc .. &quot; &quot; .. Quote;
		end

		PostScript = &quot;&quot;;														-- cs1|2 does not supply terminal punctuation when |quote= is set
	end
	
	-- We check length of PostScript here because it will have been nuked by
	-- the quote parameters. We'd otherwise emit a message even if there wasn't
	-- a displayed postscript.
	-- TODO: Should the max size (1) be configurable?
	-- TODO: Should we check a specific pattern?
	if utilities.is_set(PostScript) and mw.ustring.len(PostScript) &gt; 1 then
		utilities.set_message ('maint_postscript')
	end
	
	local Archived;
	if utilities.is_set (ArchiveURL) then
		local arch_text;
		if not utilities.is_set (ArchiveDate) then
			utilities.set_message ('err_archive_missing_date');
			ArchiveDate = '';													-- empty string for concatenation
		end
		if &quot;live&quot; == UrlStatus then
			arch_text = cfg.messages['archived'];
			if sepc ~= &quot;.&quot; then arch_text = arch_text:lower() end
			if utilities.is_set (ArchiveDate) then
				Archived = sepc .. ' ' .. utilities.substitute ( cfg.messages['archived-live'],
					{external_link( ArchiveURL, arch_text, A:ORIGIN('ArchiveURL'), nil) .. ArchiveFormat, ArchiveDate } );
			else
				Archived = '';
			end
			if not utilities.is_set (OriginalURL) then
				utilities.set_message ('err_archive_missing_url');
				Archived = '';													-- empty string for concatenation
			end
		elseif utilities.is_set (OriginalURL) then								-- UrlStatus is empty, 'dead', 'unfit', 'usurped', 'bot: unknown'
			if utilities.in_array (UrlStatus, {'unfit', 'usurped', 'bot: unknown'}) then
				arch_text = cfg.messages['archived-unfit'];
				if sepc ~= &quot;.&quot; then arch_text = arch_text:lower() end
				Archived = sepc .. ' ' .. arch_text .. ArchiveDate;				-- format already styled
				if 'bot: unknown' == UrlStatus then
					utilities.set_message ('maint_bot_unknown');				-- and add a category if not already added
				else
					utilities.set_message ('maint_unfit');						-- and add a category if not already added
				end
			else																-- UrlStatus is empty, 'dead'
				arch_text = cfg.messages['archived-dead'];
				if sepc ~= &quot;.&quot; then arch_text = arch_text:lower() end
				if utilities.is_set (ArchiveDate) then
					Archived = sepc .. &quot; &quot; .. utilities.substitute ( arch_text,
						{ external_link( OriginalURL, cfg.messages['original'], OriginalURL_origin, OriginalAccess ) .. OriginalFormat, ArchiveDate } );	-- format already styled
				else
					Archived = '';												-- unset for concatenation
				end
			end	
		else																	-- OriginalUrl not set
			arch_text = cfg.messages['archived-missing'];
			if sepc ~= &quot;.&quot; then arch_text = arch_text:lower() end
			utilities.set_message ('err_archive_missing_url');
			Archived = '';														-- empty string for concatenation
		end
	elseif utilities.is_set (ArchiveFormat) then
		Archived = ArchiveFormat;												-- if set and ArchiveURL not set ArchiveFormat has error message
	else
		Archived = '';
	end
	
	local Lay = '';
	local LaySource = A['LaySource'];
	local LayURL = A['LayURL'];
	local LayFormat = A['LayFormat'];
	LayFormat = style_format (LayFormat, LayURL, 'lay-format', 'lay-url');
	if utilities.is_set (LayURL) then
		if utilities.is_set (LayDate) then LayDate = &quot; (&quot; .. LayDate .. &quot;)&quot; end
		if utilities.is_set (LaySource) then 
			LaySource = &quot; &amp;ndash; ''&quot; .. utilities.safe_for_italics (LaySource) .. &quot;''&quot;;
		else
			LaySource = &quot;&quot;;
		end
		if sepc == '.' then
			Lay = sepc .. &quot; &quot; .. external_link( LayURL, cfg.messages['lay summary'], A:ORIGIN('LayURL'), nil ) .. LayFormat .. LaySource .. LayDate
		else
			Lay = sepc .. &quot; &quot; .. external_link( LayURL, cfg.messages['lay summary']:lower(), A:ORIGIN('LayURL'), nil ) .. LayFormat .. LaySource .. LayDate
		end			
	elseif utilities.is_set (LayFormat) then									-- Test if |lay-format= is given without giving a |lay-url=
		Lay = sepc .. LayFormat;												-- if set and LayURL not set, then LayFormat has error message
	end

	local TranscriptURL = A['TranscriptURL']
	local TranscriptFormat = A['TranscriptFormat'];
	TranscriptFormat = style_format (TranscriptFormat, TranscriptURL, 'transcript-format', 'transcripturl');
	local Transcript = A['Transcript'];
	local TranscriptURL_origin = A:ORIGIN('TranscriptURL');						-- get name of parameter that holds TranscriptURL
	if utilities.is_set (Transcript) then
		if utilities.is_set (TranscriptURL) then
			Transcript = external_link( TranscriptURL, Transcript, TranscriptURL_origin, nil );
		end
		Transcript = sepc .. ' ' .. Transcript .. TranscriptFormat;
	elseif utilities.is_set (TranscriptURL) then
		Transcript = external_link( TranscriptURL, nil, TranscriptURL_origin, nil );
	end

	local Publisher;
	if utilities.is_set (PublicationDate) then
		PublicationDate = wrap_msg ('published', PublicationDate);
	end
	if utilities.is_set (PublisherName) then
		if utilities.is_set (PublicationPlace) then
			Publisher = sepc .. &quot; &quot; .. PublicationPlace .. &quot;: &quot; .. PublisherName .. PublicationDate;
		else
			Publisher = sepc .. &quot; &quot; .. PublisherName .. PublicationDate;  
		end			
	elseif utilities.is_set (PublicationPlace) then 
		Publisher= sepc .. &quot; &quot; .. PublicationPlace .. PublicationDate;
	else 
		Publisher = PublicationDate;
	end
	
	local TransPeriodical =  A['TransPeriodical'];
	local TransPeriodical_origin =  A:ORIGIN ('TransPeriodical');
	-- Several of the above rely upon detecting this as nil, so do it last.
	if (utilities.is_set (Periodical) or utilities.is_set (ScriptPeriodical) or utilities.is_set (TransPeriodical)) then
		if utilities.is_set (Title) or utilities.is_set (TitleNote) then 
			Periodical = sepc .. &quot; &quot; .. format_periodical (ScriptPeriodical, ScriptPeriodical_origin, Periodical, TransPeriodical, TransPeriodical_origin);
		else 
			Periodical = format_periodical (ScriptPeriodical, ScriptPeriodical_origin, Periodical, TransPeriodical, TransPeriodical_origin);
		end
	end
	
	local Language = A['Language'];
	if utilities.is_set (Language) then
		Language = language_parameter (Language);								-- format, categories, name from ISO639-1, etc.
	else
		Language='';															-- language not specified so make sure this is an empty string;
	--[[ TODO: need to extract the wrap_msg from language_parameter
	so that we can solve parentheses bunching problem with Format/Language/TitleType
	]]
	end

	--[[
	Handle the oddity that is cite speech.  This code overrides whatever may be the value assigned to TitleNote (through |department=) and forces it to be &quot; (Speech)&quot; so that
	the annotation directly follows the |title= parameter value in the citation rather than the |event= parameter value (if provided).
	]]
	if &quot;speech&quot; == config.CitationClass then									-- cite speech only
		TitleNote = TitleType;													-- move TitleType to TitleNote so that it renders ahead of |event=
		TitleType = '';															-- and unset

		if utilities.is_set (Periodical) then									-- if Periodical, perhaps because of an included |website= or |journal= parameter 
			if utilities.is_set (Conference) then								-- and if |event= is set
				Conference = Conference .. sepc .. &quot; &quot;;							-- then add appropriate punctuation to the end of the Conference variable before rendering
			end
		end
	end

	-- Piece all bits together at last.  Here, all should be non-nil.
	-- We build things this way because it is more efficient in LUA
	-- not to keep reassigning to the same string variable over and over.

	local tcommon;
	local tcommon2;																-- used for book cite when |contributor= is set
	
	if utilities.in_array (config.CitationClass, {&quot;journal&quot;, &quot;citation&quot;}) and utilities.is_set (Periodical) then
		if utilities.is_set (Others) then Others = safe_join ({Others, sepc .. &quot; &quot;}, sepc) end		-- add terminal punctuation &amp; space; check for dup sepc; TODO why do we need to do this here?
		tcommon = safe_join( {Others, Title, TitleNote, Conference, Periodical, Format, TitleType, Series, Language, Edition, Publisher, Agency, Volume}, sepc );
	elseif utilities.in_array (config.CitationClass, {&quot;book&quot;, &quot;citation&quot;}) and not utilities.is_set (Periodical) then		-- special cases for book cites
		if utilities.is_set (Contributors) then									-- when we are citing foreword, preface, introduction, etc.
			tcommon = safe_join( {Title, TitleNote}, sepc );					-- author and other stuff will come after this and before tcommon2
			tcommon2 = safe_join( {Conference, Periodical, Format, TitleType, Series, Language, Volume, Others, Edition, Publisher, Agency}, sepc );
		else
			tcommon = safe_join( {Title, TitleNote, Conference, Periodical, Format, TitleType, Series, Language, Volume, Others, Edition, Publisher, Agency}, sepc );
		end

	elseif 'map' == config.CitationClass then									-- special cases for cite map
		if utilities.is_set (Chapter) then										-- map in a book; TitleType is part of Chapter
			tcommon = safe_join( {Title, Format, Edition, Scale, Series, Language, Cartography, Others, Publisher, Volume}, sepc );
		elseif utilities.is_set (Periodical) then								-- map in a periodical
			tcommon = safe_join( {Title, TitleType, Format, Periodical, Scale, Series, Language, Cartography, Others, Publisher, Volume}, sepc );
		else																	-- a sheet or stand-alone map
			tcommon = safe_join( {Title, TitleType, Format, Edition, Scale, Series, Language, Cartography, Others, Publisher}, sepc );
		end
		
	elseif 'episode' == config.CitationClass then								-- special case for cite episode
		tcommon = safe_join( {Title, TitleNote, TitleType, Series, Language, Edition, Publisher}, sepc );

	else																		-- all other CS1 templates
		tcommon = safe_join( {Title, TitleNote, Conference, Periodical, Format, TitleType, Series, Language, 
			Volume, Others, Edition, Publisher, Agency}, sepc );
	end
	
	if #ID_list &gt; 0 then
		ID_list = safe_join( { sepc .. &quot; &quot;,  table.concat( ID_list, sepc .. &quot; &quot; ), ID }, sepc );
	else
		ID_list = ID;
	end
	
	local Via = A['Via'];
	Via = utilities.is_set (Via) and  wrap_msg ('via', Via) or '';
	local idcommon;
	if 'audio-visual' == config.CitationClass or 'episode' == config.CitationClass then	-- special case for cite AV media &amp; cite episode position transcript
		idcommon = safe_join( { ID_list, URL, Archived, Transcript, AccessDate, Via, Lay, Quote }, sepc );
	else
		idcommon = safe_join( { ID_list, URL, Archived, AccessDate, Via, Lay, Quote }, sepc );
	end
	
	local text;
	local pgtext = Position .. Sheet .. Sheets .. Page .. Pages .. At;

	local OrigDate = A['OrigDate'];
	OrigDate = utilities.is_set (OrigDate) and wrap_msg ('origdate', OrigDate) or '';
	if utilities.is_set (Date) then
		if utilities.is_set (Authors) or utilities.is_set (Editors) then		-- date follows authors or editors when authors not set
			Date = &quot; (&quot; .. Date .. &quot;)&quot; .. OrigDate .. sepc .. &quot; &quot;;				-- in parentheses
		else																	-- neither of authors and editors set
			if (string.sub(tcommon, -1, -1) == sepc) then						-- if the last character of tcommon is sepc
				Date = &quot; &quot; .. Date .. OrigDate;									-- Date does not begin with sepc
			else
				Date = sepc .. &quot; &quot; .. Date .. OrigDate;							-- Date begins with sepc
			end
		end
	end	
	if utilities.is_set (Authors) then
		if (not utilities.is_set (Date)) then									-- when date is set it's in parentheses; no Authors termination
			Authors = terminate_name_list (Authors, sepc);						-- when no date, terminate with 0 or 1 sepc and a space
		end
		if utilities.is_set (Editors) then
			local in_text = &quot; &quot;;
			local post_text = &quot;&quot;;
			if utilities.is_set (Chapter) and 0 == #c then
				in_text = in_text .. cfg.messages['in'] .. &quot; &quot;
				if (sepc ~= '.') then
					in_text = in_text:lower()									-- lowercase for cs2
				end
			end
			if EditorCount &lt;= 1 then
				post_text = &quot; (&quot; .. cfg.messages['editor'] .. &quot;)&quot;;				-- be consistent with no-author, no-date case
			else
				post_text = &quot; (&quot; .. cfg.messages['editors'] .. &quot;)&quot;;
			end
			Editors = terminate_name_list (in_text .. Editors .. post_text, sepc);	-- terminate with 0 or 1 sepc and a space
		end
		if utilities.is_set (Contributors) then									-- book cite and we're citing the intro, preface, etc.
			local by_text = sepc .. ' ' .. cfg.messages['by'] .. ' ';
			if (sepc ~= '.') then by_text = by_text:lower() end					-- lowercase for cs2
			Authors = by_text .. Authors;										-- author follows title so tweak it here
			if utilities.is_set (Editors) and utilities.is_set (Date) then		-- when Editors make sure that Authors gets terminated
				Authors = terminate_name_list (Authors, sepc);					-- terminate with 0 or 1 sepc and a space
			end
			if (not utilities.is_set (Date)) then								-- when date is set it's in parentheses; no Contributors termination
				Contributors = terminate_name_list (Contributors, sepc);		-- terminate with 0 or 1 sepc and a space
			end
			text = safe_join( {Contributors, Date, Chapter, tcommon, Authors, Place, Editors, tcommon2, pgtext, idcommon }, sepc );
		else
			text = safe_join( {Authors, Date, Chapter, Place, Editors, tcommon, pgtext, idcommon }, sepc );
		end
	elseif utilities.is_set (Editors) then
		if utilities.is_set (Date) then
			if EditorCount &lt;= 1 then
				Editors = Editors .. &quot;, &quot; .. cfg.messages['editor'];
			else
				Editors = Editors .. &quot;, &quot; .. cfg.messages['editors'];
			end
		else
			if EditorCount &lt;= 1 then
				Editors = Editors .. &quot; (&quot; .. cfg.messages['editor'] .. &quot;)&quot; .. sepc .. &quot; &quot;
			else
				Editors = Editors .. &quot; (&quot; .. cfg.messages['editors'] .. &quot;)&quot; .. sepc .. &quot; &quot;
			end
		end
		text = safe_join( {Editors, Date, Chapter, Place, tcommon, pgtext, idcommon}, sepc );
	else
		if utilities.in_array (config.CitationClass, {&quot;journal&quot;, &quot;citation&quot;}) and utilities.is_set (Periodical) then
			text = safe_join( {Chapter, Place, tcommon, pgtext, Date, idcommon}, sepc );
		else
			text = safe_join( {Chapter, Place, tcommon, Date, pgtext, idcommon}, sepc );
		end
	end
	
	if utilities.is_set (PostScript) and PostScript ~= sepc then
		text = safe_join( {text, sepc}, sepc ); 								-- Deals with italics, spaces, etc.
		text = text:sub(1, -sepc:len() - 1);
	end	
	
	text = safe_join( {text, PostScript}, sepc );

	-- Now enclose the whole thing in a &lt;cite&gt; element
	local options_t = {};
	options_t.class = cite_class_attribute_make (config.CitationClass, Mode);

	local Ref = is_valid_parameter_value (A['Ref'], A:ORIGIN('Ref'), cfg.keywords_lists['ref'], nil, true);	-- nil when |ref=harv; A['Ref'] else

	if 'none' ~= cfg.keywords_xlate[(Ref and Ref:lower()) or ''] then
		local namelist_t = {};													-- holds selected contributor, author, editor name list
		local year = first_set ({Year, anchor_year}, 2);						-- Year first for legacy citations and for YMD dates that require disambiguation

		if #c &gt; 0 then															-- if there is a contributor list
			namelist_t = c;														-- select it
		elseif #a &gt; 0 then														-- or an author list
			namelist_t = a;
		elseif #e &gt; 0 then														-- or an editor list
			namelist_t = e;
		end
		local citeref_id;
		if #namelist_t &gt; 0 then													-- if there are names in namelist_t
			citeref_id = make_citeref_id (namelist_t, year);					-- go make the CITEREF anchor
			if mw.uri.anchorEncode (citeref_id) == ((Ref and mw.uri.anchorEncode (Ref)) or '') then	-- Ref may already be encoded (by {{sfnref}}) so citeref_id must be encoded before comparison
				utilities.set_message ('maint_ref_duplicates_default');
			end
		else
			citeref_id = '';													-- unset
		end
		options_t.id = Ref or citeref_id;
	end

	if string.len (text:gsub('%b&lt;&gt;', '')) &lt;= 2 then								-- remove html and html-like tags; then get length of what remains; 
		z.error_cats_t = {};													-- blank the categories list
		z.error_msgs_t = {};													-- blank the error messages list
		OCinSoutput = nil;														-- blank the metadata string
		text = '';																-- blank the the citation
		utilities.set_message ('err_empty_citation');							-- set empty citation message and category
	end
	
	local render_t = {};														-- here we collect the final bits for concatenation into the rendered citation

	if utilities.is_set (options_t.id) then										-- here we wrap the rendered citation in &lt;cite ...&gt;...&lt;/cite&gt; tags
		table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.presentation['cite-id'], {mw.uri.anchorEncode(options_t.id), mw.text.nowiki(options_t.class), text}));	-- when |ref= is set or when there is a namelist
	else
		table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.presentation['cite'], {mw.text.nowiki(options_t.class), text}));	-- when |ref=none or when namelist_t empty and |ref= is missing or is empty
	end		

	if OCinSoutput then															-- blanked when citation is 'empty' so don't bother to add boilerplate metadata span
		table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.presentation['ocins'], OCinSoutput));	-- format and append metadata to the citation
	end

	local template_name = ('citation' == config.CitationClass) and 'citation' or 'cite ' .. (cfg.citation_class_map_t[config.CitationClass] or config.CitationClass);
	local template_link = '[[Template:' .. template_name .. '|' .. template_name .. ']]';
	local msg_prefix = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;{{' .. template_link .. '}}&lt;/code&gt;: ';

	if 0 ~= #z.error_msgs_t then
		mw.addWarning (utilities.substitute (cfg.messages.warning_msg_e, template_link));

		table.insert (render_t, ' ');											-- insert a space between citation and its error messages
		table.sort (z.error_msgs_t);											-- sort the error messages list; sorting includes wrapping &lt;span&gt; and &lt;code&gt; tags; hidden-error sorts ahead of visible-error

		local hidden = true;													-- presume that the only error messages emited by this template are hidden
		for _, v in ipairs (z.error_msgs_t) do									-- spin through the list of error messages
			if v:find ('cs1-visible-error', 1, true) then						-- look for the visible error class name
				hidden = false;													-- found one; so don't hide the error message prefix
				break;															-- and done because no need to look further
			end
		end

		z.error_msgs_t[1] = table.concat ({utilities.error_comment (msg_prefix, hidden), z.error_msgs_t[1]});	-- add error message prefix to first error message to prevent extraneous punctuation
		table.insert (render_t, table.concat (z.error_msgs_t, '; '));			-- make a big string of error messages and add it to the rendering
	end

	if 0 ~= #z.maint_cats_t then
		mw.addWarning (utilities.substitute (cfg.messages.warning_msg_m, template_link));

		table.sort (z.maint_cats_t);											-- sort the maintenance messages list

		local maint_msgs_t = {};												-- here we collect all of the maint messages

		if 0 == #z.error_msgs_t then											-- if no error messages
			table.insert (maint_msgs_t, msg_prefix);							-- insert message prefix in maint message livery
		end
		
		for _, v in ipairs( z.maint_cats_t ) do									-- append maintenance categories
			table.insert (maint_msgs_t, 										-- assemble new maint message and add it to the maint_msgs_t table
				table.concat ({v, ' (', utilities.substitute (cfg.messages[':cat wikilink'], v), ')'})
				);
		end
		table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.presentation['hidden-maint'], table.concat (maint_msgs_t, ' ')));	-- wrap the group of maint messages with proper presentation and save
	end

	if not no_tracking_cats then
		for _, v in ipairs (z.error_cats_t) do									-- append error categories
			table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.messages['cat wikilink'], v));
		end
		for _, v in ipairs (z.maint_cats_t) do									-- append maintenance categories
			table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.messages['cat wikilink'], v));
		end
		for _, v in ipairs (z.prop_cats_t) do									-- append properties categories
			table.insert (render_t, utilities.substitute (cfg.messages['cat wikilink'], v));
		end
	end

	return table.concat (render_t);												-- make a big string and done
end


--[[--------------------------&lt; V A L I D A T E &gt;--------------------------------------------------------------

Looks for a parameter's name in one of several whitelists.

Parameters in the whitelist can have three values:
	true - active, supported parameters
	false - deprecated, supported parameters
	nil - unsupported parameters
	
]]

local function validate (name, cite_class, empty)
	local name = tostring (name);
	local enum_name;															-- for enumerated parameters, is name with enumerator replaced with '#'
	local state;
	local function state_test (state, name)										-- local function to do testing of state values
		if true == state then return true; end									-- valid actively supported parameter
		if false == state then
			if empty then return nil; end										-- empty deprecated parameters are treated as unknowns
			deprecated_parameter (name);										-- parameter is deprecated but still supported
			return true;
		end
		if 'tracked' == state then
			local base_name = name:gsub ('%d', '');								-- strip enumerators from parameter names that have them to get the base name
			utilities.add_prop_cat ('tracked-param', {base_name}, base_name);	-- add a properties category; &lt;base_name&gt; modifies &lt;key&gt;
			return true;
		end
		return nil;
	end		

	if name:find ('#') then														-- # is a cs1|2 reserved character so parameters with # not permitted
		return nil;
	end

	if utilities.in_array (cite_class, whitelist.preprint_template_list ) then	-- limited parameter sets allowed for these templates
		state = whitelist.limited_basic_arguments[name];
		if true == state_test (state, name) then return true; end

		state = whitelist.preprint_arguments[cite_class][name];					-- look in the parameter-list for the template identified by cite_class
		if true == state_test (state, name) then return true; end

																				-- limited enumerated parameters list
		enum_name = name:gsub(&quot;%d+&quot;, &quot;#&quot; );										-- replace digit(s) with # (last25 becomes last#) (mw.ustring because non-Western 'local' digits)
		state = whitelist.limited_numbered_arguments[enum_name];
		if true == state_test (state, name) then return true; end

		return false;															-- not supported because not found or name is set to nil
	end																			-- end limited parameter-set templates

	if utilities.in_array (cite_class, whitelist.unique_param_template_list) then 	-- experiment for template-specific parameters for templates that accept parameters from the basic argument list
		state = whitelist.unique_arguments[cite_class][name];					-- look in the template-specific parameter-lists for the template identified by cite_class
		if true == state_test (state, name) then return true; end
	end																			-- if here, fall into general validation
		
	state = whitelist.basic_arguments[name];									-- all other templates; all normal parameters allowed
	if true == state_test (state, name) then return true; end

																				-- all enumerated parameters allowed
	enum_name = name:gsub(&quot;%d+&quot;, &quot;#&quot; );											-- replace digit(s) with # (last25 becomes last#) (mw.ustring because non-Western 'local' digits)
	state = whitelist.numbered_arguments[enum_name];
	if true == state_test (state, name) then return true; end

	return false;																-- not supported because not found or name is set to nil
end


--[=[-------------------------&lt; I N T E R _ W I K I _ C H E C K &gt;----------------------------------------------

check &lt;value&gt; for inter-language interwiki-link markup.  &lt;prefix&gt; must be a MediaWiki-recognized language
code.  when these values have the form (without leading colon):
	[[&lt;prefix&gt;:link|label]] return label as plain-text
	[[&lt;prefix&gt;:link]] return &lt;prefix&gt;:link as plain-text

return value as is else

]=]

local function inter_wiki_check (parameter, value)
	local prefix = value:match ('%[%[(%a+):');									-- get an interwiki prefix if one exists
	local _;
	
	if prefix and cfg.inter_wiki_map[prefix:lower()] then						-- if prefix is in the map, needs preceding colon so
		utilities.set_message ('err_bad_paramlink', parameter);					-- emit an error message
		_, value, _ = utilities.is_wikilink (value);							-- extract label portion from wikilink
	end
	return value;
end


--[[--------------------------&lt; M I S S I N G _ P I P E _ C H E C K &gt;------------------------------------------

Look at the contents of a parameter. If the content has a string of characters and digits followed by an equal
sign, compare the alphanumeric string to the list of cs1|2 parameters.  If found, then the string is possibly a
parameter that is missing its pipe.  There are two tests made:
	{{cite ... |title=Title access-date=2016-03-17}}	-- the first parameter has a value and whitespace separates that value from the missing pipe parameter name
	{{cite ... |title=access-date=2016-03-17}}			-- the first parameter has no value (whitespace after the first = is trimmed by MediaWiki)
cs1|2 shares some parameter names with XML/HTML attributes: class=, title=, etc.  To prevent false positives XML/HTML
tags are removed before the search.

If a missing pipe is detected, this function adds the missing pipe maintenance category.

]]

local function missing_pipe_check (parameter, value)
	local capture;
	value = value:gsub ('%b&lt;&gt;', '');											-- remove XML/HTML tags because attributes: class=, title=, etc.

	capture = value:match ('%s+(%a[%w%-]+)%s*=') or value:match ('^(%a[%w%-]+)%s*=');	-- find and categorize parameters with possible missing pipes
	if capture and validate (capture) then										-- if the capture is a valid parameter name
		utilities.set_message ('err_missing_pipe', parameter);
	end
end


--[[--------------------------&lt; H A S _ E X T R A N E O U S _ P U N C T &gt;--------------------------------------

look for extraneous terminal punctuation in most parameter values; parameters listed in skip table are not checked

]]

local function has_extraneous_punc (param, value)
	if 'number' == type (param) then
		return;
	end
	
	param = param:gsub ('%d+', '#');											-- enumerated name-list mask params allow terminal punct; normalize 
	if cfg.punct_skip[param] then
		return;																	-- parameter name found in the skip table so done
	end
	
	if value:match ('[,;:]$') then
		utilities.set_message ('maint_extra_punct');							-- has extraneous punctuation; add maint cat
	end
	if value:match ('^=') then													-- sometimes an extraneous '=' character appears ...
		utilities.set_message ('maint_extra_punct');							-- has extraneous punctuation; add maint cat
	end
end


--[[--------------------------&lt; H A S _ E X T R A N E O U S _ U R L &gt;------------------------------------------

look for extraneous url parameter values; parameters listed in skip table are not checked

]]

local function has_extraneous_url (url_param_t)
	local url_error_t = {};
	
	check_for_url (url_param_t, url_error_t);									-- extraneous url check
	if 0 ~= #url_error_t then													-- non-zero when there are errors
		table.sort (url_error_t);
		utilities.set_message ('err_param_has_ext_link', {utilities.make_sep_list (#url_error_t, url_error_t)});	-- add this error message
	end
end


--[[--------------------------&lt; C I T A T I O N &gt;--------------------------------------------------------------

This is used by templates such as {{cite book}} to create the actual citation text.

]]

local function citation(frame)
	Frame = frame;																-- save a copy in case we need to display an error message in preview mode
	local sandbox = '/sandbox'													-- i18n: replace this rvalue with the name that your wiki uses to identify sandbox subpages
	is_sandbox = nil ~= string.find (frame:getTitle(), sandbox, 1, true);		-- is this invoke the sandbox module?
	sandbox = is_sandbox and sandbox or '';										-- use i18n sandbox to load sandbox modules when this module is the sandox; live modules else

	local pframe = frame:getParent()
	local styles;
	
	cfg = mw.loadData ('Module:Citation/CS1/Configuration' .. sandbox);			-- load sandbox versions of support modules when {{#invoke:Citation/CS1/sandbox|...}}; live modules else
	whitelist = mw.loadData ('Module:Citation/CS1/Whitelist' .. sandbox);
	utilities = require ('Module:Citation/CS1/Utilities' .. sandbox);
	validation = require ('Module:Citation/CS1/Date_validation' .. sandbox);
	identifiers = require ('Module:Citation/CS1/Identifiers' .. sandbox);
	metadata = require ('Module:Citation/CS1/COinS' .. sandbox);
	styles = 'Module:Citation/CS1' .. sandbox .. '/styles.css';

	utilities.set_selected_modules (cfg);										-- so that functions in Utilities can see the selected cfg tables
	identifiers.set_selected_modules (cfg, utilities);							-- so that functions in Identifiers can see the selected cfg tables and selected Utilities module
	validation.set_selected_modules (cfg, utilities);							-- so that functions in Date validataion can see selected cfg tables and the selected Utilities module
	metadata.set_selected_modules (cfg, utilities);								-- so that functions in COinS can see the selected cfg tables and selected Utilities module

	z = utilities.z;															-- table of error and category tables in Module:Citation/CS1/Utilities

	is_preview_mode = not utilities.is_set (frame:preprocess ('{{REVISIONID}}'));

	local args = {};															-- table where we store all of the template's arguments
	local suggestions = {};														-- table where we store suggestions if we need to loadData them
	local error_text;															-- used as a flag

	local config = {};															-- table to store parameters from the module {{#invoke:}}
	for k, v in pairs( frame.args ) do											-- get parameters from the {{#invoke}} frame
		config[k] = v;
	--	args[k] = v;															-- crude debug support that allows us to render a citation from module {{#invoke:}}; skips parameter validation; TODO: keep?
	end	

	local capture;																-- the single supported capture when matching unknown parameters using patterns
	local empty_unknowns = {};													-- sequence table to hold empty unknown params for error message listing
	for k, v in pairs( pframe.args ) do											-- get parameters from the parent (template) frame
		v = mw.ustring.gsub (v, '^%s*(.-)%s*$', '%1');							-- trim leading/trailing whitespace; when v is only whitespace, becomes empty string
		if v ~= '' then
			if ('string' == type (k)) then
				k = mw.ustring.gsub (k, '%d', cfg.date_names.local_digits);		-- for enumerated parameters, translate 'local' digits to Western 0-9
			end
			if not validate( k, config.CitationClass ) then			
				if type (k) ~= 'string' then									-- exclude empty numbered parameters
					if v:match(&quot;%S+&quot;) ~= nil then
						error_text = utilities.set_message ('err_text_ignored', {v});
					end
				elseif validate (k:lower(), config.CitationClass) then 
					error_text = utilities.set_message ('err_parameter_ignored_suggest', {k, k:lower()});	-- suggest the lowercase version of the parameter
				else
					if nil == suggestions.suggestions then						-- if this table is nil then we need to load it
						if is_sandbox then										-- did the {{#invoke:}} use sandbox version?
							suggestions = mw.loadData( 'Module:Citation/CS1/Suggestions/sandbox' );	-- use the sandbox version
						else
							suggestions = mw.loadData( 'Module:Citation/CS1/Suggestions' );			-- use the live version
						end
					end
					for pattern, param in pairs (suggestions.patterns) do		-- loop through the patterns to see if we can suggest a proper parameter
						capture = k:match (pattern);							-- the whole match if no capture in pattern else the capture if a match
						if capture then											-- if the pattern matches 
							param = utilities.substitute (param, capture);		-- add the capture to the suggested parameter (typically the enumerator)
							if validate (param, config.CitationClass) then		-- validate the suggestion to make sure that the suggestion is supported by this template (necessary for limited parameter lists)
								error_text = utilities.set_message ('err_parameter_ignored_suggest', {k, param});	-- set the suggestion error message
							else
								error_text = utilities.set_message ('err_parameter_ignored', {k});	-- suggested param not supported by this template
								v = '';											-- unset
							end
						end
					end
					if not utilities.is_set (error_text) then					-- couldn't match with a pattern, is there an explicit suggestion?						
						if (suggestions.suggestions[ k:lower() ] ~= nil) and validate (suggestions.suggestions[ k:lower() ], config.CitationClass) then
							utilities.set_message ('err_parameter_ignored_suggest', {k, suggestions.suggestions[ k:lower() ]});
						else
							utilities.set_message ('err_parameter_ignored', {k});
							v = '';												-- unset value assigned to unrecognized parameters (this for the limited parameter lists)
						end
					end
				end				  
			end

			args[k] = v;														-- save this parameter and its value

		elseif not utilities.is_set (v) then									-- for empty parameters
			if not validate (k, config.CitationClass, true) then				-- is this empty parameter a valid parameter
				k = ('' == k) and '(empty string)' or k;						-- when k is empty string (or was space(s) trimmed to empty string), replace with descriptive text
				table.insert (empty_unknowns, utilities.wrap_style ('parameter', k));	-- format for error message and add to the list
			end
																				-- crude debug support that allows us to render a citation from module {{#invoke:}} TODO: keep?
	--	elseif args[k] ~= nil or (k == 'postscript') then						-- when args[k] has a value from {{#invoke}} frame (we don't normally do that)
	--		args[k] = v;														-- overwrite args[k] with empty string from pframe.args[k] (template frame); v is empty string here
		end																		-- not sure about the postscript bit; that gets handled in parameter validation; historical artifact?
	end	

	if 0 ~= #empty_unknowns then												-- create empty unknown error message
		utilities.set_message ('err_param_unknown_empty', {
			1 == #empty_unknowns and '' or 's',
			utilities.make_sep_list (#empty_unknowns, empty_unknowns)
			});
	end

	local url_param_t = {};

	for k, v in pairs( args ) do
		if 'string' == type (k) then											-- don't evaluate positional parameters
			has_invisible_chars (k, v);											-- look for invisible characters
		end
		has_extraneous_punc (k, v);												-- look for extraneous terminal punctuation in parameter values
		missing_pipe_check (k, v);												-- do we think that there is a parameter that is missing a pipe?
		args[k] = inter_wiki_check (k, v);										-- when language interwiki-linked parameter missing leading colon replace with wiki-link label

		if 'string' == type (k) and not cfg.url_skip[k] then					-- when parameter k is not positional and not in url skip table
			url_param_t[k] = v;													-- make a parameter/value list for extraneous url check
		end
	end

	has_extraneous_url (url_param_t);											-- look for url in parameter values where a url does not belong

	return table.concat ({
		frame:extensionTag ('templatestyles', '', {src=styles}),
		citation0( config, args)
	});
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T E D   F U N C T I O N S &gt;------------------------------------------
]]

return {citation = citation};</text>
      <sha1>ap25rq0kh3819w7lon63qbjh3bjokuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/Configuration</title>
    <ns>828</ns>
    <id>60761</id>
    <revision>
      <id>1093271</id>
      <parentid>1067891</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:36:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="95178" xml:space="preserve">local lang_obj = mw.language.getContentLanguage();								-- make a language object for the local language; used here for languages and dates 

--[[--------------------------&lt; U N C A T E G O R I Z E D _ N A M E S P A C E S &gt;------------------------------

List of namespaces that should not be included in citation error categories.
Same as setting notracking = true by default.

Note: Namespace names should use underscores instead of spaces.

]]

local uncategorized_namespaces = { 'User', 'Talk', 'User_talk', 'Wikipedia_talk',
	'File_talk', 'Template_talk', 'Help_talk', 'Category_talk', 'Portal_talk',
	'Book_talk', 'Draft_talk', 'Education_Program_talk', 'Module_talk', 'MediaWiki_talk' };
local uncategorized_subpages = {'/[Ss]andbox', '/[Tt]estcases', '/[^/]*[Ll]og', '/[Aa]rchive'};		-- list of Lua patterns found in page names of pages we should not categorize


--[[--------------------------&lt; M E S S A G E S &gt;--------------------------------------------------------------

Translation table

The following contains fixed text that may be output as part of a citation.
This is separated from the main body to aid in future translations of this
module.

]]

local messages = {
	['agency'] = '$1 $2',														-- $1 is sepc, $2 is agency
	['archived-dead'] = 'Archived from $1 on $2',
	['archived-live'] = '$1 from the original on $2',
	['archived-missing'] = 'Archived from the original$1 on $2',
	['archived-unfit'] = 'Archived from the original on ',
	['archived'] = 'Archived',
	['by'] = 'By',																-- contributions to authored works: introduction, foreword, afterword
	['cartography'] = 'Cartography by $1',
	['editor'] = 'ed.',
	['editors'] = 'eds.',
	['edition'] = '($1&amp;nbsp;ed.)',
	['episode'] = 'Episode $1',
	['et al'] = 'et&amp;nbsp;al.',
	['in'] = 'In',																-- edited works
	['inactive'] = 'inactive',
	['inset'] = '$1 inset',
	['interview'] = 'Interviewed by $1',										
	['lay summary'] = 'Lay summary',
	['mismatch'] = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; / &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$2=&lt;/code&gt; mismatch',	-- $1 is year param name; $2 is date param name
	['newsgroup'] = '[[Usenet newsgroup|Newsgroup]]:&amp;nbsp;$1',
	['notitle'] = 'No title',													-- for |title=(()) and (in the future) |title=none
	['original'] = 'the original',
	['origdate'] = ' [$1]',
	['published'] = ' (published $1)',
	['retrieved'] = 'Retrieved $1',
	['season'] = 'Season $1',
	['section'] = '§&amp;nbsp;$1',
	['sections'] = '§§&amp;nbsp;$1',
	['series'] = '$1 $2',														-- $1 is sepc, $2 is series
	['seriesnum'] = 'Series $1',
	['translated'] = 'Translated by $1',
	['type'] = ' ($1)',															-- for titletype
	['written'] = 'Written at $1',

	['vol'] = '$1 Vol.&amp;nbsp;$2',												-- $1 is sepc; bold journal style volume is in presentation{}
	['vol-no'] = '$1 Vol.&amp;nbsp;$2, no.&amp;nbsp;$3',									-- sepc, volume, issue (alternatively insert $1 after $2, but then we'd also have to change capitalization)
	['issue'] = '$1 No.&amp;nbsp;$2',												-- $1 is sepc

	['j-vol'] = '$1 $2',														-- sepc, volume; bold journal volume is in presentation{}
	['j-issue'] = ' ($1)',

	['nopp'] = '$1 $2';															-- page(s) without prefix; $1 is sepc

	['p-prefix'] = &quot;$1 p.&amp;nbsp;$2&quot;,												-- $1 is sepc
	['pp-prefix'] = &quot;$1 pp.&amp;nbsp;$2&quot;,											-- $1 is sepc
	['j-page(s)'] = ': $1',														-- same for page and pages

	['sheet'] = '$1 Sheet&amp;nbsp;$2',												-- $1 is sepc
	['sheets'] = '$1 Sheets&amp;nbsp;$2',											-- $1 is sepc
	['j-sheet'] = ': Sheet&amp;nbsp;$1',
	['j-sheets'] = ': Sheets&amp;nbsp;$1',
	
	['language'] = '(in $1)',
	['via'] = &quot; &amp;ndash; via $1&quot;,
	['event'] = 'Event occurs at',
	['minutes'] = 'minutes in',
	
	-- Determines the location of the help page
	['help page link'] = 'Help:CS1 errors',
	['help page label'] = 'help',
	
	-- categories
	['cat wikilink'] = '[[Category:$1]]',										-- $1 is the category name
	[':cat wikilink'] = '[[:Category:$1|link]]',								-- category name as maintenance message wikilink; $1 is the category name

	-- Internal errors (should only occur if configuration is bad)
	['undefined_error'] = 'Called with an undefined error condition',
	['unknown_ID_key'] = 'Unrecognized ID key: ',								-- an ID key in id_handlers not found in ~/Identifiers func_map{}
	['unknown_ID_access'] = 'Unrecognized ID access keyword: ',					-- an ID access keyword in id_handlers not found in keywords_lists['id-access']{}
	['unknown_argument_map'] = 'Argument map not defined for this variable',
	['bare_url_no_origin'] = 'Bare URL found but origin indicator is nil or empty',
	
	['warning_msg_e'] = '&lt;span style=&quot;color:#d33&quot;&gt;One or more &lt;code style=&quot;color: inherit; background: inherit; border: none; padding: inherit;&quot;&gt;&amp;#123;{$1}}&lt;/code&gt; templates have errors&lt;/span&gt;; messages may be hidden ([[Help:CS1_errors#Controlling_error_message_display|help]]).';	-- $1 is template link
	['warning_msg_m'] = '&lt;span style=&quot;color:#3a3&quot;&gt;One or more &lt;code style=&quot;color: inherit; background: inherit; border: none; padding: inherit;&quot;&gt;&amp;#123;{$1}}&lt;/code&gt; templates have maintenance messages&lt;/span&gt;; messages may be hidden ([[Help:CS1_errors#Controlling_error_message_display|help]]).';	-- $1 is template link
	}


--[[--------------------------&lt; C I T A T I O N _ C L A S S _ M A P &gt;------------------------------------------

this table maps the value assigned to |CitationClass= in the cs1|2 templates to the canonical template name when
the value assigned to |CitationClass= is different from the canonical template name.  |CitationClass= values are
used as class attributes in the &lt;cite&gt; tag that encloses the citation so these names may not contain spaces while
the canonical template name may.  These names are used in warning_msg_e and warning_msg_m to create links to the
template's documentation when an article is displayed in preivew mode.

Most cs1|2 template |CitationClass= values at en.wiki match their canonical template names so are not listed here.

]]

	local citation_class_map_t = {												-- TODO: if kept, these and all other config.CitationClass 'names' require some sort of i18n
		['audio-visual'] = 'AV media',											-- TODO: move to ~/Configuration
		['AV-media-notes'] = 'AV media notes',
		['encyclopaedia'] = 'encyclopedia',
		['mailinglist'] = 'mailing list',
		['pressrelease'] = 'press release'
		}


--[=[-------------------------&lt; E T _ A L _ P A T T E R N S &gt;--------------------------------------------------

This table provides Lua patterns for the phrase &quot;et al&quot; and variants in name text
(author, editor, etc.). The main module uses these to identify and emit the 'etal' message.

]=]

local et_al_patterns = {
	&quot;[;,]? *[\&quot;']*%f[%a][Ee][Tt]%.? *[Aa][Ll][%.;,\&quot;']*$&quot;,						-- variations on the 'et al' theme
	&quot;[;,]? *[\&quot;']*%f[%a][Ee][Tt]%.? *[Aa][Ll][Ii][AaIi][Ee]?[%.;,\&quot;']*$&quot;,		-- variations on the 'et alia', 'et alii' and 'et aliae' themes (false positive 'et aliie' unlikely to match)
	&quot;[;,]? *%f[%a]and [Oo]thers&quot;,												-- an alternative to et al.
	&quot;%[%[ *[Ee][Tt]%.? *[Aa][Ll]%.? *%]%]&quot;,										-- a wikilinked form
	&quot;%(%( *[Ee][Tt]%.? *[Aa][Ll]%.? *%)%)&quot;,										-- a double-bracketed form (to counter partial removal of ((...)) syntax)
	&quot;[%(%[] *[Ee][Tt]%.? *[Aa][Ll]%.? *[%)%]]&quot;,									-- a bracketed form
	}


--[[--------------------------&lt; P R E S E N T A T I O N &gt;------------------------

Fixed presentation markup.  Originally part of citation_config.messages it has
been moved into its own, more semantically correct place.

]]

local presentation = 
	{
	-- .citation-comment class is specified at Help:CS1_errors#Controlling_error_message_display
	['hidden-error'] = '&lt;span class=&quot;cs1-hidden-error citation-comment&quot;&gt;$1&lt;/span&gt;',
	['visible-error'] = '&lt;span class=&quot;cs1-visible-error citation-comment&quot;&gt;$1&lt;/span&gt;',
	['hidden-maint'] = '&lt;span class=&quot;cs1-maint citation-comment&quot;&gt;$1&lt;/span&gt;',
	
	['accessdate'] = '&lt;span class=&quot;reference-accessdate&quot;&gt;$1$2&lt;/span&gt;',			-- to allow editors to hide accessdate using personal CSS

	['bdi'] = '&lt;bdi$1&gt;$2&lt;/bdi&gt;',												-- bidirectional isolation used with |script-title= and the like

	['cite'] = '&lt;cite class=&quot;$1&quot;&gt;$2&lt;/cite&gt;';									-- for use when citation does not have a namelist and |ref= not set so no id=&quot;...&quot; attribute
	['cite-id'] = '&lt;cite id=&quot;$1&quot; class=&quot;$2&quot;&gt;$3&lt;/cite&gt;';							-- for use when when |ref= is set or when citation has a namelist

	['format'] = ' &lt;span class=&quot;cs1-format&quot;&gt;($1)&lt;/span&gt;',						-- for |format=, |chapter-format=, etc.

	-- various access levels, for |access=, |doi-access=, |arxiv=, ...
	-- narrow no-break space &amp;#8239; may work better than nowrap CSS. Or not? Browser support?

	['ext-link-access-signal'] = '&lt;span class=&quot;$1&quot; title=&quot;$2&quot;&gt;$3&lt;/span&gt;',		-- external link with appropriate lock icon
		['free'] = {class='cs1-lock-free', title='Freely accessible'},			-- classes defined in Module:Citation/CS1/styles.css
		['registration'] = {class='cs1-lock-registration', title='Free registration required'},
		['limited'] = {class='cs1-lock-limited', title='Free access subject to limited trial, subscription normally required'},
		['subscription'] = {class='cs1-lock-subscription', title='Paid subscription required'},

	['interwiki-icon'] = '&lt;span class=&quot;$1&quot; title=&quot;$2&quot;&gt;$3&lt;/span&gt;',
		['class-wikisource'] = 'cs1-ws-icon',

	['italic-title'] = &quot;''$1''&quot;,

	['kern-left'] = '&lt;span class=&quot;cs1-kern-left&quot;&gt;&lt;/span&gt;$1',					-- spacing to use when title contains leading single or double quote mark
	['kern-right'] = '$1&lt;span class=&quot;cs1-kern-right&quot;&gt;&lt;/span&gt;',					-- spacing to use when title contains trailing single or double quote mark

	['nowrap1'] = '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;$1&lt;/span&gt;',								-- for nowrapping an item: &lt;span ...&gt;yyyy-mm-dd&lt;/span&gt;
	['nowrap2'] = '&lt;span class=&quot;nowrap&quot;&gt;$1&lt;/span&gt; $2',							-- for nowrapping portions of an item: &lt;span ...&gt;dd mmmm&lt;/span&gt; yyyy (note white space)

	['ocins'] = '&lt;span title=&quot;$1&quot; class=&quot;Z3988&quot;&gt;&lt;/span&gt;',
	
	['parameter'] = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',
	
	['ps_cs1'] = '.';															-- CS1 style postscript (terminal) character
	['ps_cs2'] = '';															-- CS2 style postscript (terminal) character (empty string)

	['quoted-text'] = '&lt;q&gt;$1&lt;/q&gt;',												-- for wrapping |quote= content
	['quoted-title'] = '&quot;$1&quot;',

	['sep_cs1'] = '.',															-- CS1 element separator
	['sep_cs2'] = ',',															-- CS2 separator
	['sep_nl'] = ';',															-- CS1|2 style name-list separator between names is a semicolon
	['sep_nl_and'] = ' and ',													-- used as last nl sep when |name-list-style=and and list has 2 items
	['sep_nl_end'] = '; and ',													-- used as last nl sep when |name-list-style=and and list has 3+ names
	['sep_name'] = ', ',														-- CS1|2 style last/first separator is &lt;comma&gt;&lt;space&gt;
	['sep_nl_vanc'] = ',',														-- Vancouver style name-list separator between authors is a comma
	['sep_name_vanc'] = ' ',													-- Vancouver style last/first separator is a space

	['sep_list'] = ', ',														-- used for |language= when list has 3+ items except for last sep which uses sep_list_end
	['sep_list_pair'] = ' and ',												-- used for |language= when list has 2 items
	['sep_list_end'] = ', and ',												-- used as last list sep for |language= when list has 3+ items
	
	['trans-italic-title'] = &quot;&amp;#91;''$1''&amp;#93;&quot;,
	['trans-quoted-title'] = &quot;&amp;#91;$1&amp;#93;&quot;,									-- for |trans-title= and |trans-quote=
	['vol-bold'] = '$1 &lt;b&gt;$2&lt;/b&gt;',												-- sepc, volume; for bold journal cites; for other cites ['vol'] in messages{}
	}

	
--[[--------------------------&lt; A L I A S E S &gt;---------------------------------

Aliases table for commonly passed parameters.

Parameter names on the right side in the assignments in this table must have been
defined in the Whitelist before they will be recognized as valid parameter names

]]

local aliases = {
	['AccessDate'] = {'access-date', 'accessdate'},								-- Used by InternetArchiveBot
	['Agency'] = 'agency',
	['ArchiveDate'] = {'archive-date', 'archivedate'},							-- Used by InternetArchiveBot
	['ArchiveFormat'] = 'archive-format',
	['ArchiveURL'] = {'archive-url', 'archiveurl'},								-- Used by InternetArchiveBot
	['ASINTLD'] = 'asin-tld',
	['At'] = 'at',																-- Used by InternetArchiveBot
	['Authors'] = {'authors', 'people', 'credits'},
	['BookTitle'] = {'book-title', 'booktitle'},
	['Cartography'] = 'cartography',
	['Chapter'] = {'chapter', 'contribution', 'entry', 'article', 'section'},
	['ChapterFormat'] = {'chapter-format', 'contribution-format', 'entry-format',
		'article-format', 'section-format'};
	['ChapterURL'] = {'chapter-url', 'contribution-url', 'entry-url', 'article-url', 'section-url', 'chapterurl'},	-- Used by InternetArchiveBot
	['ChapterUrlAccess'] = {'chapter-url-access', 'contribution-url-access',
		'entry-url-access', 'article-url-access', 'section-url-access'},		-- Used by InternetArchiveBot
	['Class'] = 'class',														-- cite arxiv and arxiv identifier
	['Collaboration'] = 'collaboration',
	['Conference'] = {'conference', 'event'},
	['ConferenceFormat'] = 'conference-format',
	['ConferenceURL'] = 'conference-url',										-- Used by InternetArchiveBot
	['Date'] = {'date', 'air-date', 'airdate'},									-- air-date and airdate for cite episode and cite serial only
	['Degree'] = 'degree',
	['DF'] = 'df',
	['DisplayAuthors'] = {'display-authors', 'display-subjects'},
	['DisplayContributors'] = 'display-contributors',
	['DisplayEditors'] = 'display-editors',
	['DisplayInterviewers'] = 'display-interviewers',
	['DisplayTranslators'] = 'display-translators',
	['Docket'] = 'docket',
	['DoiBroken'] = 'doi-broken-date',
	['Edition'] = 'edition',
	['Embargo'] = 'pmc-embargo-date',
	['Encyclopedia'] = {'encyclopedia', 'encyclopaedia', 'dictionary'},			-- cite encyclopedia only
	['Episode'] = 'episode',													-- cite serial only TODO: make available to cite episode?
	['Format'] = 'format',
	['ID'] = {'id', 'ID'},
	['Inset'] = 'inset',
	['Issue'] = {'issue', 'number'},
	['Language'] = {'language', 'lang'},
	['LayDate'] = 'lay-date',
	['LayFormat'] = 'lay-format',
	['LaySource'] = 'lay-source',
	['LayURL'] = 'lay-url',
	['MailingList'] = {'mailing-list', 'mailinglist'},							-- cite mailing list only
	['Map'] = 'map',															-- cite map only
	['MapFormat'] = 'map-format',												-- cite map only
	['MapURL'] = {'map-url', 'mapurl'},											-- cite map only -- Used by InternetArchiveBot
	['MapUrlAccess'] = 'map-url-access',										-- cite map only -- Used by InternetArchiveBot
	['Minutes'] = 'minutes',
	['Mode'] = 'mode',
	['NameListStyle'] = 'name-list-style',
	['Network'] = 'network',
	['Newsgroup'] = 'newsgroup',												-- cite newsgroup only
	['NoPP'] = {'no-pp', 'nopp'},
	['NoTracking'] = {'no-tracking', 'template-doc-demo'},
	['Number'] = 'number',														-- this case only for cite techreport
	['OrigDate'] = {'orig-date', 'orig-year', 'origyear'},
	['Others'] = 'others',
	['Page'] = {'page', 'p'},													-- Used by InternetArchiveBot
	['Pages'] = {'pages', 'pp'},												-- Used by InternetArchiveBot
	['Periodical'] = {'journal', 'magazine', 'newspaper', 'periodical', 'website', 'work'},
	['Place'] = {'place', 'location'},
	['PostScript'] = 'postscript',
	['PublicationDate'] = {'publication-date', 'publicationdate'},
	['PublicationPlace'] = {'publication-place', 'publicationplace'},
	['PublisherName'] = {'publisher', 'institution'},
	['Quote'] = {'quote', 'quotation'},
	['QuotePage'] = 'quote-page',
	['QuotePages'] = 'quote-pages',
	['Ref'] = 'ref',
	['Scale'] = 'scale',
	['ScriptChapter'] = {'script-chapter', 'script-contribution', 'script-entry',
		'script-article', 'script-section'},
	['ScriptMap'] = 'script-map',
	['ScriptPeriodical'] = {'script-journal', 'script-magazine', 'script-newspaper',
		'script-periodical', 'script-website', 'script-work'},
	['ScriptQuote'] = 'script-quote',
	['ScriptTitle'] = 'script-title',											-- Used by InternetArchiveBot
	['Season'] = 'season',
	['Sections'] = 'sections',													-- cite map only
	['Series'] = {'series', 'version'},
	['SeriesLink'] = {'series-link', 'serieslink'},
	['SeriesNumber'] = {'series-number', 'series-no'},
	['Sheet'] = 'sheet',														-- cite map only
	['Sheets'] = 'sheets',														-- cite map only
	['Station'] = 'station',
	['Time'] = 'time',
	['TimeCaption'] = 'time-caption',
	['Title'] = 'title',														-- Used by InternetArchiveBot
	['TitleLink'] = {'title-link', 'episode-link', 'episodelink'},				-- Used by InternetArchiveBot
	['TitleNote'] = 'department',
	['TitleType'] = {'type', 'medium'},
	['TransChapter'] = {'trans-article', 'trans-chapter', 'trans-contribution',
		'trans-entry', 'trans-section'},
	['Transcript'] = 'transcript',
	['TranscriptFormat'] = 'transcript-format',	
	['TranscriptURL'] = {'transcript-url', 'transcripturl'},					-- Used by InternetArchiveBot
	['TransMap'] = 'trans-map',													-- cite map only
	['TransPeriodical'] = {'trans-journal', 'trans-magazine', 'trans-newspaper',
		'trans-periodical', 'trans-website', 'trans-work'},
	['TransQuote'] = 'trans-quote',
	['TransTitle'] = 'trans-title',												-- Used by InternetArchiveBot
	['URL'] = {'url', 'URL'},													-- Used by InternetArchiveBot
	['UrlAccess'] = 'url-access',												-- Used by InternetArchiveBot
	['UrlStatus'] = 'url-status',												-- Used by InternetArchiveBot
	['Vauthors'] = 'vauthors',
	['Veditors'] = 'veditors',
	['Via'] = 'via',
	['Volume'] = 'volume',
	['Year'] = 'year',

	['AuthorList-First'] = {&quot;first#&quot;, &quot;author-first#&quot;, &quot;author#-first&quot;, &quot;given#&quot;,
		&quot;author-given#&quot;, &quot;author#-given&quot;},
	['AuthorList-Last'] = {&quot;last#&quot;, &quot;author-last#&quot;, &quot;author#-last&quot;, &quot;surname#&quot;,
		&quot;author-surname#&quot;, &quot;author#-surname&quot;, &quot;author#&quot;, &quot;subject#&quot;, 'host#'},
	['AuthorList-Link'] = {&quot;author-link#&quot;, &quot;author#-link&quot;, &quot;subject-link#&quot;,
		&quot;subject#-link&quot;, &quot;authorlink#&quot;, &quot;author#link&quot;},
	['AuthorList-Mask'] = {&quot;author-mask#&quot;, &quot;author#-mask&quot;, &quot;subject-mask#&quot;, &quot;subject#-mask&quot;},

	['ContributorList-First'] = {'contributor-first#', 'contributor#-first',
		'contributor-given#', 'contributor#-given'},
	['ContributorList-Last'] = {'contributor-last#', 'contributor#-last',
		'contributor-surname#', 'contributor#-surname', 'contributor#'},
	['ContributorList-Link'] = {'contributor-link#', 'contributor#-link'},
	['ContributorList-Mask'] = {'contributor-mask#', 'contributor#-mask'},

	['EditorList-First'] = {&quot;editor-first#&quot;, &quot;editor#-first&quot;, &quot;editor-given#&quot;, &quot;editor#-given&quot;},
	['EditorList-Last'] = {&quot;editor-last#&quot;, &quot;editor#-last&quot;, &quot;editor-surname#&quot;,
		&quot;editor#-surname&quot;, &quot;editor#&quot;},
	['EditorList-Link'] = {&quot;editor-link#&quot;, &quot;editor#-link&quot;},
	['EditorList-Mask'] = {&quot;editor-mask#&quot;, &quot;editor#-mask&quot;},
	
	['InterviewerList-First'] = {'interviewer-first#', 'interviewer#-first',
		'interviewer-given#', 'interviewer#-given'},
	['InterviewerList-Last'] = {'interviewer-last#', 'interviewer#-last',
		'interviewer-surname#', 'interviewer#-surname', 'interviewer#'},
	['InterviewerList-Link'] = {'interviewer-link#', 'interviewer#-link'},
	['InterviewerList-Mask'] = {'interviewer-mask#', 'interviewer#-mask'},

	['TranslatorList-First'] = {'translator-first#', 'translator#-first',
		'translator-given#', 'translator#-given'},
	['TranslatorList-Last'] = {'translator-last#', 'translator#-last',
		'translator-surname#', 'translator#-surname', 'translator#'},
	['TranslatorList-Link'] = {'translator-link#', 'translator#-link'},
	['TranslatorList-Mask'] = {'translator-mask#', 'translator#-mask'},
	}


--[[--------------------------&lt; P U N C T _ S K I P &gt;---------------------------

builds a table of parameter names that the extraneous terminal punctuation check should not check.

]]

local punct_meta_params = {														-- table of aliases[] keys (meta parameters); each key has a table of parameter names for a value
	'BookTitle', 'Chapter', 'ScriptChapter', 'ScriptTitle', 'Title', 'TransChapter', 'Transcript', 'TransMap',	'TransTitle',	-- title-holding parameters
	'AuthorList-Mask', 'ContributorList-Mask', 'EditorList-Mask', 'InterviewerList-Mask', 'TranslatorList-Mask',	-- name-list mask may have name separators
	'PostScript', 'Quote', 'ScriptQuote', 'TransQuote', 'Ref',											-- miscellaneous
	'ArchiveURL', 'ChapterURL', 'ConferenceURL', 'LayURL', 'MapURL', 'TranscriptURL', 'URL',			-- URL-holding parameters
	}

local url_meta_params = {														-- table of aliases[] keys (meta parameters); each key has a table of parameter names for a value
	'ArchiveURL', 'ChapterURL', 'ConferenceURL', 'ID', 'LayURL', 'MapURL', 'TranscriptURL', 'URL',		-- parameters allowed to hold urls
	'Page', 'Pages', 'At', 'QuotePage', 'QuotePages',							-- insource locators allowed to hold urls
	}

local function build_skip_table (skip_t, meta_params)
	for _, meta_param in ipairs (meta_params) do								-- for each meta parameter key
		local params = aliases[meta_param];										-- get the parameter or the table of parameters associated with the meta parameter name
		if 'string' == type (params) then
			skip_t[params] = 1;													-- just a single parameter
		else
			for _, param in ipairs (params) do									-- get the parameter name
				skip_t[param] = 1;												-- add the parameter name to the skip table
				local count;
				param, count = param:gsub ('#', '');							-- remove enumerator marker from enumerated parameters
				if 0 ~= count then												-- if removed
					skip_t[param] = 1;											-- add param name without enumerator marker
				end
			end
		end
	end
	return skip_t;
end

local punct_skip = {};
local url_skip = {};


--[[-----------&lt; S P E C I A L   C A S E   T R A N S L A T I O N S &gt;------------

This table is primarily here to support internationalization.  Translations in
this table are used, for example, when an error message, category name, etc.,
is extracted from the English alias key.  There may be other cases where
this translation table may be useful.

]]
local is_Latn = 'A-Za-z\195\128-\195\150\195\152-\195\182\195\184-\198\191\199\132-\201\143';
local special_case_translation = {
	['AuthorList'] = 'authors list',											-- used to assemble maintenance category names
	['ContributorList'] = 'contributors list',									-- translation of these names plus translation of the base mainenance category names in maint_cats{} table below
	['EditorList'] = 'editors list',											-- must match the names of the actual categories
	['InterviewerList'] = 'interviewers list',									-- this group or translations used by name_has_ed_markup() and name_has_mult_names()
	['TranslatorList'] = 'translators list',
	
																				-- Lua patterns to match pseudo-titles used by InternetArchiveBot and others as placeholder for unknown |title= value
	['archived_copy'] = {														-- used with CS1 maint: Archive[d] copy as title
		['en'] = '^archived?%s+copy$',											-- for English; translators: keep this because templates imported from en.wiki
		['local'] = nil,														-- translators: replace ['local'] = nil with lowercase translation only when bots or tools create generic titles in your language
		},

																				-- Lua patterns to match generic titles; usually created by bots or reference filling tools
																				-- translators: replace ['local'] = nil with lowercase translation only when bots or tools create generic titles in your language
		-- generic titles and patterns in this table should be lowercase only
		-- leave ['local'] nil except when there is a matching generic title in your language
		-- boolean 'true' for plain-text searches; 'false' for pattern searches

	['generic_titles'] = {
		['accept'] = {
			},
		['reject'] = {
			{['en'] = {'^wayback%s+machine$', false},				['local'] = nil},
			{['en'] = {'are you a robot', true},					['local'] = nil},
			{['en'] = {'hugedomains.com', true},					['local'] = nil},
			{['en'] = {'^[%(%[{&lt;]?no +title[&gt;}%]%)]?$', false},		['local'] = nil},
			{['en'] = {'page not found', true},						['local'] = nil},
			{['en'] = {'subscribe to read', true},					['local'] = nil},
			{['en'] = {'^[%(%[{&lt;]?unknown[&gt;}%]%)]?$', false},		['local'] = nil},
			{['en'] = {'website is for sale', true},				['local'] = nil},
			{['en'] = {'^404', false},								['local'] = nil},
			{['en'] = {'internet archive wayback machine', true},	['local'] = nil},
			{['en'] = {'log into facebook', true},					['local'] = nil},
			{['en'] = {'login • instagram', true},					['local'] = nil},
			{['en'] = {'redirecting...', true},						['local'] = nil},
			{['en'] = {'usurped title', true},						['local'] = nil},	-- added by a GreenC bot
			{['en'] = {'webcite query result', true},				['local'] = nil},
			{['en'] = {'wikiwix\'s cache', true},					['local'] = nil},
			}
		},

		-- boolean 'true' for plain-text searches, search string must be lowercase only
		-- boolean 'false' for pattern searches
		-- leave ['local'] nil except when there is a matching generic name in your language

	['generic_names'] = {
		['accept'] = {
			{['en'] = {'%[%[[^|]*%(author%) *|[^%]]*%]%]', false},				['local'] = nil},
			},
		['reject'] = {
			{['en'] = {'about us', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f[%a][Aa]dvisor%f[%A]', false},						['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f[%a][Aa]uthor%f[%A]', false},							['local'] = nil},
			{['en'] = {'collaborator', true},									['local'] = nil},
			{['en'] = {'contributor', true},									['local'] = nil},
			{['en'] = {'contact us', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'directory', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f[%(%[][%(%[]%s*eds?%.?%s*[%)%]]?$', false},			['local'] = nil},
			{['en'] = {'[,%.%s]%f[e]eds?%.?$', false},							['local'] = nil},
			{['en'] = {'^eds?[%.,;]', false},									['local'] = nil},
			{['en'] = {'^[%(%[]%s*[Ee][Dd][Ss]?%.?%s*[%)%]]', false},			['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f[%a][Ee]dited%f[%A]', false},							['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f[%a][Ee]ditors?%f[%A]', false},						['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f[%a]]Ee]mail%f[%A]', false},							['local'] = nil},
			{['en'] = {'facebook', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'google', true},											['local'] = nil},
			{['en'] = {'home page', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'instagram', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'interviewer', true},									['local'] = nil},
			{['en'] = {'linkedIn', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'^[Nn]ews$', false},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'pinterest', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'policy', true},											['local'] = nil},
			{['en'] = {'privacy', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'translator', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'tumblr', true},											['local'] = nil},
			{['en'] = {'twitter', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'site name', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'statement', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'submitted', true},										['local'] = nil},
			{['en'] = {'super.?user', false},									['local'] = nil},
			{['en'] = {'%f['..is_Latn..'][Uu]ser%f[^'..is_Latn..']', false},	['local'] = nil},
			{['en'] = {'verfasser', true},										['local'] = nil},
			}
	}
	}


--[[--------------------------&lt; D A T E _ N A M E S &gt;----------------------------------------------------------

This table of tables lists local language date names and fallback English date names.
The code in Date_validation will look first in the local table for valid date names.
If date names are not found in the local table, the code will look in the English table.

Because citations can be copied to the local wiki from en.wiki, the English is
required when the date-name translation function date_name_xlate() is used.

In these tables, season numbering is defined by
Extended Date/Time Format (EDTF) Specification (https://www.loc.gov/standards/datetime/)
which became part of ISO 8601 in 2019.  See '§Sub-year groupings'. The standard
defines various divisions using numbers 21-41. CS1|2 only supports generic seasons.
EDTF does support the distinction between north and south hemisphere seasons
but CS1|2 has no way to make that distinction.

33-36 = Quarter 1, Quarter 2, Quarter 3, Quarter 4 (3 months each)

The standard does not address 'named' dates so, for the purposes of CS1|2,
Easter and Christmas are defined here as 98 and 99, which should be out of the
ISO 8601 (EDTF) range of uses for a while.

local_date_names_from_mediawiki is a boolean.  When set to:
	true – module will fetch local month names from MediaWiki for both date_names['local']['long'] and date_names['local']['short']
	false – module will *not* fetch local month names from MediaWiki

Caveat lector:  There is no guarantee that MediaWiki will provide short month names.  At your wiki you can test
the results of the MediaWiki fetch in the debug console with this command (the result is alpha sorted):
	=mw.dumpObject (p.date_names['local'])

While the module can fetch month names from MediaWiki, it cannot fetch the quarter, season, and named date names
from MediaWiki.  Those must be translated manually.

]]

local local_date_names_from_mediawiki = true;									-- when false, manual translation required for date_names['local']['long'] and date_names['local']['short']
																				-- when true, module fetches long and short month names from MediaWiki
local date_names = {
	['en'] = {																	-- English
		['long']	= {['January'] = 1, ['February'] = 2, ['March'] = 3, ['April'] = 4, ['May'] = 5, ['June'] = 6, ['July'] = 7, ['August'] = 8, ['September'] = 9, ['October'] = 10, ['November'] = 11, ['December'] = 12},
		['short']	= {['Jan'] = 1, ['Feb'] = 2, ['Mar'] = 3, ['Apr'] = 4, ['May'] = 5, ['Jun'] = 6, ['Jul'] = 7, ['Aug'] = 8, ['Sep'] = 9, ['Oct'] = 10, ['Nov'] = 11, ['Dec'] = 12},
		['quarter'] = {['First Quarter'] = 33, ['Second Quarter'] = 34, ['Third Quarter'] = 35, ['Fourth Quarter'] = 36},
		['season']	= {['Winter'] = 24, ['Spring'] = 21, ['Summer'] = 22, ['Fall'] = 23, ['Autumn'] = 23},
		['named']	= {['Easter'] = 98, ['Christmas'] = 99},
		},
																				-- when local_date_names_from_mediawiki = false
	['local'] = {																-- replace these English date names with the local language equivalents
		['long']	= {['January'] = 1, ['February'] = 2, ['March'] = 3, ['April'] = 4, ['May'] = 5, ['June'] = 6, ['July'] = 7, ['August'] = 8, ['September'] = 9, ['October'] = 10, ['November'] = 11, ['December'] = 12},
		['short']	= {['Jan'] = 1, ['Feb'] = 2, ['Mar'] = 3, ['Apr'] = 4, ['May'] = 5, ['Jun'] = 6, ['Jul'] = 7, ['Aug'] = 8, ['Sep'] = 9, ['Oct'] = 10, ['Nov'] = 11, ['Dec'] = 12},
		['quarter'] = {['First Quarter'] = 33, ['Second Quarter'] = 34, ['Third Quarter'] = 35, ['Fourth Quarter'] = 36},
		['season']	= {['Winter'] = 24, ['Spring'] = 21, ['Summer'] = 22, ['Fall'] = 23, ['Autumn'] = 23},
		['named']	= {['Easter'] = 98, ['Christmas'] = 99},
		},
	['inv_local_long'] = {},													-- used in date reformatting &amp; translation; copy of date_names['local'].long where k/v are inverted: [1]='&lt;local name&gt;' etc.
	['inv_local_short'] = {},													-- used in date reformatting &amp; translation; copy of date_names['local'].short where k/v are inverted: [1]='&lt;local name&gt;' etc.
	['inv_local_quarter'] = {},													-- used in date translation; copy of date_names['local'].quarter where k/v are inverted: [1]='&lt;local name&gt;' etc.
	['inv_local_season'] = {},													-- used in date translation; copy of date_names['local'].season where k/v are inverted: [1]='&lt;local name&gt;' etc.
	['inv_local_named'] = {},													-- used in date translation; copy of date_names['local'].named where k/v are inverted: [1]='&lt;local name&gt;' etc.
	['local_digits'] = {['0'] = '0', ['1'] = '1', ['2'] = '2', ['3'] = '3', ['4'] = '4', ['5'] = '5', ['6'] = '6', ['7'] = '7', ['8'] = '8', ['9'] = '9'},	-- used to convert local language digits to Western 0-9
	['xlate_digits'] = {},
	}

if local_date_names_from_mediawiki then											-- if fetching local month names from MediaWiki is enabled
	local long_t = {};
	local short_t = {};
	for i=1, 12 do																-- loop 12x and 
		local name = lang_obj:formatDate('F', '2022-' .. i .. '-1');			-- get long month name for each i
		long_t[name] = i;														-- save it
		name = lang_obj:formatDate('M', '2022-' .. i .. '-1');					-- get short month name for each i
		short_t[name] = i;														-- save it
	end
	date_names['local']['long'] = long_t;										-- write the long table – overwrites manual translation
	date_names['local']['short'] = short_t;										-- write the short table – overwrites manual translation
end
																				-- create inverted date-name tables for reformatting and/or translation
for _, invert_t in pairs {{'long', 'inv_local_long'}, {'short', 'inv_local_short'}, {'quarter', 'inv_local_quarter'}, {'season', 'inv_local_season'}, {'named', 'inv_local_named'}} do
	for name, i in pairs (date_names['local'][invert_t[1]]) do					-- this table is ['name'] = i
		date_names[invert_t[2]][i] = name;										-- invert to get [i] = 'name' for conversions from ymd
	end
end

for ld, ed in pairs (date_names.local_digits) do								-- make a digit translation table for simple date translation from en to local language using local_digits table
	date_names.xlate_digits [ed] = ld;											-- en digit becomes index with local digit as the value
end

local df_template_patterns = {													-- table of redirects to {{Use dmy dates}} and {{Use mdy dates}}
	'{{ *[Uu]se +(dmy) +dates *[|}]',	-- 1159k								-- sorted by approximate transclusion count
	'{{ *[Uu]se +(mdy) +dates *[|}]',	-- 212k
	'{{ *[Uu]se +(MDY) +dates *[|}]',	-- 788
	'{{ *[Uu]se +(DMY) +dates *[|}]',	-- 343
	'{{ *([Mm]dy) *[|}]',				-- 176
	'{{ *[Uu]se *(dmy) *[|}]',			-- 156 + 18
	'{{ *[Uu]se *(mdy) *[|}]',			-- 149 + 11
	'{{ *([Dd]my) *[|}]',				-- 56
	'{{ *[Uu]se +(MDY) *[|}]',			-- 5
	'{{ *([Dd]MY) *[|}]',				-- 3
	'{{ *[Uu]se(mdy)dates *[|}]',		-- 1
	'{{ *[Uu]se +(DMY) *[|}]',			-- 0
	'{{ *([Mm]DY) *[|}]',				-- 0
	}

local function get_date_format ()
	local title_object = mw.title.getCurrentTitle();
	if title_object.namespace == 10 then										-- not in template space so that unused templates appear in unused-template-reports; 
		return nil;																-- auto-formatting does not work in Template space so don't set global_df
	end
	local content = title_object:getContent() or '';							-- get the content of the article or ''; new pages edited w/ve do not have 'content' until saved; ve does not preview; phab:T221625
	for _, pattern in ipairs (df_template_patterns) do							-- loop through the patterns looking for {{Use dmy dates}} or {{Use mdy dates}} or any of their redirects
		local start, _, match = content:find(pattern);							-- match is the three letters indicating desired date format
		if match then
			content = content:match ('%b{}', start);							-- get the whole template
			if content:match ('| *cs1%-dates *= *[lsy][sy]?') then				-- look for |cs1-dates=publication date length access-/archive-date length
				return match:lower() .. '-' .. content:match ('| *cs1%-dates *= *([lsy][sy]?)');
			else
				return match:lower() .. '-all';									-- no |cs1-dates= k/v pair; return value appropriate for use in |df=
			end
		end
	end
end

local global_df;


--[[-----------------&lt; V O L U M E ,  I S S U E ,  P A G E S &gt;------------------

These tables hold cite class values (from the template invocation) and identify those templates that support
|volume=, |issue=, and |page(s)= parameters.  Cite conference and cite map require further qualification which
is handled in the main module.

]]

local templates_using_volume = {'citation', 'audio-visual', 'book', 'conference', 'encyclopaedia', 'interview', 'journal', 'magazine', 'map', 'news', 'report', 'techreport', 'thesis'}
local templates_using_issue = {'citation', 'conference', 'episode', 'interview', 'journal', 'magazine', 'map', 'news', 'podcast'}
local templates_not_using_page = {'audio-visual', 'episode', 'mailinglist', 'newsgroup', 'podcast', 'serial', 'sign', 'speech'}

--[[

These tables control when it is appropriate for {{citation}} to render |volume= and/or |issue=.  The parameter
names in the tables constrain {{citation}} so that its renderings match the renderings of the equivalent cs1
templates.  For example, {{cite web}} does not support |volume= so the equivalent {{citation |website=...}} must
not support |volume=.

]]

local citation_no_volume_t = {													-- {{citation}} does not render |volume= when these parameters are used
	'website', 'mailinglist', 'script-website',
	}
local citation_issue_t = {														-- {{citation}} may render |issue= when these parameters are used
	'journal', 'magazine', 'newspaper', 'periodical', 'work',
	'script-journal', 'script-magazine', 'script-newspaper', 'script-periodical', 'script-work',
	}

--[[

Patterns for finding extra text in |volume=, |issue=, |page=, |pages=

]]

local vol_iss_pg_patterns = {
	good_ppattern = '^P[^%.PpGg]',												-- OK to begin with uppercase P: P7 (page 7 of section P), but not p123 (page 123); TODO: this allows 'Pages' which it should not
	bad_ppatterns = {															-- patterns for |page= and |pages=
		'^[Pp][PpGg]?%.?[ %d]',
		'^[Pp][Pp]?%.&amp;nbsp;',													-- from {{p.}} and {{pp.}} templates
		'^[Pp]ages?',
		'^[Pp]gs.?',
		},
	vpatterns = {																-- patterns for |volume=
		'^volumes?',
		'^vols?[%.:=]?'
		},
	ipatterns = {																-- patterns for |issue=
		'^issues?',
		'^iss[%.:=]?',
		'^numbers?',
		'^nos?%A',																-- don't match 'november' or 'nostradamus'
		'^nr[%.:=]?',
		'^n[%.:= ]'																-- might be a valid issue without separator (space char is sep char here)
		}
	}

--[[--------------------------&lt; K E Y W O R D S &gt;-------------------------------

These tables hold keywords for those parameters that have defined sets of acceptable keywords.

]]

--[[-------------------&lt; K E Y W O R D S   T A B L E &gt;--------------------------

this is a list of keywords; each key in the list is associated with a table of
synonymous keywords possibly from different languages.

for I18N: add local-language keywords to value table; do not change the key.
For example, adding the German keyword 'ja':
	['affirmative'] = {'yes', 'true', 'y', 'ja'},

Because CS1|2 templates from en.wiki articles are often copied to other local wikis,
it is recommended that the English keywords remain in these tables.

]]

local keywords = {
	['amp'] = {'&amp;', 'amp', 'ampersand'}, 										-- |name-list-style=
	['and'] = {'and', 'serial'},												-- |name-list-style=
	['affirmative'] = {'yes', 'true', 'y'},										-- |no-tracking=, |no-pp= -- Used by InternetArchiveBot
	['afterword'] = {'afterword'},												-- |contribution=
	['bot: unknown'] = {'bot: unknown'},										-- |url-status= -- Used by InternetArchiveBot
	['cs1'] = {'cs1'},															-- |mode=
	['cs2'] = {'cs2'},															-- |mode=
	['dead'] = {'dead', 'deviated'},											-- |url-status= -- Used by InternetArchiveBot
	['dmy'] = {'dmy'},															-- |df=
	['dmy-all'] = {'dmy-all'},													-- |df=
	['foreword'] = {'foreword'},												-- |contribution=
	['free'] = {'free'},														-- |&lt;id&gt;-access= -- Used by InternetArchiveBot
	['harv'] = {'harv'},														-- |ref=; this no longer supported; is_valid_parameter_value() called with &lt;invert&gt; = true
	['introduction'] = {'introduction'},										-- |contribution=
	['limited'] = {'limited'},													-- |url-access= -- Used by InternetArchiveBot
	['live'] = {'live'},														-- |url-status= -- Used by InternetArchiveBot
	['mdy'] = {'mdy'},															-- |df=
	['mdy-all'] = {'mdy-all'},													-- |df=
	['none'] = {'none'},														-- |postscript=, |ref=, |title=, |type= -- Used by InternetArchiveBot
	['off'] = {'off'},															-- |title= (potentially also: |title-link=, |postscript=, |ref=, |type=)
	['preface'] = {'preface'},													-- |contribution=
	['registration'] = {'registration'},										-- |url-access= -- Used by InternetArchiveBot
	['subscription'] = {'subscription'},										-- |url-access= -- Used by InternetArchiveBot
	['unfit'] = {'unfit'},														-- |url-status= -- Used by InternetArchiveBot
	['usurped'] = {'usurped'},													-- |url-status= -- Used by InternetArchiveBot
	['vanc'] = {'vanc'},														-- |name-list-style=
	['ymd'] = {'ymd'},															-- |df=
	['ymd-all'] = {'ymd-all'},													-- |df=
	--	['yMd'] = {'yMd'},														-- |df=; not supported at en.wiki
	--	['yMd-all'] = {'yMd-all'},												-- |df=; not supported at en.wiki
	}


--[[------------------------&lt; X L A T E _ K E Y W O R D S &gt;---------------------

this function builds a list, keywords_xlate{}, of the keywords found in keywords{} where the values from keywords{}
become the keys in keywords_xlate{} and the keys from keywords{} become the values in keywords_xlate{}:
	['affirmative'] = {'yes', 'true', 'y'},		-- in keywords{}
becomes
	['yes'] = 'affirmative',					-- in keywords_xlate{}
	['true'] = 'affirmative',
	['y'] = 'affirmative',

the purpose of this function is to act as a translator between a non-English keyword and its English equivalent
that may be used in other modules of this suite

]]

local function xlate_keywords ()
	local out_table = {};														-- output goes here
	for k, keywords_t in pairs (keywords) do									-- spin through the keywords table
		for _, keyword in ipairs (keywords_t) do								-- for each keyword
			out_table[keyword] = k;												-- create an entry in the output table where keyword is the key
		end
	end
	
	return out_table;
end

local keywords_xlate = xlate_keywords ();										-- the list of translated keywords


--[[----------------&lt; M A K E _ K E Y W O R D S _ L I S T &gt;---------------------

this function assembles, for parameter-value validation, the list of keywords appropriate to that parameter.

keywords_lists{}, is a table of tables from keywords{}

]]

local function make_keywords_list (keywords_lists)
	local out_table = {};														-- output goes here
	
	for _, keyword_list in ipairs (keywords_lists) do							-- spin through keywords_lists{} and get a table of keywords
		for _, keyword in ipairs (keyword_list) do								-- spin through keyword_list{} and add each keyword, ...
			table.insert (out_table, keyword);									-- ... as plain text, to the output list
		end
	end
	return out_table;
end


--[[----------------&lt; K E Y W O R D S _ L I S T S &gt;-----------------------------

this is a list of lists of valid keywords for the various parameters in [key].
Generally the keys in this table are the canonical en.wiki parameter names though
some are contrived because of use in multiple differently named parameters:
['yes_true_y'], ['id-access'].

The function make_keywords_list() extracts the individual keywords from the
appropriate list in keywords{}.

The lists in this table are used to validate the keyword assignment for the
parameters named in this table's keys.

]]

local keywords_lists = {
	['yes_true_y'] = make_keywords_list ({keywords.affirmative}),
	['contribution'] = make_keywords_list ({keywords.afterword, keywords.foreword, keywords.introduction, keywords.preface}),
	['df'] = make_keywords_list ({keywords.dmy, keywords['dmy-all'], keywords.mdy, keywords['mdy-all'], keywords.ymd, keywords['ymd-all']}),
	--	['df'] = make_keywords_list ({keywords.dmy, keywords['dmy-all'], keywords.mdy, keywords['mdy-all'], keywords.ymd, keywords['ymd-all'], keywords.yMd, keywords['yMd-all']}),	-- not supported at en.wiki
	['mode'] = make_keywords_list ({keywords.cs1, keywords.cs2}),
	['name-list-style'] = make_keywords_list ({keywords.amp, keywords['and'], keywords.vanc}),
	['ref'] = make_keywords_list ({keywords.harv}),								-- inverted check; |ref=harv no longer supported
	['url-access'] = make_keywords_list ({keywords.subscription, keywords.limited, keywords.registration}),
	['url-status'] = make_keywords_list ({keywords.dead, keywords.live, keywords.unfit, keywords.usurped, keywords['bot: unknown']}),
	['id-access'] = make_keywords_list ({keywords.free}),
	}


--[[---------------------&lt; S T R I P M A R K E R S &gt;----------------------------

Common pattern definition location for stripmarkers so that we don't have to go
hunting for them if (when) MediaWiki changes their form.

]]

local stripmarkers = {
	['any'] = '\127[^\127]*UNIQ%-%-(%a+)%-[%a%d]+%-QINU[^\127]*\127',			-- capture returns name of stripmarker
	['math'] = '\127[^\127]*UNIQ%-%-math%-[%a%d]+%-QINU[^\127]*\127'			-- math stripmarkers used in coins_cleanup() and coins_replace_math_stripmarker()
	}


--[[------------&lt; I N V I S I B L E _ C H A R A C T E R S &gt;---------------------

This table holds non-printing or invisible characters indexed either by name or
by Unicode group. Values are decimal representations of UTF-8 codes.  The table
is organized as a table of tables because the Lua pairs keyword returns table
data in an arbitrary order.  Here, we want to process the table from top to bottom
because the entries at the top of the table are also found in the ranges specified
by the entries at the bottom of the table.

Also here is a pattern that recognizes stripmarkers that begin and end with the
delete characters.  The nowiki stripmarker is not an error but some others are
because the parameter values that include them become part of the template's
metadata before stripmarker replacement.

]]

local invisible_defs = {
	del = '\127',																-- used to distinguish between stripmarker and del char
	zwj = '\226\128\141',														-- used with capture because zwj may be allowed
	}

local invisible_chars = {
	{'replacement', '\239\191\189'},											-- U+FFFD, EF BF BD
	{'zero width joiner', '('.. invisible_defs.zwj .. ')'},						-- U+200D, E2 80 8D; capture because zwj may be allowed
	{'zero width space', '\226\128\139'},										-- U+200B, E2 80 8B
	{'hair space', '\226\128\138'},												-- U+200A, E2 80 8A
	{'soft hyphen', '\194\173'},												-- U+00AD, C2 AD
	{'horizontal tab', '\009'},													-- U+0009 (HT), 09
	{'line feed', '\010'},														-- U+000A (LF), 0A
	{'no-break space', '\194\160'},												-- U+00A0 (NBSP), C2 A0
	{'carriage return', '\013'},												-- U+000D (CR), 0D
	{'stripmarker', stripmarkers.any},											-- stripmarker; may or may not be an error; capture returns the stripmaker type
	{'delete', '('.. invisible_defs.del .. ')'},								-- U+007F (DEL), 7F; must be done after stripmarker test; capture to distinguish isolated del chars not part of stripmarker
	{'C0 control', '[\000-\008\011\012\014-\031]'},								-- U+0000–U+001F (NULL–US), 00–1F (except HT, LF, CR (09, 0A, 0D))
	{'C1 control', '[\194\128-\194\159]'},										-- U+0080–U+009F (XXX–APC), C2 80 – C2 9F
	--	{'Specials', '[\239\191\185-\239\191\191]'},								-- U+FFF9-U+FFFF, EF BF B9 – EF BF BF
	--	{'Private use area', '[\238\128\128-\239\163\191]'},						-- U+E000–U+F8FF, EE 80 80 – EF A3 BF
	--	{'Supplementary Private Use Area-A', '[\243\176\128\128-\243\191\191\189]'},	-- U+F0000–U+FFFFD, F3 B0 80 80 – F3 BF BF BD
	--	{'Supplementary Private Use Area-B', '[\244\128\128\128-\244\143\191\189]'},	-- U+100000–U+10FFFD, F4 80 80 80 – F4 8F BF BD
	}

--[[

Indic script makes use of zero width joiner as a character modifier so zwj
characters must be left in.  This pattern covers all of the unicode characters
for these languages:
	Devanagari					0900–097F – https://unicode.org/charts/PDF/U0900.pdf
		Devanagari extended		A8E0–A8FF – https://unicode.org/charts/PDF/UA8E0.pdf
	Bengali						0980–09FF – https://unicode.org/charts/PDF/U0980.pdf
	Gurmukhi					0A00–0A7F – https://unicode.org/charts/PDF/U0A00.pdf
	Gujarati					0A80–0AFF – https://unicode.org/charts/PDF/U0A80.pdf
	Oriya						0B00–0B7F – https://unicode.org/charts/PDF/U0B00.pdf
	Tamil						0B80–0BFF – https://unicode.org/charts/PDF/U0B80.pdf
	Telugu						0C00–0C7F – https://unicode.org/charts/PDF/U0C00.pdf
	Kannada						0C80–0CFF – https://unicode.org/charts/PDF/U0C80.pdf
	Malayalam					0D00–0D7F – https://unicode.org/charts/PDF/U0D00.pdf
plus the not-necessarily Indic scripts for Sinhala and Burmese:
	Sinhala						0D80-0DFF - https://unicode.org/charts/PDF/U0D80.pdf
	Myanmar						1000-109F - https://unicode.org/charts/PDF/U1000.pdf
		Myanmar extended A		AA60-AA7F - https://unicode.org/charts/PDF/UAA60.pdf
		Myanmar extended B		A9E0-A9FF - https://unicode.org/charts/PDF/UA9E0.pdf
the pattern is used by has_invisible_chars() and coins_cleanup()

]]

local indic_script = '[\224\164\128-\224\181\191\224\163\160-\224\183\191\225\128\128-\225\130\159\234\167\160-\234\167\191\234\169\160-\234\169\191]';

-- list of emoji that use zwj character (U+200D) to combine with another emoji
local emoji = {																	-- indexes are decimal forms of the hex values in U+xxxx
	[127752] = true,															-- U+1F308 🌈 rainbow
	[127806] = true,															-- U+1F33E 🌾 ear of rice
	[127859] = true,															-- U+1F373 🍳 cooking
	[127891] = true,															-- U+1F393 🎓 graduation cap
	[127908] = true,															-- U+1F3A4 🎤 microphone
	[127912] = true,															-- U+1F3A8 🎨 artist palette
	[127979] = true,															-- U+1F3EB 🏫 school
	[127981] = true,															-- U+1F3ED 🏭 factory
	[128102] = true,															-- U+1F466 👦 boy
	[128103] = true,															-- U+1F467 👧 girl
	[128104] = true,															-- U+1F468 👨 man
	[128105] = true,															-- U+1F469 👩 woman
	[128139] = true,															-- U+1F48B 💋 kiss mark
	[128187] = true,															-- U+1F4BB 💻 personal computer
	[128188] = true,															-- U+1F4BC 💼 brief case
	[128295] = true,															-- U+1F527 🔧 wrench
	[128300] = true,															-- U+1F52C 🔬 microscope
	[128488] = true,															-- U+1F5E8 🗨 left speech bubble
	[128640] = true,															-- U+1F680 🚀 rocket
	[128658] = true,															-- U+1F692 🚒 fire engine
	[129309] = true,															-- U+1F91D 🤝 handshake
	[129455] = true,															-- U+1F9AF 🦯 probing cane
	[129456] = true,															-- U+1F9B0 🦰 emoji component red hair
	[129457] = true,															-- U+1F9B1 🦱 emoji component curly hair
	[129458] = true,															-- U+1F9B2 🦲 emoji component bald
	[129459] = true,															-- U+1F9B3 🦳 emoji component white hair
	[129466] = true,															-- U+1F9BA 🦺 safety vest
	[129468] = true,															-- U+1F9BC 🦼 motorized wheelchair
	[129469] = true,															-- U+1F9BD 🦽 manual wheelchair
	[129489] = true,															-- U+1F9D1 🧑 adult
	[9760] = true,																-- U+2620 ☠ skull and crossbones
	[9792] = true,																-- U+2640 ♀ female sign
	[9794] = true,																-- U+2642 ♂ male sign
	[9877] = true,																-- U+2695 ⚕ staff of aesculapius
	[9878] = true,																-- U+2696 ⚖ scales
	[9992] = true,																-- U+2708 ✈ airplane
	[10084] = true,																-- U+2764 ❤ heavy black heart
	}


--[[----------------------&lt; L A N G U A G E   S U P P O R T &gt;-------------------

These tables and constants support various language-specific functionality.

]]

--local this_wiki_code = mw.getContentLanguage():getCode();						-- get this wiki's language code
local this_wiki_code = lang_obj:getCode();										-- get this wiki's language code
if string.match (mw.site.server, 'wikidata') then
		this_wiki_code = mw.getCurrentFrame():preprocess('{{int:lang}}');		-- on Wikidata so use interface language setting instead
	end

local mw_languages_by_tag_t = mw.language.fetchLanguageNames (this_wiki_code, 'all');	-- get a table of language tag/name pairs known to Wikimedia; used for interwiki tests
local mw_languages_by_name_t = {};
	for k, v in pairs (mw_languages_by_tag_t) do								-- build a 'reversed' table name/tag language pairs know to MediaWiki; used for |language=
		v = mw.ustring.lower (v);												-- lowercase for tag fetch; get name's proper case from mw_languages_by_tag_t[&lt;tag&gt;]
		if mw_languages_by_name_t[v] then										-- when name already in the table
			if 2 == #k or 3 == #k then											-- if tag does not have subtags
				mw_languages_by_name_t[v] = k;									-- prefer the shortest tag for this name
			end
		else																	-- here when name not in the table
			mw_languages_by_name_t[v] = k;										-- so add name and matching tag
		end
	end

local inter_wiki_map = {};														-- map of interwiki prefixes that are language-code prefixes
	for k, v in pairs (mw.site.interwikiMap ('local')) do						-- spin through the base interwiki map (limited to local)
		if mw_languages_by_tag_t[v[&quot;prefix&quot;]] then								-- if the prefix matches a known language tag
			inter_wiki_map[v[&quot;prefix&quot;]] = true;									-- add it to our local map
		end
	end


--[[--------------------&lt; S C R I P T _ L A N G _ C O D E S &gt;-------------------

This table is used to hold ISO 639-1 two-character and ISO 639-3 three-character
language codes that apply only to |script-title= and |script-chapter=

]]

local script_lang_codes = {
	'ab', 'am', 'ar', 'be', 'bg', 'bn', 'bo', 'bs', 'dv', 'dz', 'el', 'fa', 'gu', 
	'he', 'hi', 'hy', 'ja', 'ka', 'kk', 'km', 'kn', 'ko', 'ku', 'ky', 'lo', 'mk',
	'ml', 'mn', 'mr', 'my', 'ne', 'or', 'ota', 'ps', 'ru', 'sd', 'si', 'sr', 'syc',
	'ta', 'te', 'tg', 'th', 'ti', 'ug', 'uk', 'ur', 'uz', 'yi', 'yue', 'zh'
	};


--[[---------------&lt; L A N G U A G E   R E M A P P I N G &gt;----------------------

These tables hold language information that is different (correct) from MediaWiki's definitions

For each ['code'] = 'language name' in lang_code_remap{} there must be a matching ['language name'] = {'language name', 'code'} in lang_name_remap{}

lang_code_remap{}:
	key is always lowercase ISO 639-1, -2, -3 language code or a valid lowercase IETF language tag
	value is properly spelled and capitalized language name associated with key
	only one language name per key;
	key/value pair must have matching entry in lang_name_remap{}

lang_name_remap{}:
	key is always lowercase language name
	value is a table the holds correctly spelled and capitalized language name [1] and associated code [2] (code must match a code key in lang_code_remap{})
	may have multiple keys referring to a common preferred name and code; For example:
		['kolsch'] and ['kölsch'] both refer to 'Kölsch' and 'ksh'

]]

local lang_code_remap = {														-- used for |language= and |script-title= / |script-chapter=
	['als'] = 'Tosk Albanian',													-- MediaWiki returns Alemannisch 
	['bh'] = 'Bihari',															-- MediaWiki uses 'bh' as a subdomain name for Bhojpuri Wikipedia: bh.wikipedia.org
	['bla'] = 'Blackfoot',														-- MediaWiki/IANA/ISO 639: Siksika; use en.wiki preferred name
	['bn'] = 'Bengali',															-- MediaWiki returns Bangla
	['ca-valencia'] = 'Valencian',												-- IETF variant of Catalan
	['ilo'] = 'Ilocano',														-- MediaWiki/IANA/ISO 639: Iloko; use en.wiki preferred name
	['ksh'] = 'Kölsch',															-- MediaWiki: Colognian; use IANA/ISO 639 preferred name
	['ksh-x-colog'] = 'Colognian',												-- override MediaWiki ksh; no IANA/ISO 639 code for Colognian; IETF private code created at Module:Lang/data
	['mis-x-ripuar'] = 'Ripuarian',												-- override MediaWiki ksh; no IANA/ISO 639 code for Ripuarian; IETF private code created at Module:Lang/data
	['nan-tw'] = 'Taiwanese Hokkien',											-- make room for MediaWiki/IANA/ISO 639 nan: Min Nan Chinese and support en.wiki preferred name
	}

local lang_name_remap = {														-- used for |language=; names require proper capitalization; tags must be lowercase
	['alemannisch'] = {'Swiss German', 'gsw'},									-- not an ISO or IANA language name; MediaWiki uses 'als' as a subdomain name for Alemannic Wikipedia: als.wikipedia.org
	['bangla'] = {'Bengali', 'bn'},												-- MediaWiki returns Bangla (the endonym) but we want Bengali (the exonym); here we remap
	['bengali'] = {'Bengali', 'bn'},											-- MediaWiki doesn't use exonym so here we provide correct language name and 639-1 code
	['bhojpuri'] = {'Bhojpuri', 'bho'},											-- MediaWiki uses 'bh' as a subdomain name for Bhojpuri Wikipedia: bh.wikipedia.org
	['bihari'] = {'Bihari', 'bh'},												-- MediaWiki replaces 'Bihari' with 'Bhojpuri' so 'Bihari' cannot be found
	['blackfoot'] = {'Blackfoot', 'bla'},										-- MediaWiki/IANA/ISO 639: Siksika; use en.wiki preferred name
	['colognian'] = {'Colognian', 'ksh-x-colog'},								-- MediaWiki preferred name for ksh
	['ilocano'] = {'Ilocano', 'ilo'},											-- MediaWiki/IANA/ISO 639: Iloko; use en.wiki preferred name
	['kolsch'] = {'Kölsch', 'ksh'},												-- use IANA/ISO 639 preferred name (use non-diacritical o instead of umlaut ö)
	['kölsch'] = {'Kölsch', 'ksh'},												-- use IANA/ISO 639 preferred name
	['ripuarian'] = {'Ripuarian', 'mis-x-ripuar'},								-- group of dialects; no code in MediaWiki or in IANA/ISO 639
	['taiwanese hokkien'] = {'Taiwanese Hokkien', 'nan-tw'},					-- make room for MediaWiki/IANA/ISO 639 nan: Min Nan Chinese 
	['tosk albanian'] = {'Tosk Albanian', 'als'},								-- MediaWiki replaces 'Tosk Albanian' with 'Alemannisch' so 'Tosk Albanian' cannot be found
	['valencian'] = {'Valencian', 'ca'},										-- variant of Catalan; categorizes as Catalan
	}


--[[---------------&lt; P R O P E R T I E S _ C A T E G O R I E S &gt;----------------

Properties categories. These are used for investigating qualities of citations.

]]

local prop_cats = {
	['foreign-lang-source'] = 'CS1 $1-language sources ($2)',					-- |language= categories; $1 is foreign-language name, $2 is ISO639-1 code
	['foreign-lang-source-2'] = 'CS1 foreign language sources (ISO 639-2)|$1',	-- |language= category; a cat for ISO639-2 languages; $1 is the ISO 639-2 code used as a sort key
	['jul-greg-uncertainty'] = 'CS1: Julian–Gregorian uncertainty',				-- probably temporary cat to identify scope of template with dates 1 October 1582 – 1 January 1926
	['local-lang-source'] = 'CS1 $1-language sources ($2)',						-- |language= categories; $1 is local-language name, $2 is ISO639-1 code; not emitted when local_lang_cat_enable is false
	['location-test'] = 'CS1 location test',
	['long-vol'] = 'CS1: long volume value',									-- probably temporary cat to identify scope of |volume= values longer than 4 charachters
	['script'] = 'CS1 uses $1-language script ($2)',							-- |script-title=xx: has matching category; $1 is language name, $2 is ISO639-1 code
	['tracked-param'] = 'CS1 tracked parameter: $1',							-- $1 is base (enumerators removed) parameter name
	['year-range-abbreviated'] = 'CS1: abbreviated year range',					-- probably temporary cat to identify scope of |date=, |year= values using YYYY–YY form
	}


--[[-------------------&lt; T I T L E _ T Y P E S &gt;--------------------------------

Here we map a template's CitationClass to TitleType (default values for |type= parameter)

]]

local title_types = {
	['AV-media-notes'] = 'Media notes',
	['interview'] = 'Interview',
	['mailinglist'] = 'Mailing list',
	['map'] = 'Map',
	['podcast'] = 'Podcast',
	['pressrelease'] = 'Press release',
	['report'] = 'Report',
	['speech'] = 'Speech',
	['techreport'] = 'Technical report',
	['thesis'] = 'Thesis',
	}


--[[===================&lt;&lt; E R R O R   M E S S A G I N G &gt;&gt;======================
]]

--[[----------&lt; E R R O R   M E S S A G E   S U P P L I M E N T S &gt;-------------

I18N for those messages that are supplemented with additional specific text that
describes the reason for the error

TODO: merge this with special_case_translations{}?
]]

local err_msg_supl = {
	['char'] = 'invalid character',												-- |isbn=, |sbn=
	['check'] = 'checksum',														-- |isbn=, |sbn=
	['flag'] = 'flag',															-- |archive-url=
	['form'] = 'invalid form',													-- |isbn=, |sbn=
	['group'] = 'invalid group id',												-- |isbn=
	['initials'] = 'initials',													-- Vancouver
	['invalid language code'] = 'invalid language code',						-- |script-&lt;param&gt;=
	['journal'] = 'journal',													-- |bibcode=
	['length'] = 'length',														-- |isbn=, |bibcode=, |sbn=
	['liveweb'] = 'liveweb',													-- |archive-url=
	['missing comma'] = 'missing comma',										-- Vancouver
	['missing prefix'] = 'missing prefix',										-- |script-&lt;param&gt;=
	['missing title part'] = 'missing title part',								-- |script-&lt;param&gt;=
	['name'] = 'name',															-- Vancouver
	['non-Latin char'] = 'non-Latin character',									-- Vancouver
	['path'] = 'path',															-- |archive-url=
	['prefix'] = 'invalid prefix',												-- |isbn=
	['punctuation'] = 'punctuation',											-- Vancouver
	['save'] = 'save command',													-- |archive-url=
	['suffix'] = 'suffix',														-- Vancouver
	['timestamp'] = 'timestamp',												-- |archive-url=
	['unknown language code'] = 'unknown language code',						-- |script-&lt;param&gt;=
	['value'] = 'value',														-- |bibcode=
	['year'] = 'year',															-- |bibcode=
	}


--[[--------------&lt; E R R O R _ C O N D I T I O N S &gt;---------------------------

Error condition table.  This table has two sections: errors at the top, maintenance
at the bottom.  Maint 'messaging' does not have a 'message' (message=nil)

The following contains a list of IDs for various error conditions defined in the
code.  For each ID, we specify a text message to display, an error category to
include, and whether the error message should be wrapped as a hidden comment.

Anchor changes require identical changes to matching anchor in Help:CS1 errors

TODO: rename error_conditions{} to something more generic; create separate error
and maint tables inside that?

]]

local error_conditions = {
	err_accessdate_missing_url = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;access-date=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;url=&lt;/code&gt;',
		anchor = 'accessdate_missing_url',
		category = 'CS1 errors: access-date without URL',
		hidden = false
 		},
	err_apostrophe_markup = {
		message = 'Italic or bold markup not allowed in: &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'apostrophe_markup',
		category = 'CS1 errors: markup',
		hidden = false
 		},
	err_archive_missing_date = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;archive-url=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;archive-date=&lt;/code&gt;',
		anchor = 'archive_missing_date',
		category = 'CS1 errors: archive-url',
		hidden = false
		},
	err_archive_missing_url = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;archive-url=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;url=&lt;/code&gt;',
		anchor = 'archive_missing_url',
		category = 'CS1 errors: archive-url',
		hidden = false
		},
	err_archive_url = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;archive-url=&lt;/code&gt; is malformed: $1',	-- $1 is error message detail
		anchor = 'archive_url',
		category = 'CS1 errors: archive-url',
		hidden = false
		},
	err_arxiv_missing = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;arxiv=&lt;/code&gt; required',
		anchor = 'arxiv_missing',
		category = 'CS1 errors: arXiv',											-- same as bad arxiv
		hidden = false
		},
	err_asintld_missing_asin = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;asin=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'asintld_missing_asin',
		category = 'CS1 errors: ASIN TLD',
		hidden = false
		},
	err_bad_arxiv = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;arxiv=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_arxiv',
		category = 'CS1 errors: arXiv',
		hidden = false
		},
	err_bad_asin = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;asin=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_asin',
		category ='CS1 errors: ASIN',
		hidden = false
		},
	err_bad_asin_tld = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;asin-tld=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_asin_tld',
		category ='CS1 errors: ASIN TLD',
		hidden = false
		},
	err_bad_bibcode = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;bibcode=&lt;/code&gt; $1',		-- $1 is error message detail
		anchor = 'bad_bibcode',
		category = 'CS1 errors: bibcode',
		hidden = false
		},
	err_bad_biorxiv = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;biorxiv=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_biorxiv',
		category = 'CS1 errors: bioRxiv',
		hidden = false
		},
	err_bad_citeseerx = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;citeseerx=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_citeseerx',
		category = 'CS1 errors: citeseerx',
		hidden = false
		},
	err_bad_date = {
		message = 'Check date values in: $1',									-- $1 is a parameter name list
		anchor = 'bad_date',
		category = 'CS1 errors: dates',
		hidden = false
		},
	err_bad_doi = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;doi=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_doi',
		category = 'CS1 errors: DOI',
		hidden = false
		},
	err_bad_hdl = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;hdl=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_hdl',
		category = 'CS1 errors: HDL',
		hidden = false
		},
	err_bad_isbn = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;isbn=&lt;/code&gt; value: $1',	-- $1 is error message detail
		anchor = 'bad_isbn',
		category = 'CS1 errors: ISBN',
		hidden = false
		},
	err_bad_ismn = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;ismn=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_ismn',
		category = 'CS1 errors: ISMN',
		hidden = false
		},
	err_bad_issn = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1issn=&lt;/code&gt; value',	-- $1 is 'e' or '' for eissn or issn
		anchor = 'bad_issn',
		category = 'CS1 errors: ISSN',
		hidden = false
		},
	err_bad_jfm = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;jfm=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_jfm',
		category = 'CS1 errors: JFM',
		hidden = false
		},
	err_bad_jstor = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;jstor=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_jstor',
		category = 'CS1 errors: JSTOR',
		hidden = false
		},
	err_bad_lccn = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;lccn=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_lccn',
		category = 'CS1 errors: LCCN',
		hidden = false
		},
	err_bad_mr = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;mr=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_mr',
		category = 'CS1 errors: MR',
		hidden = false
		},
	err_bad_oclc = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;oclc=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_oclc',
		category = 'CS1 errors: OCLC',
		hidden = false
		},
	err_bad_ol = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;ol=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_ol',
		category = 'CS1 errors: OL',
		hidden = false
		},
	err_bad_osti = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;osti=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_osti',
		category = 'CS1 errors: OSTI',
		hidden = false
		},
	err_bad_paramlink = {														-- for |title-link=, |author/editor/translator-link=, |series-link=, |episode-link=
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; value',		-- $1 is parameter name
		anchor = 'bad_paramlink',
		category = 'CS1 errors: parameter link',
		hidden = false
		},
	err_bad_pmc = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;pmc=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_pmc',
		category = 'CS1 errors: PMC',
		hidden = false
		},
	err_bad_pmid = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;pmid=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_pmid',
		category = 'CS1 errors: PMID',
		hidden = false
		},
	err_bad_rfc = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;rfc=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_rfc',
		category = 'CS1 errors: RFC',
		hidden = false
		},
	err_bad_s2cid = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;s2cid=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_s2cid',
		category = 'CS1 errors: S2CID',
		hidden = false
		},
	err_bad_sbn = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;sbn=&lt;/code&gt; value: $1',	-- $1 is error message detail
		anchor = 'bad_sbn',
		category = 'CS1 errors: SBN',
		hidden = false
		},
	err_bad_ssrn = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;ssrn=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_ssrn',
		category = 'CS1 errors: SSRN',
		hidden = false
		},
	err_bad_url = {
		message = 'Check $1 value',												-- $1 is parameter name
		anchor = 'bad_url',
		category = 'CS1 errors: URL',
		hidden = false
		},
	err_bad_usenet_id = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;message-id=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_message_id',
		category = 'CS1 errors: message-id',
		hidden = false
		},
	err_bad_zbl = {
		message = 'Check &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;zbl=&lt;/code&gt; value',
		anchor = 'bad_zbl',
		category = 'CS1 errors: Zbl',
		hidden = false
		},
	err_bare_url_missing_title = {
		message = '$1 missing title',											-- $1 is parameter name
		anchor = 'bare_url_missing_title',
		category = 'CS1 errors: bare URL',
		hidden = false
		},
	err_biorxiv_missing = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;biorxiv=&lt;/code&gt; required',
		anchor = 'biorxiv_missing',
		category = 'CS1 errors: bioRxiv',										-- same as bad bioRxiv
		hidden = false
		},
	err_chapter_ignored = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; ignored',			-- $1 is parameter name
		anchor = 'chapter_ignored',
		category = 'CS1 errors: chapter ignored',
		hidden = false
		},
	err_citation_missing_title = {
		message = 'Missing or empty &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'citation_missing_title',
		category = 'CS1 errors: missing title',
		hidden = false
		},
	err_citeseerx_missing = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;citeseerx=&lt;/code&gt; required',
		anchor = 'citeseerx_missing',
		category = 'CS1 errors: citeseerx',										-- same as bad citeseerx
		hidden = false
		},
	err_cite_web_url = {														-- this error applies to cite web and to cite podcast
		message = 'Missing or empty &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;url=&lt;/code&gt;',
		anchor = 'cite_web_url',
		category = 'CS1 errors: requires URL',
		hidden = false
		},
	err_class_ignored = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;class=&lt;/code&gt; ignored',
		anchor = 'class_ignored',
		category = 'CS1 errors: class',
		hidden = false
		},
	err_contributor_ignored = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;contributor=&lt;/code&gt; ignored',
		anchor = 'contributor_ignored',
		category = 'CS1 errors: contributor',
		hidden = false
		},
	err_contributor_missing_required_param = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;contributor=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'contributor_missing_required_param',
		category = 'CS1 errors: contributor',
		hidden = false
		},
	err_deprecated_params = {
		message = 'Cite uses deprecated parameter &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'deprecated_params',
		category = 'CS1 errors: deprecated parameters',
		hidden = false
		},
	err_disp_name = {
		message = 'Invalid &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=$2&lt;/code&gt;',			-- $1 is parameter name; $2 is the assigned value
		anchor = 'disp_name',
		category = 'CS1 errors: display-names',
		hidden = false,
		},
	err_doibroken_missing_doi = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;doi=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'doibroken_missing_doi',
		category = 'CS1 errors: DOI',
		hidden = false
		},
	err_embargo_missing_pmc = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;pmc=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'embargo_missing_pmc',
		category = 'CS1 errors: PMC embargo',
		hidden = false
		},
	err_empty_citation = {
		message = 'Empty citation',
		anchor = 'empty_citation',
		category = 'CS1 errors: empty citation',
		hidden = false
		},
	err_etal = {
		message = 'Explicit use of et al. in: &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'explicit_et_al',
		category = 'CS1 errors: explicit use of et al.',
		hidden = false
		},
	err_extra_text_edition = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;edition=&lt;/code&gt; has extra text',
		anchor = 'extra_text_edition',
		category = 'CS1 errors: extra text: edition',
		hidden = false,
		},
	err_extra_text_issue = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; has extra text',		-- $1 is parameter name
		anchor = 'extra_text_issue',
		category = 'CS1 errors: extra text: issue',
		hidden = false,
		},
	err_extra_text_pages = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; has extra text',		-- $1 is parameter name
		anchor = 'extra_text_pages',
		category = 'CS1 errors: extra text: pages',
		hidden = false,
		},
	err_extra_text_volume = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; has extra text',		-- $1 is parameter name
		anchor = 'extra_text_volume',
		category = 'CS1 errors: extra text: volume',
		hidden = true,
		},
	err_first_missing_last = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; missing &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$2=&lt;/code&gt;',	-- $1 is first alias, $2 is matching last alias
		anchor = 'first_missing_last',
		category = 'CS1 errors: missing name', -- author, contributor, editor, interviewer, translator
		hidden = false
		},
	err_format_missing_url = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$2=&lt;/code&gt;',	-- $1 is format parameter $2 is url parameter
		anchor = 'format_missing_url',
		category = 'CS1 errors: format without URL',
		hidden = false
		},
	err_generic_name = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; has generic name',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'generic_name',
		category = 'CS1 errors: generic name',
		hidden = false,
		},
	err_generic_title = {
		message = 'Cite uses generic title',
		anchor = 'generic_title',
		category = 'CS1 errors: generic title',
		hidden = false,
		},
	err_invalid_param_val = {
		message = 'Invalid &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=$2&lt;/code&gt;',			-- $1 is parameter name $2 is parameter value
		anchor = 'invalid_param_val',
		category = 'CS1 errors: invalid parameter value',
		hidden = false
		},
	err_invisible_char = {
		message = '$1 in $2 at position $3',									-- $1 is invisible char $2 is parameter name $3 is position number
		anchor = 'invisible_char',
		category = 'CS1 errors: invisible characters',
		hidden = false
		},
	err_missing_name = {
		message = 'Missing &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1$2=&lt;/code&gt;',			-- $1 is modified NameList; $2 is enumerator
		anchor = 'missing_name',
		category = 'CS1 errors: missing name',									-- author, contributor, editor, interviewer, translator
		hidden = false
		},
	err_missing_periodical = {
		message = 'Cite $1 requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$2=&lt;/code&gt;',	-- $1 is cs1 template name; $2 is canonical periodical parameter name for cite $1
		anchor = 'missing_periodical',
		category = 'CS1 errors: missing periodical',
		hidden = true
		},
	err_missing_pipe = {
		message = 'Missing pipe in: &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'missing_pipe',
		category = 'CS1 errors: missing pipe',
		hidden = false
		},
	err_param_access_requires_param = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1-access=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'param_access_requires_param',
		category = 'CS1 errors: param-access',
		hidden = false
		},
	err_param_has_ext_link = {
		message = 'External link in &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;$1&lt;/code&gt;',			-- $1 is parameter name
		anchor = 'param_has_ext_link',
		category = 'CS1 errors: external links',
		hidden = false
		},
	err_parameter_ignored = {
		message = 'Unknown parameter &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; ignored',	-- $1 is parameter name
		anchor = 'parameter_ignored',
		category = 'CS1 errors: unsupported parameter',
		hidden = false
		},
	err_parameter_ignored_suggest = {
		message = 'Unknown parameter &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; ignored (&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$2=&lt;/code&gt; suggested)',	-- $1 is unknown parameter $2 is suggested parameter name
		anchor = 'parameter_ignored_suggest',
		category = 'CS1 errors: unsupported parameter',
		hidden = false
		},
	err_redundant_parameters = {
		message = 'More than one of $1 specified',								-- $1 is error message detail
		anchor = 'redundant_parameters',
		category = 'CS1 errors: redundant parameter',
		hidden = false
		},
	err_script_parameter = {
		message = 'Invalid &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt;: $2',		-- $1 is parameter name $2 is script language code or error detail
		anchor = 'script_parameter',
		category = 'CS1 errors: script parameters',
		hidden = false
		},
	err_ssrn_missing = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;ssrn=&lt;/code&gt; required',
		anchor = 'ssrn_missing',
		category = 'CS1 errors: SSRN',											-- same as bad arxiv
		hidden = false
		},
	err_text_ignored = {
		message = 'Text &quot;$1&quot; ignored',											-- $1 is ignored text
		anchor = 'text_ignored',
		category = 'CS1 errors: unrecognized parameter',
		hidden = false
		},
	err_trans_missing_title = {
		message = '&lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;trans-$1=&lt;/code&gt; requires &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;$1=&lt;/code&gt; or &lt;code class=&quot;cs1-code&quot;&gt;&amp;#124;script-$1=&lt;/code&gt;',	-- $1 is base parameter name
		anchor = 'trans_missing_title',
		category = 'CS1 errors: translated title',
		hidden = false
		},
	err_param_unknown_empty = {
		message = 'Cite has empty unknown parameter$1: $2',						-- $1 is 's' or empty space; $2 is emty unknown param list
		anchor = 'param_unknown_empty',
		category = 'CS1 errors: empty unknown parameters',
		hidden = false
		},
	err_vancouver = {
		message = 'Vancouver style error: $1 in name $2',						-- $1 is error detail, $2 is the nth name
		anchor = 'vancouver',
		category = 'CS1 errors: Vancouver style',
		hidden = false
		},
	err_wikilink_in_url = {
		message = 'URL–wikilink conflict',										-- uses ndash
		anchor = 'wikilink_in_url',
		category = 'CS1 errors: URL–wikilink conflict',							-- uses ndash
		hidden = false
		},


--[[--------------------------&lt; M A I N T &gt;-------------------------------------

maint messages do not have a message (message = nil); otherwise the structure
is the same as error messages

]]

	maint_archived_copy = {
		message = nil,
		anchor = 'archived_copy',
		category = 'CS1 maint: archived copy as title',
		hidden = true,
		},
	maint_authors = {
		message = nil,
		anchor = 'authors',
		category = 'CS1 maint: uses authors parameter',
		hidden = true,
		},
	maint_bot_unknown = {
		message = nil,
		anchor = 'bot:_unknown',
		category = 'CS1 maint: bot: original URL status unknown',
		hidden = true,
		},
	maint_date_auto_xlated = {													-- date auto-translation not supported by en.wiki
		message = nil,
		anchor = 'date_auto_xlated',
		category = 'CS1 maint: date auto-translated',
		hidden = true,
		},
	maint_date_format = {
		message = nil,
		anchor = 'date_format',
		category = 'CS1 maint: date format',
		hidden = true,
		},
	maint_date_year = {
		message = nil,
		anchor = 'date_year',
		category = 'CS1 maint: date and year',
		hidden = true,
		},
	maint_doi_ignore = {
		message = nil,
		anchor = 'doi_ignore',
		category = 'CS1 maint: ignored DOI errors',
		hidden = true,
		},
	maint_doi_inactive = {
		message = nil,
		anchor = 'doi_inactive',
		category = 'CS1 maint: DOI inactive',
		hidden = true,
		},
	maint_doi_inactive_dated = {
		message = nil,
		anchor = 'doi_inactive_dated',
		category = 'CS1 maint: DOI inactive as of $2$3$1',						-- $1 is year, $2 is month-name or empty string, $3 is space or empty string
		hidden = true,
		},
	maint_extra_punct = {
		message = nil,
		anchor = 'extra_punct',
		category = 'CS1 maint: extra punctuation',
		hidden = true,
		},
	maint_isbn_ignore = {
		message = nil,
		anchor = 'ignore_isbn_err',
		category = 'CS1 maint: ignored ISBN errors',
		hidden = true,
		},
	maint_issn_ignore = {
		message = nil,
		anchor = 'ignore_issn',
		category = 'CS1 maint: ignored ISSN errors',
		hidden = true,
		},
	maint_jfm_format = {
		message = nil,
		anchor = 'jfm_format',
		category = 'CS1 maint: JFM format',
		hidden = true,
		},
	maint_location = {
		message = nil,
		anchor = 'location',
		category = 'CS1 maint: location',
		hidden = true,
	},
	maint_mr_format = {
		message = nil,
		anchor = 'mr_format',
		category = 'CS1 maint: MR format',
		hidden = true,
	},
	maint_mult_names = {
		message = nil,
		anchor = 'mult_names',
		category = 'CS1 maint: multiple names: $1',								-- $1 is '&lt;name&gt;s list'; gets value from special_case_translation table
		hidden = true,
		},
	maint_numeric_names = {
		message = nil,
		anchor = 'numeric_names',
		category = 'CS1 maint: numeric names: $1',								-- $1 is '&lt;name&gt;s list'; gets value from special_case_translation table
		hidden = true,
		},
	maint_others = {
		message = nil,
		anchor = 'others',
		category = 'CS1 maint: others',
		hidden = true,
		},
	maint_others_avm = {
		message = nil,
		anchor = 'others_avm',
		category = 'CS1 maint: others in cite AV media (notes)',
		hidden = true,
	},
	maint_pmc_embargo = {
		message = nil,
		anchor = 'embargo',
		category = 'CS1 maint: PMC embargo expired',
		hidden = true,
		},
	maint_pmc_format = {
		message = nil,
		anchor = 'pmc_format',
		category = 'CS1 maint: PMC format',
		hidden = true,
		},
	maint_postscript = {
		message = nil,
		anchor = 'postscript',
		category = 'CS1 maint: postscript',
		hidden = true,
	},
	maint_ref_duplicates_default = {
		message = nil,
		anchor = 'ref_default',
		category = 'CS1 maint: ref duplicates default',
		hidden = true,
	},
	maint_unfit = {
		message = nil,
		anchor = 'unfit',
		category = 'CS1 maint: unfit URL',
		hidden = true,
		},
	maint_unknown_lang = {
		message = nil,
		anchor = 'unknown_lang',
		category = 'CS1 maint: unrecognized language',
		hidden = true,
		},
	maint_untitled = {
		message = nil,
		anchor = 'untitled',
		category = 'CS1 maint: untitled periodical',
		hidden = true,
		},
	maint_url_status = {
		message = nil,
		anchor = 'url_status',
		category = 'CS1 maint: url-status',
		hidden = true,
		},
	maint_zbl = {
		message = nil,
		anchor = 'zbl',
		category = 'CS1 maint: Zbl',
		hidden = true,
		},
	}


--[[--------------------------&lt; I D _ H A N D L E R S &gt;--------------------------------------------------------

The following contains a list of values for various defined identifiers.  For each
identifier we specify a variety of information necessary to properly render the
identifier in the citation.

	parameters: a list of parameter aliases for this identifier; first in the list is the canonical form
	link: Wikipedia article name
	redirect: a local redirect to a local Wikipedia article name;  at en.wiki, 'ISBN (identifier)' is a redirect to 'International Standard Book Number'
	q: Wikidata q number for the identifier
	label: the label preceeding the identifier; label is linked to a Wikipedia article (in this order):
		redirect from id_handlers['&lt;id&gt;'].redirect when use_identifier_redirects is true
		Wikidata-supplied article name for the local wiki from id_handlers['&lt;id&gt;'].q
		local article name from id_handlers['&lt;id&gt;'].link
	prefix: the first part of a URL that will be concatenated with a second part which usually contains the identifier
	suffix: optional third part to be added after the identifier
	encode: true if URI should be percent-encoded; otherwise false
	COinS: identifier link or keyword for use in COinS:
		for identifiers registered at info-uri.info use: info:.... where '...' is the appropriate identifier label 
		for identifiers that have COinS keywords, use the keyword: rft.isbn, rft.issn, rft.eissn
		for |asin= and |ol=, which require assembly, use the keyword: url
		for others make a URL using the value in prefix/suffix and #label, use the keyword: pre (not checked; any text other than 'info', 'rft', or 'url' works here)
		set to nil to leave the identifier out of the COinS
	separator: character or text between label and the identifier in the rendered citation
	id_limit: for those identifiers with established limits, this property holds the upper limit
	access: use this parameter to set the access level for all instances of this identifier.
		the value must be a valid access level for an identifier (see ['id-access'] in this file).
	custom_access: to enable custom access level for an identifier, set this parameter
		to the parameter that should control it (normally 'id-access')
		
]]

local id_handlers = {
	['ARXIV'] = {
		parameters = {'arxiv', 'eprint'},
		link = 'arXiv',
		redirect = 'arXiv (identifier)',
		q = 'Q118398',
		label = 'arXiv',
		prefix = '//arxiv.org/abs/', 											-- protocol-relative tested 2013-09-04
		encode = false,
		COinS = 'info:arxiv',
		separator = ':',
		access = 'free',														-- free to read
		},
	['ASIN'] = {
		parameters = { 'asin', 'ASIN' },
		link = 'Amazon Standard Identification Number',
		redirect = 'ASIN (identifier)',
		q = 'Q1753278',
		label = 'ASIN',
		prefix = '//www.amazon.',
		COinS = 'url',
		separator = '&amp;nbsp;',
		encode = false;
		},
	['BIBCODE'] = {
		parameters = {'bibcode'},
		link = 'Bibcode',
		redirect = 'Bibcode (identifier)',
		q = 'Q25754',
		label = 'Bibcode',
		prefix = 'https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/',
		encode = false,
		COinS = 'info:bibcode',
		separator = ':',
		custom_access = 'bibcode-access',
		},
	['BIORXIV'] = {
		parameters = {'biorxiv'},
		link = 'bioRxiv',
		redirect = 'bioRxiv (identifier)',
		q = 'Q19835482',
		label = 'bioRxiv',
		prefix = '//doi.org/',
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		access = 'free',														-- free to read
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['CITESEERX'] = {
		parameters = {'citeseerx'},
		link = 'CiteSeerX',
		redirect = 'CiteSeerX (identifier)',
		q = 'Q2715061',
		label = 'CiteSeerX',
		prefix = '//citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=',
		COinS =  'pre',															-- use prefix value
		access = 'free',														-- free to read
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['DOI'] = {																	-- Used by InternetArchiveBot
		parameters = { 'doi', 'DOI'},
		link = 'Digital object identifier',
		redirect = 'doi (identifier)',
		q = 'Q25670',
		label = 'doi',
		prefix = '//doi.org/',
		COinS = 'info:doi',
		separator = ':',
		encode = true,
		custom_access = 'doi-access',
		},
	['EISSN'] = {
		parameters = {'eissn', 'EISSN'},
		link = 'International Standard Serial Number#Electronic ISSN',
		redirect = 'eISSN (identifier)',
		q = 'Q46339674',
		label = 'eISSN',
		prefix = '//www.worldcat.org/issn/',
		COinS = 'rft.eissn',
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['HDL'] = {
		parameters = { 'hdl', 'HDL' },
		link = 'Handle System',
		redirect = 'hdl (identifier)',
		q = 'Q3126718',
		label = 'hdl',
		prefix = '//hdl.handle.net/',
		COinS = 'info:hdl',
		separator = ':',
		encode = true,
		custom_access = 'hdl-access',
		},
	['ISBN'] = {																-- Used by InternetArchiveBot
		parameters = {'isbn', 'ISBN'},
		link = 'International Standard Book Number',
		redirect = 'ISBN (identifier)',
		q = 'Q33057',
		label = 'ISBN',
		prefix = 'Special:BookSources/',
		COinS = 'rft.isbn',
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['ISMN'] = {
		parameters = {'ismn', 'ISMN'},
		link = 'International Standard Music Number',
		redirect = 'ISMN (identifier)',
		q = 'Q1666938',
		label = 'ISMN',
		prefix = '',															-- not currently used;
		COinS = nil,															-- nil because we can't use pre or rft or info:
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['ISSN'] = {
		parameters = {'issn', 'ISSN'},
		link = 'International Standard Serial Number',
		redirect = 'ISSN (identifier)',
		q = 'Q131276',
		label = 'ISSN',
		prefix = '//www.worldcat.org/issn/',
		COinS = 'rft.issn',
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['JFM'] = {
		parameters = {'jfm', 'JFM'},
		link = 'Jahrbuch über die Fortschritte der Mathematik',
		redirect = 'JFM (identifier)',
		q = '',
		label = 'JFM',
		prefix = '//zbmath.org/?format=complete&amp;q=an:',
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['JSTOR'] = {
		parameters = {'jstor', 'JSTOR'},
		link = 'JSTOR',
		redirect = 'JSTOR (identifier)',
		q = 'Q1420342',
		label = 'JSTOR',
		prefix = '//www.jstor.org/stable/', 									-- protocol-relative tested 2013-09-04
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		custom_access = 'jstor-access',
		},
	['LCCN'] = {
		parameters = {'lccn', 'LCCN'},
		link = 'Library of Congress Control Number',
		redirect = 'LCCN (identifier)',
		q = 'Q620946',
		label = 'LCCN',
		prefix = '//lccn.loc.gov/', 											-- protocol-relative tested 2015-12-28
		COinS = 'info:lccn',
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['MR'] = {
		parameters = {'mr', 'MR'},
		link = 'Mathematical Reviews',
		redirect = 'MR (identifier)',
		q = 'Q211172',
		label = 'MR',
		prefix = '//www.ams.org/mathscinet-getitem?mr=', 						-- protocol-relative tested 2013-09-04
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['OCLC'] = {
		parameters = {'oclc', 'OCLC'},
		link = 'OCLC',
		redirect = 'OCLC (identifier)',
		q = 'Q190593',
		label = 'OCLC',
		prefix = '//www.worldcat.org/oclc/',
		COinS = 'info:oclcnum',
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 9999999999,													-- 10-digits
		},
	['OL'] = {
		parameters = { 'ol', 'OL' },
		link = 'Open Library',
		redirect = 'OL (identifier)',
		q = 'Q1201876',
		label = 'OL',
		prefix = '//openlibrary.org/',
		COinS = 'url',
		separator = '&amp;nbsp;',
		encode = true,
		custom_access = 'ol-access',
		},
	['OSTI'] = {
		parameters = {'osti', 'OSTI'},
		link = 'Office of Scientific and Technical Information',
		redirect = 'OSTI (identifier)',
		q = 'Q2015776',
		label = 'OSTI',
		prefix = '//www.osti.gov/biblio/',										-- protocol-relative tested 2018-09-12
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 23010000,
		custom_access = 'osti-access',
		},
	['PMC'] = {
		parameters = {'pmc', 'PMC'},
		link = 'PubMed Central',
		redirect = 'PMC (identifier)',
		q = 'Q229883',
		label = 'PMC',
		prefix = '//www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC',
		suffix = '',
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 9300000,
		access = 'free',														-- free to read
		},
	['PMID'] = {
		parameters = {'pmid', 'PMID'},
		link = 'PubMed Identifier',
		redirect = 'PMID (identifier)',
		q = 'Q2082879',
		label = 'PMID',
		prefix = '//pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/',
		COinS = 'info:pmid',
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 35900000,
		},
	['RFC'] = {
		parameters = {'rfc', 'RFC'},
		link = 'Request for Comments',
		redirect = 'RFC (identifier)',
		q = 'Q212971',
		label = 'RFC',
		prefix = '//tools.ietf.org/html/rfc',
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 9300,
		access = 'free',														-- free to read
		},
	['SBN'] = {
		parameters = {'sbn', 'SBN'},
		link = 'Standard Book Number',											-- redirect to International_Standard_Book_Number#History
		redirect = 'SBN (identifier)',
		label = 'SBN',
		prefix = 'Special:BookSources/0-',										-- prefix has leading zero necessary to make 9-digit sbn a 10-digit isbn
		COinS = nil,															-- nil because we can't use pre or rft or info:
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['SSRN'] = {
		parameters = {'ssrn', 'SSRN'},
		link = 'Social Science Research Network',
		redirect = 'SSRN (identifier)',
		q = 'Q7550801',
		label = 'SSRN',
		prefix = '//ssrn.com/abstract=', 										-- protocol-relative tested 2013-09-04
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 4200000,
		custom_access = 'ssrn-access',
		},
	['S2CID'] = {
		parameters = {'s2cid', 'S2CID'},
		link = 'Semantic Scholar',
		redirect = 'S2CID (identifier)',
		q = 'Q22908627',
		label = 'S2CID',
		prefix = 'https://api.semanticscholar.org/CorpusID:',
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = false,
		separator = '&amp;nbsp;',
		id_limit = 254000000,
		custom_access = 's2cid-access',
		},
	['USENETID'] = {
		parameters = {'message-id'},
		link = 'Usenet',
		redirect = 'Usenet (identifier)',
		q = 'Q193162',
		label = 'Usenet:',
		prefix = 'news:',
		encode = false,
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	['ZBL'] = {
		parameters = {'zbl', 'ZBL' },
		link = 'Zentralblatt MATH',
		redirect = 'Zbl (identifier)',
		q = 'Q190269',
		label = 'Zbl',
		prefix = '//zbmath.org/?format=complete&amp;q=an:',
		COinS = 'pre',															-- use prefix value
		encode = true,
		separator = '&amp;nbsp;',
		},
	}


--[[--------------------------&lt; E X P O R T S &gt;---------------------------------
]]

return 	{
	use_identifier_redirects = true,											-- when true use redirect name for identifier label links; always true at en.wiki
	local_lang_cat_enable = false;												-- when true categorizes pages where |language=&lt;local wiki's language&gt;; always false at en.wiki
	date_name_auto_xlate_enable = false;										-- when true translates English month-names to the local-wiki's language month names; always false at en.wiki
	date_digit_auto_xlate_enable = false;										-- when true translates Western date digit to the local-wiki's language digits (date_names['local_digits']); always false at en.wiki
	
	global_df = get_date_format (),												-- tables and variables created when this module is loaded
	punct_skip = build_skip_table (punct_skip, punct_meta_params),
	url_skip = build_skip_table (url_skip, url_meta_params),

	aliases = aliases,
	special_case_translation = special_case_translation,
	date_names = date_names,
	err_msg_supl = err_msg_supl,
	error_conditions = error_conditions,
	editor_markup_patterns = editor_markup_patterns,
	et_al_patterns = et_al_patterns,
	id_handlers = id_handlers,
	keywords_lists = keywords_lists,
	keywords_xlate = keywords_xlate,
	stripmarkers=stripmarkers,
	invisible_chars = invisible_chars,
	invisible_defs = invisible_defs,
	indic_script = indic_script,
	emoji = emoji,
	maint_cats = maint_cats,
	messages = messages,
	presentation = presentation,
	prop_cats = prop_cats,
	script_lang_codes = script_lang_codes,
	lang_code_remap = lang_code_remap,
	lang_name_remap = lang_name_remap,
	this_wiki_code = this_wiki_code,
	title_types = title_types,
	uncategorized_namespaces = uncategorized_namespaces,
	uncategorized_subpages = uncategorized_subpages,
	templates_using_volume = templates_using_volume,
	templates_using_issue = templates_using_issue,
	templates_not_using_page = templates_not_using_page,
	vol_iss_pg_patterns = vol_iss_pg_patterns,
	
	inter_wiki_map = inter_wiki_map,
	mw_languages_by_tag_t = mw_languages_by_tag_t,
	mw_languages_by_name_t = mw_languages_by_name_t,
	citation_class_map_t = citation_class_map_t,

	citation_issue_t = citation_issue_t,
	citation_no_volume_t = citation_no_volume_t,
	}</text>
      <sha1>thb9i5vwi93a7ji0wet25dua5c4zuel</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/Whitelist</title>
    <ns>828</ns>
    <id>60762</id>
    <revision>
      <id>1093275</id>
      <parentid>1050724</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:40:50Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="14676" xml:space="preserve">--[[--------------------------&lt; S U P P O R T E D   P A R A M E T E R S &gt;--------------------------------------

Because a steady-state signal conveys no useful information, whitelist.basic_arguments[] list items can have three values:
	true - these parameters are valid and supported parameters
	false - these parameters are deprecated but still supported
	tracked - these parameters are valid and supported parameters tracked in an eponymous properties category
	nil - these parameters are no longer supported. remove entirely
	
]]

local basic_arguments = {
	['accessdate'] = true,
	['access-date'] = true,
	['agency'] = true,
	['archivedate'] = true,
	['archive-date'] = true,
	['archive-format'] = true,
	['archiveurl'] = true,
	['archive-url'] = true,
	['article'] = true,
	['article-format'] = true,
	['article-url'] = true,
	['article-url-access'] = true,
	['arxiv'] = true,															-- cite arxiv; here because allowed in cite ... as identifier
	['asin'] = true,
	['ASIN'] = true,
	['asin-tld'] = true,
	['at'] = true,
	['author'] = true,
	['author-first'] = true,
	['author-given'] = true,
	['author-last'] = true,
	['author-surname'] = true,
	['authorlink'] = true,
	['author-link'] = true,
	['author-mask'] = true,
	['authors'] = true,
	['bibcode'] = true,
	['bibcode-access'] = true,
	['biorxiv'] = true,															-- cite biorxiv; here because allowed in cite ... as identifier
	['chapter'] = true,
	['chapter-format'] = true,
	['chapter-url'] = true,
	['chapter-url-access'] = true,
	['citeseerx'] = true,														-- cite citeseerx; here because allowed in cite ... as identifier
	['collaboration'] = true,
	['contribution'] = true,
	['contribution-format'] = true,
	['contribution-url'] = true,
	['contribution-url-access'] = true,
	['contributor'] = true,
	['contributor-first'] = true,
	['contributor-given'] = true,
	['contributor-last'] = true,
	['contributor-surname'] = true,
	['contributor-link'] = true,
	['contributor-mask'] = true,
	['date'] = true,
	['department'] = true,
	['df'] = true,
	['dictionary'] = true,
	['display-authors'] = true,
	['display-contributors'] = true,
	['display-editors'] = true,
	['display-interviewers'] = true,
	['display-subjects'] = true,
	['display-translators'] = true,
	['doi'] = true,
	['DOI'] = true,
	['doi-access'] = true,
	['doi-broken-date'] = true,
	['edition'] = true,
	['editor'] = true,
	['editor-first'] = true,
	['editor-given'] = true,
	['editor-last'] = true,
	['editor-surname'] = true,
	['editor-link'] = true,
	['editor-mask'] = true,
	['eissn'] = true,
	['EISSN'] = true,
	['encyclopaedia'] = true,
	['encyclopedia'] = true,
	['entry'] = true,
	['entry-format'] = true,
	['entry-url'] = true,
	['entry-url-access'] = true,
	['eprint'] = true,															-- cite arxiv; here because allowed in cite ... as identifier
	['first'] = true,
	['format'] = true,
	['given'] = true,
	['hdl'] = true,
	['HDL'] = true,
	['hdl-access'] = true,
	['host'] = true,															-- unique to certain templates?
	['id'] = true,
	['ID'] = true,
	['institution'] = true,														-- constrain to cite thesis?
	['interviewer'] = true,
	['interviewer-first'] = true,
	['interviewer-given'] = true,
	['interviewer-last'] = true,
	['interviewer-surname'] = true,
	['interviewer-link'] = true,
	['interviewer-mask'] = true,
	['isbn'] = true,
	['ISBN'] = true,
	['ismn'] = true,
	['ISMN'] = true,
	['issn'] = true,
	['ISSN'] = true,
	['issue'] = true,
	['jfm'] = true,
	['JFM'] = true,
	['journal'] = true,
	['jstor'] = true,
	['JSTOR'] = true,
	['jstor-access'] = true,
	['lang'] = true,
	['language'] = true,
	['last'] = true,
	['lay-date'] = false,
	['lay-format'] = false,
	['lay-source'] = false,
	['lay-url'] = false,
	['lccn'] = true,
	['LCCN'] = true,
	['location'] = true,
	['magazine'] = true,
	['medium'] = true,
	['minutes'] = true,															-- constrain to cite AV media and podcast?
	['mode'] = true,
	['mr'] = true,
	['MR'] = true,
	['name-list-style'] = true,
	['newspaper'] = true,
	['no-pp'] = true,
	['no-tracking'] = true,
	['number'] = true,
	['oclc'] = true,
	['OCLC'] = true,
	['ol'] = true,
	['OL'] = true,
	['ol-access'] = true,
	['orig-date'] = true,
	['origyear'] = true,
	['orig-year'] = true,
	['osti'] = true,
	['OSTI'] = true,
	['osti-access'] = true,
	['others'] = true,
	['p'] = true,
	['page'] = true,
	['pages'] = true,
	['people'] = true,
	['periodical'] = true,
	['place'] = true,
	['pmc'] = true,
	['PMC'] = true,
	['pmc-embargo-date'] = true,
	['pmid'] = true,
	['PMID'] = true,
	['postscript'] = true,
	['pp'] = true,
	['publication-date'] = true,
	['publication-place'] = true,
	['publisher'] = true,
	['quotation'] = true,
	['quote'] = true,
	['quote-page'] = true,
	['quote-pages'] = true,
	['ref'] = true,
	['rfc'] = true,
	['RFC'] = true,
	['sbn'] = true,
	['SBN'] = true,
	['scale'] = true,
	['script-article'] = true,
	['script-chapter'] = true,
	['script-contribution'] = true,
	['script-entry'] = true,
	['script-journal'] = true,
	['script-magazine'] = true,
	['script-newspaper'] = true,
	['script-periodical'] = true,
	['script-quote'] = true,
	['script-section'] = true,
	['script-title'] = true,
	['script-website'] = true,
	['script-work'] = true,
	['section'] = true,
	['section-format'] = true,
	['section-url'] = true,
	['section-url-access'] = true,
	['series'] = true,
	['ssrn'] = true,															-- cite ssrn; these three here because allowed in cite ... as identifier
	['SSRN'] = true,
	['ssrn-access'] = true,
	['subject'] = true,
	['subject-link'] = true,
	['subject-mask'] = true,
	['surname'] = true,
	['s2cid'] = true,
	['S2CID'] = true,
	['s2cid-access'] = true,
	['template-doc-demo'] = true,
	['time'] = true,															-- constrain to cite av media and podcast?
	['time-caption'] = true,													-- constrain to cite av media and podcast?
	['title'] = true,
	['title-link'] = true,
	['translator'] = true,
	['translator-first'] = true,
	['translator-given'] = true,
	['translator-last'] = true,	
	['translator-surname'] = true,
	['translator-link'] = true,
	['translator-mask'] = true,
	['trans-article'] = true,
	['trans-chapter'] = true,
	['trans-contribution'] = true,
	['trans-entry'] = true,
	['trans-journal'] = true,
	['trans-magazine'] = true,
	['trans-newspaper'] = true,
	['trans-periodical'] = true,
	['trans-quote'] = true,
	['trans-section'] = true,
	['trans-title'] = true,
	['trans-website'] = true,
	['trans-work'] = true,
	['type'] = true,
	['url'] = true,
	['URL'] = true,
	['url-access'] = true,
	['url-status'] = true,
	['vauthors'] = true,
	['veditors'] = true,
	['version'] = true,
	['via'] = true,
	['volume'] = true,
	['website'] = true,
	['work'] = true,
	['year'] = true,
	['zbl'] = true,
	['ZBL'] = true,
	}

local numbered_arguments = {
	['author#'] = true,
	['author-first#'] = true,
	['author#-first'] = true,
	['author-given#'] = true,
	['author#-given'] = true,
	['author-last#'] = true,
	['author#-last'] = true,
	['author-surname#'] = true,
	['author#-surname'] = true,
	['author-link#'] = true,
	['author#-link'] = true,
	['authorlink#'] = true,
	['author#link'] = true,
	['author-mask#'] = true,
	['author#-mask'] = true,
	['contributor#'] = true,
	['contributor-first#'] = true,
	['contributor#-first'] = true,
	['contributor-given#'] = true,
	['contributor#-given'] = true,
	['contributor-last#'] = true,
	['contributor#-last'] = true,
	['contributor-surname#'] = true,
	['contributor#-surname'] = true,
	['contributor-link#'] = true,
	['contributor#-link'] = true,
	['contributor-mask#'] = true,
	['contributor#-mask'] = true,
	['editor#'] = true,
	['editor-first#'] = true,
	['editor#-first'] = true,
	['editor-given#'] = true,
	['editor#-given'] = true,
	['editor-last#'] = true,
	['editor#-last'] = true,
	['editor-surname#'] = true,
	['editor#-surname'] = true,
	['editor-link#'] = true,
	['editor#-link'] = true,
	['editor-mask#'] = true,
	['editor#-mask'] = true,
	['first#'] = true,
	['given#'] = true,
	['host#'] = true,
	['interviewer#'] = true,
	['interviewer-first#'] = true,
	['interviewer#-first'] = true,
	['interviewer-given#'] = true,
	['interviewer#-given'] = true,
	['interviewer-last#'] = true,
	['interviewer#-last'] = true,
	['interviewer-surname#'] = true,
	['interviewer#-surname'] = true,
	['interviewer-link#'] = true,
	['interviewer#-link'] = true,
	['interviewer-mask#'] = true,
	['interviewer#-mask'] = true,
	['last#'] = true,
	['subject#'] = true,
	['subject-link#'] = true,
	['subject#-link'] = true,
	['subject-mask#'] = true,
	['subject#-mask'] = true,
	['surname#'] = true,
	['translator#'] = true,
	['translator-first#'] = true,
	['translator#-first'] = true,
	['translator-given#'] = true,
	['translator#-given'] = true,
	['translator-last#'] = true,
	['translator#-last'] = true,
	['translator-surname#'] = true,
	['translator#-surname'] = true,
	['translator-link#'] = true,
	['translator#-link'] = true,
	['translator-mask#'] = true,
	['translator#-mask'] = true,
	}


--[[--------------------------&lt; P R E P R I N T   S U P P O R T E D   P A R A M E T E R S &gt;--------------------

Cite arXiv, cite biorxiv, cite citeseerx, and cite ssrn are preprint templates that use the limited set of parameters
defined in the limited_basic_arguments and limited_numbered_arguments tables.  Those lists are supplemented with a
template-specific list of parameters that are required by the particular template and may be exclusive to one of the
preprint templates.  Some of these parameters may also be available to the general cs1|2 templates.

Same conventions for true/false/tracked/nil as above.

]]

local preprint_arguments = {
	arxiv = {
		['arxiv'] = true,														-- cite arxiv and arxiv identifiers
		['class'] = true,
		['eprint'] = true,														-- cite arxiv and arxiv identifiers
		},
	biorxiv = {
		['biorxiv'] = true,
		},
	citeseerx = {
		['citeseerx'] = true,
		},
	ssrn = {
		['ssrn'] = true,
		['SSRN'] = true,
		['ssrn-access'] = true,
		},
	}


--[[--------------------------&lt; L I M I T E D   S U P P O R T E D   P A R A M E T E R S &gt;----------------------

cite arxiv, cite biorxiv, cite citeseerx, and cite ssrn templates are preprint templates so are allowed only a
limited subset of parameters allowed to all other cs1|2 templates.  The limited subset is defined here.

Same conventions for true/false/tracked/nil as above.
	
]]

local limited_basic_arguments = {
	['at'] = true,
	['author'] = true,
	['author-first'] = true,
	['author-given'] = true,
	['author-last'] = true,
	['author-surname'] = true,
	['author-link'] = true,
	['authorlink'] = true,
	['author-mask'] = true,
	['authors'] = true,
	['collaboration'] = true,
	['date'] = true,
	['df'] = true,
	['display-authors'] = true,
	['first'] = true,
	['given'] = true,
	['language'] = true,
	['last'] = true,
	['mode'] = true,
	['name-list-style'] = true,
	['no-tracking'] = true,
	['p'] = true,
	['page'] = true,
	['pages'] = true,
	['postscript'] = true,
	['pp'] = true,
	['quotation'] = true,
	['quote'] = true,
	['ref'] = true,
	['surname'] = true,
	['template-doc-demo'] = true,
	['title'] = true,
	['trans-title'] = true,
	['vauthors'] = true,
	['year'] = true,
	}

local limited_numbered_arguments = {
	['author#'] = true,
	['author-first#'] = true,
	['author#-first'] = true,
	['author-given#'] = true,
	['author#-given'] = true,
	['author-last#'] = true,
	['author#-last'] = true,
	['author-surname#'] = true,
	['author#-surname'] = true,
	['author-link#'] = true,
	['author#-link'] = true,
	['authorlink#'] = true,
	['author#link'] = true,
	['author-mask#'] = true,
	['author#-mask'] = true,
	['first#'] = true,
	['given#'] = true,
	['last#'] = true,
	['surname#'] = true,
	}


--[[--------------------------&lt; U N I Q U E _ A R G U M E N T S &gt;----------------------------------------------

Some templates have unique parameters.  Those templates and their unique parameters are listed here. Keys in this
table are the template's CitationClass parameter value

Same conventions for true/false/tracked/nil as above.

]]

local unique_arguments = {
	['audio-visual'] = {
		['transcript'] = true,
		['transcript-format'] = true,
		['transcript-url'] = true,
		},
	conference = {
		['book-title'] = true,
		['conference'] = true,
		['conference-format'] = true,
		['conference-url'] = true,
		['event'] = true,
		},
	episode = {
		['airdate'] = true,
		['air-date'] = true,
		['credits'] = true,
		['episode-link'] = true,												-- alias of |title-link=
		['network'] = true,
		['season'] = true,
		['series-link'] = true,
		['series-no'] = true,
		['series-number'] = true,
		['station'] = true,
		['transcript'] = true,
		['transcript-format'] = true,
		['transcripturl'] = false,
		['transcript-url'] = true,
		},
	mailinglist = {
		['mailing-list'] = true,
		},
	map = {
		['cartography'] = true,
		['inset'] = true,
		['map'] = true,
		['map-format'] = true,
		['map-url'] = true,
		['map-url-access'] = true,
		['script-map'] = true,
		['sections'] = true,
		['sheet'] = true,
		['sheets'] = true,
		['trans-map'] = true,
		},
	newsgroup = {
		['message-id'] = true,
		['newsgroup'] = true,
		},
	report = {
		['docket'] = true,
		},
	serial = {
		['airdate'] = true,
		['air-date'] = true,
		['credits'] = true,
		['episode'] = true,														-- cite serial only TODO: make available to cite episode?
		['episode-link'] = true,												-- alias of |title-link=
		['network'] = true,
		['series-link'] = true,
		['station'] = true,
		},
	speech = {
		['conference'] = true,
		['conference-format'] = true,
		['conference-url'] = true,
		['event'] = true,
		},
	thesis = {
		['degree'] = true,
		['docket'] = true,
		},
	}


--[[--------------------------&lt; T E M P L A T E _ L I S T _ G E T &gt;--------------------------------------------

gets a list of the templates from table t

]]

local function template_list_get (t)
	local out = {};																-- a table for output
	for k, _ in pairs (t) do													-- spin through the table and collect the keys
		table.insert (out, k)													-- add each key to the output table
	end
	return out;																	-- and done
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T E D   T A B L E S &gt;------------------------------------------------
]]

return {
	basic_arguments = basic_arguments,
	numbered_arguments = numbered_arguments,
	limited_basic_arguments = limited_basic_arguments,
	limited_numbered_arguments = limited_numbered_arguments,

	preprint_arguments = preprint_arguments,
	preprint_template_list = template_list_get (preprint_arguments),			-- make a template list from preprint_arguments{} table
	unique_arguments = unique_arguments,
	unique_param_template_list = template_list_get (unique_arguments),			-- make a template list from unique_arguments{} table
	};</text>
      <sha1>c31769ha0b0k636k736zgv3no6leh8l</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/Suggestions</title>
    <ns>828</ns>
    <id>60764</id>
    <revision>
      <id>1093277</id>
      <parentid>1013567</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:47:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="22852" xml:space="preserve">-- Please insert new suggestions in alphabetical order
-- The form is ['incorrect'] = 'correct',

suggestions = {
	['ASIN-TLD'] = 'asin-tld',													-- old parameter name
	['abruf'] = 'access-date',													-- German
	['abruf-verborgen'] = 'access-date',										-- German
	['accessmonth'] = 'access-date',
	['accesso'] = 'access-date',												-- Italian
	['accessyear'] = 'access-date',
	['acessodata'] = 'access-date',												-- Brazilian Portuguese
	['ad'] = 'first',															-- Turkish
	['address'] = 'location',
	['anno'] = 'date',															-- Italian
	['annoaccesso'] = 'access-date',											-- Italian
	['annodiaccesso'] = 'access-date',											-- Italian
	['annooriginale'] = 'orig-date',											-- Italian
	['année'] = 'date',															-- French
	['apellido'] = 'last',														-- Spanish
	['apellidos'] = 'last',														-- Spanish
	['archiv-datum'] = 'archive-date',											-- German
	['archiv-url'] = 'archive-url',												-- German
	['archive date'] = 'archive-date',
	['archive url'] = 'archive-url',											-- Spanish
	['archive-link'] = 'archive-url',	
	['artikelnr'] = 'id',														-- German (as 'id=Article No. ...')
	['artist'] = 'others',
	['arşiv-tarihi'] = 'archive-date',											-- Turkish
	['arşiv-url'] = 'archive-url',												-- Turkish
	['arşivtarihi'] = 'archive-date',											-- Turkish
	['arşivurl'] = 'archive-url',												-- Turkish
	['auflage'] = 'edition',													-- German
	['auteur'] = 'author',														-- French
	['auther'] = 'author',
	['author link'] = 'author-link',											-- Polish
	['authorfirst'] = 'author-first',											-- old parameter name
	['authorgiven'] = 'author-given',											-- old parameter name
	['authorlast'] = 'author-last',												-- old parameter name
	['authormask'] = 'author-mask',												-- old parameter name
	['authorsurname'] = 'author-surname',										-- old parameter name
	['autor'] = 'author',														-- Spanish, German (singular and plural)
	['autore'] = 'author',														-- Italian
	['autthor'] = 'author',
	['ay'] = 'month',															-- Turkish
	['año'] = 'date',															-- Spanish
	['año-original'] = 'orig-date',												-- Spanish
	['añoacceso'] = 'access-date',												-- Spanish
	['añooriginal'] = 'orig-date',												-- Spanish
	['band'] = 'volume',														-- German
	['bandreihe'] = 'volume',													-- German
	['baskı'] = 'edition',														-- Turkish
	['başlık'] = 'title',														-- Turkish
	['began'] = 'date',															-- old parameter name (cite serial only); or orig-date=
	['booktitle'] = 'book-title',												-- old parameter name
	['ch'] = 'language',														-- German (as 'language=de-CH')
	['chapter_title'] = 'chapter',
	['chapterurl'] = 'chapter-url',												-- old parameter name
	['cid'] = 'ref',															-- Italian
	['cilt'] = 'volume',														-- Turkish
	['cita'] = 'quote',															-- Spanish
	['citazione'] = 'quote',													-- Italian
	['città'] = 'location',														-- Italian
	['city'] = 'location',														-- old parameter name (cite serial only)
	['coauthor'] = 'author',
	['coauthors'] = 'author',
	['coautores'] = 'author',													-- Spanish
	['coautori'] = 'author',													-- Italian
	['cognome'] = 'last',														-- Italian
	['conferenceurl'] = 'conference-url',										-- old parameter name
	['consulté le'] = 'access-date',											-- French
	['contributionurl'] = 'contribution-url',									-- old parameter name
	['curatore'] = 'publisher',													-- Italian
	['czasopismo'] = 'journal',													-- Polish
	['data dostępu'] = 'access-date',											-- Polish
	['data'] = 'date',															-- Polish, Italian
	['dataaccesso'] = 'access-date',											-- Italian
	['dataarchivio'] = 'archive-date',											-- Italian
	['datum'] = 'date',															-- German
	['dead-url'] = 'url-status',												-- old parameter name
	['deadlink'] = 'url-status',
	['deadurl'] = 'url-status',													-- old parameter name
	['dergi'] = 'work',															-- Turkish
	['dil'] = 'language',														-- Turkish
	['displayauthors'] = 'display-authors',										-- old parameter name
	['displayeditors'] = 'display-editors',										-- old parameter name
	['distributor'] = 'publisher',
	['dnb'] = 'id',																-- German (as 'id={{DNB-IDN|...}}')
	['doi-broken'] = 'doi-broken-date',											-- old parameter alias
	['doi-inactive'] = 'doi-broken-date',										-- invalid name found in mainspace
	['doi-inactive-date'] = 'doi-broken-date',									-- old parameter alias
	['doi_brokendate'] = 'doi-broken-date',										-- old parameter alias
	['doi_inactivedate'] = 'doi-inactive-date',									-- old parameter alias
	['doibroken'] = 'doi-broken-date',											-- invalid name found in mainspace
	['doiinactive'] = 'doi-broken-date',										-- invalid name found in mainspace
	['e-print'] = 'eprint',														-- misspelling
	-- ['ed'] = 'edition',														-- avoid suggestion as in English this could be short for editor or edition
	-- ['editora'] = 'publisher',												-- can be either editor or publisher
	-- ['editore'] = 'agency',													-- can be either publisher or agency
	-- ['editori'] = 'editor',													-- can be either editor or publisher
	-- ['editorial'] = 'publisher',												-- can be either publisher or work
	['editoin'] = 'edition',													-- misspelling
	['editon'] = 'edition',														-- misspelling
	['editorfirst'] = 'editor-first',											-- old parameter name
	['editorgiven'] = 'editor-given',											-- old parameter name
	['editorlast'] = 'editor-last',												-- old parameter name
	['editorlink'] = 'editor-link',												-- old parameter name
	['editormask'] = 'editor-mask',												-- old parameter name
	['editors'] = 'editor',														-- old parameter name (can be emulated using multiple singular |editor= params)
	['editorsurname'] = 'editor-surname',										-- old parameter name
	['edizione'] = 'edition',													-- Italian
	['embargo'] = 'pmc-embargo-date',											-- old parameter name
	['ended'] = 'date',															-- old parameter name (cite serial only)
	['en ligne le'] = 'archive-date',											-- French
	['encyclopædia'] = 'encyclopedia',
	['enlaceautor'] = 'author-link',											-- Spanish
	['enlaceroto'] = 'url-status',												-- Spanish
	['episodelink'] = 'episode-link',											-- old parameter name
	['erişimtarihi'] = 'access-date',											-- Turkish
	['eser'] = 'work',															-- Turkish
	['family'] = 'surname',														-- misguess
	['fecha'] = 'date',															-- Spanish
	['fechaacceso'] = 'access-date',											-- Spanish
	['fechaarchivo'] = 'archive-date',											-- Spanish
	['filetype'] = 'format',
	['foramt'] = 'format',														-- misspelling
	['fore-name'] = 'given',													-- misguess/misspelling
	['forename'] = 'given',														-- misguess
	['formato'] = 'format',														-- Spanish, Italian, Polish
	['frist'] = 'first',														-- misspelling
	['fundstelle'] = 'at',														-- German
	['gazete'] = 'work',														-- Turkish
	['giornale'] = 'journal',													-- Italian
	['herausgeber'] = 'editor',													-- German (singular and plural)
	['hrsg'] = 'publisher',														-- German
	['hrsgreihe'] = 'editor',													-- German
	['idioma'] = 'language',													-- Spanish
	['ignore-isbn-error'] = 'isbn',												-- old parameter (can be fully emulated using ((syntax)))
	['ignoreisbnerror'] = 'isbn',												-- old parameter alias (suggest |isbn as |ignore-isbn-error is deprecated), not a direct replacement, but can be fully emulated using ((syntax))
	['imię'] = 'first',															-- Polish
	['in-set'] = 'inset',														-- misspelling
	['interviewerlink'] = 'interviewer-link',									-- old parameter alias
	['interviewermask'] = 'interviewer-mask',									-- old parameter alias
	['isbndefekt'] = 'isbn',													-- German (suggest |isbn as |ignore-isbn-error is deprecated), not a direct replacement, but can be fully emulated using ((syntax))
	['isbnformalfalsch'] = 'isbn',												-- German (suggest |isbn as |ignore-isbn-error is deprecated), not a direct replacement, but can be fully emulated using ((syntax))
	['isbnistformalfalsch'] = 'isbn',											-- German (suggest |isbn as |ignore-isbn-error is deprecated), not a direct replacement, but can be fully emulated using ((syntax))
	['isnb'] = 'isbn',															-- misspelling
	['issnformalfalsch'] = 'issn',												-- German (can be fully emulated using ((syntax)))
	['jahr'] = 'date',															-- German
	['jahrea'] = 'orig-date',													-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['kapitel'] = 'chapter',													-- German
	['langauge'] = 'language',													-- misspelling
	['langue'] = 'language',													-- French
	['last-author-amp'] = 'name-list-style',									-- old parameter name (as |name-list-style=amp)
	['lastauthoramp'] = 'name-list-style',										-- old parameter name (as |name-list-style=amp)
	['lieu'] = 'location',														-- French
	['lingua'] = 'language',													-- Italian
	['lire en ligne'] = 'url',													-- French
	['lizenznummer'] = 'id',													-- German (as 'id=License No. ...')

	['loaction'] = 'location',													-- misspelling
	['local'] = 'location',														-- Brazilian Portuguese
	['locatoin'] = 'location',													-- misspelling
	['lugar'] = 'location',														-- Spanish
	['mailinglist'] = 'mailing-list',											-- old parameter name
	['mapurl'] = 'map-url',														-- old parameter name
	['mes'] = 'date',															-- Spanish (not a direct replacement)
	['mese'] = 'date',															-- Italian (not a direct replacement)
	['miejsce'] = 'location',													-- Polish
	['miesiąc'] = 'date',														-- Polish
	['mois'] = 'date',															-- French
	['monat'] = 'date',															-- German
--	['name'] = 'author',														-- 'name' is often erroneously used for 'title' and 'work' as well, so no suggestion is better than a wrong suggestion
	['name-list-format'] = 'name-list-style',									-- old parameter name (as |name-list-style=amp)
	['nazwisko'] = 'last',														-- Polish
	['nespaper'] = 'newspaper',													-- misspelling
	['net-work'] = 'network',													-- misspelling
	['newpaper'] = 'newspaper',													-- misspelling
	['news'] = 'newspaper',
	['news-group'] = 'newsgroup',												-- misspelling
	['news-paper'] = 'newspaper',												-- misspelling
	['no-cat'] = 'no-tracking',													-- old parameter
	['nocat'] = 'no-tracking',													-- old parameter
	['nom'] = 'last',															-- French
	['nombre'] = 'first',														-- Spanish
	['nome'] = 'first',															-- Italian
	['nopp'] = 'no-pp',															-- old parameter name
	['notracking'] = 'no-tracking',												-- old parameter
	['numero'] = 'number',														-- Italian, Spanish
	['nummer'] = 'number',														-- German
	['nummerreihe'] = 'number',													-- German
	['obra'] = 'work',															-- Spanish
	['odpowiedzialność'] = 'agency',											-- Polish
	['offline'] = 'url-status',													-- German (as 'url-status=dead')
	['online'] = 'url',															-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['opera'] = 'work',															-- Italian
	['opublikowany'] = 'agency',												-- Polish
	['origdate'] = 'orig-date',													-- misspelling
	['originaljahr'] = 'orig-date',												-- German
	['originalort'] = 'publication-place',										-- German
	['originalsprache'] = 'language',											-- German
	['originaltitel'] = 'title',												-- German (if 'originaltitel' is specified, any possible contents of 'title' should be put in 'trans-title')
	['ort'] = 'publication-place',												-- German
	['ortea'] = 'publication-place',											-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['other'] = 'others',
	['oznaczenie'] = 'agency',													-- Polish
	['pagees'] = 'pages',														-- misspelling
	['pagina'] = 'page',														-- Italian
	['pagina'] = 'pages',														-- Italian
	['pagine'] = 'pages',														-- Italian
	['pagine'] = 'pages',														-- Italian
	['passage'] = 'pages',														-- French
	['periodico'] = 'magazine',													-- Spanish
	['plublisher'] = 'publisher',												-- misspelling
	['pmcid'] = 'pmc',
	['post-script'] = 'postscript',												-- misspelling
	['praca'] = 'work',															-- Polish
	['primero'] = 'first',														-- Spanish
	['prénom'] = 'first',														-- French
	['prénom1'] = 'first1',														-- French
	['ps'] = 'postscript',
	['pub'] = 'publisher',
	-- ['pubblicazione'] = 'magazine',											-- could be any kind of work
	-- ['publicación'] = 'journal',												-- could be any kind of work
	['publicationdate'] = 'publication-date',									-- old parameter name
	-- ['published'] = 'publisher',												-- could be date, location, or name of publisher
	['publicationplace'] = 'publication-place',									-- old parameter name
	['pulbication-place'] = 'publication-place',								-- misspelling
	['página'] = 'page',														-- Spanish
	['páginas'] = 'pages',														-- Spanish
	['périodique'] = 'publisher',												-- French
	['registration'] = 'url-access',											-- old parameter name
	['reihe'] = 'series',														-- German
	['retrieved'] = 'access-date',
	['richiestasottoscrizione'] = 'url-access',									-- Italian (as |url-access=subscription)
	['rok'] = 'date',															-- Polish
	['sammelwerk'] = 'work',													-- German
	['sayfa'] = 'page',															-- Turkish
	['sayfalar'] = 'pages',														-- Turkish
	['sayı'] = 'issue',															-- Turkish
	['script-post'] = 'postscript',												-- misspelling
	['script-trans'] = 'transcript',											-- misspelling
	['season'] = 'date',														-- old parameter name (cite serial only)
	['sectionurl'] = 'section-url',												-- old parameter name
	['seiten'] = 'pages',														-- German
	['seria'] = 'series',														-- Spanish, Polish
	['serie'] = 'series',														-- Italian
	['série'] = 'series',														-- French
	['serieslink'] = 'series-link',												-- old parameter name
	['seriesno'] = 'series-number',												-- old parameter name
	['service'] = 'agency',
	['sitioweb'] = 'website',													-- Spanish
	['sito'] = 'website',														-- Italian
	['soyadı'] = 'last',														-- Turkish
	['spalten'] = 'at',															-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['sprache'] = 'language',													-- German
	['stron'] = 'page',															-- Polish
	['strony'] = 'pages',														-- Polish
	['subjectlink'] = 'subject-link',											-- old parameter name
	['subscription'] = 'url-access',											-- old parameter name (emulated as |url-access=subscription)
	['sur-name'] = 'surname',													-- misspelling
	['suscripción'] = 'url-access',												-- Spanish, Polish (as |url-access=subscription)
	['tag'] = 'date',															-- German
	['tarih'] = 'date',															-- Turkish
	['template doc demo'] = 'no-tracking',										-- old parameter alias
	['tile'] = 'title',															-- misspelling
	['timecaption'] = 'time-caption',											-- old parameter name
	['titlelink'] = 'title-link',												-- old parameter name
	['tipo'] = 'type',															-- Italian
	['tite'] = 'title',															-- misspelling
	['titel'] = 'title',														-- German
	['titel-p'] = 'title',														-- German ('postscript=none' should be added as well)
	['titelerg'] = 'contribution',												-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['titled'] = 'title',														-- Brazilian Portuguese
	['titolo'] = 'title',														-- Italian
	['titre'] = 'title',														-- French
	['trans-script'] = 'transcript',											-- misspelling
	['trans_chapter'] = 'trans-chapter',										-- old parameter alias
	['trans_title'] = 'trans-title',											-- old parameter alias
	['transchapter'] = 'trans-chapter',
	['transcripturl'] = 'transcript-url',										-- old parameter name
	['transscript'] = 'transcript',												-- misspelling
	['transscript-format'] = 'transcript-format',								-- misspelling
	['transscript-url'] = 'transcript-url',										-- misspelling
	['transscripturl'] = 'transcript-url',										-- misspelling
	['transtitle'] = 'trans-title',
	['typ'] = 'author-mask',													-- German (not a direct replacement, but the only valid argument 'typ=wl' can be emulated using 'author-mask')
	['tytuł'] = 'title',														-- Polish
	['títle'] = 'title',
	['título'] = 'title',														-- Spanish
	['ubicación'] = 'location',													-- Spanish
	['urlarchivio'] = 'archive-url',											-- Italian
	['urlarchivo'] = 'archive-url',												-- Spanish
	['urlmorto'] = 'url-status',												-- Italian
	['urn'] = 'id',																-- German (as 'id={{URN|...}}')
	['v-authors'] = 'vauthors',													-- misspelling
	['v-editors'] = 'veditors',													-- misspelling
	['verlag'] = 'publisher',													-- German
	['verlagea'] = 'publisher',													-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['vol'] = 'volume',
	['volumen'] = 'volume',														-- Spanish
	['werk'] = 'work',															-- German
	['werkerg'] = 'contribution',												-- German (not a direct replacement, but can be emulated)
	['wkautore'] = 'author-link',												-- Italian
	['wolumin'] = 'volume',														-- Polish
	['wydanie'] = 'number',														-- Polish
	['wydawca'] = 'publisher',													-- French
	['yardımcıyazarlar'] = 'author',											-- Turkish
	['yayımcı'] = 'publisher',													-- Turkish
	['yayıncı'] = 'publisher',													-- Turkish
	['yazar'] = 'author',														-- Turkish
	['yazarbağı'] = 'author-link',												-- Turkish
	['yer'] = 'location',														-- Turkish
	['yıl'] = 'date',															-- Turkish
	['zaprezentowany'] = 'publisher',											-- French
	['zdb'] = 'id',																-- German (as 'id={{ZDB|...}}')
	['zitat'] = 'quote',														-- German
	['zugriff'] = 'access-date',												-- German
	['éditeur'] = 'editor',														-- French
	['ölüurl'] = 'url-status',													-- Turkish
	['übersetzer'] = 'translator',												-- German (singular and plural)
}


--[[--------------------------&lt; P A T T E R N S &gt;--------------------------------------------------------------

Here we use Lua patterns to make suggestions.  The form is

	['pattern'] = 'correct',

Lua patterns are not REGEX though they are similar.  The escape character is '%', not '\'.
For more information about Lua patterns, see: Extension:Scribunto/Lua_reference_manual#Patterns

Patterns should probably always include the '^' and '$' anchor assertions to prevent a partial
match from incorrectly suggesting the wrong parameter name.  For instance, the pattern 'a[utho]+r'
matches 'author' in the no-longer-supported parameter |author-separator= so the code suggests
'|author='; the same pattern also matches the no-longer-supported parameter |separator= (returning 'ator')
so again, the code suggests '|author='.

One capture is supported, typically the enumerator from an enumerated parameter (the '6' in |author6=, etc.)
The value from the capture replaces $1 in the 'correct' value.

]]

local patterns = {
	['^ac+es+ ?d?a?t?e?$'] = 'access-date',										-- misspelling
	['^apellido[s]?(%d+)$'] = 'last$1',											-- Spanish, enumerated
	['^a[utho]+r$'] = 'author',													-- misspelling
	['^a[utho]+r(%d+)$'] = 'author$1',											-- misspelling, enumerated
	['^author link(%d+)$'] = 'author-link$1',									-- Polish, enumerated
	['^autor[e]?(%d+)$'] = 'author$1',											-- Italian/Spanish/German, enumerated
	['^authorfirst(%d+)$'] = 'author-first$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^author(%d+)first$'] = 'author-first$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^authorgiven(%d+)$'] = 'author-given$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^author(%d+)given$'] = 'author-given$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^authorlast(%d+)$'] = 'author-last$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^author(%d+)last$'] = 'author-last$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^authormask(%d+)$'] = 'author-mask$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^author(%d+)mask$'] = 'author-mask$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^authorsurname(%d+)$'] = 'author-surname$1',								-- old parameter name, enumerated
	['^author(%d+)surname$'] = 'author-surname$1',								-- old parameter name, enumerated
	['^cognome(%d+)$'] = 'last$1',												-- Italian, enumerated
	['^editorfirst(%d+)$'] = 'editor-first$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editor(%d+)first$'] = 'editor-first$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editorgiven(%d+)$'] = 'editor-given$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editor(%d+)given$'] = 'editor-given$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editorlast(%d+)$'] = 'editor-last$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editor(%d+)last$'] = 'editor-last$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editorlink(%d+)$'] = 'editor-link$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editor(%d+)link$'] = 'editor-link$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editormask(%d+)$'] = 'editor-mask$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editor(%d+)mask$'] = 'editor-mask$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^editorsurname(%d+)$'] = 'editor-surname$1',								-- old parameter name, enumerated
	['^editor(%d+)surname$'] = 'editor-surname$1',								-- old parameter name, enumerated
	['^enlaceautore(%d+)$'] = 'author-link$1',									-- Spanish, enumerated
	['^first (%d+)$'] = 'first$1',												-- enumerated
	['^last (%d+)$'] = 'last$1',												-- enumerated
	['^nom[e]?(%d+)$'] = 'last$1',												-- Italian/French, enumerated
	['^nombre(%d+)$'] = 'first$1',												-- Spanish, enumerated
	['^primero(%d+)$'] = 'first$1',												-- Spanish, enumerated
	['^pu[blish]+ers?$'] = 'publisher',											-- misspelling
	['^subjectlink(%d+)$'] = 'subject-link$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^subject(%d+)link$'] = 'subject-link$1',									-- old parameter name, enumerated
	['^wkautore(%d+)$'] = 'author-link$1',										-- Italian, enumerated
	}

return {suggestions = suggestions, patterns=patterns};</text>
      <sha1>lyv8oknf0erxtppnd4bn5uatviufsor</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/Utilities</title>
    <ns>828</ns>
    <id>70652</id>
    <revision>
      <id>1093274</id>
      <parentid>1049342</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:39:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="24564" xml:space="preserve">local z = {
	error_cats_t = {};															-- for categorizing citations that contain errors
	error_ids_t = {};															-- list of error identifiers; used to prevent duplication of certain errors; local to this module
	error_msgs_t = {};															-- sequence table of error messages
	maint_cats_t = {};															-- for categorizing citations that aren't erroneous per se, but could use a little work
	prop_cats_t = {};															-- for categorizing citations based on certain properties, language of source for instance
	prop_keys_t = {};															-- for adding classes to the citation's &lt;cite&gt; tag
};


--[[--------------------------&lt; F O R W A R D   D E C L A R A T I O N S &gt;--------------------------------------
]]

local cfg;																		-- table of tables imported from selected Module:Citation/CS1/Configuration


--[[--------------------------&lt; I S _ S E T &gt;------------------------------------------------------------------

Returns true if argument is set; false otherwise. Argument is 'set' when it exists (not nil) or when it is not an empty string.

]]

local function is_set (var)
	return not (var == nil or var == '');
end


--[[--------------------------&lt; I N _ A R R A Y &gt;--------------------------------------------------------------

Whether needle is in haystack

]]

local function in_array (needle, haystack)
	if needle == nil then
		return false;
	end
	for n, v in ipairs (haystack) do
		if v == needle then
			return n;
		end
	end
	return false;
end


--[[--------------------------&lt; H A S _ A C C E P T _ A S _ W R I T T E N &gt;------------------------------------

When &lt;str&gt; is wholly wrapped in accept-as-written markup, return &lt;str&gt; without markup and true; return &lt;str&gt; and false else

with allow_empty = false, &lt;str&gt; must have at least one character inside the markup
with allow_empty = true, &lt;str&gt; the markup frame can be empty like (()) to distinguish an empty template parameter from the specific condition &quot;has no applicable value&quot; in citation-context.

After further evaluation the two cases might be merged at a later stage, but should be kept separated for now.

]]

local function has_accept_as_written (str, allow_empty)
	if not is_set (str) then
		return str, false;
	end

	local count;

	if true == allow_empty then
		str, count = str:gsub ('^%(%((.*)%)%)$', '%1'); 						-- allows (()) to be an empty set
	else
		str, count = str:gsub ('^%(%((.+)%)%)$', '%1');
	end
	return str, 0 ~= count;
end


--[[--------------------------&lt; S U B S T I T U T E &gt;----------------------------------------------------------

Populates numbered arguments in a message string using an argument table. &lt;args&gt; may be a single string or a
sequence table of multiple strings.

]]

local function substitute (msg, args)
	return args and mw.message.newRawMessage (msg, args):plain() or msg;
end


--[[--------------------------&lt; E R R O R _ C O M M E N T &gt;----------------------------------------------------

Wraps error messages with CSS markup according to the state of hidden. &lt;content&gt; may be a single string or a
sequence table of multiple strings.

]]

local function error_comment (content, hidden)
	return substitute (hidden and cfg.presentation['hidden-error'] or cfg.presentation['visible-error'], content);
end


--[[--------------------------&lt; H Y P H E N _ T O _ D A S H &gt;--------------------------------------------------

Converts a hyphen to a dash under certain conditions.  The hyphen must separate
like items; unlike items are returned unmodified.  These forms are modified:
	letter - letter (A - B)
	digit - digit (4-5)
	digit separator digit - digit separator digit (4.1-4.5 or 4-1-4-5)
	letterdigit - letterdigit (A1-A5) (an optional separator between letter and
		digit is supported – a.1-a.5 or a-1-a-5)
	digitletter - digitletter (5a - 5d) (an optional separator between letter and
		digit is supported – 5.a-5.d or 5-a-5-d)

any other forms are returned unmodified.

str may be a comma- or semicolon-separated list

]]

local function hyphen_to_dash (str)
	if not is_set (str) then
		return str;
	end

	local accept;																-- boolean

	str = str:gsub (&quot;(%(%(.-%)%))&quot;, function(m) return m:gsub(&quot;,&quot;, &quot;，&quot;):gsub(&quot;;&quot;, &quot;；&quot;) end) -- replace commas and semicolons in accept-as-written markup with similar unicode characters so they'll be ignored during the split	
	str = str:gsub ('&amp;[nm]dash;', {['&amp;ndash;'] = '–', ['&amp;mdash;'] = '—'});		-- replace &amp;mdash; and &amp;ndash; entities with their characters; semicolon mucks up the text.split
	str = str:gsub ('&amp;#45;', '-'); -- replace HTML numeric entity with hyphen character
	str = str:gsub ('&amp;nbsp;', ' '); -- replace &amp;nbsp; entity with generic keyboard space character
	
	local out = {};
	local list = mw.text.split (str, '%s*[,;]%s*');								-- split str at comma or semicolon separators if there are any

	for _, item in ipairs (list) do												-- for each item in the list
		item, accept = has_accept_as_written (item);							-- remove accept-this-as-written markup when it wraps all of item
		if not accept and mw.ustring.match (item, '^%w*[%.%-]?%w+%s*[%-–—]%s*%w*[%.%-]?%w+$') then	-- if a hyphenated range or has endash or emdash separators
			if item:match ('^%a+[%.%-]?%d+%s*%-%s*%a+[%.%-]?%d+$') or			-- letterdigit hyphen letterdigit (optional separator between letter and digit)
				item:match ('^%d+[%.%-]?%a+%s*%-%s*%d+[%.%-]?%a+$') or			-- digitletter hyphen digitletter (optional separator between digit and letter)
				item:match ('^%d+[%.%-]%d+%s*%-%s*%d+[%.%-]%d+$') or			-- digit separator digit hyphen digit separator digit
				item:match ('^%d+%s*%-%s*%d+$') or								-- digit hyphen digit
				item:match ('^%a+%s*%-%s*%a+$') then							-- letter hyphen letter
					item = item:gsub ('(%w*[%.%-]?%w+)%s*%-%s*(%w*[%.%-]?%w+)', '%1–%2');	-- replace hyphen, remove extraneous space characters
			else
				item = mw.ustring.gsub (item, '%s*[–—]%s*', '–');				-- for endash or emdash separated ranges, replace em with en, remove extraneous whitespace
			end
		end
		table.insert (out, item);												-- add the (possibly modified) item to the output table
	end

	local temp_str = '';														-- concatenate the output table into a comma separated string
	temp_str, accept = has_accept_as_written (table.concat (out, ', '));		-- remove accept-this-as-written markup when it wraps all of concatenated out
	if accept then
		temp_str = has_accept_as_written (str);									-- when global markup removed, return original str; do it this way to suppress boolean second return value
		return temp_str:gsub(&quot;，&quot;, &quot;,&quot;):gsub(&quot;；&quot;, &quot;;&quot;);
	else
		return temp_str:gsub(&quot;，&quot;, &quot;,&quot;):gsub(&quot;；&quot;, &quot;;&quot;);						-- else, return assembled temp_str
	end
end


--[=[-------------------------&lt; M A K E _ W I K I L I N K &gt;----------------------------------------------------

Makes a wikilink; when both link and display text is provided, returns a wikilink in the form [[L|D]]; if only
link is provided (or link and display are the same), returns a wikilink in the form [[L]]; if neither are
provided or link is omitted, returns an empty string.

]=]

local function make_wikilink (link, display)
	if not is_set (link) then return '' end

	if is_set (display) and link ~= display then			
		return table.concat ({'[[', link, '|', display, ']]'});			
	else
		return table.concat ({'[[', link, ']]'});
	end
end


--[[--------------------------&lt; S E T _ M E S S A G E &gt;----------------------------------------------------------

Sets an error message using the ~/Configuration error_conditions{} table along with arguments supplied in the function
call, inserts the resulting message in z.error_msgs_t{} sequence table, and returns the error message.

&lt;error_id&gt; – key value for appropriate error handler in ~/Configuration error_conditions{} table 
&lt;arguments&gt; – may be a single string or a sequence table of multiple strings to be subsititued into error_conditions[error_id].message
&lt;raw&gt; – boolean
	true –	causes this function to return the error message not wrapped in visible-error, hidden-error span tag;
			returns error_conditions[error_id].hidden as a second return value
			does not add message to z.error_msgs_t sequence table
	false, nil – adds message wrapped in visible-error, hidden-error span tag to z.error_msgs_t
			returns the error message wrapped in visible-error, hidden-error span tag; there is no second return value
&lt;prefix&gt; – string to be prepended to &lt;message&gt;									-- TODO: remove support for these unused(?) arguments?
&lt;suffix&gt; – string to be appended to &lt;message&gt;

TODO: change z.error_cats_t and z.maint_cats_t to have the form cat_name = true?  this to avoid dups without having to have an extra table

]]

local added_maint_cats = {}														-- list of maintenance categories that have been added to z.maint_cats_t; TODO: figure out how to delete this table

local function set_message (error_id, arguments, raw, prefix, suffix)
	local error_state = cfg.error_conditions[error_id];
	
	prefix = prefix or '';
	suffix = suffix or '';
	
	if error_state == nil then
		error (cfg.messages['undefined_error'] .. ': ' .. error_id);			-- because missing error handler in Module:Citation/CS1/Configuration

	elseif is_set (error_state.category) then
		if error_state.message then												-- when error_state.message defined, this is an error message
			table.insert (z.error_cats_t, error_state.category);
		else
			if not added_maint_cats[error_id] then
				added_maint_cats[error_id] = true;								-- note that we've added this category
				table.insert (z.maint_cats_t, substitute (error_state.category, arguments));	-- make cat name then add to table
			end
			return;																-- because no message, nothing more to do
		end
	end

	local message = substitute (error_state.message, arguments);

	message = table.concat (
		{
		message,
		' (',
		make_wikilink (
			table.concat (
				{
				cfg.messages['help page link'],
				'#',
				error_state.anchor
				}),
			cfg.messages['help page label']),
		')'
		});

	z.error_ids_t[error_id] = true;
	if z.error_ids_t['err_citation_missing_title'] and							-- if missing-title error already noted
		in_array (error_id, {'err_bare_url_missing_title', 'err_trans_missing_title'}) then		-- and this error is one of these
			return '', false;													-- don't bother because one flavor of missing title is sufficient
	end
	
	message = table.concat ({prefix, message, suffix});

	if true == raw then
		return message, error_state.hidden;										-- return message not wrapped in visible-error, hidden-error span tag
	end		

	message = error_comment (message, error_state.hidden);						-- wrap message in visible-error, hidden-error span tag
	table.insert (z.error_msgs_t, message);										-- add it to the messages sequence table
	return message;																-- and done; return value generally not used but is used as a flag in various functions of ~/Identifiers
end


--[[-------------------------&lt; I S _ A L I A S _ U S E D &gt;-----------------------------------------------------

This function is used by select_one() to determine if one of a list of alias parameters is in the argument list
provided by the template.

Input:
	args – pointer to the arguments table from calling template
	alias – one of the list of possible aliases in the aliases lists from Module:Citation/CS1/Configuration
	index – for enumerated parameters, identifies which one
	enumerated – true/false flag used to choose how enumerated aliases are examined
	value – value associated with an alias that has previously been selected; nil if not yet selected
	selected – the alias that has previously been selected; nil if not yet selected
	error_list – list of aliases that are duplicates of the alias already selected

Returns:
	value – value associated with alias we selected or that was previously selected or nil if an alias not yet selected
	selected – the alias we selected or the alias that was previously selected or nil if an alias not yet selected

]]

local function is_alias_used (args, alias, index, enumerated, value, selected, error_list)
	if enumerated then															-- is this a test for an enumerated parameters?
		alias = alias:gsub ('#', index);										-- replace '#' with the value in index
	else
		alias = alias:gsub ('#', '');											-- remove '#' if it exists
	end

	if is_set (args[alias]) then												-- alias is in the template's argument list
		if value ~= nil and selected ~= alias then								-- if we have already selected one of the aliases
			local skip;
			for _, v in ipairs (error_list) do									-- spin through the error list to see if we've added this alias
				if v == alias then
					skip = true;
					break;														-- has been added so stop looking 
				end
			end
			if not skip then													-- has not been added so
				table.insert (error_list, alias);								-- add error alias to the error list
			end
		else
			value = args[alias];												-- not yet selected an alias, so select this one
			selected = alias;
		end
	end
	return value, selected;														-- return newly selected alias, or previously selected alias
end


--[[--------------------------&lt; A D D _ M A I N T _ C A T &gt;------------------------------------------------------

Adds a category to z.maint_cats_t using names from the configuration file with additional text if any.
To prevent duplication, the added_maint_cats table lists the categories by key that have been added to z.maint_cats_t.

]]

local function add_maint_cat (key, arguments)
	if not added_maint_cats [key] then
		added_maint_cats [key] = true;											-- note that we've added this category
		table.insert (z.maint_cats_t, substitute (cfg.maint_cats [key], arguments));	-- make name then add to table
	end
end


--[[--------------------------&lt; A D D _ P R O P _ C A T &gt;--------------------------------------------------------

Adds a category to z.prop_cats_t using names from the configuration file with additional text if any.

foreign_lang_source and foreign_lang_source_2 keys have a language code appended to them so that multiple languages
may be categorized but multiples of the same language are not categorized.

added_prop_cats is a table declared in page scope variables above

]]

local added_prop_cats = {};														-- list of property categories that have been added to z.prop_cats_t

local function add_prop_cat (key, arguments, key_modifier)
	local key_modified = key .. ((key_modifier and key_modifier) or '');		-- modify &lt;key&gt; with &lt;key_modifier&gt; if present and not nil
	
	if not added_prop_cats [key_modified] then
		added_prop_cats [key_modified] = true;									-- note that we've added this category
		table.insert (z.prop_cats_t, substitute (cfg.prop_cats [key], arguments));	-- make name then add to table
		table.insert (z.prop_keys_t, 'cs1-prop-' .. key);						-- convert key to class for use in the citation's &lt;cite&gt; tag
	end
end


--[[--------------------------&lt; S A F E _ F O R _ I T A L I C S &gt;----------------------------------------------

Protects a string that will be wrapped in wiki italic markup '' ... ''

Note: We cannot use &lt;i&gt; for italics, as the expected behavior for italics specified by ''...'' in the title is that
they will be inverted (i.e. unitalicized) in the resulting references.  In addition, &lt;i&gt; and '' tend to interact
poorly under Mediawiki's HTML tidy.

]]

local function safe_for_italics (str)
	if not is_set (str) then return str end

	if str:sub (1, 1) == &quot;'&quot; then str = &quot;&lt;span&gt;&lt;/span&gt;&quot; .. str; end
	if str:sub (-1, -1) == &quot;'&quot; then str = str .. &quot;&lt;span&gt;&lt;/span&gt;&quot;; end
	
	return str:gsub ('\n', ' ');												-- Remove newlines as they break italics.
end


--[[--------------------------&lt; W R A P _ S T Y L E &gt;----------------------------------------------------------

Applies styling to various parameters.  Supplied string is wrapped using a message_list configuration taking one
argument; protects italic styled parameters.  Additional text taken from citation_config.presentation - the reason
this function is similar to but separate from wrap_msg().

]]

local function wrap_style (key, str)
	if not is_set (str) then
		return &quot;&quot;;
	elseif in_array (key, {'italic-title', 'trans-italic-title'}) then
		str = safe_for_italics (str);
	end

	return substitute (cfg.presentation[key], {str});
end


--[[--------------------------&lt; M A K E _ S E P _ L I S T &gt;------------------------------------------------------------

make a separated list of items using provided separators.
	&lt;sep_list&gt; - typically '&lt;comma&gt;&lt;space&gt;'
	&lt;sep_list_pair&gt; - typically '&lt;space&gt;and&lt;space&gt;'
	&lt;sep_list_end&gt; - typically '&lt;comma&gt;&lt;space&gt;and&lt;space&gt;' or '&lt;comma&gt;&lt;space&gt;&amp;&lt;space&gt;'

defaults to cfg.presentation['sep_list'], cfg.presentation['sep_list_pair'], and cfg.presentation['sep_list_end']
if &lt;sep_list_end&gt; is specified, &lt;sep_list&gt; and &lt;sep_list_pair&gt; must also be supplied

]]

local function make_sep_list (count, list_seq, sep_list, sep_list_pair, sep_list_end)
	local list = '';

	if not sep_list then														-- set the defaults
		sep_list = cfg.presentation['sep_list'];
		sep_list_pair = cfg.presentation['sep_list_pair'];
		sep_list_end = cfg.presentation['sep_list_end'];
	end
	
	if 2 &gt;= count then
		list = table.concat (list_seq, sep_list_pair);							-- insert separator between two items; returns list_seq[1] then only one item
	elseif 2 &lt; count then
		list = table.concat (list_seq, sep_list, 1, count - 1);					-- concatenate all but last item with plain list separator
		list = table.concat ({list, list_seq[count]}, sep_list_end);			-- concatenate last item onto end of &lt;list&gt; with final separator
	end
	
	return list;
end


--[[--------------------------&lt; S E L E C T _ O N E &gt;----------------------------------------------------------

Chooses one matching parameter from a list of parameters to consider.  The list of parameters to consider is just
names.  For parameters that may be enumerated, the position of the numerator in the parameter name is identified
by the '#' so |author-last1= and |author1-last= are represented as 'author-last#' and 'author#-last'.

Because enumerated parameter |&lt;param&gt;1= is an alias of |&lt;param&gt;= we must test for both possibilities.


Generates an error if more than one match is present.

]]

local function select_one (args, aliases_list, error_condition, index)
	local value = nil;															-- the value assigned to the selected parameter
	local selected = '';														-- the name of the parameter we have chosen
	local error_list = {};

	if index ~= nil then index = tostring(index); end

	for _, alias in ipairs (aliases_list) do									-- for each alias in the aliases list
		if alias:match ('#') then												-- if this alias can be enumerated
			if '1' == index then												-- when index is 1 test for enumerated and non-enumerated aliases
				value, selected = is_alias_used (args, alias, index, false, value, selected, error_list);	-- first test for non-enumerated alias
			end
			value, selected = is_alias_used (args, alias, index, true, value, selected, error_list);	-- test for enumerated alias
		else
			value, selected = is_alias_used (args, alias, index, false, value, selected, error_list);	-- test for non-enumerated alias
		end
	end

	if #error_list &gt; 0 and 'none' ~= error_condition then						-- for cases where this code is used outside of extract_names()
		for i, v in ipairs (error_list) do
			error_list[i] = wrap_style ('parameter', v);
		end
		table.insert (error_list, wrap_style ('parameter', selected));
		set_message (error_condition, {make_sep_list (#error_list, error_list)});
	end
	
	return value, selected;
end


--[=[-------------------------&lt; R E M O V E _ W I K I _ L I N K &gt;----------------------------------------------

Gets the display text from a wikilink like [[A|B]] or [[B]] gives B

The str:gsub() returns either A|B froma [[A|B]] or B from [[B]] or B from B (no wikilink markup).

In l(), l:gsub() removes the link and pipe (if they exist); the second :gsub() trims whitespace from the label
if str was wrapped in wikilink markup.  Presumably, this is because without wikimarkup in str, there is no match
in the initial gsub, the replacement function l() doesn't get called.

]=]

local function remove_wiki_link (str)
	return (str:gsub (&quot;%[%[([^%[%]]*)%]%]&quot;, function(l)
		return l:gsub (&quot;^[^|]*|(.*)$&quot;, &quot;%1&quot; ):gsub (&quot;^%s*(.-)%s*$&quot;, &quot;%1&quot;);
	end));
end


--[=[-------------------------&lt; I S _ W I K I L I N K &gt;--------------------------------------------------------

Determines if str is a wikilink, extracts, and returns the wikilink type, link text, and display text parts.
If str is a complex wikilink ([[L|D]]):
	returns wl_type 2 and D and L from [[L|D]];
if str is a simple wikilink ([[D]])
	returns wl_type 1 and D from [[D]] and L as empty string;
if not a wikilink:
	returns wl_type 0, str as D, and L as empty string.

trims leading and trailing whitespace and pipes from L and D ([[L|]] and [[|D]] are accepted by MediaWiki and
treated like [[D]]; while [[|D|]] is not accepted by MediaWiki, here, we accept it and return D without the pipes).

]=]

local function is_wikilink (str)
	local D, L
	local wl_type = 2;															-- assume that str is a complex wikilink [[L|D]]

	if not str:match ('^%[%[[^%]]+%]%]$') then									-- is str some sort of a wikilink (must have some sort of content)
		return 0, str, '';														-- not a wikilink; return wl_type as 0, str as D, and empty string as L
	end
	
	L, D = str:match ('^%[%[([^|]+)|([^%]]+)%]%]$');							-- get L and D from [[L|D]] 

	if not is_set (D) then														-- if no separate display
		D = str:match ('^%[%[([^%]]*)|*%]%]$');									-- get D from [[D]] or [[D|]]
		wl_type = 1; 
	end
	
	D = mw.text.trim (D, '%s|');												-- trim white space and pipe characters 
	return wl_type, D, L or '';
end


--[[--------------------------&lt; S T R I P _ A P O S T R O P H E _ M A R K U P &gt;--------------------------------

Strip wiki italic and bold markup from argument so that it doesn't contaminate COinS metadata.
This function strips common patterns of apostrophe markup.  We presume that editors who have taken the time to
markup a title have, as a result, provided valid markup. When they don't, some single apostrophes are left behind.

Returns the argument without wiki markup and a number; the number is more-or-less meaningless except as a flag
to indicate that markup was replaced; do not rely on it as an indicator of how many of any kind of markup was
removed; returns the argument and nil when no markup removed

]]

local function strip_apostrophe_markup (argument)
	if not is_set (argument) then
		return argument, nil;													-- no argument, nothing to do
	end

	if nil == argument:find ( &quot;''&quot;, 1, true ) then								-- Is there at least one double apostrophe?  If not, exit.
		return argument, nil;
	end

	local flag;
	while true do
		if argument:find (&quot;'''''&quot;, 1, true) then								-- bold italic (5)
			argument, flag = argument:gsub (&quot;%'%'%'%'%'&quot;, &quot;&quot;);					-- remove all instances of it
		elseif argument:find (&quot;''''&quot;, 1, true) then								-- italic start and end without content (4)
			argument, flag=argument:gsub (&quot;%'%'%'%'&quot;, &quot;&quot;);
		elseif argument:find (&quot;'''&quot;, 1, true) then								-- bold (3)
			argument, flag=argument:gsub (&quot;%'%'%'&quot;, &quot;&quot;);
		elseif argument:find (&quot;''&quot;, 1, true) then								-- italic (2)
			argument, flag = argument:gsub (&quot;%'%'&quot;, &quot;&quot;);
		else
			break;
		end
	end

	return argument, flag;														-- done
end


--[[--------------------------&lt; S E T _ S E L E C T E D _ M O D U L E S &gt;--------------------------------------

Sets local cfg table to same (live or sandbox) as that used by the other modules.

]]

local function set_selected_modules (cfg_table_ptr)
	cfg = cfg_table_ptr;
	
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T S &gt;----------------------------------------------------------------
]]

return {
	add_maint_cat = add_maint_cat,												-- exported functions
	add_prop_cat = add_prop_cat,
	error_comment = error_comment,
	has_accept_as_written = has_accept_as_written,
	hyphen_to_dash = hyphen_to_dash,
	in_array = in_array,
	is_set = is_set,
	is_wikilink = is_wikilink,
	make_sep_list = make_sep_list,
	make_wikilink = make_wikilink,
	remove_wiki_link = remove_wiki_link,
	safe_for_italics = safe_for_italics,
	select_one = select_one,
	set_message = set_message,
	set_selected_modules = set_selected_modules,
	strip_apostrophe_markup = strip_apostrophe_markup,
	substitute = substitute,
	wrap_style = wrap_style,

	z = z,																		-- exported table
	}</text>
      <sha1>kk801mqzkv4xrvmuck62gy23fyu6dl0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/Identifiers</title>
    <ns>828</ns>
    <id>70653</id>
    <revision>
      <id>1093273</id>
      <parentid>1049341</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:39:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="73621" xml:space="preserve">--[[--------------------------&lt; F O R W A R D   D E C L A R A T I O N S &gt;--------------------------------------
]]

local has_accept_as_written, is_set, in_array, set_message, select_one,			-- functions in Module:Citation/CS1/Utilities
		substitute, make_wikilink;

local z;																		-- table of tables defined in Module:Citation/CS1/Utilities

local cfg;																		-- table of configuration tables that are defined in Module:Citation/CS1/Configuration


--[[--------------------------&lt; P A G E   S C O P E   V A R I A B L E S &gt;--------------------------------------

declare variables here that have page-wide scope that are not brought in from other modules; that are created here and used here

]]

local auto_link_urls = {};														-- holds identifier URLs for those identifiers that can auto-link |title=


--============================&lt;&lt; H E L P E R   F U N C T I O N S &gt;&gt;============================================

--[[--------------------------&lt; W I K I D A T A _ A R T I C L E _ N A M E _ G E T &gt;----------------------------

as an aid to internationalizing identifier-label wikilinks, gets identifier article names from Wikidata.

returns :&lt;lang code&gt;:&lt;article title&gt; when &lt;q&gt; has an &lt;article title&gt; for &lt;lang code&gt;; nil else

for identifiers that do not have q, returns nil

for wikis that do not have mw.wikibase installed, returns nil

]]

local function wikidata_article_name_get (q)
	if not is_set (q) or (q and not mw.wikibase) then							-- when no q number or when a q number but mw.wikibase not installed on this wiki
		return nil;																-- abandon
	end

	local wd_article;
	local this_wiki_code = cfg.this_wiki_code;									-- Wikipedia subdomain; 'en' for en.wikipedia.org

	wd_article = mw.wikibase.getSitelink (q, this_wiki_code .. 'wiki');			-- fetch article title from WD; nil when no title available at this wiki

	if wd_article then
		wd_article = table.concat ({':', this_wiki_code, ':', wd_article});		-- interwiki-style link without brackets if taken from WD; leading colon required
	end

	return wd_article;															-- article title from WD; nil else
end


--[[--------------------------&lt; L I N K _ L A B E L _ M A K E &gt;------------------------------------------------

common function to create identifier link label from handler table or from Wikidata

returns the first available of
	1. redirect from local wiki's handler table (if enabled)
	2. Wikidata (if there is a Wikidata entry for this identifier in the local wiki's language)
	3. label specified in the local wiki's handler table
	
]]

local function link_label_make (handler)
	local wd_article;
	
	if not (cfg.use_identifier_redirects and is_set (handler.redirect)) then	-- redirect has priority so if enabled and available don't fetch from Wikidata because expensive
		wd_article = wikidata_article_name_get (handler.q);						-- if Wikidata has an article title for this wiki, get it;
	end
	
	return (cfg.use_identifier_redirects and is_set (handler.redirect) and handler.redirect) or wd_article or handler.link;
end


--[[--------------------------&lt; E X T E R N A L _ L I N K _ I D &gt;----------------------------------------------

Formats a wiki-style external link

]]

local function external_link_id (options)
	local url_string = options.id;
	local ext_link;
	local this_wiki_code = cfg.this_wiki_code;									-- Wikipedia subdomain; 'en' for en.wikipedia.org
	local wd_article;															-- article title from Wikidata
	
	if options.encode == true or options.encode == nil then
		url_string = mw.uri.encode (url_string, 'PATH');
	end

	if options.auto_link and is_set (options.access) then
		auto_link_urls[options.auto_link] = table.concat ({options.prefix, url_string, options.suffix});
	end

	ext_link = mw.ustring.format ('[%s%s%s %s]', options.prefix, url_string, options.suffix or &quot;&quot;, mw.text.nowiki (options.id));
	if is_set (options.access) then
		ext_link = substitute (cfg.presentation['ext-link-access-signal'], {cfg.presentation[options.access].class, cfg.presentation[options.access].title, ext_link});	-- add the free-to-read / paywall lock
	end

	return table.concat	({
		make_wikilink (link_label_make (options), options.label),				-- redirect, Wikidata link, or locally specified link (in that order)
		options.separator or '&amp;nbsp;',
		ext_link
		});
end


--[[--------------------------&lt; I N T E R N A L _ L I N K _ I D &gt;----------------------------------------------

Formats a wiki-style internal link

TODO: Does not currently need to support options.access, options.encode, auto-linking and COinS (as in external_link_id),
but may be needed in the future for :m:Interwiki_map custom-prefixes like :arxiv:, :bibcode:, :DOI:, :hdl:, :ISSN:,
:JSTOR:, :Openlibrary:, :PMID:, :RFC:.

]]

local function internal_link_id (options)
	local id = mw.ustring.gsub (options.id, '%d', cfg.date_names.local_digits);	-- translate 'local' digits to Western 0-9

	return table.concat (
		{
		make_wikilink (link_label_make (options), options.label),				-- wiki-link the identifier label
		options.separator or '&amp;nbsp;',											-- add the separator
		make_wikilink (
			table.concat (
				{
				options.prefix,
				id,																-- translated to Western digits
				options.suffix or ''
				}),
			substitute (cfg.presentation['bdi'], {'', mw.text.nowiki (options.id)})	-- bdi tags to prevent Latin script identifiers from being reversed at RTL language wikis
			);																	-- nowiki because MediaWiki still has magic links for ISBN and the like; TODO: is it really required?
		});
end


--[[--------------------------&lt; I S _ E M B A R G O E D &gt;------------------------------------------------------

Determines if a PMC identifier's online version is embargoed. Compares the date in |pmc-embargo-date= against
today's date.  If embargo date is in the future, returns the content of |pmc-embargo-date=; otherwise, returns
an empty string because the embargo has expired or because |pmc-embargo-date= was not set in this cite.

]]

local function is_embargoed (embargo)
	if is_set (embargo) then
		local lang = mw.getContentLanguage();
		local good1, embargo_date, todays_date;
		good1, embargo_date = pcall (lang.formatDate, lang, 'U', embargo);
		todays_date = lang:formatDate ('U');
	
		if good1 then															-- if embargo date is a good date
			if tonumber (embargo_date) &gt;= tonumber (todays_date) then			-- is embargo date is in the future?
				return embargo;													-- still embargoed
			else
				set_message ('maint_pmc_embargo');								-- embargo has expired; add main cat
				return '';														-- unset because embargo has expired
			end
		end
	end
	return '';																	-- |pmc-embargo-date= not set return empty string
end


--[=[-------------------------&lt; I S _ V A L I D _ B I O R X I V _ D A T E &gt;------------------------------------

returns true if:
	2019-12-11T00:00Z &lt;= biorxiv_date &lt; today + 2 days
	
The dated form of biorxiv identifier has a start date of 2019-12-11.  The Unix timestamp for that date is {{#time:U|2019-12-11}} = 1576022400

biorxiv_date is the date provided in those |biorxiv= parameter values that are dated at time 00:00:00 UTC
today is the current date at time 00:00:00 UTC plus 48 hours
	if today is 2015-01-01T00:00:00 then
		adding 24 hours gives 2015-01-02T00:00:00 – one second more than today
		adding 24 hours gives 2015-01-03T00:00:00 – one second more than tomorrow

This function does not work if it is fed month names for languages other than English.  Wikimedia #time: parser
apparently doesn't understand non-English date month names. This function will always return false when the date
contains a non-English month name because good1 is false after the call to lang_object.formatDate().  To get
around that call this function with date parts and create a YYYY-MM-DD format date.

]=]

local function is_valid_biorxiv_date (y, m, d)
	local biorxiv_date = table.concat ({y, m, d}, '-');							-- make ymd date
	local good1, good2;
	local biorxiv_ts, tomorrow_ts;												-- to hold Unix timestamps representing the dates
	local lang_object = mw.getContentLanguage();

	good1, biorxiv_ts = pcall (lang_object.formatDate, lang_object, 'U', biorxiv_date);		-- convert biorxiv_date value to Unix timestamp 
	good2, tomorrow_ts = pcall (lang_object.formatDate, lang_object, 'U', 'today + 2 days' );	-- today midnight + 2 days is one second more than all day tomorrow
	
	if good1 and good2 then														-- lang.formatDate() returns a timestamp in the local script which tonumber() may not understand
		biorxiv_ts = tonumber (biorxiv_ts) or lang_object:parseFormattedNumber (biorxiv_ts);	-- convert to numbers for the comparison;
		tomorrow_ts = tonumber (tomorrow_ts) or lang_object:parseFormattedNumber (tomorrow_ts);
	else
		return false;															-- one or both failed to convert to Unix timestamp
	end

	return ((1576022400 &lt;= biorxiv_ts) and (biorxiv_ts &lt; tomorrow_ts))			-- 2012-12-11T00:00Z &lt;= biorxiv_date &lt; tomorrow's date
end


--[[--------------------------&lt; IS _ V A L I D _ I S X N &gt;-----------------------------------------------------

ISBN-10 and ISSN validator code calculates checksum across all ISBN/ISSN digits including the check digit.
ISBN-13 is checked in isbn().

If the number is valid the result will be 0. Before calling this function, ISBN/ISSN must be checked for length
and stripped of dashes, spaces and other non-ISxN characters.

]]

local function is_valid_isxn (isxn_str, len)
	local temp = 0;
	isxn_str = { isxn_str:byte(1, len) };										-- make a table of byte values '0' → 0x30 .. '9' → 0x39, 'X' → 0x58
	len = len + 1;																-- adjust to be a loop counter
	for i, v in ipairs (isxn_str) do											-- loop through all of the bytes and calculate the checksum
		if v == string.byte (&quot;X&quot; ) then											-- if checkdigit is X (compares the byte value of 'X' which is 0x58)
			temp = temp + 10 * (len - i);										-- it represents 10 decimal
		else
			temp = temp + tonumber (string.char (v) )*(len-i);
		end
	end
	return temp % 11 == 0;														-- returns true if calculation result is zero
end


--[[--------------------------&lt; IS _ V A L I D _ I S X N _ 1 3 &gt;-----------------------------------------------

ISBN-13 and ISMN validator code calculates checksum across all 13 ISBN/ISMN digits including the check digit.
If the number is valid, the result will be 0. Before calling this function, ISBN-13/ISMN must be checked for length
and stripped of dashes, spaces and other non-ISxN-13 characters.

]]

local function is_valid_isxn_13 (isxn_str)
	local temp=0;
	
	isxn_str = { isxn_str:byte(1, 13) };										-- make a table of byte values '0' → 0x30 .. '9' → 0x39
	for i, v in ipairs (isxn_str) do
		temp = temp + (3 - 2*(i % 2)) * tonumber (string.char (v) );			-- multiply odd index digits by 1, even index digits by 3 and sum; includes check digit
	end
	return temp % 10 == 0;														-- sum modulo 10 is zero when ISBN-13/ISMN is correct
end


--[[--------------------------&lt; N O R M A L I Z E _ L C C N &gt;--------------------------------------------------

LCCN normalization (http://www.loc.gov/marc/lccn-namespace.html#normalization)
1. Remove all blanks.
2. If there is a forward slash (/) in the string, remove it, and remove all characters to the right of the forward slash.
3. If there is a hyphen in the string:
	a. Remove it.
	b. Inspect the substring following (to the right of) the (removed) hyphen. Then (and assuming that steps 1 and 2 have been carried out):
		1. All these characters should be digits, and there should be six or less. (not done in this function)
		2. If the length of the substring is less than 6, left-fill the substring with zeroes until the length is six.

Returns a normalized LCCN for lccn() to validate.  There is no error checking (step 3.b.1) performed in this function.

]]

local function normalize_lccn (lccn)
	lccn = lccn:gsub (&quot;%s&quot;, &quot;&quot;);												-- 1. strip whitespace

	if nil ~= string.find (lccn, '/') then
		lccn = lccn:match (&quot;(.-)/&quot;);											-- 2. remove forward slash and all character to the right of it
	end

	local prefix
	local suffix
	prefix, suffix = lccn:match (&quot;(.+)%-(.+)&quot;);									-- 3.a remove hyphen by splitting the string into prefix and suffix

	if nil ~= suffix then														-- if there was a hyphen
		suffix = string.rep(&quot;0&quot;, 6-string.len (suffix)) .. suffix;				-- 3.b.2 left fill the suffix with 0s if suffix length less than 6
		lccn = prefix..suffix;													-- reassemble the LCCN
	end
	
	return lccn;
	end


--============================&lt;&lt; I D E N T I F I E R   F U N C T I O N S &gt;&gt;====================================

--[[--------------------------&lt; A R X I V &gt;--------------------------------------------------------------------

See: http://arxiv.org/help/arxiv_identifier

format and error check arXiv identifier.  There are three valid forms of the identifier:
the first form, valid only between date codes 9107 and 0703, is:
	arXiv:&lt;archive&gt;.&lt;class&gt;/&lt;date code&gt;&lt;number&gt;&lt;version&gt;
where:
	&lt;archive&gt; is a string of alpha characters - may be hyphenated; no other punctuation
	&lt;class&gt; is a string of alpha characters - may be hyphenated; no other punctuation; not the same as |class= parameter which is not supported in this form
	&lt;date code&gt; is four digits in the form YYMM where YY is the last two digits of the four-digit year and MM is the month number January = 01
		first digit of YY for this form can only 9 and 0
	&lt;number&gt; is a three-digit number
	&lt;version&gt; is a 1 or more digit number preceded with a lowercase v; no spaces (undocumented)
	
the second form, valid from April 2007 through December 2014 is:
	arXiv:&lt;date code&gt;.&lt;number&gt;&lt;version&gt;
where:
	&lt;date code&gt; is four digits in the form YYMM where YY is the last two digits of the four-digit year and MM is the month number January = 01
	&lt;number&gt; is a four-digit number
	&lt;version&gt; is a 1 or more digit number preceded with a lowercase v; no spaces

the third form, valid from January 2015 is:
	arXiv:&lt;date code&gt;.&lt;number&gt;&lt;version&gt;
where:
	&lt;date code&gt; and &lt;version&gt; are as defined for 0704-1412
	&lt;number&gt; is a five-digit number

]]

local function arxiv (options)
	local id = options.id;
	local class = options.Class;												-- TODO: lowercase?
	local handler = options.handler;
	local year, month, version;
	local err_msg = false;														-- assume no error message
	local text;																	-- output text
	
	if id:match(&quot;^%a[%a%.%-]+/[90]%d[01]%d%d%d%d$&quot;) or id:match(&quot;^%a[%a%.%-]+/[90]%d[01]%d%d%d%dv%d+$&quot;) then	-- test for the 9107-0703 format with or without version
		year, month = id:match(&quot;^%a[%a%.%-]+/([90]%d)([01]%d)%d%d%d[v%d]*$&quot;);
		year = tonumber (year);
		month = tonumber (month);
		if ((not (90 &lt; year or 8 &gt; year)) or (1 &gt; month or 12 &lt; month)) or		-- if invalid year or invalid month
			((91 == year and 7 &gt; month) or (7 == year and 3 &lt; month)) then		-- if years ok, are starting and ending months ok?
				err_msg = true;													-- flag for error message
		end

	elseif id:match(&quot;^%d%d[01]%d%.%d%d%d%d$&quot;) or id:match(&quot;^%d%d[01]%d%.%d%d%d%dv%d+$&quot;) then	-- test for the 0704-1412 with or without version
		year, month = id:match(&quot;^(%d%d)([01]%d)%.%d%d%d%d[v%d]*$&quot;);
		year = tonumber (year);
		month = tonumber (month);
		if ((7 &gt; year) or (14 &lt; year) or (1 &gt; month or 12 &lt; month)) or			-- is year invalid or is month invalid? (doesn't test for future years)
			((7 == year) and (4 &gt; month)) then									-- when year is 07, is month invalid (before April)?
				err_msg = true;													-- flag for error message
		end

	elseif id:match(&quot;^%d%d[01]%d%.%d%d%d%d%d$&quot;) or id:match(&quot;^%d%d[01]%d%.%d%d%d%d%dv%d+$&quot;) then	-- test for the 1501- format with or without version
		year, month = id:match(&quot;^(%d%d)([01]%d)%.%d%d%d%d%d[v%d]*$&quot;);
		year = tonumber (year);
		month = tonumber (month);
		if ((15 &gt; year) or (1 &gt; month or 12 &lt; month)) then						-- is year invalid or is month invalid? (doesn't test for future years)
			err_msg = true;														-- flag for error message
		end

	else
		err_msg = true;															-- not a recognized format; flag for error message
	end

	if err_msg then
		options.coins_list_t['ARXIV'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	local err_msg_t = {};
	if err_msg then
		set_message ('err_bad_arxiv');
	end

	text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = handler.access});

	if is_set (class) then
		if id:match ('^%d+') then
			text = table.concat ({text, ' [[//arxiv.org/archive/', class, ' ', class, ']]'});	-- external link within square brackets, not wikilink
		else
			set_message ('err_class_ignored');
		end
	end

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; B I B C O D E &gt;--------------------------------------------------------------------

Validates (sort of) and formats a bibcode ID.

Format for bibcodes is specified here: http://adsabs.harvard.edu/abs_doc/help_pages/data.html#bibcodes

But, this: 2015arXiv151206696F is apparently valid so apparently, the only things that really matter are length, 19 characters
and first four digits must be a year.  This function makes these tests:
	length must be 19 characters
	characters in position
		1–4 must be digits and must represent a year in the range of 1000 – next year
		5 must be a letter
		6–8 must be letter, digit, ampersand, or dot (ampersand cannot directly precede a dot; &amp;. )
		9–18 must be letter, digit, or dot
		19 must be a letter or dot

]]

local function bibcode (options)
	local id = options.id;
	local access = options.access;
	local handler = options.handler;
	local err_type;
	local err_msg = '';
	local year;

	local text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode,
		access = access});
	
	if 19 ~= id:len() then
		err_type = cfg.err_msg_supl.length;
	else
		year = id:match (&quot;^(%d%d%d%d)[%a][%w&amp;%.][%w&amp;%.][%w&amp;%.][%w.]+[%a%.]$&quot;);
		if not year then														-- if nil then no pattern match
			err_type = cfg.err_msg_supl.value;									-- so value error
		else
			local next_year = tonumber (os.date ('%Y')) + 1;					-- get the current year as a number and add one for next year
			year = tonumber (year);												-- convert year portion of bibcode to a number
			if (1000 &gt; year) or (year &gt; next_year) then
				err_type = cfg.err_msg_supl.year;								-- year out of bounds
			end
			if id:find('&amp;%.') then
				err_type = cfg.err_msg_supl.journal;							-- journal abbreviation must not have '&amp;.' (if it does it's missing a letter)
			end
		end
	end

	if is_set (err_type) then													-- if there was an error detected
		set_message ('err_bad_bibcode', {err_type});
		options.coins_list_t['BIBCODE'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS

	end

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; B I O R X I V &gt;-----------------------------------------------------------------

Format bioRxiv ID and do simple error checking.  Before 2019-12-11, biorXiv IDs were 10.1101/ followed by exactly
6 digits.  After 2019-12-11, biorXiv IDs retained the six-digit identifier but prefixed that with a yyyy.mm.dd. 
date and suffixed with an optional version identifier.

The bioRxiv ID is the string of characters:
	https://doi.org/10.1101/078733 -&gt; 10.1101/078733
or a date followed by a six-digit number followed by an optional version indicator 'v' and one or more digits:
	https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2019.12.11.123456v2 -&gt; 10.1101/2019.12.11.123456v2
	
see https://www.biorxiv.org/about-biorxiv

]]

local function biorxiv (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local err_msg = true;														-- flag; assume that there will be an error
	
	local patterns = {
		'^10.1101/%d%d%d%d%d%d$',												-- simple 6-digit identifier (before 2019-12-11)
		'^10.1101/(20[1-9]%d)%.([01]%d)%.([0-3]%d)%.%d%d%d%d%d%dv%d+$',			-- y.m.d. date + 6-digit identifier + version (after 2019-12-11)
		'^10.1101/(20[1-9]%d)%.([01]%d)%.([0-3]%d)%.%d%d%d%d%d%d$',				-- y.m.d. date + 6-digit identifier (after 2019-12-11)
		}
	
	for _, pattern in ipairs (patterns) do										-- spin through the patterns looking for a match
		if id:match (pattern) then
			local y, m, d = id:match (pattern);									-- found a match, attempt to get year, month and date from the identifier

			if m then															-- m is nil when id is the six-digit form
				if not is_valid_biorxiv_date (y, m, d) then						-- validate the encoded date; TODO: don't ignore leap-year and actual month lengths ({{#time:}} is a poor date validator)
					break;														-- date fail; break out early so we don't unset the error message
				end
			end
			err_msg = nil;														-- we found a match so unset the error message
			break;																-- and done
		end
	end																			-- err_cat remains set here when no match

	if err_msg then
		options.coins_list_t['BIORXIV'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
		set_message ('err_bad_biorxiv');										-- and set the error message
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator,
			encode = handler.encode, access = handler.access});
end


--[[--------------------------&lt; C I T E S E E R X &gt;------------------------------------------------------------

CiteSeerX use their own notion of &quot;doi&quot; (not to be confused with the identifiers resolved via doi.org).

The description of the structure of this identifier can be found at Help_talk:Citation_Style_1/Archive_26#CiteSeerX_id_structure

]]

local function citeseerx (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local matched;

	local text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode,
		access = handler.access});
	
	matched = id:match (&quot;^10%.1%.1%.[1-9]%d?%d?%d?%.[1-9]%d?%d?%d?$&quot;);
	if not matched then
		set_message ('err_bad_citeseerx' );
		options.coins_list_t['CITESEERX'] = nil;								-- when error, unset so not included in COinS
	end

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; D O I &gt;------------------------------------------------------------------------

Formats a DOI and checks for DOI errors.

DOI names contain two parts: prefix and suffix separated by a forward slash.
	Prefix: directory indicator '10.' followed by a registrant code
	Suffix: character string of any length chosen by the registrant

This function checks a DOI name for: prefix/suffix.  If the DOI name contains spaces or endashes, or, if it ends
with a period or a comma, this function will emit a bad_doi error message.

DOI names are case-insensitive and can incorporate any printable Unicode characters so the test for spaces, endash,
and terminal punctuation may not be technically correct but it appears, that in practice these characters are rarely
if ever used in DOI names.

]]

local function doi (options)
	local id = options.id;
	local inactive = options.DoiBroken
	local access = options.access;
	local ignore_invalid = options.accept;
	local handler = options.handler;
	local err_flag;

	local text;
	if is_set (inactive) then
		local inactive_year = inactive:match(&quot;%d%d%d%d&quot;) or '';					-- try to get the year portion from the inactive date
		local inactive_month, good;

		if is_set (inactive_year) then
			if 4 &lt; inactive:len() then											-- inactive date has more than just a year (could be anything)
				local lang_obj = mw.getContentLanguage();						-- get a language object for this wiki
				good, inactive_month = pcall (lang_obj.formatDate, lang_obj, 'F', inactive);	-- try to get the month name from the inactive date
				if not good then
					inactive_month = nil;										-- something went wrong so make sure this is unset
				end
			end
		else
			inactive_year = nil;												-- |doi-broken-date= has something but it isn't a date
		end
		
		if is_set (inactive_year) and is_set (inactive_month) then
			set_message ('maint_doi_inactive_dated', {inactive_year, inactive_month, ' '});
		elseif is_set (inactive_year) then
			set_message ('maint_doi_inactive_dated', {inactive_year, '', ''});
		else
			set_message ('maint_doi_inactive');
		end
		inactive = &quot; (&quot; .. cfg.messages['inactive'] .. ' ' .. inactive .. ')';
	end

	local registrant = mw.ustring.match (id, '^10%.([^/]+)/[^%s–]-[^%.,]$');	-- registrant set when DOI has the proper basic form

	local registrant_err_patterns = {											-- these patterns are for code ranges that are not supported 
		'^[^1-3]%d%d%d%d%.%d%d*$',												-- 5 digits with subcode (0xxxx, 40000+); accepts: 10000–39999
		'^[^1-5]%d%d%d%d$',														-- 5 digits without subcode (0xxxx, 60000+); accepts: 10000–59999
		'^[^1-9]%d%d%d%.%d%d*$',												-- 4 digits with subcode (0xxx); accepts: 1000–9999
		'^[^1-9]%d%d%d$',														-- 4 digits without subcode (0xxx); accepts: 1000–9999
		'^%d%d%d%d%d%d+',														-- 6 or more digits
		'^%d%d?%d?$',															-- less than 4 digits without subcode (with subcode is legitimate)
		'^5555$',																-- test registrant will never resolve
		'[^%d%.]',																-- any character that isn't a digit or a dot
		}

	if not ignore_invalid then
		if registrant then														-- when DOI has proper form
			for i, pattern in ipairs (registrant_err_patterns) do				-- spin through error patterns
				if registrant:match (pattern) then								-- to validate registrant codes
					err_flag = set_message ('err_bad_doi');						-- when found, mark this DOI as bad
					break;														-- and done
				end
			end
		else
			err_flag = set_message ('err_bad_doi');								-- invalid directory or malformed
		end
	else
		set_message ('maint_doi_ignore');
	end

	if err_flag then
		options.coins_list_t['DOI'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = access,
		auto_link = not (err_flag or is_set (inactive) or ignore_invalid) and 'doi' or nil -- do not auto-link when |doi-broken-date= has a value or when there is a DOI error or (to play it safe, after all, auto-linking is not essential) when invalid DOIs are ignored
		}) .. (inactive or '');

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; H D L &gt;------------------------------------------------------------------------

Formats an HDL with minor error checking.

HDL names contain two parts: prefix and suffix separated by a forward slash.
	Prefix: character string using any character in the UCS-2 character set except '/'
	Suffix: character string of any length using any character in the UCS-2 character set chosen by the registrant

This function checks a HDL name for: prefix/suffix.  If the HDL name contains spaces, endashes, or, if it ends
with a period or a comma, this function will emit a bad_hdl error message.

HDL names are case-insensitive and can incorporate any printable Unicode characters so the test for endashes and
terminal punctuation may not be technically correct but it appears, that in practice these characters are rarely
if ever used in HDLs.

Query string parameters are named here: http://www.handle.net/proxy_servlet.html.  query strings are not displayed
but since '?' is an allowed character in an HDL, '?' followed by one of the query parameters is the only way we
have to detect the query string so that it isn't URL-encoded with the rest of the identifier.

]]

local function hdl (options)
	local id = options.id;
	local access = options.access;
	local handler = options.handler;
	local query_params = {														-- list of known query parameters from http://www.handle.net/proxy_servlet.html
		'noredirect',
		'ignore_aliases',
		'auth',
		'cert',
		'index',
		'type',
		'urlappend',
		'locatt',
		'action',
		}
	
	local hdl, suffix, param = id:match ('(.-)(%?(%a+).+)$');					-- look for query string
	local found;

	if hdl then																	-- when there are query strings, this is the handle identifier portion
		for _, q in ipairs (query_params) do									-- spin through the list of query parameters
			if param:match ('^' .. q) then										-- if the query string begins with one of the parameters
				found = true;													-- announce a find
				break;															-- and stop looking
			end
		end
	end

	if found then
		id = hdl;																-- found so replace id with the handle portion; this will be URL-encoded, suffix will not
	else
		suffix = '';															-- make sure suffix is empty string for concatenation else
	end

	local text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, suffix = suffix, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = access})

	if nil == id:match(&quot;^[^%s–]-/[^%s–]-[^%.,]$&quot;) then							-- HDL must contain a forward slash, must not contain spaces, endashes, and must not end with period or comma
		set_message ('err_bad_hdl' );
		options.coins_list_t['HDL'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; I S B N &gt;----------------------------------------------------------------------

Determines whether an ISBN string is valid

]]

local function isbn (options)
	local isbn_str = options.id;
	local ignore_invalid = options.accept;
	local handler = options.handler;

	local function return_result (check, err_type)								-- local function to handle the various returns
		local ISBN = internal_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, redirect = handler.redirect,
						prefix = handler.prefix, id = isbn_str, separator = handler.separator});
		if ignore_invalid then													-- if ignoring ISBN errors
			set_message ('maint_isbn_ignore');									-- add a maint category even when there is no error
		else																	-- here when not ignoring
			if not check then													-- and there is an error
				options.coins_list_t['ISBN'] = nil;								-- when error, unset so not included in COinS
				set_message ('err_bad_isbn', err_type);							-- set an error message
				return ISBN;										 			-- return id text
			end
		end
		return ISBN;															-- return id text
	end

	if nil ~= isbn_str:match ('[^%s-0-9X]') then
		return return_result (false, cfg.err_msg_supl.char);					-- fail if isbn_str contains anything but digits, hyphens, or the uppercase X
	end

	local id = isbn_str:gsub ('[%s-]', '');										-- remove hyphens and whitespace

	local len = id:len();
 
	if len ~= 10 and len ~= 13 then
		return return_result (false, cfg.err_msg_supl.length);					-- fail if incorrect length
	end

	if len == 10 then
		if id:match ('^%d*X?$') == nil then										-- fail if isbn_str has 'X' anywhere but last position
			return return_result (false, cfg.err_msg_supl.form);									
		end
		if not is_valid_isxn (id, 10) then										-- test isbn-10 for numerical validity
			return return_result (false, cfg.err_msg_supl.check);				-- fail if isbn-10 is not numerically valid
		end
		if id:find ('^63[01]') then												-- 630xxxxxxx and 631xxxxxxx are (apparently) not valid isbn group ids but are used by amazon as numeric identifiers (asin)
			return return_result (false, cfg.err_msg_supl.group);				-- fail if isbn-10 begins with 630/1
		end
		return return_result (true, cfg.err_msg_supl.check);					-- pass if isbn-10 is numerically valid
	else
		if id:match ('^%d+$') == nil then
			return return_result (false, cfg.err_msg_supl.char);				-- fail if ISBN-13 is not all digits
		end
		if id:match ('^97[89]%d*$') == nil then
			return return_result (false, cfg.err_msg_supl.prefix);				-- fail when ISBN-13 does not begin with 978 or 979
		end
		if id:match ('^9790') then
			return return_result (false, cfg.err_msg_supl.group);				-- group identifier '0' is reserved to ISMN
		end
		return return_result (is_valid_isxn_13 (id), cfg.err_msg_supl.check);
	end
end


--[[--------------------------&lt; A S I N &gt;----------------------------------------------------------------------

Formats a link to Amazon.  Do simple error checking: ASIN must be mix of 10 numeric or uppercase alpha
characters.  If a mix, first character must be uppercase alpha; if all numeric, ASINs must be 10-digit
ISBN. If 10-digit ISBN, add a maintenance category so a bot or AWB script can replace |asin= with |isbn=.
Error message if not 10 characters, if not ISBN-10, if mixed and first character is a digit.

|asin=630....... and |asin=631....... are (apparently) not a legitimate ISBN though it checksums as one; these
do not cause this function to emit the maint_asin message

This function is positioned here because it calls isbn()

]]

local function asin (options)
	local id = options.id;
	local domain = options.ASINTLD;
	
	local err_flag;

	if not id:match(&quot;^[%d%u][%d%u][%d%u][%d%u][%d%u][%d%u][%d%u][%d%u][%d%u][%d%u]$&quot;) then
		err_flag = set_message ('err_bad_asin');								-- ASIN is not a mix of 10 uppercase alpha and numeric characters
	else
		if id:match(&quot;^%d%d%d%d%d%d%d%d%d[%dX]$&quot;) then							-- if 10-digit numeric (or 9 digits with terminal X)
			if is_valid_isxn (id, 10) then										-- see if ASIN value is or validates as ISBN-10
				if not id:find ('^63[01]') then									-- 630xxxxxxx and 631xxxxxxx are (apparently) not a valid isbn prefixes but are used by amazon as a numeric identifier
					err_flag = set_message ('err_bad_asin');					-- ASIN has ISBN-10 form but begins with something other than 630/1 so probably an isbn 
				end
			elseif not is_set (err_flag) then
				err_flag = set_message ('err_bad_asin');						-- ASIN is not ISBN-10
			end
		elseif not id:match(&quot;^%u[%d%u]+$&quot;) then
			err_flag = set_message ('err_bad_asin');							-- asin doesn't begin with uppercase alpha
		end
	end
	if (not is_set (domain)) or in_array (domain, {'us'}) then					-- default: United States
		domain = &quot;com&quot;;
	elseif in_array (domain, {'jp', 'uk'}) then									-- Japan, United Kingdom
		domain = &quot;co.&quot; .. domain;
	elseif in_array (domain, {'z.cn'}) then 									-- China
		domain = &quot;cn&quot;;
	elseif in_array (domain, {'au', 'br', 'mx', 'sg', 'tr'}) then				-- Australia, Brazil, Mexico, Singapore, Turkey
		domain = &quot;com.&quot; .. domain;
	elseif not in_array (domain, {'ae', 'ca', 'cn', 'de', 'es', 'fr', 'in', 'it', 'nl', 'pl', 'sa', 'se', 'co.jp', 'co.uk', 'com', 'com.au', 'com.br', 'com.mx', 'com.sg', 'com.tr'}) then -- Arabic Emirates, Canada, China, Germany, Spain, France, Indonesia, Italy, Netherlands, Poland, Saudi Arabia, Sweden (as of 2021-03 Austria (.at), Liechtenstein (.li) and Switzerland (.ch) still redirect to the German site (.de) with special settings, so don't maintain local ASINs for them)
		err_flag = set_message ('err_bad_asin_tld');							-- unsupported asin-tld value
	end
	local handler = options.handler;

	if not is_set (err_flag) then
		options.coins_list_t['ASIN'] = handler.prefix .. domain .. &quot;/dp/&quot; .. id;	-- asin for coins
	else
		options.coins_list_t['ASIN'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix .. domain .. &quot;/dp/&quot;,
		id = id, encode = handler.encode, separator = handler.separator})
end


--[[--------------------------&lt; I S M N &gt;----------------------------------------------------------------------

Determines whether an ISMN string is valid.  Similar to ISBN-13, ISMN is 13 digits beginning 979-0-... and uses the
same check digit calculations.  See http://www.ismn-international.org/download/Web_ISMN_Users_Manual_2008-6.pdf
section 2, pages 9–12.

ismn value not made part of COinS metadata because we don't have a url or isn't a COinS-defined identifier (rft.xxx)
or an identifier registered at info-uri.info (info:)

]]

local function ismn (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local text;
	local valid_ismn = true;
	local id_copy;

	id_copy = id;																-- save a copy because this testing is destructive
	id = id:gsub ('[%s-]', '');													-- remove hyphens and white space

	if 13 ~= id:len() or id:match (&quot;^9790%d*$&quot; ) == nil then					-- ISMN must be 13 digits and begin with 9790
		valid_ismn = false;
	else
		valid_ismn=is_valid_isxn_13 (id);										-- validate ISMN
	end

	--	text = internal_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,		-- use this (or external version) when there is some place to link to
	--		prefix = handler.prefix, id = id_copy, separator = handler.separator, encode = handler.encode})

	text = table.concat (														-- because no place to link to yet
		{
		make_wikilink (link_label_make (handler), handler.label),
		handler.separator,
		id_copy
		});

	if false == valid_ismn then
		options.coins_list_t['ISMN'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS; not really necessary here because ismn not made part of COinS
		set_message ('err_bad_ismn');											-- create an error message if the ISMN is invalid
	end 
	
	return text;
end


--[[--------------------------&lt; I S S N &gt;----------------------------------------------------------------------

Validate and format an ISSN.  This code fixes the case where an editor has included an ISSN in the citation but
has separated the two groups of four digits with a space.  When that condition occurred, the resulting link looked
like this:

	|issn=0819 4327 gives: [http://www.worldcat.org/issn/0819 4327 0819 4327]	-- can't have spaces in an external link
	
This code now prevents that by inserting a hyphen at the ISSN midpoint.  It also validates the ISSN for length
and makes sure that the checkdigit agrees with the calculated value.  Incorrect length (8 digits), characters
other than 0-9 and X, or checkdigit / calculated value mismatch will all cause a check ISSN error message.  The
ISSN is always displayed with a hyphen, even if the ISSN was given as a single group of 8 digits.

]]

local function issn (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local ignore_invalid = options.accept;

	local issn_copy = id;														-- save a copy of unadulterated ISSN; use this version for display if ISSN does not validate
	local text;
	local valid_issn = true;

	id = id:gsub ('[%s-]', '');													-- remove hyphens and whitespace

	if 8 ~= id:len() or nil == id:match (&quot;^%d*X?$&quot; ) then						-- validate the ISSN: 8 digits long, containing only 0-9 or X in the last position
		valid_issn = false;														-- wrong length or improper character
	else
		valid_issn = is_valid_isxn (id, 8);										-- validate ISSN
	end

	if true == valid_issn then
		id = string.sub (id, 1, 4 ) .. &quot;-&quot; .. string.sub (id, 5 );				-- if valid, display correctly formatted version
	else
		id = issn_copy;															-- if not valid, show the invalid ISSN with error message
	end

	text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode})

	if ignore_invalid then
		set_message ('maint_issn_ignore');
	else
		if false == valid_issn then
			options.coins_list_t['ISSN'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
			set_message ('err_bad_issn', (options.hkey == 'EISSN') and 'e' or '');	-- create an error message if the ISSN is invalid
		end 
	end
	
	return text;
end


--[[--------------------------&lt; J F M &gt;-----------------------------------------------------------------------

A numerical identifier in the form nn.nnnn.nn

]]

local function jfm (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local id_num;

	id_num = id:match ('^[Jj][Ff][Mm](.*)$');									-- identifier with jfm prefix; extract identifier

	if is_set (id_num) then
		set_message ('maint_jfm_format');
	else																		-- plain number without JFM prefix
		id_num = id;															-- if here id does not have prefix
	end

	if id_num and id_num:match('^%d%d%.%d%d%d%d%.%d%d$') then
		id = id_num;															-- jfm matches pattern
	else
		set_message ('err_bad_jfm' );											-- set an error message
		options.coins_list_t['JFM'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode});
end


--[[--------------------------&lt; J S T O R &gt;--------------------------------------------------------------------

Format a JSTOR with some error checking

]]

local function jstor (options)
	local id = options.id;
	local access = options.access;
	local handler = options.handler;

	if id:find ('[Jj][Ss][Tt][Oo][Rr]') or id:find ('^https?://') or id:find ('%s') then
		set_message ('err_bad_jstor');											-- set an error message
		options.coins_list_t['JSTOR'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = access});
end


--[[--------------------------&lt; L C C N &gt;----------------------------------------------------------------------

Format LCCN link and do simple error checking.  LCCN is a character string 8-12 characters long. The length of
the LCCN dictates the character type of the first 1-3 characters; the rightmost eight are always digits.
http://info-uri.info/registry/OAIHandler?verb=GetRecord&amp;metadataPrefix=reg&amp;identifier=info:lccn/

length = 8 then all digits
length = 9 then lccn[1] is lowercase alpha
length = 10 then lccn[1] and lccn[2] are both lowercase alpha or both digits
length = 11 then lccn[1] is lower case alpha, lccn[2] and lccn[3] are both lowercase alpha or both digits
length = 12 then lccn[1] and lccn[2] are both lowercase alpha

]]

local function lccn (options)
	local lccn = options.id;
	local handler = options.handler;
	local err_flag;																-- presume that LCCN is valid
	local id = lccn;															-- local copy of the LCCN

	id = normalize_lccn (id);													-- get canonical form (no whitespace, hyphens, forward slashes)
	local len = id:len();														-- get the length of the LCCN

	if 8 == len then
		if id:match(&quot;[^%d]&quot;) then												-- if LCCN has anything but digits (nil if only digits)
			err_flag = set_message ('err_bad_lccn');							-- set an error message
		end
	elseif 9 == len then														-- LCCN should be adddddddd
		if nil == id:match(&quot;%l%d%d%d%d%d%d%d%d&quot;) then							-- does it match our pattern?
			err_flag = set_message ('err_bad_lccn');							-- set an error message
		end
	elseif 10 == len then														-- LCCN should be aadddddddd or dddddddddd
		if id:match(&quot;[^%d]&quot;) then												-- if LCCN has anything but digits (nil if only digits) ...
			if nil == id:match(&quot;^%l%l%d%d%d%d%d%d%d%d&quot;) then					-- ... see if it matches our pattern
				err_flag = set_message ('err_bad_lccn');						-- no match, set an error message
			end
		end
	elseif 11 == len then														-- LCCN should be aaadddddddd or adddddddddd
		if not (id:match(&quot;^%l%l%l%d%d%d%d%d%d%d%d&quot;) or id:match(&quot;^%l%d%d%d%d%d%d%d%d%d%d&quot;)) then	-- see if it matches one of our patterns
			err_flag = set_message ('err_bad_lccn');							-- no match, set an error message
		end
	elseif 12 == len then														-- LCCN should be aadddddddddd
		if not id:match(&quot;^%l%l%d%d%d%d%d%d%d%d%d%d&quot;) then						-- see if it matches our pattern
			err_flag = set_message ('err_bad_lccn');							-- no match, set an error message
		end
	else
		err_flag = set_message ('err_bad_lccn');								-- wrong length, set an error message
	end

	if not is_set (err_flag) and nil ~= lccn:find ('%s') then
		err_flag = set_message ('err_bad_lccn');								-- lccn contains a space, set an error message
	end

	if is_set (err_flag) then
		options.coins_list_t['LCCN'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end

	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = lccn, separator = handler.separator, encode = handler.encode});
end


--[[--------------------------&lt; M R &gt;--------------------------------------------------------------------------

A seven digit number; if not seven digits, zero-fill leading digits to make seven digits.

]]

local function mr (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local id_num;
	local id_len;

	id_num = id:match ('^[Mm][Rr](%d+)$');										-- identifier with mr prefix

	if is_set (id_num) then
		set_message ('maint_mr_format');										-- add maint cat
	else																		-- plain number without mr prefix
		id_num = id:match ('^%d+$');											-- if here id is all digits
	end

	id_len = id_num and id_num:len() or 0;
	if (7 &gt;= id_len) and (0 ~= id_len) then
		id = string.rep ('0', 7-id_len) .. id_num;								-- zero-fill leading digits
	else
		set_message ('err_bad_mr');												-- set an error message
		options.coins_list_t['MR'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode});
end


--[[--------------------------&lt; O C L C &gt;----------------------------------------------------------------------

Validate and format an OCLC ID.  https://www.oclc.org/batchload/controlnumber.en.html {{dead link}}
archived at: https://web.archive.org/web/20161228233804/https://www.oclc.org/batchload/controlnumber.en.html

]]

local function oclc (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local number;

	if id:match('^ocm%d%d%d%d%d%d%d%d$') then									-- ocm prefix and 8 digits; 001 field (12 characters)
		number = id:match('ocm(%d+)');											-- get the number
	elseif id:match('^ocn%d%d%d%d%d%d%d%d%d$') then								-- ocn prefix and 9 digits; 001 field (12 characters)
		number = id:match('ocn(%d+)');											-- get the number
	elseif id:match('^on%d%d%d%d%d%d%d%d%d%d+$') then							-- on prefix and 10 or more digits; 001 field (12 characters)
		number = id:match('^on(%d%d%d%d%d%d%d%d%d%d+)$');						-- get the number
	elseif id:match('^%(OCoLC%)[1-9]%d*$') then									-- (OCoLC) prefix and variable number digits; no leading zeros; 035 field
		number = id:match('%(OCoLC%)([1-9]%d*)');								-- get the number
		if 9 &lt; number:len() then
			number = nil;														-- constrain to 1 to 9 digits; change this when OCLC issues 10-digit numbers
		end
	elseif id:match('^%d+$') then												-- no prefix
		number = id;															-- get the number
		if 10 &lt; number:len() then
			number = nil;														-- constrain to 1 to 10 digits; change this when OCLC issues 11-digit numbers
		end
	end

	if number then																-- proper format
		id = number;															-- exclude prefix, if any, from external link
	else
		set_message ('err_bad_oclc')											-- add an error message if the id is malformed
		options.coins_list_t['OCLC'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode});
end


--[[--------------------------&lt; O P E N L I B R A R Y &gt;--------------------------------------------------------

Formats an OpenLibrary link, and checks for associated errors.

]]

local function openlibrary (options)
	local id = options.id;
	local access = options.access;
	local handler = options.handler;
	local ident, code = id:gsub('^OL', ''):match(&quot;^(%d+([AMW]))$&quot;);				-- strip optional OL prefix followed immediately by digits followed by 'A', 'M', or 'W';
	local err_flag;
	local prefix = {															-- these are appended to the handler.prefix according to code
		['A']='authors/OL',
		['M']='books/OL',
		['W']='works/OL',
		['X']='OL'																-- not a code; spoof when 'code' in id is invalid
		};

	if not ident then
		code = 'X';																-- no code or id completely invalid
		ident = id;																-- copy id to ident so that we display the flawed identifier
		err_flag = set_message ('err_bad_ol');
	end

	if not is_set (err_flag) then
		options.coins_list_t['OL'] = handler.prefix .. prefix[code] .. ident;	-- experiment for ol coins
	else
		options.coins_list_t['OL'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end

	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix .. prefix[code],
		id = ident, separator = handler.separator, encode = handler.encode,
		access = access});
end


--[[--------------------------&lt; O S T I &gt;----------------------------------------------------------------------

Format OSTI and do simple error checking. OSTIs are sequential numbers beginning at 1 and counting up.  This
code checks the OSTI to see that it contains only digits and is less than test_limit specified in the configuration;
the value in test_limit will need to be updated periodically as more OSTIs are issued.

NB. 1018 is the lowest OSTI number found in the wild (so far) and resolving OK on the OSTI site

]]

local function osti (options)
	local id = options.id;
	local access = options.access;
	local handler = options.handler;

	if id:match(&quot;[^%d]&quot;) then													-- if OSTI has anything but digits
		set_message ('err_bad_osti');											-- set an error message
		options.coins_list_t['OSTI'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	else																		-- OSTI is only digits
		local id_num = tonumber (id);											-- convert id to a number for range testing
		if 1018 &gt; id_num or handler.id_limit &lt; id_num then						-- if OSTI is outside test limit boundaries
			set_message ('err_bad_osti');										-- set an error message
			options.coins_list_t['OSTI'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
		end
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = access});
end


--[[--------------------------&lt; P M C &gt;------------------------------------------------------------------------

Format a PMC, do simple error checking, and check for embargoed articles.

The embargo parameter takes a date for a value. If the embargo date is in the future the PMC identifier will not
be linked to the article.  If the embargo date is today or in the past, or if it is empty or omitted, then the
PMC identifier is linked to the article through the link at cfg.id_handlers['PMC'].prefix.

PMC embargo date testing is done in function is_embargoed () which is called earlier because when the citation
has |pmc=&lt;value&gt; but does not have a |url= then |title= is linked with the PMC link.  Function is_embargoed ()
returns the embargo date if the PMC article is still embargoed, otherwise it returns an empty string.

PMCs are sequential numbers beginning at 1 and counting up.  This code checks the PMC to see that it contains only digits and is less
than test_limit; the value in local variable test_limit will need to be updated periodically as more PMCs are issued.

]]

local function pmc (options)
	local id = options.id;
	local embargo = options.Embargo;											-- TODO: lowercase?
	local handler = options.handler;
	local err_flag;
	local id_num;
	local text;

	id_num = id:match ('^[Pp][Mm][Cc](%d+)$');									-- identifier with PMC prefix

	if is_set (id_num) then
		set_message ('maint_pmc_format');
	else																		-- plain number without PMC prefix
		id_num = id:match ('^%d+$');											-- if here id is all digits
	end

	if is_set (id_num) then														-- id_num has a value so test it
		id_num = tonumber (id_num);												-- convert id_num to a number for range testing
		if 1 &gt; id_num or handler.id_limit &lt; id_num then							-- if PMC is outside test limit boundaries
			err_flag = set_message ('err_bad_pmc');								-- set an error message
		else
			id = tostring (id_num);												-- make sure id is a string
		end
	else																		-- when id format incorrect
		err_flag = set_message ('err_bad_pmc');									-- set an error message
	end
	
	if is_set (embargo) and is_set (is_embargoed (embargo)) then				-- is PMC is still embargoed?
		text = table.concat (													-- still embargoed so no external link
			{
			make_wikilink (link_label_make (handler), handler.label),
			handler.separator,
			id,
			});
	else
		text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,	-- no embargo date or embargo has expired, ok to link to article
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = handler.access,
			auto_link = not err_flag and 'pmc' or nil							-- do not auto-link when PMC has error
			});
	end

	if err_flag then
		options.coins_list_t['PMC'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; P M I D &gt;----------------------------------------------------------------------

Format PMID and do simple error checking.  PMIDs are sequential numbers beginning at 1 and counting up.  This
code checks the PMID to see that it contains only digits and is less than test_limit; the value in local variable
test_limit will need to be updated periodically as more PMIDs are issued.

]]

local function pmid (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;

	if id:match(&quot;[^%d]&quot;) then													-- if PMID has anything but digits
		set_message ('err_bad_pmid');											-- set an error message
		options.coins_list_t['PMID'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	else																		-- PMID is only digits
		local id_num = tonumber (id);											-- convert id to a number for range testing
		if 1 &gt; id_num or handler.id_limit &lt; id_num then							-- if PMID is outside test limit boundaries
			set_message ('err_bad_pmid');										-- set an error message
			options.coins_list_t['PMID'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
		end
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode});
end


--[[--------------------------&lt; R F C &gt;------------------------------------------------------------------------

Format RFC and do simple error checking. RFCs are sequential numbers beginning at 1 and counting up.  This
code checks the RFC to see that it contains only digits and is less than test_limit specified in the configuration;
the value in test_limit will need to be updated periodically as more RFCs are issued.

An index of all RFCs is here: https://tools.ietf.org/rfc/

]]

local function rfc (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;

	if id:match(&quot;[^%d]&quot;) then													-- if RFC has anything but digits
		set_message ('err_bad_rfc');											-- set an error message
		options.coins_list_t['RFC'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	else																		-- RFC is only digits
		local id_num = tonumber (id);											-- convert id to a number for range testing
		if 1 &gt; id_num or handler.id_limit &lt; id_num then							-- if RFC is outside test limit boundaries
			set_message ('err_bad_rfc');										-- set an error message
			options.coins_list_t['RFC'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
		end
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = handler.access});
end


--[[--------------------------&lt; S 2 C I D &gt;--------------------------------------------------------------------

Format an S2CID, do simple error checking

S2CIDs are sequential numbers beginning at 1 and counting up.  This code checks the S2CID to see that it is only
digits and is less than test_limit; the value in local variable test_limit will need to be updated periodically
as more S2CIDs are issued.

]]

local function s2cid (options)
	local id = options.id;
	local access = options.access;
	local handler = options.handler;
	local id_num;
	local text;
	
	id_num = id:match ('^[1-9]%d*$');											-- id must be all digits; must not begin with 0; no open access flag

 	if is_set (id_num) then														-- id_num has a value so test it
		id_num = tonumber (id_num);												-- convert id_num to a number for range testing
		if handler.id_limit &lt; id_num then										-- if S2CID is outside test limit boundaries
			set_message ('err_bad_s2cid');										-- set an error message
			options.coins_list_t['S2CID'] = nil;								-- when error, unset so not included in COinS
		end
	else																		-- when id format incorrect
		set_message ('err_bad_s2cid');											-- set an error message
		options.coins_list_t['S2CID'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
	end

	text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = access});

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; S B N &gt;------------------------------------------------------------------------

9-digit form of ISBN-10; uses same check-digit validation when SBN is prefixed with an additional '0' to make 10 digits

sbn value not made part of COinS metadata because we don't have a url or isn't a COinS-defined identifier (rft.xxx)
or an identifier registered at info-uri.info (info:)

]]

local function sbn (options)
	local id = options.id;
	local ignore_invalid = options.accept;
	local handler = options.handler;
	local function return_result (check, err_type)								-- local function to handle the various returns
		local SBN = internal_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, redirect = handler.redirect,
						prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator});
		if not ignore_invalid then												-- if not ignoring SBN errors
			if not check then
				options.coins_list_t['SBN'] = nil;								-- when error, unset so not included in COinS; not really necessary here because sbn not made part of COinS
				set_message ('err_bad_sbn', {err_type});						-- display an error message
				return SBN; 
			end
		else
			set_message ('maint_isbn_ignore');									-- add a maint category even when there is no error (ToDo: Possibly switch to separate message for SBNs only)
		end
		return SBN;
	end

	if id:match ('[^%s-0-9X]') then
		return return_result (false, cfg.err_msg_supl.char);					-- fail if SBN contains anything but digits, hyphens, or the uppercase X
	end

	local ident = id:gsub ('[%s-]', '');										-- remove hyphens and whitespace; they interfere with the rest of the tests

	if  9 ~= ident:len() then
		return return_result (false, cfg.err_msg_supl.length);					-- fail if incorrect length
	end

	if ident:match ('^%d*X?$') == nil then
		return return_result (false, cfg.err_msg_supl.form);					-- fail if SBN has 'X' anywhere but last position
	end

	return return_result (is_valid_isxn ('0' .. ident, 10), cfg.err_msg_supl.check);
end


--[[--------------------------&lt; S S R N &gt;----------------------------------------------------------------------

Format an SSRN, do simple error checking

SSRNs are sequential numbers beginning at 100? and counting up.  This code checks the SSRN to see that it is
only digits and is greater than 99 and less than test_limit; the value in local variable test_limit will need
to be updated periodically as more SSRNs are issued.

]]

local function ssrn (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;
	local id_num;
	local text;
	
	id_num = id:match ('^%d+$');												-- id must be all digits

	if is_set (id_num) then														-- id_num has a value so test it
		id_num = tonumber (id_num);												-- convert id_num to a number for range testing
		if 100 &gt; id_num or handler.id_limit &lt; id_num then						-- if SSRN is outside test limit boundaries
			set_message ('err_bad_ssrn');										-- set an error message
			options.coins_list_t['SSRN'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
		end
	else																		-- when id format incorrect
		set_message ('err_bad_ssrn');											-- set an error message
		options.coins_list_t['SSRN'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode, access = options.access});

	return text;
end


--[[--------------------------&lt; U S E N E T _ I D &gt;------------------------------------------------------------

Validate and format a usenet message id.  Simple error checking, looks for 'id-left@id-right' not enclosed in
'&lt;' and/or '&gt;' angle brackets.

]]

local function usenet_id (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;

	local text = external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
		prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode})
 
	if not id:match('^.+@.+$') or not id:match('^[^&lt;].*[^&gt;]$') then				-- doesn't have '@' or has one or first or last character is '&lt; or '&gt;'
		set_message ('err_bad_usenet_id')										-- add an error message if the message id is invalid
		options.coins_list_t['USENETID'] = nil;									-- when error, unset so not included in COinS
	end 
	
	return text;
end


--[[--------------------------&lt; Z B L &gt;-----------------------------------------------------------------------

A numerical identifier in the form nnnn.nnnnn - leading zeros in the first quartet optional

format described here: http://emis.mi.sanu.ac.rs/ZMATH/zmath/en/help/search/

temporary format is apparently eight digits.  Anything else is an error

]]

local function zbl (options)
	local id = options.id;
	local handler = options.handler;

	if id:match('^%d%d%d%d%d%d%d%d$') then										-- is this identifier using temporary format?
		set_message ('maint_zbl');												-- yes, add maint cat
	elseif not id:match('^%d?%d?%d?%d%.%d%d%d%d%d$') then						-- not temporary, is it normal format?
		set_message ('err_bad_zbl');											-- no, set an error message
		options.coins_list_t['ZBL'] = nil;										-- when error, unset so not included in COinS
	end
	
	return external_link_id ({link = handler.link, label = handler.label, q = handler.q, redirect = handler.redirect,
			prefix = handler.prefix, id = id, separator = handler.separator, encode = handler.encode});
end


--============================&lt;&lt; I N T E R F A C E   F U N C T I O N S &gt;&gt;==========================================

--[[--------------------------&lt; E X T R A C T _ I D S &gt;------------------------------------------------------------

Populates ID table from arguments using configuration settings. Loops through cfg.id_handlers and searches args for
any of the parameters listed in each cfg.id_handlers['...'].parameters.  If found, adds the parameter and value to
the identifier list.  Emits redundant error message if more than one alias exists in args

]]

local function extract_ids (args)
	local id_list = {};															-- list of identifiers found in args
	for k, v in pairs (cfg.id_handlers) do										-- k is uppercase identifier name as index to cfg.id_handlers; e.g. cfg.id_handlers['ISBN'], v is a table
		v = select_one (args, v.parameters, 'err_redundant_parameters' );		-- v.parameters is a table of aliases for k; here we pick one from args if present
		if is_set (v) then id_list[k] = v; end									-- if found in args, add identifier to our list
	end
	return id_list;
end


--[[--------------------------&lt; E X T R A C T _ I D _ A C C E S S _ L E V E L S &gt;--------------------------------------

Fetches custom id access levels from arguments using configuration settings. Parameters which have a predefined access
level (e.g. arxiv) do not use this function as they are directly rendered as free without using an additional parameter.

returns a table of k/v pairs where k is same as the identifier's key in cfg.id_handlers and v is the assigned (valid) keyword

access-level values must match the case used in cfg.keywords_lists['id-access'] (lowercase unless there is some special reason for something else)

]]

local function extract_id_access_levels (args, id_list)
	local id_accesses_list = {};
	for k, v in pairs (cfg.id_handlers) do
		local access_param = v.custom_access;									-- name of identifier's access-level parameter
		if is_set (access_param) then
			local access_level = args[access_param];							-- get the assigned value if there is one
			if is_set (access_level) then
				if not in_array (access_level, cfg.keywords_lists['id-access']) then	-- exact match required
					set_message ('err_invalid_param_val', {access_param, access_level});	
					access_level = nil;											-- invalid so unset
				end
				if not is_set (id_list[k]) then									-- identifier access-level must have a matching identifier
					set_message ('err_param_access_requires_param', {k:lower()});	-- parameter name is uppercase in cfg.id_handlers (k); lowercase for error message
				end
				id_accesses_list[k] = cfg.keywords_xlate[access_level];			-- get translated keyword
			end
		end
	end
	return id_accesses_list;
end


--[[--------------------------&lt; B U I L D _ I D _ L I S T &gt;----------------------------------------------------

render the identifiers into a sorted sequence table

&lt;ID_list_coins_t&gt; is a table of k/v pairs where k is same as key in cfg.id_handlers and v is the assigned value
&lt;options_t&gt; is a table of various k/v option pairs provided in the call to new_build_id_list();
	modified by	this function and passed to all identifier rendering functions
&lt;access_levels_t&gt; is a table of k/v pairs where k is same as key in cfg.id_handlers and v is the assigned value (if valid)

returns a sequence table of sorted (by hkey - 'handler' key) rendered identifier strings

]]

local function build_id_list (ID_list_coins_t, options_t, access_levels_t)
	local ID_list_t = {};
	local accept;
	local func_map = {															--function map points to functions associated with hkey identifier
		['ARXIV'] = arxiv,
		['ASIN'] = asin,
		['BIBCODE'] = bibcode,
		['BIORXIV'] = biorxiv,
		['CITESEERX'] = citeseerx,
		['DOI'] = doi,
		['EISSN'] = issn,
		['HDL'] = hdl,
		['ISBN'] = isbn,
		['ISMN'] = ismn,
		['ISSN'] = issn,
		['JFM'] = jfm,
		['JSTOR'] = jstor,
		['LCCN'] = lccn,
		['MR'] = mr,
		['OCLC'] = oclc,
		['OL'] = openlibrary,
		['OSTI'] = osti,
		['PMC'] = pmc,
		['PMID'] = pmid,
		['RFC']  = rfc,
		['S2CID'] = s2cid,
		['SBN'] = sbn,
		['SSRN'] = ssrn,
		['USENETID'] = usenet_id,
		['ZBL'] = zbl,
		}

	for hkey, v in pairs (ID_list_coins_t) do
		v, accept = has_accept_as_written (v);									-- remove accept-as-written markup if present; accept is boolean true when markup removed; false else
																				-- every function gets the options table with value v and accept boolean
		options_t.hkey = hkey;													-- ~/Configuration handler key
		options_t.id = v;														-- add that identifier value to the options table
		options_t.accept = accept;												-- add the accept boolean flag
		options_t.access = access_levels_t[hkey];								-- add the access level for those that have an |&lt;identifier-access= parameter
		options_t.handler = cfg.id_handlers[hkey];
		options_t.coins_list_t = ID_list_coins_t;								-- pointer to ID_list_coins_t; for |asin= and |ol=; also to keep erroneous values out of the citation's metadata
		options_t.coins_list_t[hkey] = v;										-- id value without accept-as-written markup for metadata
		
		if options_t.handler.access and not in_array (options_t.handler.access, cfg.keywords_lists['id-access']) then
			error (cfg.messages['unknown_ID_access'] .. options_t.handler.access);	-- here when handler access key set to a value not listed in list of allowed id access keywords
		end

		if func_map[hkey] then
			local id_text = func_map[hkey] (options_t);							-- call the function to get identifier text and any error message
			table.insert (ID_list_t, {hkey, id_text});							-- add identifier text to the output sequence table
		else
			error (cfg.messages['unknown_ID_key'] .. hkey);						-- here when func_map doesn't have a function for hkey
		end
	end

	local function comp (a, b)													-- used by following table.sort()
		return a[1]:lower() &lt; b[1]:lower();										-- sort by hkey
	end

	table.sort (ID_list_t, comp);												-- sequence table of tables sort	
	for k, v in ipairs (ID_list_t) do											-- convert sequence table of tables to simple sequence table of strings
		ID_list_t[k] = v[2];													-- v[2] is the identifier rendering from the call to the various functions in func_map{}
	end
	
	return ID_list_t;
end


--[[--------------------------&lt; O P T I O N S _ C H E C K &gt;----------------------------------------------------

check that certain option parameters have their associated identifier parameters with values

&lt;ID_list_coins_t&gt; is a table of k/v pairs where k is same as key in cfg.id_handlers and v is the assigned value
&lt;ID_support_t&gt; is a sequence table of tables created in citation0() where each subtable has four elements:
	[1] is the support parameter's assigned value; empty string if not set
	[2] is a text string same as key in cfg.id_handlers
	[3] is cfg.error_conditions key used to create error message
	[4] is original ID support parameter name used to create error message
	
returns nothing; on error emits an appropriate error message

]]

local function options_check (ID_list_coins_t, ID_support_t)
	for _, v in ipairs (ID_support_t) do
		if is_set (v[1]) and not ID_list_coins_t[v[2]] then						-- when support parameter has a value but matching identifier parameter is missing or empty
			set_message (v[3], (v[4]));											-- emit the appropriate error message
		end
	end
end


--[[--------------------------&lt; I D E N T I F I E R _ L I S T S _ G E T &gt;--------------------------------------

Creates two identifier lists: a k/v table of identifiers and their values to be used locally and for use in the
COinS metadata, and a sequence table of the rendered identifier strings that will be included in the rendered
citation.

]]

local function identifier_lists_get (args_t, options_t, ID_support_t)
	local ID_list_coins_t = extract_ids (args_t);										-- get a table of identifiers and their values for use locally and for use in COinS
	options_check (ID_list_coins_t, ID_support_t);										-- ID support parameters must have matching identifier parameters 
	local ID_access_levels_t = extract_id_access_levels (args_t, ID_list_coins_t);		-- get a table of identifier access levels
	local ID_list_t = build_id_list (ID_list_coins_t, options_t, ID_access_levels_t);	-- get a sequence table of rendered identifier strings

	return ID_list_t, ID_list_coins_t;											-- return the tables
end


--[[--------------------------&lt; S E T _ S E L E C T E D _ M O D U L E S &gt;--------------------------------------

Sets local cfg table and imported functions table to same (live or sandbox) as that used by the other modules.

]]

local function set_selected_modules (cfg_table_ptr, utilities_page_ptr)
	cfg = cfg_table_ptr;

	has_accept_as_written = utilities_page_ptr.has_accept_as_written;			-- import functions from select Module:Citation/CS1/Utilities module
	is_set = utilities_page_ptr.is_set;								
	in_array = utilities_page_ptr.in_array;
	set_message = utilities_page_ptr.set_message;
	select_one = utilities_page_ptr.select_one;
	substitute = utilities_page_ptr.substitute;
	make_wikilink = utilities_page_ptr.make_wikilink;

	z = utilities_page_ptr.z;													-- table of tables in Module:Citation/CS1/Utilities
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T E D   F U N C T I O N S &gt;------------------------------------------
]]

return {
	auto_link_urls = auto_link_urls,											-- table of identifier URLs to be used when auto-linking |title=
	
	identifier_lists_get = identifier_lists_get,								-- experiment to replace individual calls to build_id_list(), extract_ids, extract_id_access_levels
	is_embargoed = is_embargoed;
	set_selected_modules = set_selected_modules;
	}</text>
      <sha1>1s53aqur5zcnnjyu0azfrtjq6dyiwg4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/Date validation</title>
    <ns>828</ns>
    <id>70654</id>
    <revision>
      <id>1093272</id>
      <parentid>1049340</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:37:54Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="65384" xml:space="preserve">--[[--------------------------&lt; F O R W A R D   D E C L A R A T I O N S &gt;--------------------------------------
]]

local add_prop_cat, is_set, in_array, set_message, substitute, wrap_style;		-- imported functions from selected Module:Citation/CS1/Utilities
local cfg;																		-- table of tables imported from selected Module:Citation/CS1/Configuration


--[[--------------------------&lt; F I L E - S C O P E   D E C L A R A T I O N S &gt;--------------------------------

File-scope variables are declared here

]]

local lang_object = mw.getContentLanguage();									-- used by is_valid_accessdate(), is_valid_year(), date_name_xlate(); TODO: move to ~/Configuration?
local year_limit;																-- used by is_valid_year()


--[=[-------------------------&lt; I S _ V A L I D _ A C C E S S D A T E &gt;----------------------------------------

returns true if:
	Wikipedia start date &lt;= accessdate &lt; today + 2 days

Wikipedia start date is 2001-01-15T00:00:00 UTC which is 979516800 seconds after 1970-01-01T00:00:00 UTC (the start of Unix time)
accessdate is the date provided in |access-date= at time 00:00:00 UTC
today is the current date at time 00:00:00 UTC plus 48 hours
	if today is 2015-01-01T00:00:00 then
		adding 24 hours gives 2015-01-02T00:00:00 – one second more than today
		adding 24 hours gives 2015-01-03T00:00:00 – one second more than tomorrow

This function does not work if it is fed month names for languages other than English.  Wikimedia #time: parser
apparently doesn't understand non-English date month names. This function will always return false when the date
contains a non-English month name because good1 is false after the call to lang.formatDate().  To get around that
call this function with YYYY-MM-DD format dates.

]=]

local function is_valid_accessdate (accessdate)
	local good1, good2;
	local access_ts, tomorrow_ts;												-- to hold Unix time stamps representing the dates

	good1, access_ts = pcall (lang_object.formatDate, lang_object, 'U', accessdate );			-- convert accessdate value to Unix timestamp 
	good2, tomorrow_ts = pcall (lang_object.formatDate, lang_object, 'U', 'today + 2 days' );	-- today midnight + 2 days is one second more than all day tomorrow
	
	if good1 and good2 then														-- lang.formatDate() returns a timestamp in the local script which which tonumber() may not understand
		access_ts = tonumber (access_ts) or lang_object:parseFormattedNumber (access_ts);		-- convert to numbers for the comparison;
		tomorrow_ts = tonumber (tomorrow_ts) or lang_object:parseFormattedNumber (tomorrow_ts);
	else
		return false;															-- one or both failed to convert to Unix time stamp
	end

	if 979516800 &lt;= access_ts and access_ts &lt; tomorrow_ts then					-- Wikipedia start date &lt;= accessdate &lt; tomorrow's date
		return true;
	else
		return false;															-- accessdate out of range
	end
end


--[[--------------------------&lt; G E T _ M O N T H _ N U M B E R &gt;----------------------------------------------

returns a number according to the month in a date: 1 for January, etc.  Capitalization and spelling must be correct.
If not a valid month, returns 0

]]

local function get_month_number (month)
	return cfg.date_names['local'].long[month] or cfg.date_names['local'].short[month] or	-- look for local names first
			cfg.date_names['en'].long[month] or	cfg.date_names['en'].short[month] or		-- failing that, look for English names
			0;																				-- not a recognized month name
end


--[[--------------------------&lt; G E T _ S E A S O N _ N U M B E R &gt;--------------------------------------------

returns a number according to the sequence of seasons in a year: 21 for Spring, etc.  Capitalization and spelling
must be correct. If not a valid season, returns 0.
	21-24 = Spring, Summer, Autumn, Winter, independent of “Hemisphere”

returns 0 when &lt;param&gt; is not |date=

Season numbering is defined by Extended Date/Time Format (EDTF) specification (https://www.loc.gov/standards/datetime/)
which became part of ISO 8601 in 2019.  See '§Sub-year groupings'.  The standard defines various divisions using
numbers 21-41.  cs1|2 only supports generic seasons.  EDTF does support the distinction between north and south
hemisphere seasons but cs1|2 has no way to make that distinction.

These additional divisions not currently supported:
	25-28 = Spring - Northern Hemisphere, Summer- Northern Hemisphere, Autumn - Northern Hemisphere, Winter - Northern Hemisphere
	29-32 = Spring – Southern Hemisphere, Summer– Southern Hemisphere, Autumn – Southern Hemisphere, Winter - Southern Hemisphere
	33-36 = Quarter 1, Quarter 2, Quarter 3, Quarter 4 (3 months each)
	37-39 = Quadrimester 1, Quadrimester 2, Quadrimester 3 (4 months each)
	40-41 = Semestral 1, Semestral-2 (6 months each)

]]

local function get_season_number (season, param)
	if 'date' ~= param then
		return 0;																-- season dates only supported by |date=
	end
	return cfg.date_names['local'].season[season] or							-- look for local names first
			cfg.date_names['en'].season[season] or								-- failing that, look for English names
			0;																	-- not a recognized season name
end


--[[--------------------------&lt; G E T _ Q U A R T E R _ N U M B E R &gt;------------------------------------------

returns a number according to the sequence of quarters in a year: 33 for first quarter, etc.  Capitalization and spelling
must be correct. If not a valid quarter, returns 0.
	33-36 = Quarter 1, Quarter 2, Quarter 3, Quarter 4 (3 months each)

returns 0 when &lt;param&gt; is not |date=

Quarter numbering is defined by Extended Date/Time Format (EDTF) specification (https://www.loc.gov/standards/datetime/)
which became part of ISO 8601 in 2019.  See '§Sub-year groupings'.  The standard defines various divisions using
numbers 21-41.  cs1|2 only supports generic seasons and quarters.

These additional divisions not currently supported:
	37-39 = Quadrimester 1, Quadrimester 2, Quadrimester 3 (4 months each)
	40-41 = Semestral 1, Semestral-2 (6 months each)

]]

local function get_quarter_number (quarter, param)
	if 'date' ~= param then
		return 0;																-- quarter dates only supported by |date=
	end
	quarter = mw.ustring.gsub (quarter, ' +', ' ');								-- special case replace multiple space chars with a single space char
	return cfg.date_names['local'].quarter[quarter] or							-- look for local names first
			cfg.date_names['en'].quarter[quarter] or							-- failing that, look for English names
			0;																	-- not a recognized quarter name
end


--[[--------------------------&lt; G E T _ P R O P E R _ N A M E _ N U M B E R &gt;----------------------------------

returns a non-zero number if date contains a recognized proper-name.  Capitalization and spelling must be correct.

returns 0 when &lt;param&gt; is not |date=

]]

local function get_proper_name_number (name, param)
	if 'date' ~= param then
		return 0;																-- proper-name dates only supported by |date=
	end
	return cfg.date_names['local'].named[name] or								-- look for local names dates first
			cfg.date_names['en'].named[name] or									-- failing that, look for English names
			0;																	-- not a recognized named date
end


--[[--------------------------&lt; G E T _ E L E M E N T _ N U M B E R &lt;------------------------------------------

returns true if month or season or quarter or proper name is valid (properly spelled, capitalized, abbreviated)

]]

local function get_element_number (element, param)
	local num;
	
	local funcs = {get_month_number, get_season_number, get_quarter_number, get_proper_name_number};	-- list of functions to execute in order
	
	for _, func in ipairs (funcs) do											-- spin through the function list
		num = func (element, param);											-- call the function and get the returned number
		if 0 ~= num then														-- non-zero when valid month season quarter 
			return num;															-- return that number
		end
	end
	return nil;																	-- not valid
end


--[[--------------------------&lt; I S _ V A L I D _ Y E A R &gt;----------------------------------------------------

Function gets current year from the server and compares it to year from a citation parameter.  Years more than one
year in the future are not acceptable.

Special case for |pmc-embargo-date=: years more than two years in the future are not acceptable

]]

local function is_valid_year (year, param)
	if not is_set (year_limit) then
		year_limit = tonumber(os.date(&quot;%Y&quot;))+1;									-- global variable so we only have to fetch it once
	end

	year = tonumber (year) or lang_object:parseFormattedNumber (year);			-- convert to number for the comparison;
	
	if 'pmc-embargo-date' == param then											-- special case for |pmc-embargo-date=
		return year and (year &lt;= tonumber(os.date(&quot;%Y&quot;))+2) or false;			-- years more than two years in the future are not accepted
	end	
	return year and (year &lt;= year_limit) or false;
end


--[[--------------------------&lt; I S _ V A L I D _ D A T E &gt;----------------------------------------------------

Returns true if day is less than or equal to the number of days in month and year is no farther into the future
than next year; else returns false.

Assumes Julian calendar prior to year 1582 and Gregorian calendar thereafter. Accounts for Julian calendar leap
years before 1582 and Gregorian leap years after 1582. Where the two calendars overlap (1582 to approximately
1923) dates are assumed to be Gregorian.

]]

local function is_valid_date (year, month, day, param)
local days_in_month = {31, 28, 31, 30, 31, 30, 31, 31, 30, 31, 30, 31};
local month_length;
	if not is_valid_year (year, param) then										-- no farther into the future than next year except |pmc-embargo-date= no more than two years in the future
		return false;
	end
	
	month = tonumber (month);													-- required for YYYY-MM-DD dates
	
	if (2 == month) then														-- if February
		month_length = 28;														-- then 28 days unless
		if 1582 &gt; tonumber(year) then											-- Julian calendar
			if 0 == (year%4) then												-- is a leap year?
				month_length = 29;												-- if leap year then 29 days in February
			end
		else																	-- Gregorian calendar
			if (0 == (year%4) and (0 ~= (year%100) or 0 == (year%400))) then	-- is a leap year?
				month_length = 29;												-- if leap year then 29 days in February
			end
		end
	else
		month_length = days_in_month[month];
	end

	if tonumber (day) &gt; month_length then
		return false;
	end
	return true;
end


--[[--------------------------&lt; I S _ V A L I D _ M O N T H _ R A N G E _ S T Y L E &gt;--------------------------

Months in a range are expected to have the same style: Jan–Mar or October–December but not February–Mar or Jul–August. 
This function looks in cfg.date_names{} to see if both month names are listed in the long subtable or both are
listed in the short subtable.  When both have the same style (both are listed in the same table), returns true; false else

]]

local function is_valid_month_range_style (month1, month2)
	if (cfg.date_names.en.long[month1] and cfg.date_names.en.long[month2]) or					-- are both English names listed in the long subtable?
		(cfg.date_names.en.short[month1] and cfg.date_names.en.short[month2]) or				-- are both English names listed in the short subtable?
		(cfg.date_names['local'].long[month1] and cfg.date_names['local'].long[month2]) or		-- are both local names listed in the long subtable?
		(cfg.date_names['local'].short[month1] and cfg.date_names['local'].short[month2]) then	-- are both local names listed in the short subtable?
			return true;
	end
	return false;																-- names are mixed
end


--[[--------------------------&lt; I S _ V A L I D _ M O N T H _ S E A S O N _ R A N G E &gt;------------------------

Check a pair of months or seasons to see if both are valid members of a month or season pair.

Month pairs are expected to be left to right, earliest to latest in time.

All season ranges are accepted as valid because there are publishers out there who have published a Summer–Spring YYYY issue, hence treat as ok

]]

local function is_valid_month_season_range(range_start, range_end, param)
	local range_start_number = get_month_number (range_start);
	local range_end_number;

	if 0 == range_start_number then												-- is this a month range?
		range_start_number = get_season_number (range_start, param);			-- not a month; is it a season? get start season number
		range_end_number = get_season_number (range_end, param);				-- get end season number

		if (0 ~= range_start_number) and (0 ~= range_end_number) and (range_start_number ~= range_end_number) then
			return true;														-- any season pairing is accepted except when both are the same
		end
		return false;															-- range_start and/or range_end is not a season
	end
																				-- here when range_start is a month
	range_end_number = get_month_number (range_end);							-- get end month number
	if range_start_number &lt; range_end_number and								-- range_start is a month; does range_start precede range_end?
		is_valid_month_range_style (range_start, range_end) then				-- do months have the same style?
			return true;														-- proper order and same style
	end
	return false;																-- range_start month number is greater than or equal to range end number; or range end isn't a month
end


--[[--------------------------&lt; M A K E _ C O I N S _ D A T E &gt;------------------------------------------------

This function receives a table of date parts for one or two dates and an empty table reference declared in
Module:Citation/CS1.  The function is called only for |date= parameters and only if the |date=&lt;value&gt; is 
determined to be a valid date format.  The question of what to do with invalid date formats is not answered here.

The date parts in the input table are converted to an ISO 8601 conforming date string:
	single whole dates:		yyyy-mm-dd
	month and year dates:	yyyy-mm
	year dates:				yyyy
	ranges:					yyyy-mm-dd/yyyy-mm-dd
							yyyy-mm/yyyy-mm
							yyyy/yyyy

Dates in the Julian calendar are reduced to year or year/year so that we don't have to do calendar conversion from
Julian to Proleptic Gregorian.

The input table has:
	year, year2 – always present; if before 1582, ignore months and days if present
	month, month2 – 0 if not provided, 1-12 for months, 21-24 for seasons; 99 Christmas
	day, day2 –  0 if not provided, 1-31 for days
	
the output table receives:
	rftdate:	an ISO 8601 formatted date
	rftchron:	a free-form version of the date, usually without year which is in rftdate (season ranges and proper-name dates)
	rftssn:		one of four season keywords: winter, spring, summer, fall (lowercase)
	rftquarter:	one of four values: 1, 2, 3, 4

]]

local function make_COinS_date (input, tCOinS_date)
	local date;																	-- one date or first date in a range
	local date2 = '';															-- end of range date
-- start temporary Julian / Gregorian calendar uncertainty detection
	local year = tonumber(input.year);											-- this temporary code to determine the extent of sources dated to the Julian/Gregorian
	local month = tonumber(input.month);										-- interstice 1 October 1582 – 1 January 1926
	local day = tonumber (input.day);
	if (0 ~= day) and															-- day must have a value for this to be a whole date
		(((1582 == year) and (10 &lt;= month) and (12 &gt;= month)) or				-- any whole 1582 date from 1 October to 31 December or
			((1926 == year) and (1 == month) and (1 == input.day)) or			-- 1 January 1926 or
				((1582 &lt; year) and (1925 &gt;= year))) then						-- any date 1 January 1583 – 31 December 1925
					tCOinS_date.inter_cal_cat = true;							-- set category flag true
	end
-- end temporary Julian / Gregorian calendar uncertainty detection
	
	if 1582 &gt; tonumber(input.year) or 20 &lt; tonumber(input.month) then			-- Julian calendar or season so &amp;rft.date gets year only
		date = input.year;
		if 0 ~= input.year2 and input.year ~= input.year2 then					-- if a range, only the second year portion when not the same as range start year
			date = string.format ('%.4d/%.4d', tonumber(input.year), tonumber(input.year2))		-- assemble the date range
		end
		if 20 &lt; tonumber(input.month) then										-- if season or proper-name date
			local season = {[24] = 'winter', [21] = 'spring', [22] = 'summer', [23] = 'fall', [33] = '1', [34] = '2', [35] = '3', [36] = '4', [98] = 'Easter', [99] = 'Christmas'};	-- seasons lowercase, no autumn; proper-names use title case
			if 0 == input.month2 then											-- single season date
				if 40 &lt; tonumber(input.month) then
					tCOinS_date.rftchron = season[input.month];					-- proper-name dates
				elseif 30 &lt; tonumber(input.month) then
					tCOinS_date.rftquarter = season[input.month];				-- quarters
				else
					tCOinS_date.rftssn = season[input.month];					-- seasons
				end
			else																-- season range with a second season specified
				if input.year ~= input.year2 then								-- season year – season year range or season year–year
					tCOinS_date.rftssn = season[input.month];					-- start of range season; keep this?
					if 0~= input.month2 then
						tCOinS_date.rftchron = string.format ('%s %s – %s %s', season[input.month], input.year, season[input.month2], input.year2);
					end
				else															-- season–season year range
					tCOinS_date.rftssn = season[input.month];					-- start of range season; keep this?
					tCOinS_date.rftchron = season[input.month] .. '–' .. season[input.month2];	-- season–season year range
				end
			end
		end
		tCOinS_date.rftdate = date;
		return;																	-- done
	end
	
	if 0 ~= input.day then
		date = string.format ('%s-%.2d-%.2d', input.year, tonumber(input.month), tonumber(input.day));	-- whole date
	elseif 0 ~= input.month then
		date = string.format ('%s-%.2d', input.year, tonumber(input.month));	-- year and month
	else
		date = string.format ('%s', input.year);								-- just year
	end

	if 0 ~= input.year2 then
		if 0 ~= input.day2 then
			date2 = string.format ('/%s-%.2d-%.2d', input.year2, tonumber(input.month2), tonumber(input.day2));		-- whole date
		elseif 0 ~= input.month2 then
			date2 = string.format ('/%s-%.2d', input.year2, tonumber(input.month2));	-- year and month
		else
			date2 = string.format ('/%s', input.year2);							-- just year
		end
	end
	
	tCOinS_date.rftdate = date .. date2;										-- date2 has the '/' separator
	return;
end


--[[--------------------------&lt; P A T T E R N S &gt;--------------------------------------------------------------

this is the list of patterns for date formats that this module recognizes.  Approximately the first half of these
patterns represent formats that might be reformatted into another format.  Those that might be reformatted have
'indicator' letters that identify the content of the matching capture: 'd' (day), 'm' (month), 'a' (anchor year),
'y' (year); second day, month, year have a '2' suffix.

These patterns are used for both date validation and for reformatting.  This table should not be moved to ~/Configuration
because changes to this table require changes to check_date() and to reformatter() and reformat_date()

]]

local patterns = {
	 																			-- year-initial numerical year-month-day
	['ymd'] = {'^(%d%d%d%d)%-(%d%d)%-(%d%d)$', 'y', 'm', 'd'},					
																				-- month-initial: month day, year
	['Mdy'] = {'^(%D-) +([1-9]%d?), +((%d%d%d%d?)%a?)$', 'm', 'd', 'a', 'y'},
																				-- month-initial day range: month day–day, year; days are separated by endash
	['Md-dy'] = {'^(%D-) +([1-9]%d?)[%-–]([1-9]%d?), +((%d%d%d%d)%a?)$', 'm', 'd', 'd2', 'a', 'y'},
																				-- day-initial: day month year
	['dMy'] = {'^([1-9]%d?) +(%D-) +((%d%d%d%d?)%a?)$', 'd', 'm', 'a', 'y'},
																				-- year-initial: year month day; day: 1 or 2 two digits, leading zero allowed; not supported at en.wiki
	--	['yMd'] = {'^((%d%d%d%d?)%a?) +(%D-) +(%d%d?)$', 'a', 'y', 'm', 'd'},
																				-- day-range-initial: day–day month year; days are separated by endash
	['d-dMy'] = {'^([1-9]%d?)[%-–]([1-9]%d?) +(%D-) +((%d%d%d%d)%a?)$', 'd', 'd2', 'm', 'a', 'y'},
																				-- day initial month-day-range: day month - day month year; uses spaced endash
	['dM-dMy'] = {'^([1-9]%d?) +(%D-) +[%-–] +([1-9]%d?) +(%D-) +((%d%d%d%d)%a?)$', 'd', 'm', 'd2', 'm2', 'a', 'y'},
																				-- month initial month-day-range: month day – month day, year;  uses spaced endash
	['Md-Mdy'] = {'^(%D-) +([1-9]%d?) +[%-–] +(%D-) +([1-9]%d?), +((%d%d%d%d)%a?)$','m', 'd', 'm2', 'd2', 'a', 'y'},
																				-- day initial month-day-year-range: day month year - day month year; uses spaced endash
	['dMy-dMy'] = {'^([1-9]%d?) +(%D-) +(%d%d%d%d) +[%-–] +([1-9]%d?) +(%D-) +((%d%d%d%d)%a?)$', 'd', 'm', 'y', 'd2', 'm2', 'a', 'y2'},
																				-- month initial month-day-year-range: month day, year – month day, year;  uses spaced endash
	['Mdy-Mdy'] = {'^(%D-) +([1-9]%d?), +(%d%d%d%d) +[%-–] +(%D-) +([1-9]%d?), +((%d%d%d%d)%a?)$', 'm', 'd', 'y', 'm2', 'd2', 'a', 'y2'},

																				-- these date formats cannot be converted, per se, but month name can be rendered short or long
																				-- month/season year - month/season year; separated by spaced endash
	['My-My'] = {'^(%D-) +(%d%d%d%d) +[%-–] +(%D-) +((%d%d%d%d)%a?)$', 'm', 'y', 'm2', 'a', 'y2'},
																				-- month/season range year; months separated by endash
	['M-My'] = {'^(%D-)[%-–](%D-) +((%d%d%d%d)%a?)$', 'm', 'm2', 'a', 'y'},
																				-- month/season year or proper-name year; quarter year when First Quarter YYYY etc.
	['My'] = {'^([^%d–]-) +((%d%d%d%d)%a?)$', 'm', 'a', 'y'},					-- this way because endash is a member of %D; %D- will match January–March 2019 when it shouldn't

																				-- these date formats cannot be converted
	['Sy4-y2'] = {'^(%D-) +((%d%d)%d%d)[%-–]((%d%d)%a?)$'},						-- special case Winter/Summer year-year (YYYY-YY); year separated with unspaced endash
	['Sy-y'] = {'^(%D-) +(%d%d%d%d)[%-–]((%d%d%d%d)%a?)$'},						-- special case Winter/Summer year-year; year separated with unspaced endash
	['y-y'] = {'^(%d%d%d%d?)[%-–]((%d%d%d%d?)%a?)$'},							-- year range: YYY-YYY or YYY-YYYY or YYYY–YYYY; separated by unspaced endash; 100-9999
	['y4-y2'] = {'^((%d%d)%d%d)[%-–]((%d%d)%a?)$'},								-- year range: YYYY–YY; separated by unspaced endash
	['y'] = {'^((%d%d%d%d?)%a?)$'},												-- year; here accept either YYY or YYYY
	}


--[[--------------------------&lt; I S _ V A L I D _ E M B A R G O _ D A T E &gt;------------------------------------

returns true and date value if that value has proper dmy, mdy, ymd format.

returns false and 9999 (embargoed forever) when date value is not proper format; assumes that when |pmc-embargo-date= is
set, the editor intended to embargo a PMC but |pmc-embargo-date= does not hold a single date.

]]

local function is_valid_embargo_date (v)
	if v:match (patterns['ymd'][1]) or											-- ymd
		v:match (patterns['Mdy'][1]) or											-- dmy
		v:match (patterns['dMy'][1]) then										-- mdy
			return true, v;
	end
	return false, '9999';														-- if here not good date so return false and set embargo date to long time in future
end


--[[--------------------------&lt; C H E C K _ D A T E &gt;----------------------------------------------------------

Check date format to see that it is one of the formats approved by WP:DATESNO or WP:DATERANGE. Exception: only
allowed range separator is endash.  Additionally, check the date to see that it is a real date: no 31 in 30-day
months; no 29 February when not a leap year.  Months, both long-form and three character abbreviations, and seasons
must be spelled correctly.  Future years beyond next year are not allowed.

If the date fails the format tests, this function returns false and does not return values for anchor_year and
COinS_date.  When this happens, the date parameter is (DEBUG: not?) used in the COinS metadata and the CITEREF identifier gets
its year from the year parameter if present otherwise CITEREF does not get a date value.

Inputs:
	date_string - date string from date-holding parameters (date, year, publication-date, access-date, pmc-embargo-date, archive-date, lay-date)

Returns:
	false if date string is not a real date; else
	true, anchor_year, COinS_date
		anchor_year can be used in CITEREF anchors
		COinS_date is ISO 8601 format date; see make_COInS_date()

]]

local function check_date (date_string, param, tCOinS_date)
	local year;																	-- assume that year2, months, and days are not used;
	local year2 = 0;															-- second year in a year range
	local month = 0;
	local month2 = 0;															-- second month in a month range
	local day = 0;
	local day2 = 0;																-- second day in a day range
	local anchor_year;
	local coins_date;

	if date_string:match (patterns['ymd'][1]) then								-- year-initial numerical year month day format
		year, month, day = date_string:match (patterns['ymd'][1]);
		if 12 &lt; tonumber(month) or 1 &gt; tonumber(month) or 1582 &gt; tonumber(year) or 0 == tonumber(day) then return false; end	-- month or day number not valid or not Gregorian calendar
		anchor_year = year;
	
	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['Mdy'][1]) then				-- month-initial: month day, year
		month, day, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['Mdy'][1]);
		month = get_month_number (month);
		if 0 == month then return false; end									-- return false if month text isn't one of the twelve months
				
	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['Md-dy'][1]) then				-- month-initial day range: month day–day, year; days are separated by endash
		month, day, day2, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['Md-dy'][1]);
		if tonumber(day) &gt;= tonumber(day2) then return false; end				-- date range order is left to right: earlier to later; dates may not be the same;
		month = get_month_number (month);
		if 0 == month then return false; end									-- return false if month text isn't one of the twelve months
		month2=month;															-- for metadata
		year2 = year;

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['dMy'][1]) then				-- day-initial: day month year
		day, month, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['dMy'][1]);
		month = get_month_number (month);
		if 0 == month then return false; end									-- return false if month text isn't one of the twelve months

--[[ NOT supported at en.wiki
	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['yMd'][1]) then				-- year-initial: year month day; day: 1 or 2 two digits, leading zero allowed
		anchor_year, year, month, day = mw.ustring.match(date_string, patterns['yMd'][1]);
		month = get_month_number (month);
		if 0 == month then return false; end									-- return false if month text isn't one of the twelve months
-- end NOT supported at en.wiki ]]

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['d-dMy'][1]) then				-- day-range-initial: day–day month year; days are separated by endash
		day, day2, month, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['d-dMy'][1]);
		if tonumber(day) &gt;= tonumber(day2) then return false; end				-- date range order is left to right: earlier to later; dates may not be the same;
		month = get_month_number (month);
		if 0 == month then return false; end									-- return false if month text isn't one of the twelve months
		month2 = month;															-- for metadata
		year2 = year;

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['dM-dMy'][1]) then			-- day initial month-day-range: day month - day month year; uses spaced endash
		day, month, day2, month2, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['dM-dMy'][1]);
		if (not is_valid_month_season_range(month, month2)) or not is_valid_year(year) then return false; end	-- date range order is left to right: earlier to later;
		month = get_month_number (month);										-- for metadata
		month2 = get_month_number (month2);
		year2 = year;

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['Md-Mdy'][1]) then			-- month initial month-day-range: month day – month day, year; uses spaced endash
		month, day, month2, day2, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['Md-Mdy'][1]);
		if (not is_valid_month_season_range(month, month2, param)) or not is_valid_year(year) then return false; end
		month = get_month_number (month);										-- for metadata
		month2 = get_month_number (month2);
		year2 = year;

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['dMy-dMy'][1]) then			-- day initial month-day-year-range: day month year - day month year; uses spaced endash
		day, month, year, day2, month2, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['dMy-dMy'][1]);
		if tonumber(year2) &lt;= tonumber(year) then return false; end				-- must be sequential years, left to right, earlier to later
		if not is_valid_year(year2) or not is_valid_month_range_style(month, month2) then return false; end		-- year2 no more than one year in the future; months same style
		month = get_month_number (month);										-- for metadata
		month2 = get_month_number (month2);
		if 0 == month or 0 == month2 then return false; end						-- both must be valid

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['Mdy-Mdy'][1]) then			-- month initial month-day-year-range: month day, year – month day, year; uses spaced endash
		month, day, year, month2, day2, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['Mdy-Mdy'][1]);
		if tonumber(year2) &lt;= tonumber(year) then return false; end				-- must be sequential years, left to right, earlier to later
		if not is_valid_year(year2) or not is_valid_month_range_style(month, month2) then return false; end		-- year2 no more than one year in the future; months same style
		month = get_month_number (month);										-- for metadata
		month2 = get_month_number(month2);
		if 0 == month or 0 == month2 then return false; end						-- both must be valid

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['Sy4-y2'][1]) then			-- special case Winter/Summer year-year (YYYY-YY); year separated with unspaced endash
		local century;
		month, year, century, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['Sy4-y2'][1]);
		if 'Winter' ~= month and 'Summer' ~= month then return false end;		-- 'month' can only be Winter or Summer
		anchor_year = year .. '–' .. anchor_year;								-- assemble anchor_year from both years
		year2 = century..year2;													-- add the century to year2 for comparisons
		if 1 ~= tonumber(year2) - tonumber(year) then return false; end			-- must be sequential years, left to right, earlier to later
		if not is_valid_year(year2) then return false; end						-- no year farther in the future than next year
		month = get_season_number(month, param);

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['Sy-y'][1]) then				-- special case Winter/Summer year-year; year separated with unspaced endash
		month, year, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['Sy-y'][1]);
		month = get_season_number (month, param);								-- &lt;month&gt; can only be winter or summer; also for metadata
		if (month ~= cfg.date_names['en'].season['Winter']) and (month ~= cfg.date_names['en'].season['Summer']) then
			return false;														-- not Summer or Winter; abandon
		end
		anchor_year = year .. '–' .. anchor_year;								-- assemble anchor_year from both years
		if 1 ~= tonumber(year2) - tonumber(year) then return false; end			-- must be sequential years, left to right, earlier to later
		if not is_valid_year(year2) then return false; end						-- no year farther in the future than next year

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['My-My'][1]) then				-- month/season year - month/season year; separated by spaced endash
		month, year, month2, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['My-My'][1]);
		anchor_year = year .. '–' .. anchor_year;								-- assemble anchor_year from both years
		if tonumber(year) &gt;= tonumber(year2) then return false; end				-- left to right, earlier to later, not the same
		if not is_valid_year(year2) then return false; end						-- no year farther in the future than next year
		if 0 ~= get_month_number(month) and 0 ~= get_month_number(month2) and is_valid_month_range_style(month, month2) then 	-- both must be month year, same month style
			month = get_month_number(month);
			month2 = get_month_number(month2);
		elseif 0 ~= get_season_number(month, param) and 0 ~= get_season_number(month2, param) then	-- both must be season year, not mixed
			month = get_season_number(month, param);
			month2 = get_season_number(month2, param);
		else
			 return false;
		end

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['M-My'][1]) then				-- month/season range year; months separated by endash 
		month, month2, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['M-My'][1]);
		if (not is_valid_month_season_range(month, month2, param)) or (not is_valid_year(year)) then return false; end
		if 0 ~= get_month_number(month) then									-- determined to be a valid range so just check this one to know if month or season
			month = get_month_number(month);
			month2 = get_month_number(month2);
			if 0 == month or 0 == month2 then return false; end
		else
			month = get_season_number(month, param);
			month2 = get_season_number(month2, param);
		end
		year2 = year;
		
	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['My'][1]) then				-- month/season/quarter/proper-name year
		month, anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['My'][1]);
		if not is_valid_year(year) then return false; end
		month = get_element_number(month, param);								-- get month season quarter proper-name number or nil
		if not month then return false; end										-- not valid whatever it is

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['y-y'][1]) then				-- Year range: YYY-YYY or YYY-YYYY or YYYY–YYYY; separated by unspaced endash; 100-9999
		year, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['y-y'][1]);
		anchor_year = year .. '–' .. anchor_year;								-- assemble anchor year from both years
		if tonumber(year) &gt;= tonumber(year2) then return false; end				-- left to right, earlier to later, not the same
		if not is_valid_year(year2) then return false; end						-- no year farther in the future than next year

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['y4-y2'][1]) then				-- Year range: YYYY–YY; separated by unspaced endash
		local century;
		year, century, anchor_year, year2 = mw.ustring.match(date_string, patterns['y4-y2'][1]);
		anchor_year = year .. '–' .. anchor_year;								-- assemble anchor year from both years

		if in_array (param, {'date', 'publication-date', 'year'}) then
			add_prop_cat ('year-range-abbreviated');
		end

		if 13 &gt; tonumber(year2) then return false; end							-- don't allow 2003-05 which might be May 2003
		year2 = century .. year2;													-- add the century to year2 for comparisons
		if tonumber(year) &gt;= tonumber(year2) then return false; end				-- left to right, earlier to later, not the same
		if not is_valid_year(year2) then return false; end						-- no year farther in the future than next year

	elseif mw.ustring.match(date_string, patterns['y'][1]) then					-- year; here accept either YYY or YYYY
		anchor_year, year = mw.ustring.match(date_string, patterns['y'][1]);
		if false == is_valid_year(year) then
			return false;
		end

	else
		return false;															-- date format not one of the MOS:DATE approved formats
	end

	if 'access-date' == param then												-- test accessdate here because we have numerical date parts
		if 0 ~= year and 0 ~= month and 0 ~= day and 							-- all parts of a single date required
			0 == year2 and 0 == month2 and 0 == day2 then						-- none of these; accessdate must not be a range
				if not is_valid_accessdate(year .. '-' .. month .. '-' .. day) then	
					return false;												-- return false when accessdate out of bounds
				end
		else
			return false;														-- return false when accessdate is a range of two dates
		end
	end

	local result=true;															-- check whole dates for validity; assume true because not all dates will go through this test
	if 0 ~= year and 0 ~= month and 0 ~= day and 0 == year2 and 0 == month2 and 0 == day2 then		-- YMD (simple whole date)
		result = is_valid_date (year, month, day, param);						-- &lt;param&gt; for |pmc-embargo-date=

	elseif 0 ~= year and 0 ~= month and 0 ~= day and 0 == year2 and 0 == month2 and 0 ~= day2 then	-- YMD-d (day range)
		result = is_valid_date (year, month, day);
		result = result and is_valid_date (year, month, day2);

	elseif 0 ~= year and 0 ~= month and 0 ~= day and 0 == year2 and 0 ~= month2 and 0 ~= day2 then	-- YMD-md (day month range)
		result = is_valid_date (year, month, day);
		result = result and is_valid_date (year, month2, day2);

	elseif 0 ~= year and 0 ~= month and 0 ~= day and 0 ~= year2 and 0 ~= month2 and 0 ~= day2 then	-- YMD-ymd (day month year range)
		result = is_valid_date(year, month, day);
		result = result and is_valid_date(year2, month2, day2);
	end
	
	if false == result then return false; end

	if nil ~= tCOinS_date then													-- this table only passed into this function when testing |date= parameter values
		make_COinS_date ({year = year, month = month, day = day, year2 = year2, month2 = month2, day2 = day2}, tCOinS_date);	-- make an ISO 8601 date string for COinS
	end
	
	return true, anchor_year;													-- format is good and date string represents a real date
end	


--[[--------------------------&lt; D A T E S &gt;--------------------------------------------------------------------

Cycle the date-holding parameters in passed table date_parameters_list through check_date() to check compliance with MOS:DATE. For all valid dates, check_date() returns
true. The |date= parameter test is unique, it is the only date holding parameter from which values for anchor_year (used in CITEREF identifiers) and COinS_date (used in
the COinS metadata) are derived.  The |date= parameter is the only date-holding parameter that is allowed to contain the no-date keywords &quot;n.d.&quot; or &quot;nd&quot; (without quotes).

Unlike most error messages created in this module, only one error message is created by this function. Because all of the date holding parameters are processed serially,
parameters with errors are added to the &lt;error_list&gt; sequence table as the dates are tested.

]]

local function dates(date_parameters_list, tCOinS_date, error_list)
	local anchor_year;															-- will return as nil if the date being tested is not |date=
	local COinS_date;															-- will return as nil if the date being tested is not |date=
	local embargo_date;															-- if embargo date is a good dmy, mdy, ymd date then holds original value else reset to 9999
	local good_date = false;

	for k, v in pairs(date_parameters_list) do									-- for each date-holding parameter in the list
		if is_set(v.val) then													-- if the parameter has a value
			v.val = mw.ustring.gsub(v.val, '%d', cfg.date_names.local_digits);	-- translate 'local' digits to Western 0-9
			if v.val:match(&quot;^c%. [1-9]%d%d%d?%a?$&quot;) then						-- special case for c. year or with or without CITEREF disambiguator - only |date= and |year=
				local year = v.val:match(&quot;c%. ([1-9]%d%d%d?)%a?&quot;);				-- get the year portion so it can be tested
				if 'date' == k then
					anchor_year, COinS_date = v.val:match(&quot;((c%. [1-9]%d%d%d?)%a?)&quot;);	-- anchor year and COinS_date only from |date= parameter
					good_date = is_valid_year(year);
				elseif 'year' == k then
					good_date = is_valid_year(year);
				end
			elseif 'date' == k then												-- if the parameter is |date=
				if v.val:match(&quot;^n%.d%.%a?$&quot;) then -- ToDo: I18N								-- if |date=n.d. with or without a CITEREF disambiguator
					good_date, anchor_year, COinS_date = true, v.val:match(&quot;((n%.d%.)%a?)&quot;); -- ToDo: I18N	-- &quot;n.d.&quot;; no error when date parameter is set to no date
				elseif v.val:match(&quot;^nd%a?$&quot;) then -- ToDo: I18N								-- if |date=nd with or without a CITEREF disambiguator
					good_date, anchor_year, COinS_date = true, v.val:match(&quot;((nd)%a?)&quot;); -- ToDo: I18N	-- &quot;nd&quot;;	no error when date parameter is set to no date
				else
					good_date, anchor_year, COinS_date = check_date (v.val, k, tCOinS_date);	-- go test the date
				end
			elseif 'year' == k then												-- if the parameter is |year= it should hold only a year value
				if v.val:match(&quot;^[1-9]%d%d%d?%a?$&quot;) then						-- if |year = 3 or 4 digits only with or without a CITEREF disambiguator
					good_date, anchor_year, COinS_date = true, v.val:match(&quot;((%d+)%a?)&quot;);
				end
			elseif 'pmc-embargo-date' == k then									-- if the parameter is |pmc-embargo-date=
				good_date = check_date (v.val, k);								-- go test the date
				if true == good_date then										-- if the date is a valid date
					good_date, embargo_date = is_valid_embargo_date (v.val);	-- is |pmc-embargo-date= date a single dmy, mdy, or ymd formatted date? yes: returns embargo date; no: returns 9999
				end
			else																-- any other date-holding parameter
				good_date = check_date (v.val, k);								-- go test the date
			end
			if false == good_date then											-- assemble one error message so we don't add the tracking category multiple times
				table.insert (error_list, wrap_style ('parameter', v.name));	-- make parameter name suitable for error message list
			end
		end
	end
	return anchor_year, embargo_date;											-- and done
end


--[[--------------------------&lt; Y E A R _ D A T E _ C H E C K &gt;------------------------------------------------

Compare the value provided in |year= with the year value(s) provided in |date=.  This function sets a local numeric value:
	0 - year value does not match the year value in date
	1 - (default) year value matches the year value in date or one of the year values when date contains two years
	2 - year value matches the year value in date when date is in the form YYYY-MM-DD and year is disambiguated (|year=YYYYx)

the numeric value in &lt;result&gt; determines the 'output' if any from this function:
	0 – adds error message to error_list sequence table
	1 – adds maint cat
	2 – does nothing

]]

local function year_date_check (year_string, year_origin, date_string, date_origin, error_list)
	local year;
	local date1;
	local date2;
	local result = 1;															-- result of the test; assume that the test passes

	year = year_string:match ('(%d%d%d%d?)');

	if date_string:match ('%d%d%d%d%-%d%d%-%d%d') and year_string:match ('%d%d%d%d%a') then	--special case where both date and year are required YYYY-MM-DD and YYYYx
		date1 = date_string:match ('(%d%d%d%d)');
		year = year_string:match ('(%d%d%d%d)');
		if year ~= date1 then
			result = 0;															-- years don't match
		else
			result = 2;															-- years match; but because disambiguated, don't add to maint cat
		end
		
	elseif date_string:match (&quot;%d%d%d%d?.-%d%d%d%d?&quot;) then						-- any of the standard range formats of date with two three- or four-digit years
		date1, date2 = date_string:match (&quot;(%d%d%d%d?).-(%d%d%d%d?)&quot;);
		if year ~= date1 and year ~= date2 then
			result = 0;
		end

	elseif mw.ustring.match(date_string, &quot;%d%d%d%d[%-–]%d%d&quot;) then				-- YYYY-YY date ranges
		local century;
		date1, century, date2 = mw.ustring.match(date_string, &quot;((%d%d)%d%d)[%-–]+(%d%d)&quot;);
		date2 = century..date2;													-- convert YY to YYYY
		if year ~= date1 and year ~= date2 then
			result = 0;
		end

	elseif date_string:match (&quot;%d%d%d%d?&quot;) then									-- any of the standard formats of date with one year
		date1 = date_string:match (&quot;(%d%d%d%d?)&quot;);
		if year ~= date1 then
			result = 0;
		end
	else																		-- should never get here; this function called only when no other date errors
		result = 0;																-- no recognizable year in date
	end

	if 0 == result then															-- year / date mismatch
		table.insert (error_list, substitute (cfg.messages['mismatch'], {year_origin, date_origin}));	-- add error message to error_list sequence table
	elseif 1 == result then														-- redundant year / date
		set_message ('maint_date_year');										-- add a maint cat
	end
end


--[[--------------------------&lt; R E F O R M A T T E R &gt;--------------------------------------------------------

reformat 'date' into new format specified by format_param if pattern_idx (the current format of 'date') can be
reformatted.  Does the grunt work for reformat_dates().

The table re_formats maps pattern_idx (current format) and format_param (desired format) to a table that holds:
	format string used by string.format()
	identifier letters ('d', 'm', 'y', 'd2', 'm2', 'y2') that serve as indexes into a table t{} that holds captures
		from mw.ustring.match() for the various date parts specified by  patterns[pattern_idx][1]

Items in patterns{} have the general form:
	['ymd'] = {'^(%d%d%d%d)%-(%d%d)%-(%d%d)$', 'y', 'm', 'd'}, where:
		['ymd'] is pattern_idx
		patterns['ymd'][1] is the match pattern with captures for mw.ustring.match()
		patterns['ymd'][2] is an indicator letter identifying the content of the first capture
		patterns['ymd'][3] ... the second capture etc.

when a pattern matches a date, the captures are loaded into table t{} in capture order using the idemtifier
characters as indexes into t{}  For the above, a ymd date is in t{} as:
	t.y = first capture (year), t.m = second capture (month), t.d = third capture (day)

To reformat, this function is called with the pattern_idx that matches the current format of the date and with
format_param set to the desired format.  This function loads table t{} as described and then calls string.format()
with the format string specified by re_format[pattern_idx][format_param][1] using values taken from t{} according
to the capture identifier letters specified by patterns[pattern_idx][format_param][n] where n is 2..

]]

local re_formats = {
	['ymd'] = {																	-- date format is ymd; reformat to:
		['mdy'] = {'%s %s, %s', 'm', 'd', 'y'},									-- |df=mdy
		['dmy'] = {'%s %s %s', 'd', 'm', 'y'},									-- |df=dmy
	--		['yMd'] = {'%s %s %s', 'y', 'm', 'd'},								-- |df=yMd; not supported at en.wiki
		},
	['Mdy'] = {																	-- date format is Mdy; reformat to:
		['mdy'] = {'%s %s, %s', 'm', 'd', 'y'},									-- for long/short reformatting
		['dmy'] = {'%s %s %s', 'd', 'm', 'y'},									-- |df=dmy
		['ymd'] = {'%s-%s-%s', 'y', 'm', 'd'},									-- |df=ymd
	--		['yMd'] = {'%s %s %s', 'y', 'm', 'd'},								-- |df=yMd; not supported at en.wiki
		},
	['dMy'] = {																	-- date format is dMy; reformat to:
		['dmy'] = {'%s %s %s', 'd', 'm', 'y'},									-- for long/short reformatting
		['mdy'] = {'%s %s, %s', 'm', 'd', 'y'},									-- |df=mdy
		['ymd'] = {'%s-%s-%s', 'y', 'm', 'd'},									-- |df=ymd
	--		['yMd'] = {'%s %s %s', 'y', 'm', 'd'},								-- |df=yMd; not supported at en.wiki
		},
	['Md-dy'] = {																-- date format is Md-dy; reformat to:
		['mdy'] = {'%s %s–%s, %s', 'm', 'd', 'd2', 'y'},						-- for long/short reformatting
		['dmy'] = {'%s–%s %s %s', 'd', 'd2', 'm', 'y'},							-- |df=dmy -&gt; d-dMy 
		},
	['d-dMy'] = {																-- date format is d-d&gt;y; reformat to:
		['dmy'] = {'%s–%s %s %s', 'd', 'd2', 'm', 'y'},							-- for long/short reformatting
		['mdy'] = {'%s %s–%s, %s', 'm', 'd', 'd2', 'y'},						-- |df=mdy -&gt; Md-dy 
		},
	['dM-dMy'] = {																-- date format is dM-dMy; reformat to:
		['dmy'] = {'%s %s – %s %s %s', 'd', 'm', 'd2', 'm2', 'y'},				-- for long/short reformatting
		['mdy'] = {'%s %s – %s %s, %s', 'm', 'd', 'm2', 'd2', 'y'},				-- |df=mdy -&gt; Md-Mdy 
		},
	['Md-Mdy'] = {																-- date format is Md-Mdy; reformat to:
		['mdy'] = {'%s %s – %s %s, %s', 'm', 'd',  'm2', 'd2', 'y'},			-- for long/short reformatting
		['dmy'] = {'%s %s – %s %s %s', 'd', 'm', 'd2', 'm2', 'y'},				-- |df=dmy -&gt; dM-dMy 
		},
	['dMy-dMy'] = {																-- date format is dMy-dMy; reformat to:
		['dmy'] = {'%s %s %s – %s %s %s', 'd', 'm', 'y', 'd2', 'm2', 'y2'},		-- for long/short reformatting
		['mdy'] = {'%s %s, %s – %s %s, %s', 'm', 'd', 'y', 'm2', 'd2', 'y2'},	-- |df=mdy -&gt; Mdy-Mdy 
		},
	['Mdy-Mdy'] = {																-- date format is Mdy-Mdy; reformat to:
		['mdy'] = {'%s %s, %s – %s %s, %s', 'm', 'd', 'y', 'm2', 'd2', 'y2'},	-- for long/short reformatting
		['dmy'] = {'%s %s %s – %s %s %s', 'd', 'm', 'y', 'd2', 'm2', 'y2'},		-- |df=dmy -&gt; dMy-dMy 
		},
	['My-My'] = {																-- these for long/short reformatting
		['any'] = {'%s %s – %s %s', 'm', 'y', 'm2', 'y2'},						-- dmy/mdy agnostic
		},
	['M-My'] = {																-- these for long/short reformatting
		['any'] = {'%s–%s %s', 'm', 'm2', 'y'},									-- dmy/mdy agnostic
		},
	['My'] = {																	-- these for long/short reformatting
		['any'] = {'%s %s', 'm', 'y'},											-- dmy/mdy agnostic
		},
	--	['yMd'] = {																-- not supported at en.wiki
	--		['mdy'] = {'%s %s, %s', 'm', 'd', 'y'},								-- |df=mdy
	--		['dmy'] = {'%s %s %s', 'd', 'm', 'y'},								-- |df=dmy
	--		['ymd'] = {'%s-%s-%s', 'y', 'm', 'd'},								-- |df=ymd
	--		},
	}


local function reformatter (date, pattern_idx, format_param, mon_len)
	if not in_array (pattern_idx, {'ymd', 'Mdy', 'Md-dy', 'dMy', 'yMd', 'd-dMy', 'dM-dMy', 'Md-Mdy', 'dMy-dMy', 'Mdy-Mdy', 'My-My', 'M-My', 'My'}) then
		return;																	-- not in this set of date format patterns then not a reformattable date
	end
	
	if 'ymd' == format_param and in_array (pattern_idx, {'ymd', 'Md-dy', 'd-dMy', 'dM-dMy', 'Md-Mdy', 'dMy-dMy', 'Mdy-Mdy', 'My-My', 'M-My', 'My'}) then
		return;																	-- ymd date ranges not supported at en.wiki; no point in reformatting ymd to ymd
	end

	if in_array (pattern_idx, {'My', 'M-My', 'My-My'}) then						-- these are not dmy/mdy so can't be 'reformatted' into either
		format_param = 'any';													-- so format-agnostic 
	end

																				-- yMd is not supported at en.wiki; when yMd is supported at your wiki, uncomment the next line
	--	if 'yMd' == format_param and in_array (pattern_idx, {'yMd', 'Md-dy', 'd-dMy', 'dM-dMy', 'Md-Mdy', 'dMy-dMy', 'Mdy-Mdy'}) then	-- these formats not convertable; yMd not supported at en.wiki
	if 'yMd' == format_param then												-- yMd not supported at en.wiki; when yMd is supported at your wiki, remove or comment-out this line
		return;																	-- not a reformattable date
	end
	
	local c1, c2, c3, c4, c5, c6, c7;											-- these hold the captures specified in patterns[pattern_idx][1]
	c1, c2, c3, c4, c5, c6, c7 = mw.ustring.match (date, patterns[pattern_idx][1]);	-- get the captures

	local t = {																	-- table that holds k/v pairs of date parts from the captures and patterns[pattern_idx][2..]
		[patterns[pattern_idx][2]] = c1;										-- at minimum there is always one capture with a matching indicator letter
		[patterns[pattern_idx][3] or 'x'] = c2;									-- patterns can have a variable number of captures; each capture requires an indicator letter;
		[patterns[pattern_idx][4] or 'x'] = c3;									-- where there is no capture, there is no indicator letter so n in patterns[pattern_idx][n] will be nil;
		[patterns[pattern_idx][5] or 'x'] = c4;									-- the 'x' here spoofs an indicator letter to prevent 'table index is nil' error
		[patterns[pattern_idx][6] or 'x'] = c5;
		[patterns[pattern_idx][7] or 'x'] = c6;
		[patterns[pattern_idx][8] or 'x'] = c7;
		};

	if t.a then																	-- if this date has an anchor year capture (all convertable date formats except ymd)
		if t.y2 then															-- for year range date formats														
			t.y2 = t.a;															-- use the anchor year capture when reassembling the date
		else																	-- here for single date formats (except ymd)
			t.y = t.a;															-- use the anchor year capture when reassembling the date
		end
	end

	if tonumber(t.m) then														-- if raw month is a number (converting from ymd)
		if 's' == mon_len then													-- if we are to use abbreviated month names
			t.m = cfg.date_names['inv_local_short'][tonumber(t.m)];					-- convert it to a month name
		else
			t.m = cfg.date_names['inv_local_long'][tonumber(t.m)];					-- convert it to a month name
		end
		t.d = t.d:gsub ('0(%d)', '%1');											-- strip leading '0' from day if present
	elseif 'ymd' == format_param then											-- when converting to ymd
		t.y = t.y:gsub ('%a', '');												-- strip CITREF disambiguator if present; anchor year already known so process can proceed; TODO: maint message?
		if 1582 &gt; tonumber (t.y) then											-- ymd format dates not allowed before 1582
			return;
		end
		t.m = string.format ('%02d', get_month_number (t.m));					-- make sure that month and day are two digits
		t.d = string.format ('%02d', t.d);
	elseif mon_len then															-- if mon_len is set to either 'short' or 'long'
		for _, mon in ipairs ({'m', 'm2'}) do									-- because there can be two month names, check both 
			if t[mon] then
				t[mon] = get_month_number (t[mon]);								-- get the month number for this month (is length agnostic)
				if 0 == t[mon] then return; end									-- seasons and named dates can't be converted
				t[mon] = (('s' == mon_len) and cfg.date_names['inv_local_short'][t[mon]]) or cfg.date_names['inv_local_long'][t[mon]];	-- fetch month name according to length
			end
		end
	end

	local new_date = string.format (re_formats[pattern_idx][format_param][1],	-- format string
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][2]],							-- named captures from t{}
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][3]],
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][4]],
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][5]],
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][6]],
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][7]],
		t[re_formats[pattern_idx][format_param][8]]
		);

	return new_date;
end


--[[-------------------------&lt; R E F O R M A T _ D A T E S &gt;--------------------------------------------------

Reformats existing dates into the format specified by format.

format is one of several manual keywords: dmy, dmy-all, mdy, mdy-all, ymd, ymd-all.  The -all version includes
access- and archive-dates; otherwise these dates are not reformatted.

This function allows automatic date formatting.  In ~/Configuration, the article source is searched for one of
the {{use xxx dates}} templates.  If found, xxx becomes the global date format as xxx-all.  If |cs1-dates= in
{{use xxx dates}} has legitimate value then that value determines how cs1|2 dates will be rendered.  Legitimate
values for |cs1-dates= are:
	l - all dates are rendered with long month names
	ls - publication dates use long month names; access-/archive-dates use abbreviated month names
	ly - publication dates use long month names; access-/archive-dates rendered in ymd format
	s - all dates are rendered with abbreviated (short) month names
	sy - publication dates use abbreviated month names; access-/archive-dates rendered in ymd format
	y - all dates are rendered in ymd format

the format argument for automatic date formatting will be the format specified by {{use xxx dates}} with the
value supplied by |cs1-dates so one of: xxx-l, xxx-ls, xxx-ly, xxx-s, xxx-sy, xxx-y, or simply xxx (|cs1-dates=
empty, omitted, or invalid) where xxx shall be either of dmy or mdy.

dates are extracted from date_parameters_list, reformatted (if appropriate), and then written back into the
list in the new format.  Dates in date_parameters_list are presumed here to be valid (no errors).  This function
returns true when a date has been reformatted, false else.  Actual reformatting is done by reformatter().

]]

local function reformat_dates (date_parameters_list, format)
	local all = false;															-- set to false to skip access- and archive-dates
	local len_p = 'l';															-- default publication date length shall be long
	local len_a = 'l';															-- default access-/archive-date length shall be long
	local result = false;
	local new_date;																
	
	if format:match('%a+%-all') then											-- manual df keyword; auto df keyword when length not specified in {{use xxx dates}}; 
		format = format:match('(%a+)%-all');									-- extract the format
		all = true;																-- all dates are long format dates because this keyword doesn't specify length
	elseif format:match('%a+%-[lsy][sy]?') then									-- auto df keywords; internal only
		all = true;																-- auto df applies to all dates; use length specified by capture len_p for all dates
		format, len_p, len_a = format:match('(%a+)%-([lsy])([sy]?)');			-- extract the format and length keywords
		if 'y' == len_p then													-- because allowed by MOS:DATEUNIFY (sort of) range dates and My dates not reformatted
			format = 'ymd';														-- override {{use xxx dates}}
		elseif (not is_set(len_a)) or (len_p == len_a) then						-- no access-/archive-date length specified or same length as publication dates then
			len_a = len_p;														-- in case len_a not set
		end
	end																			-- else only publication dates and they are long

	for param_name, param_val in pairs (date_parameters_list) do				-- for each date-holding parameter in the list
		if is_set (param_val.val) then											-- if the parameter has a value
			if not (not all and in_array (param_name, {'access-date', 'archive-date'})) then	-- skip access- or archive-date unless format is xxx-all; yeah, ugly; TODO: find a better way
				for pattern_idx, pattern in pairs (patterns) do
					if mw.ustring.match (param_val.val, pattern[1]) then
						if all and in_array (param_name, {'access-date', 'archive-date'}) then	-- if this date is an access- or archive-date
							new_date = reformatter (param_val.val, pattern_idx, (('y' == len_a) and 'ymd') or format, len_a);	-- choose ymd or dmy/mdy according to len_a setting
						else													-- all other dates
							new_date = reformatter (param_val.val, pattern_idx, format, len_p);
						end
						
						if new_date then										-- set when date was reformatted
							date_parameters_list[param_name].val = new_date;	-- update date in date list
							result = true;										-- and announce that changes have been made
						end
					end	-- if
				end		-- for
			end			-- if
		end				-- if
	end					-- for
	return result;																-- declare boolean result and done
end


--[[--------------------------&lt; D A T E _ H Y P H E N _ T O _ D A S H &gt;----------------------------------------

Loops through the list of date-holding parameters and converts any hyphen to an ndash.  Not called if the cs1|2
template has any date errors.

Modifies the date_parameters_list and returns true if hyphens are replaced, else returns false.

]]

local function date_hyphen_to_dash (date_parameters_list)
	local result = false;
	local n;
	for param_name, param_val in pairs(date_parameters_list) do					-- for each date-holding parameter in the list
		if is_set (param_val.val) and
			not mw.ustring.match (param_val.val, patterns.ymd[1]) then			-- for those that are not ymd dates (ustring because here digits may not be Western)
				param_val.val, n = param_val.val:gsub ('%-', '–');				-- replace any hyphen with ndash
				if 0 ~= n then
					date_parameters_list[param_name].val = param_val.val;		-- update the list
					result = true;
				end
		end
	end
	return result;																-- so we know if any hyphens were replaced
end


--[[-------------------------&lt; D A T E _ N A M E _ X L A T E &gt;------------------------------------------------

Attempts to translate English date names to local-language date names using names supplied by MediaWiki's
date parser function.  This is simple name-for-name replacement and may not work for all languages.

if xlat_dig is true, this function will also translate Western (English) digits to the local language's digits.
This will also translate ymd dates.

]]

local function date_name_xlate (date_parameters_list, xlt_dig)
	local xlate;
	local mode;																	-- long or short month names
	local modified = false;
	local date;
	
	local sources_t = {
		{cfg.date_names.en.long, cfg.date_names.inv_local_long},				-- for translating long English month names to long local month names
		{cfg.date_names.en.short, cfg.date_names.inv_local_short},				-- short month names
		{cfg.date_names.en.quarter, cfg.date_names.inv_local_quarter},			-- quarter date names
		{cfg.date_names.en.season, cfg.date_names.inv_local_season},			-- season date nam
		{cfg.date_names.en.named, cfg.date_names.inv_local_named},				-- named dates
		}

	local function is_xlateable (month)											-- local function to get local date name that replaces existing English-language date name
		for _, date_names_t in ipairs (sources_t) do							-- for each sequence table in date_names_t
			if date_names_t[1][month] then										-- if date name is English month (long or short), quarter, season or named and
				if date_names_t[2][date_names_t[1][month]] then					-- if there is a matching local date name
					return date_names_t[2][date_names_t[1][month]];				-- return the local date name
				end
			end
		end
	end

	for param_name, param_val in pairs(date_parameters_list) do					-- for each date-holding parameter in the list
		if is_set(param_val.val) then											-- if the parameter has a value
			date = param_val.val;
			for month in mw.ustring.gmatch (date, '[%a ]+') do					-- iterate through all date names in the date (single date or date range)
				month = mw.text.trim (month);									-- this because quarterly dates contain whitespace
				xlate = is_xlateable (month);									-- get translate &lt;month&gt;; returns translation or nil
				
--				if cfg.date_names.en.long[month] then							-- long month dates
--					if cfg.date_names.inv_local_long[cfg.date_names.en.long[month]] then
--						xlate = cfg.date_names.inv_local_long[cfg.date_names.en.long[month]];
--					end
----					mode = 'F';													-- English name is long so use long local name
--				elseif cfg.date_names.en.short[month] then						-- short month dates
--					if cfg.date_names.inv_local_short[cfg.date_names.en.short[month]] then
--						xlate = cfg.date_names.inv_local_short[cfg.date_names.en.short[month]];
--					end
----					mode = 'M';													-- English name is short so use short local name
--				elseif cfg.date_names.en.quarter[month] then					-- quarter dates
--					if cfg.date_names.inv_local_quarter[cfg.date_names.en.quarter[month]] then
--						xlate = cfg.date_names.inv_local_quarter[cfg.date_names.en.quarter[month]];
--					end
--				elseif cfg.date_names.en.season[month] then						-- season dates
--					if cfg.date_names.inv_local_season[cfg.date_names.en.season[month]] then
--						xlate = cfg.date_names.inv_local_season[cfg.date_names.en.season[month]];
--					end
--				elseif cfg.date_names.en.named[month] then						-- named dates
--					if cfg.date_names.inv_local_named[cfg.date_names.en.named[month]] then
--						xlate = cfg.date_names.inv_local_named[cfg.date_names.en.named[month]];
--					end
--				else
--					xlate=nil;													-- not an English month name; could be local language month name
----					mode = nil;													-- not an English month name; could be local language month name or an English season name
--				end

				if xlate then		
--				if mode then													-- might be a season
--					xlate = lang_object:formatDate(mode, '1' .. month);			-- translate the month name to this local language
					date = mw.ustring.gsub (date, month, xlate);				-- replace the English with the translation
					date_parameters_list[param_name].val = date;				-- save the translated date
					modified = true;
				end
			end

			if xlt_dig then														-- shall we also translate digits?
				date = date:gsub ('%d', cfg.date_names.xlate_digits);			-- translate digits from Western to 'local digits'
				date_parameters_list[param_name].val = date;					-- save the translated date
				modified = true;
			end
		end
	end
	
	return modified;
end


--[[--------------------------&lt; S E T _ S E L E C T E D _ M O D U L E S &gt;--------------------------------------

Sets local imported functions table to same (live or sandbox) as that used by the other modules.

]]

local function set_selected_modules (cfg_table_ptr, utilities_page_ptr)
	add_prop_cat = utilities_page_ptr.add_prop_cat ;							-- import functions from selected Module:Citation/CS1/Utilities module
	is_set = utilities_page_ptr.is_set;
	in_array = utilities_page_ptr.in_array;
	set_message = utilities_page_ptr.set_message;
	substitute = utilities_page_ptr.substitute;
	wrap_style = utilities_page_ptr.wrap_style;

	cfg = cfg_table_ptr;														-- import tables from selected Module:Citation/CS1/Configuration
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T E D   F U N C T I O N S &gt;------------------------------------------
]]

return {																		-- return exported functions
	dates = dates,
	year_date_check = year_date_check,
	reformat_dates = reformat_dates,
	date_hyphen_to_dash = date_hyphen_to_dash,
	date_name_xlate = date_name_xlate,
	set_selected_modules = set_selected_modules
	}</text>
      <sha1>obboarlfkmx4zbge5gqjllttddlxljn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/COinS</title>
    <ns>828</ns>
    <id>70655</id>
    <revision>
      <id>1093270</id>
      <parentid>1049343</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:36:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>Scribunto</model>
      <format>text/plain</format>
      <text bytes="16454" xml:space="preserve">--[[--------------------------&lt; F O R W A R D   D E C L A R A T I O N S &gt;--------------------------------------
]]

local has_accept_as_written, is_set, in_array, remove_wiki_link, strip_apostrophe_markup;	-- functions in Module:Citation/CS1/Utilities

local cfg;																		-- table of configuration tables that are defined in Module:Citation/CS1/Configuration


--[[--------------------------&lt; M A K E _ C O I N S _ T I T L E &gt;----------------------------------------------

Makes a title for COinS from Title and / or ScriptTitle (or any other name-script pairs)

Apostrophe markup (bold, italics) is stripped from each value so that the COinS metadata isn't corrupted with strings
of %27%27...

]]

local function make_coins_title (title, script)
	title = has_accept_as_written (title);
	if is_set (title) then
		title = strip_apostrophe_markup (title);								-- strip any apostrophe markup
	else
		title = '';																-- if not set, make sure title is an empty string
	end
	if is_set (script) then
		script = script:gsub ('^%l%l%s*:%s*', '');								-- remove language prefix if present (script value may now be empty string)
		script = strip_apostrophe_markup (script);								-- strip any apostrophe markup
	else
		script = '';															-- if not set, make sure script is an empty string
	end
	if is_set (title) and is_set (script) then
		script = ' ' .. script;													-- add a space before we concatenate
	end
	return title .. script;														-- return the concatenation
end


--[[--------------------------&lt; E S C A P E _ L U A _ M A G I C _ C H A R S &gt;----------------------------------

Returns a string where all of Lua's magic characters have been escaped.  This is important because functions like
string.gsub() treat their pattern and replace strings as patterns, not literal strings.
]]

local function escape_lua_magic_chars (argument)
	argument = argument:gsub(&quot;%%&quot;, &quot;%%%%&quot;);										-- replace % with %%
	argument = argument:gsub(&quot;([%^%$%(%)%.%[%]%*%+%-%?])&quot;, &quot;%%%1&quot;);				-- replace all other Lua magic pattern characters
	return argument;
end


--[[--------------------------&lt; G E T _ C O I N S _ P A G E S &gt;------------------------------------------------

Extract page numbers from external wikilinks in any of the |page=, |pages=, or |at= parameters for use in COinS.

]]

local function get_coins_pages (pages)
	local pattern;
	if not is_set (pages) then return pages; end								-- if no page numbers then we're done
	
	while true do
		pattern = pages:match(&quot;%[(%w*:?//[^ ]+%s+)[%w%d].*%]&quot;);					-- pattern is the opening bracket, the URL and following space(s): &quot;[url &quot;
		if nil == pattern then break; end										-- no more URLs
		pattern = escape_lua_magic_chars (pattern);								-- pattern is not a literal string; escape Lua's magic pattern characters
		pages = pages:gsub(pattern, &quot;&quot;);										-- remove as many instances of pattern as possible
	end
	pages = pages:gsub(&quot;[%[%]]&quot;, &quot;&quot;);											-- remove the brackets
	pages = pages:gsub(&quot;–&quot;, &quot;-&quot; );												-- replace endashes with hyphens
	pages = pages:gsub(&quot;&amp;%w+;&quot;, &quot;-&quot; );											-- and replace HTML entities (&amp;ndash; etc.) with hyphens; do we need to replace numerical entities like &amp;#32; and the like?
	return pages;
end


--[=[-------------------------&lt; C O I N S _ R E P L A C E _ M A T H _ S T R I P M A R K E R &gt;------------------

There are three options for math markup rendering that depend on the editor's math preference settings.  These
settings are at [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering]] and are
	PNG images
	TeX source
	MathML with SVG or PNG fallback

All three are heavy with HTML and CSS which doesn't belong in the metadata.

Without this function, the metadata saved in the raw wikitext contained the rendering determined by the settings
of the last editor to save the page.

This function gets the rendered form of an equation according to the editor's preference before the page is saved.  It
then searches the rendering for the text equivalent of the rendered equation and replaces the rendering with that so
that the page is saved without extraneous HTML/CSS markup and with a reasonably readable text form of the equation.

When a replacement is made, this function returns true and the value with replacement; otherwise false and the initial
value.  To replace multipe equations it is necessary to call this function from within a loop.

]=]

local function coins_replace_math_stripmarker (value)
	local stripmarker = cfg.stripmarkers['math'];
	local rendering = value:match (stripmarker);								-- is there a math stripmarker

	if not rendering then														-- when value doesn't have a math stripmarker, abandon this test
		return false, value;
	end
	
	rendering = mw.text.unstripNoWiki (rendering);								-- convert stripmarker into rendered value (or nil? ''? when math render error)
	
	if rendering:match ('alt=&quot;[^&quot;]+&quot;') then										-- if PNG math option
		rendering = rendering:match ('alt=&quot;([^&quot;]+)&quot;');							-- extract just the math text
	elseif rendering:match ('$%s+.+%s+%$') then									-- if TeX math option; $ is legit character that is escapes as \$
		rendering = rendering:match ('$%s+(.+)%s+%$')							-- extract just the math text
	elseif rendering:match ('&lt;annotation[^&gt;]+&gt;.+&lt;/annotation&gt;') then			-- if MathML math option
		rendering = rendering:match ('&lt;annotation[^&gt;]+&gt;(.+)&lt;/annotation&gt;')		-- extract just the math text
	else
		return false, value;													-- had math stripmarker but not one of the three defined forms
	end
	
	return true, value:gsub (stripmarker, rendering, 1);
end


--[[--------------------------&lt; C O I N S _ C L E A N U P &gt;----------------------------------------------------

Cleanup parameter values for the metadata by removing or replacing invisible characters and certain HTML entities.

2015-12-10: there is a bug in mw.text.unstripNoWiki ().  It replaces math stripmarkers with the appropriate content
when it shouldn't.  See https://phabricator.wikimedia.org/T121085 and Wikipedia_talk:Lua#stripmarkers_and_mw.text.unstripNoWiki.28.29

TODO: move the replacement patterns and replacement values into a table in /Configuration similar to the invisible
characters table?

]]

local function coins_cleanup (value)
	local replaced = true;														-- default state to get the do loop running

	while replaced do															-- loop until all math stripmarkers replaced
		replaced, value = coins_replace_math_stripmarker (value);				-- replace math stripmarker with text representation of the equation
	end

	value = value:gsub (cfg.stripmarkers['math'], &quot;MATH RENDER ERROR&quot;);			-- one or more couldn't be replaced; insert vague error message
	
	value = mw.text.unstripNoWiki (value);										-- replace nowiki stripmarkers with their content
	value = value:gsub ('&lt;span class=&quot;nowrap&quot; style=&quot;padding%-left:0%.1em;&quot;&gt;&amp;#39;(s?)&lt;/span&gt;', &quot;'%1&quot;);	-- replace {{'}} or {{'s}} with simple apostrophe or apostrophe-s
	value = value:gsub ('&amp;nbsp;', ' ');											-- replace &amp;nbsp; entity with plain space
	value = value:gsub ('\226\128\138', ' ');									-- replace hair space with plain space
	if not mw.ustring.find (value, cfg.indic_script) then						-- don't remove zero-width joiner characters from indic script
		value = value:gsub ('&amp;zwj;', '');										-- remove &amp;zwj; entities
		value = mw.ustring.gsub (value, '[\226\128\141\226\128\139\194\173]', '');	-- remove zero-width joiner, zero-width space, soft hyphen
	end
	value = value:gsub ('[\009\010\013 ]+', ' ');								-- replace horizontal tab, line feed, carriage return with plain space
	return value;
end


--[[--------------------------&lt; C O I N S &gt;--------------------------------------------------------------------

COinS metadata (see &lt;http://ocoins.info/&gt;) allows automated tools to parse the citation information.

]]

local function COinS(data, class)
	if 'table' ~= type(data) or nil == next(data) then
		return '';
	end

	for k, v in pairs (data) do													-- spin through all of the metadata parameter values
		if 'ID_list' ~= k and 'Authors' ~= k then								-- except the ID_list and Author tables (author nowiki stripmarker done when Author table processed)
			data[k] = coins_cleanup (v);
		end
	end

	local ctx_ver = &quot;Z39.88-2004&quot;;
	
	-- treat table strictly as an array with only set values.
	local OCinSoutput = setmetatable( {}, {
		__newindex = function(self, key, value)
			if is_set(value) then
				rawset( self, #self+1, table.concat{ key, '=', mw.uri.encode( remove_wiki_link( value ) ) } );
			end
		end
	});
	
	if in_array (class, {'arxiv', 'biorxiv', 'citeseerx', 'ssrn', 'journal', 'news', 'magazine'}) or (in_array (class, {'conference', 'interview', 'map', 'press release', 'web'}) and is_set(data.Periodical)) or 
		('citation' == class and is_set(data.Periodical) and not is_set (data.Encyclopedia)) then
			OCinSoutput.rft_val_fmt = &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:journal&quot;;			-- journal metadata identifier
			if in_array (class, {'arxiv', 'biorxiv', 'citeseerx', 'ssrn'}) then	-- set genre according to the type of citation template we are rendering
				OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;preprint&quot;;							-- cite arxiv, cite biorxiv, cite citeseerx, cite ssrn
			elseif 'conference' == class then
				OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;conference&quot;;						-- cite conference (when Periodical set)
			elseif 'web' == class then
				OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;unknown&quot;;							-- cite web (when Periodical set)
			else
				OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;article&quot;;							-- journal and other 'periodical' articles
			end
			OCinSoutput[&quot;rft.jtitle&quot;] = data.Periodical;						-- journal only
			OCinSoutput[&quot;rft.atitle&quot;] = data.Title;								-- 'periodical' article titles

																				-- these used only for periodicals
			OCinSoutput[&quot;rft.ssn&quot;] = data.Season;								-- keywords: winter, spring, summer, fall
			OCinSoutput[&quot;rft.quarter&quot;] = data.Quarter;							-- single digits 1-&gt;first quarter, etc.
			OCinSoutput[&quot;rft.chron&quot;] = data.Chron;								-- free-form date components
			OCinSoutput[&quot;rft.volume&quot;] = data.Volume;							-- does not apply to books
			OCinSoutput[&quot;rft.issue&quot;] = data.Issue;
			OCinSoutput[&quot;rft.pages&quot;] = data.Pages;								-- also used in book metadata

	elseif 'thesis' ~= class then												-- all others except cite thesis are treated as 'book' metadata; genre distinguishes
		OCinSoutput.rft_val_fmt = &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:book&quot;;					-- book metadata identifier
		if 'report' == class or 'techreport' == class then						-- cite report and cite techreport
			OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;report&quot;;
		elseif 'conference' == class then										-- cite conference when Periodical not set
			OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;conference&quot;;
			OCinSoutput[&quot;rft.atitle&quot;] = data.Chapter;							-- conference paper as chapter in proceedings (book)
		elseif in_array (class, {'book', 'citation', 'encyclopaedia', 'interview', 'map'}) then
			if is_set (data.Chapter) then
				OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;bookitem&quot;;
				OCinSoutput[&quot;rft.atitle&quot;] = data.Chapter;						-- book chapter, encyclopedia article, interview in a book, or map title
			else
				if 'map' == class or 'interview' == class then
					OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = 'unknown';						-- standalone map or interview
				else
					OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = 'book';							-- book and encyclopedia
				end
			end
		else	-- {'audio-visual', 'AV-media-notes', 'DVD-notes', 'episode', 'interview', 'mailinglist', 'map', 'newsgroup', 'podcast', 'press release', 'serial', 'sign', 'speech', 'web'}
			OCinSoutput[&quot;rft.genre&quot;] = &quot;unknown&quot;;
		end
		OCinSoutput[&quot;rft.btitle&quot;] = data.Title;									-- book only
		OCinSoutput[&quot;rft.place&quot;] = data.PublicationPlace;						-- book only
		OCinSoutput[&quot;rft.series&quot;] = data.Series;								-- book only
		OCinSoutput[&quot;rft.pages&quot;] = data.Pages;									-- book, journal
		OCinSoutput[&quot;rft.edition&quot;] = data.Edition;								-- book only
		OCinSoutput[&quot;rft.pub&quot;] = data.PublisherName;							-- book and dissertation
		
	else																		-- cite thesis
		OCinSoutput.rft_val_fmt = &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:dissertation&quot;;			-- dissertation metadata identifier
		OCinSoutput[&quot;rft.title&quot;] = data.Title;									-- dissertation (also patent but that is not yet supported)
		OCinSoutput[&quot;rft.degree&quot;] = data.Degree;								-- dissertation only
		OCinSoutput['rft.inst'] = data.PublisherName;							-- book and dissertation
	end
	-- NB. Not currently supported are &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:patent&quot;, &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:dc&quot;, &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:sch_svc&quot;, &quot;info:ofi/fmt:kev:mtx:ctx&quot;
																				-- and now common parameters (as much as possible)
	OCinSoutput[&quot;rft.date&quot;] = data.Date;										-- book, journal, dissertation

	for k, v in pairs( data.ID_list ) do										-- what to do about these? For now assume that they are common to all?
		if k == 'ISBN' then v = v:gsub( &quot;[^-0-9X]&quot;, &quot;&quot; ); end
		local id = cfg.id_handlers[k].COinS;
		if string.sub( id or &quot;&quot;, 1, 4 ) == 'info' then							-- for ids that are in the info:registry
			OCinSoutput[&quot;rft_id&quot;] = table.concat{ id, &quot;/&quot;, v };
		elseif string.sub (id or &quot;&quot;, 1, 3 ) == 'rft' then						-- for isbn, issn, eissn, etc. that have defined COinS keywords
			OCinSoutput[ id ] = v;
		elseif 'url' == id then													-- for urls that are assembled in ~/Identifiers; |asin= and |ol=
			OCinSoutput[&quot;rft_id&quot;] = table.concat ({data.ID_list[k], &quot;#id-name=&quot;, cfg.id_handlers[k].label});
		elseif id then															-- when cfg.id_handlers[k].COinS is not nil so urls created here
			OCinSoutput[&quot;rft_id&quot;] = table.concat{ cfg.id_handlers[k].prefix, v, cfg.id_handlers[k].suffix or '', &quot;#id-name=&quot;, cfg.id_handlers[k].label };	-- others; provide a URL and indicate identifier name as #fragment (human-readable, but transparent to browsers)
		end
	end

	local last, first;
	for k, v in ipairs( data.Authors ) do
		last, first = coins_cleanup (v.last), coins_cleanup (v.first or '');	-- replace any nowiki stripmarkers, non-printing or invisible characters
		if k == 1 then															-- for the first author name only
			if is_set(last) and is_set(first) then								-- set these COinS values if |first= and |last= specify the first author name
				OCinSoutput[&quot;rft.aulast&quot;] = last;								-- book, journal, dissertation
				OCinSoutput[&quot;rft.aufirst&quot;] = first;								-- book, journal, dissertation
			elseif is_set(last) then 
				OCinSoutput[&quot;rft.au&quot;] = last;									-- book, journal, dissertation -- otherwise use this form for the first name
			end
		else																	-- for all other authors
			if is_set(last) and is_set(first) then
				OCinSoutput[&quot;rft.au&quot;] = table.concat{ last, &quot;, &quot;, first };		-- book, journal, dissertation
			elseif is_set(last) then
				OCinSoutput[&quot;rft.au&quot;] = last;									-- book, journal, dissertation
			end
			-- TODO: At present we do not report &quot;et al.&quot;. Add anything special if this condition applies?
		end
	end

	OCinSoutput.rft_id = data.URL;
	OCinSoutput.rfr_id = table.concat{ &quot;info:sid/&quot;, mw.site.server:match( &quot;[^/]*$&quot; ), &quot;:&quot;, data.RawPage };

	-- TODO: Add optional extra info:
	-- rfr_dat=#REVISION&lt;version&gt; (referrer private data)
	-- ctx_id=&lt;data.RawPage&gt;#&lt;ref&gt; (identifier for the context object)
	-- ctx_tim=&lt;ts&gt; (timestamp in format yyyy-mm-ddThh:mm:ssTZD or yyyy-mm-dd)
	-- ctx_enc=info:ofi/enc:UTF-8 (character encoding)
	
	OCinSoutput = setmetatable( OCinSoutput, nil );

	-- sort with version string always first, and combine.
	-- table.sort( OCinSoutput );
	table.insert( OCinSoutput, 1, &quot;ctx_ver=&quot; .. ctx_ver ); -- such as &quot;Z39.88-2004&quot;
	return table.concat(OCinSoutput, &quot;&amp;&quot;);
end


--[[--------------------------&lt; S E T _ S E L E C T E D _ M O D U L E S &gt;--------------------------------------

Sets local cfg table and imported functions table to same (live or sandbox) as that used by the other modules.

]]

local function set_selected_modules (cfg_table_ptr, utilities_page_ptr)
	cfg = cfg_table_ptr;

	has_accept_as_written = utilities_page_ptr.has_accept_as_written;			-- import functions from selected Module:Citation/CS1/Utilities module
	is_set = utilities_page_ptr.is_set;
	in_array = utilities_page_ptr.in_array;
	remove_wiki_link = utilities_page_ptr.remove_wiki_link;
	strip_apostrophe_markup = utilities_page_ptr.strip_apostrophe_markup;
end


--[[--------------------------&lt; E X P O R T E D   F U N C T I O N S &gt;------------------------------------------
]]

return {
	make_coins_title = make_coins_title,
	get_coins_pages = get_coins_pages,
	COinS = COinS,
	set_selected_modules = set_selected_modules,
	}</text>
      <sha1>9vyk9pk52t1pp4siilcbluanw9m1ekz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wîkîpediya:Dîwan (peyamên MediaWiki)</title>
    <ns>4</ns>
    <id>75842</id>
    <revision>
      <id>1093207</id>
      <parentid>1092269</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T14:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>19403</id>
      </contributor>
      <comment>/* Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election */ beşeke nû</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="175569" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Wîkîpediya:Dîwan/destpêk}}&lt;/noinclude&gt;
&lt;!--Ji kerema xwe re ji bo parvekirinên xwe beşên têkilîdar bikarbîne! --&gt;

== Global preferences are available ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Global preferences are now available, you can set them by visiting your new [[Special:GlobalPreferences|global preferences page]]. Visit [[mw:Help:Extension:GlobalPreferences|mediawiki.org for information on how to use them]] and [[mw:Help talk:Extension:GlobalPreferences|leave feedback]]. -- [[User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 19:19, 10 tîrmeh 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=17968247 --&gt;

== New user group for editing sitewide CSS/JS ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''({{int:please-translate}})''

Hi all!

To improve the security of our readers and editors, permission handling for CSS/JS pages has changed. (These are pages like &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:Common.css&lt;/code&gt; and &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:Vector.js&lt;/code&gt; which contain code that is executed in the browsers of users of the site.)
A new user group, &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]&lt;/code&gt;, has been created.
Starting four weeks from now, only members of this group will be able edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;.css&lt;/code&gt; or &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;.js&lt;/code&gt; that is either in the &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:&lt;/code&gt; namespace or is another user's user subpage).

You can learn more about the motivation behind the change [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|here]].

Please add users who need to edit CSS/JS to the new group (this can be done the same way new administrators are added, by stewards or local bureaucrats).
This is a dangerous permission; a malicious user or a hacker taking over the account of a careless interface-admin can abuse it in far worse ways than admin permissions could be abused. Please only assign it to users who need it, who are trusted by the community, and who follow common basic password and computer security practices (use strong passwords, do not reuse passwords, use two-factor authentication if possible, do not install software of questionable origin on your machine, use antivirus software if that's a standard thing in your environment).

Thanks!
&lt;br/&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 13:08, 30 tîrmeh 2018 (UTC) &lt;small&gt;(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=17968247 --&gt;

== Editing of sitewide CSS/JS is only possible for interface administrators from now ==

''({{int:please-translate}})''

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hi all,

as [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS/announcement 2|announced previously]], permission handling for CSS/JS pages has changed: only members of the &lt;code&gt;[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]&lt;/code&gt; ({{int:group-interface-admin}}) group, and a few highly privileged global groups such as stewards, can edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with .css or .js that is either in the MediaWiki: namespace or is another user's user subpage). This is done to improve the security of readers and editors of Wikimedia projects. More information is available at [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS]]. If you encounter any unexpected problems, please contact me or file a bug.

Thanks!&lt;br /&gt;
[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 12:40, 27 gelawêj 2018 (UTC) &lt;small&gt;(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18258712 --&gt;

== Read-only mode for up to an hour on 12 September and 10 October ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2018|Read this message in another language]]  •  {{int:please-translate}}

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data centre.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.  To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic to the secondary data center on '''Wednesday, 12 September 2018'''.
On '''Wednesday, 10 October 2018''', they will switch back to the primary data center.  

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop when we switch.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday, 12 September and Wednesday, 10 October. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20170503T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Thursday 13 September and Thursday 11 October). 
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the weeks of 10 September 2018 and 8 October 2018.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2018 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this.  '''Please share this information with your community.''' /&lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan(WMF)]] ([[m:User talk:Johan (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 13:33, 6 rezber 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18333489 --&gt;

== The GFDL license on Commons ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

This has been posted here because your wiki allows local file uploads. {{int:please-translate}}.

Commons [[c:Commons:Village pump/Proposals/Archive/2018/08#No longer allow GFDL for some new uploads|will no longer allow]] uploads of photos, paintings, drawings, audio and video that use the GFDL [[c:Commons:Licensing|license]] and no other license. This starts after 14 October. Textbooks, manuals and logos, diagrams and screenshots from GFDL software manuals that only use the GFDL license are still allowed. Files licensed with both GFDL and an accepted license like Creative Commons BY-SA are still allowed.

There is no time limit to move files from other projects to Commons. The licensing date is all that counts. It doesn't matter when the file was uploaded or created. Every wiki that allows local uploads should check if bots, scripts and templates that are used to move files to Commons need to be updated. Also update your local policy documentation if needed.

The decision to allow files that only have a GFDL license, or not allow them, is a decision all wikis can make for themselves. Your wiki can decide to continue allowing the files that Commons will no longer allow after 14 October. If your wiki decides to continue to allow files after 14 October that Commons will no longer allow those files should not be moved to Commons. — [[User:Alexis Jazz|Alexis Jazz]], &lt;small&gt;distributed by [[User:Johan (WMF)|Johan]] using [[m:Special:MyLanguage/MassMessage|MassMessage]]&lt;/small&gt;

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 18:11, 20 rezber 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Alexis_Jazz/GFDL_MassMessage/Distribution&amp;oldid=18392882 --&gt;

== The Community Wishlist Survey ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}.

Hey everyone,

The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. You can post technical proposals from now until 11 November. The communities will vote on the proposals between 16 November and 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. 

&lt;span dir=ltr&gt;/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 11:06, 30 kewçêr 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18458512 --&gt;

== Change coming to how certain templates will appear on the mobile web ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
'''Change coming to how certain templates will appear on the mobile web'''

{{int:please-translate}}
[[File:Page_issues_-_mobile_banner_example.jpg|thumb|Example of improvements]]

Hello,

In a few weeks the Readers web team will be changing how some templates look on the mobile web site. We will make these templates more noticeable when viewing the article. We ask for your help in updating any templates that don't look correct.

What kind of templates? Specifically templates that notify readers and contributors about issues with the content of an article – the text and information in the article. Examples like [[wikidata:Q5962027|Template:Unreferenced]] or [[Wikidata:Q5619503|Template:More citations needed]]. Right now these notifications are hidden behind a link under the title of an article. We will format templates like these (mostly those that use Template:Ambox or message box templates in general) to show a short summary under the page title. You can tap on the &quot;Learn more&quot; link to get more information.

For template editors we have [[mw:Recommendations_for_mobile_friendly_articles_on_Wikimedia_wikis#Making_page_issues_(ambox_templates)_mobile_friendly|some recommendations on how to make templates that are mobile-friendly]] and also further [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|documentation on our work so far]].

If you have questions about formatting templates for mobile, [[mw:Talk:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|please leave a note on the project talk page]] or [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projects=Readers-Web-Backlog file a task in Phabricator] and we will help you.

{{Int:Feedback-thanks-title}}
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 19:34, 13 sermawez 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18543269 --&gt;

== Community Wishlist Survey vote ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}.

Hey everyone,

The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. The communities have now posted a long list of technical proposals. You can vote on the proposals from now until 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. 

&lt;span dir=ltr&gt;/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 18:13, 22 sermawez 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18543269 --&gt;

== New Wikimedia password policy and requirements ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

The Wikimedia Foundation security team is implementing a new [[m:Password policy|password policy and requirements]]. [[mw:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|You can learn more about the project on MediaWiki.org]].

These new requirements will apply to new accounts and privileged accounts. New accounts will be required to create a password with a minimum length of 8 characters. Privileged accounts will be prompted to update their password to one that is at least 10 characters in length.

These changes are planned to be in effect on December 13th. If you think your work or tools will be affected by this change, please let us know on [[mw:Talk:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|the talk page]].

{{Int:Feedback-thanks-title}}
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 20:03, 6 berfanbar 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Invitation from Wiki Loves Love 2019 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

[[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|right|frameless]]

Love is an important subject for humanity and it is expressed in different cultures and regions in different ways across the world through different gestures, ceremonies, festivals and to document expression of this rich and beautiful emotion, we need your help so we can share and spread the depth of cultures that each region has, the best of how people of that region, celebrate love. 

[[:c:Commons:Wiki Loves Love|Wiki Loves Love (WLL)]] is an international photography competition of Wikimedia Commons with the subject love testimonials happening in the month of February.

The primary goal of the competition is to document love testimonials through human cultural diversity such as monuments, ceremonies, snapshot of tender gesture, and miscellaneous objects used as symbol of love; to illustrate articles in the worldwide free encyclopedia Wikipedia, and other Wikimedia Foundation (WMF) projects. 

The theme of 2019 iteration is '''''Celebrations, Festivals, Ceremonies and rituals of love.'''''

Sign up your affiliate or individually at [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019/Participants|Participants]] page.

To know more about the contest, check out our [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019|Commons Page]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/FAQ|FAQs]]

There are several prizes to grab. Hope to see you spreading love this February with Wiki Loves Love!

Kind regards,

[[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/International Team|Wiki Loves Love Team]]

Imagine... the sum of all love!
&lt;/div&gt;
--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 10:13, 27 berfanbar 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Machine translation support enabled today for Content Translation ==

{{int:Please-translate}}
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; 

Hello, machine translation support for [[:mw:Content_translation|Content Translation]] (beta feature) has now been extended and enabled for users of this Wikipedia, with the inclusion of [[:en:Google_Translate|Google Translate]]. It can be used when translating Wikipedia articles with Content Translation. To start using this service, please choose ''Google Translate'' from the ''Automatic Translation'' dropdown menu that you see on the sidebar after you start translating an article. 

Please note, machine translation is available from all the languages that are supported by Google Translate, but Content Translation can still be used in the usual manner for translating from all languages, with or without machine translation support. While machine translation exists to aid creation of content conveniently, we would like to emphasise that before publishing, the final content should always be reviewed to avoid errors and ambiguity. We hope that your wiki community will find this new service useful, and that it will help you create more articles in your language.

Wikimedia Foundation and Google have collaborated to work out [[:mw:Content_translation/Machine_Translation/GT#Summary_of_our_agreement_with_Google|an agreement]] that allows the use of Google Translate without compromising Wikipedia’s policy of attribution of rights, privacy of our users and brand representation. For more information, we request you to kindly take a look at the details about [[:mw:Content_translation/Machine_Translation|machine translation services in Content Translation]] and about [[:mw:Content_translation/Machine_Translation/GT|Google Translate translation services]]. You can also read the [https://wikimediafoundation.org/2019/01/09/you-can-now-use-google-translate-to-translate-articles-on-wikipedia main announcement on Wikimedia news]. Please note, translations made using Content Translation are also used to improve machine translation services.

We have tested the service for use, but there could be unknown problems that we are not aware of yet. Please do let us know on our [[:mw:Talk:Content_translation|Project Talk page]] if you face any problems using Content Translation. This message is only in English and we will be very grateful if it could be translated into for other users of this Wikipedia. 

Thank you. -- On behalf of WMF Language team: [[m:User:Runab_WMF|Runa Bhattacharjee (WMF)]] ([[m:User_talk:Runab_WMF|talk]]) 16:15, 9 rêbendan 2019 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Runab WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CX/9_January_2019&amp;oldid=18768811 --&gt;

== No editing for 30 minutes on 17 January ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You will '''not be able to edit''' the wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190117T07 17 January 07:00 UTC]'''. This is because of a database problem that has to be fixed immediately. You can still read the wikis. Some wikis are not affected. They don't get this message. You can see which wikis are '''not''' affected [[:m:User:Johan (WMF)/201901ReadOnlyPage|on this page]]. Most wikis are affected. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;
18:47, 16 rêbendan 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/201901ReadOnly/Targets4&amp;oldid=18789232 --&gt;

== Talk to us about talking ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:OOjs_UI_icon_speechBubbles-rtl.svg|alt=&quot;￼icon depicting two speech Bubbles&quot;|frameless|right|120px]]
The Wikimedia Foundation is planning a [[mw:Talk pages consultation 2019|global consultation about communication]]. The goal is to bring Wikimedians and wiki-minded people together to improve tools for communication.

We want all contributors to be able to talk to each other on the wikis, whatever their experience, their skills or their devices.

We are looking for input from as many different parts of the Wikimedia community as possible. It will come from multiple projects, in multiple languages, and with multiple perspectives.

We are currently planning the consultation. We need your help.

'''We need volunteers to help talk to their communities or user groups.'''

You can help by hosting a discussion at your wiki. Here's what to do:  
# First, [[mw:Talk pages consultation 2019/Participant group sign-up|sign up your group here.]]  
# Next, create a page (or a section on a Village pump, or an e-mail thread – whatever is natural for your group) to collect information from other people in your group.  This is not a vote or decision-making discussion: we are just collecting feedback.  
# Then ask people what they think about communication processes.  We want to hear stories and other information about how people communicate with each other on and off wiki.  Please consider asking these five questions:
## When you want to discuss a topic with your community, what tools work for you, and what problems block you?
## What about talk pages works for newcomers, and what blocks them?
## What do others struggle with in your community about talk pages?
## What do you wish you could do on talk pages, but can't due to the technical limitations?
## What are the important aspects of a &quot;wiki discussion&quot;?
# Finally, please go to [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019 on Mediawiki.org]] and report what you learned from your group.  Please include links if the discussion is available to the public.

'''You can also help build the list of the many different ways people talk to each other.'''

Not all groups active on wikis or around wikis use the same way to discuss things: it can happen on wiki, on social networks, through external tools... Tell us [[mw:Talk pages consultation 2019/Tools in use|how your group communicates]].

You can read more about [[mw:Talk pages consultation 2019|the overall process]] on mediawiki.org. If you have questions or ideas, you can [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|leave feedback about the consultation process]] in the language you prefer.

Thank you! We're looking forward to talking with you.
&lt;/div&gt; [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] 15:01, 21 reşemî 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Read-only mode for up to 30 minutes on 11 April ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You will '''not be able to edit''' most Wikimedia wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190411T05 11 April 05:00 UTC]'''. This is because of a hardware problem. You can still read the wikis. You [[phab:T220080|can see which wikis are affected]]. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 10:56, 8 avrêl 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18979889 --&gt;

== Wikimedia Foundation Medium-Term Plan feedback request ==

{{int:please-translate}}

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;The Wikimedia Foundation has published a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|Medium-Term Plan proposal]] covering the next 3–5 years. We want your feedback! Please leave all comments and questions, in any language, on [[m:Talk:Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|the talk page]], by April 20. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[m:User talk:Quiddity (WMF)|talk]]) 17:35, 12 avrêl 2019 (UTC)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18998727 --&gt;

== Multilingual Shared Templates and Modules ==
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Hello ku-wiki community! ({{int:please-translate}})

I recently organized a project to share templates and modules between wikis. It allows modules and templates to be “language-neutral”, and store all text translations on Commons. This means that it is enough to copy/paste a template without any changes, and update the translations separately. If someone fixes a bug or adds a new feature in the original module, you can copy/paste it again without any translation work. My bot ''DiBabelYurikBot'' can help with copying. This way users can spend more time on content, and less time on updating and copying templates. Please see [[mw:WP:TNT|project page]] for details and ask questions on talk page.

P.S. I am [[meta:Affiliate-selected_Board_seats/2019/Nominations/Yuri_Astrakhan_(yurik)|currently running]] for the Wikimedia board, focusing on content and support of multi-language communities. If you liked my projects like maps, graphs, or this one, I will be happy to receive your support. (any [[meta:Affiliate-selected_Board_seats/2019/Eligible_entities|registered user group]] can vote). Thank you! --[[User:Yurik|Yurik]] ([[meta:User talk:Yurik|🗨️]]) 06:22, 11 gulan 2019 (UTC)&lt;/div&gt;

== New tools and IP masking ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hey everyone,

The Wikimedia Foundation wants to work on two things that affect how we patrol changes and handle vandalism and harassment. We want to make the tools that are used to handle bad edits better. We also want to get better privacy for unregistered users so their IP addresses are no longer shown to everyone in the world. We would not hide IP addresses until we have better tools for patrolling.

We have an idea of what tools ''could'' be working better and how a more limited access to IP addresses would change things, but we need to hear from more wikis. You can read more about the project [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|on Meta]] and [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|post comments and feedback]]. Now is when we need to hear from you to be able to give you better tools to handle vandalism, spam and harassment.

You can post in your language if you can't write in English.
[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 14:18, 21 tebax 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tools_and_IP_message/Distribution&amp;oldid=19315232 --&gt;

== The consultation on partial and temporary Foundation bans just started ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
Hello, 

In a [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|recent statement]], the Wikimedia Foundation Board of Trustees [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|requested that staff hold a consultation]] to &quot;re-evaluat[e] or add community input to the two new office action policy tools (temporary and partial Foundation bans)&quot;.

Accordingly, the Foundation's Trust &amp; Safety team invites all Wikimedians [[:m:Office actions/Community consultation on partial and temporary office actions/09 2019|to join this consultation and give their feedback]] from 30 September to 30 October. 

How can you help?

* Suggest how partial and temporary Foundation bans should be used, if they should (eg: On all projects, or only on a subset);

* Give ideas about how partial and temporary Foundation bans should ideally implemented, if they should be; and/or

* Propose changes to the existing Office Actions policy on partial and temporary bans.

We offer our thanks in advance for your contributions, and we hope to get as much input as possible from community members during this consultation!

&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;-- [[user:Kbrown (WMF)|Kbrown (WMF)]] 17:14, 30 îlon 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=19302497 --&gt;

== Feedback wanted on Desktop Improvements project ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Please-translate}}

{{int:Hello}}. The Readers Web team at the WMF will work on some [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|improvements to the desktop interface]] over the next couple of years. The goal is to increase usability without removing any functionality. We have been inspired by changes made by volunteers, but that currently only exist as local gadgets and user scripts, prototypes, and volunteer-led skins. We would like to begin the process of bringing some of these changes into the default experience on all Wikimedia projects. 

We are currently in the research stage of this project and are looking for ideas for improvements, as well as feedback on our current ideas and mockups.  So far, we have performed interviews with community members at Wikimania. We have gathered lists of previous volunteer and WMF work in this area. We are examining possible technical approaches for such changes.  

We would like individual feedback on the following:

* Identifying focus areas for the project we have not yet discovered
* Expanding the list of existing gadgets and user scripts that are related to providing a better desktop experience. If you can think of some of these from your wiki, please let us know
* Feedback on the ideas and mockups we have collected so far

We would also like to gather a list of wikis that would be interested in being test wikis for this project - these wikis would be the first to receive the updates once we’re ready to start building. 

When giving feedback, please consider the following goals of the project:

* Make it easier for readers to focus on the content
* Provide easier access to everyday actions (e.g. search, language switching, editing)
* Put things in logical and useful places
* Increase consistency in the interface with other platforms - mobile web and the apps
* Eliminate clutter
* Plan for future growth

As well as the following constraints:

* Not touching the content - no work will be done in terms of styling templates or to the structure of page contents themselves
* Not removing any functionality - things might move around, but all navigational items and other functionality currently available by default will remain
* No drastic changes to the layout - we're taking an evolutionary approach to the changes and want the site to continue feeling familiar to readers and editors

Please give all feedback (in any language) at [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements]] 

After this round of feedback, we plan on building a prototype of suggested changes based on the feedback we receive. You’ll hear from us again asking for feedback on this prototype.

{{Int:Feedback-thanks-title}} [[mw:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[mw:User talk:Quiddity (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 07:18, 16 çiriya pêşîn 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_4&amp;oldid=19462890 --&gt;

== Wikipedia Asian Month 2019 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

[[File:WAM logo without text.svg|right|frameless]]

'''Wikipedia Asian Month''' is back! We wish you all the best of luck for the contest. The basic guidelines of the contest can be found on your local page of Wikipedia Asian Month. For more information, refer [[:m:Wikipedia Asian Month 2019|to our Meta page]] for organizers.

Looking forward to meet the next ambassadors for Wikipedia Asian Month 2019!

For additional support for organizing offline event, contact our international team [[:m:Talk:Wikipedia Asian Month 2019|on wiki]] or on email. We would appreciate the translation of this message in the local language by volunteer translators. Thank you! 

[[:m:Wikipedia Asian Month 2019/International Team|Wikipedia Asian Month International Team.]]

[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 16:57, 31 çiriya pêşîn 2019 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/WAM&amp;oldid=19499019 --&gt;

== Extension of Wikipedia Asian Month contest ==

In consideration of a week-long internet block in Iran, [[:m:Wikipedia Asian Month 2019|Wikipedia Asian Month 2019]] contest has been extended for a week past November. The articles submitted till 7th December 2019, 23:59 UTC will be accepted by the fountain tools of the participating wikis.

Please help us translate and spread this message in your local language. 

[[:m:Wikipedia Asian Month 2019/International Team|Wikipedia Asian Month International Team]]

--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 14:16, 27 çiriya paşîn 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/WAM&amp;oldid=19592127 --&gt;

== Wiki Loves Folklore ==

[[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|100px|right|frameless]]
'''Hello Folks,'''

Wiki Loves Love is back again in 2020 iteration as '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]]''' from 1 February, 2020 - 29 February, 2020. Join us to celebrate the local cultural heritage of your region with the theme of folklore in the international photography contest at [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wllove Wikimedia Commons]. Images, videos and audios representing different forms of folk cultures and new forms of heritage that haven’t otherwise been documented so far are welcome submissions in Wiki Loves Folklore. Learn more about the contest at [[m:Wiki Loves Folklore|Meta-Wiki]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Commons]].

'''Kind regards,'''&lt;br/&gt;
[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore/International Team|'''Wiki Loves Folklore International Team''']]&lt;br/&gt;
&lt;small&gt;&amp;mdash;&amp;nbsp;[[User:Tulsi Bhagat|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Tulsi Bhagat'''&lt;/font&gt;]] &lt;small&gt;([[Special:Contributions/Tulsi Bhagat|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;contribs&lt;/font&gt;]] &amp;#124; [[User talk:Tulsi Bhagat|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;talk&lt;/font&gt;]])&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;
sent using [[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 06:14, 18 kanûna paşîn 2020 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tulsi Bhagat@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&amp;oldid=19716850 --&gt;

== Movement Learning and Leadership Development Project ==

Hello

The Wikimedia Foundation’s Community Development team is seeking to learn more about the way volunteers learn and develop into the many different roles that exist in the movement. Our goal is to build a movement informed framework that provides shared clarity and outlines accessible pathways on how to grow and develop skills within the movement. To this end, we are looking to speak with you, our community to learn about your journey as a Wikimedia volunteer. Whether you joined yesterday or have been here from the very start, we want to hear about the many ways volunteers join and contribute to our movement.

To learn more about the project, [[:m:special:MyLanguage/Movement Learning and Leadership Development Project|please visit the Meta page]]. If you are interested in participating in the project, please complete [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSegM07N1FK_s0VUECM61AlWOthwdn5zQOlVsa2vaKcx13BwZg/viewform?usp=sf_link this simple Google form]. Although we may not be able to speak to everyone who expresses interest, we encourage you to complete this short form if you are interested in participating!

-- [[user:LMiranda (WMF)|LMiranda (WMF)]] ([[user talk:LMiranda (WMF)|talk]]) 19:01, 22 kanûna paşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&amp;oldid=19738989 --&gt;

== Annual contest Wikipedia Pages Wanting Photos ==

[[File:WPWP logo 1.png|150px|right|Wikipedia Pages Wanting Photos (WPWP)]]
This is to invite you to join the Wikipedia Pages Wanting Photos (WPWP) campaign to help improve Wikipedia articles with photos and win prizes. The campaign starts today 1st July 2020 and closes 31st August 2020.

The campaign primarily aims at using images from Wikimedia Commons on Wikipedia articles that are lacking images. Participants will choose among Wikipedia pages without photo images, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years.

Please visit the '''[[m:Wikipedia Pages Wanting Photos|campaign page]]''' to learn more about the WPWP Campaign.

With kind regards,

Thank you,

Deborah Schwartz Jacobs, Communities Liaison, On behalf of the Wikipedia Pages Wanting Photos Organizing Team - 08:24, 1 tîrmeh 2020 (UTC)

''feel free to translate this message to your local language when this helps your community''
&lt;!-- Message sent by User:Romaine@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Romaine/MassMessage&amp;oldid=20232618 --&gt;

== Feedback on movement names ==

{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{int:please-translate}} if necessary. {{Int:Feedback-thanks-title}}

There are a lot of conversations happening about the future of our movement names. We hope that you are part of these discussions and that your community is represented.

Since 16 June, the Foundation Brand Team has been running a [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9G2dN7P0T7gPqpD survey] in 7 languages about [[m:Special:MyLanguage/Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project/Naming convention proposals|3 naming options]]. There are also community members sharing concerns about renaming in a [[m:Special:MyLanguage/Community open letter on renaming|Community Open Letter]]. 

Our goal in this call for feedback is to hear from across the community, so we encourage you to participate in the survey, the open letter, or both. The survey will go through 7 July in all timezones. Input from the survey and discussions will be analyzed and published on Meta-Wiki.

Thanks for thinking about the future of the movement, --[[:m:Talk:Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project|The Brand Project team]], 19:44, 2 tîrmeh 2020 (UTC)

''Note: The survey is conducted via a third-party service, which may subject it to additional terms. For more information on privacy and data-handling, see the [[foundation:Special:MyLanguage/Naming Convention Proposals Movement Feedback Survey Privacy Statement|survey privacy statement]].''
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&amp;oldid=20238836 --&gt;

== Announcing a new wiki project! Welcome, Abstract Wikipedia ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Hi all,

It is my honor to introduce Abstract Wikipedia, a new project that has been unanimously approved by the Wikimedia Foundation Board of Trustees. Abstract Wikipedia proposes a new way to generate baseline encyclopedic content in a multilingual fashion, allowing more contributors and more readers to share more knowledge in more languages. It is an approach that aims to make cross-lingual cooperation easier on our projects, increase the sustainability of our movement through expanding access to participation, improve the user experience for readers of all languages, and innovate in free knowledge by connecting some of the strengths of our movement to create something new.

This is our first new project in over seven years. Abstract Wikipedia was submitted as a project proposal by Denny Vrandečić in May 2020 &lt;ref&gt;[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]&lt;/ref&gt; after years of preparation and research, leading to a detailed plan and lively discussions in the Wikimedia communities. We know that the energy and the creativity of the community often runs up against language barriers, and information that is available in one language may not make it to other language Wikipedias. Abstract Wikipedia intends to look and feel like a Wikipedia, but build on the powerful, language-independent conceptual models of Wikidata, with the goal of letting volunteers create and maintain Wikipedia articles across our polyglot Wikimedia world.

The project will allow volunteers to assemble the fundamentals of an article using words and entities from Wikidata. Because Wikidata uses conceptual models that are meant to be universal across languages, it should be possible to use and extend these building blocks of knowledge to create models for articles that also have universal value. Using code, volunteers will be able to translate these abstract “articles” into their own languages. If successful, this could eventually allow everyone to read about any topic in Wikidata in their own language.

As you can imagine, this work will require a lot of software development, and a lot of cooperation among Wikimedians. In order to make this effort possible, Denny will join the Foundation as a staff member in July and lead this initiative. You may know Denny as the creator of Wikidata, a long-time community member, a former staff member at Wikimedia Deutschland, and a former Trustee at the Wikimedia Foundation &lt;ref&gt;[[m:User:Denny|User:Denny]]&lt;/ref&gt;. We are very excited that Denny will bring his skills and expertise to work on this project alongside the Foundation’s product, technology, and community liaison teams.

It is important to acknowledge that this is an experimental project, and that every Wikipedia community has different needs. This project may offer some communities great advantages. Other communities may engage less. Every language Wikipedia community will be free to choose and moderate whether or how they would use content from this project.

We are excited that this new wiki-project has the possibility to advance knowledge equity through increased access to knowledge. It also invites us to consider and engage with critical questions about how and by whom knowledge is constructed. We look forward to working in cooperation with the communities to think through these important questions.

There is much to do as we begin designing a plan for Abstract Wikipedia in close collaboration with our communities. I encourage you to get involved by going to the project page and joining the new mailing list &lt;ref&gt;[[mail:abstract-wikipedia|Abstract Wikipedia mailing list]]&lt;/ref&gt;. We recognize that Abstract Wikipedia is ambitious, but we also recognize its potential. We invite you all to join us on a new, unexplored path.

Yours,

Katherine Maher (Executive Director, Wikimedia Foundation) 

&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt; &lt;small&gt;Sent by [[:m:User:Elitre (WMF)]] 20:06, 9 tîrmeh 2020 (UTC) - '''[[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/July 2020 announcement]]''' &lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&amp;oldid=20265889 --&gt;

== Important: maintenance operation on September 1st ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ku&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Vê peyamê bi zimanekî din bixwîne]]

Wê [[foundation:|Weqfa Wîkîmedyayê]] navenda xwe ya daneyan ya duyem test bike.  Wê ev rê bide ku Wîkîpediya û wîkiyên din ên Wîkîmedyayê piştî afeteke jî karibin serhêl bimînin. Ji bo ku jê piştrast bin ku hertişt dişixule, divê Departmana Teknolojiyê ya Wîkîmedyayê testeke plankirî pêk bîne. Wê ev test nîşanî me bide ku em dikarin ji navendekî daneyan ber bi yê din ve bi ewlemendî derbas bibin an na. Ev yek gelek tîman pêwîst dike, ji bo haziriya testê û ji bo berdestbûnê da ku her problemekî nehêvîkirî were çareserkirin. 

Wê ew temamiya trafîkan ber bi merkeza daneyan ya duyem ve bidin, di '''Duşemê, 1ê îlonê, 2020an''' de.

Mixabin, ji ber hin sînordarkirinên di [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MedyaWîki]]yê de, divê hemû guhertin bisekinin gava em derbas bikin.  Em ji ber vê qutbûnê lêborîna xwe dixwazin, û em ji bo kêmtirkirina vê ya di dahatûyê de dişixulin. 

'''Hûn ê karibin bixwînin, lê nikaribin sererast bikin, li ser hemû wîkiyan ji bo demeke kurt.'''

*Roja Sêşemê, 1ê îlonê, tu yê nikaribî sererastkirinan bikî bi qasî saetekê. Test wê di [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200901T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, û li Zelanda Nû di 02:00 NZST de Çarşemê 2yê îlonê) de dest pê bike.
*Ger tu di van wextan de hewl bidî ku guhertinan bikî, tu yê peyameke çewtiyê bibînî.  Em hêvî dikin ku di vê dewrê de ti guhertinekî winda nebe, lê em nikarin vê yekê garantî bikin.  Ger tu peyama çewtiyê bibînî, wê gavê ji kerema xwe heya ku her tişt vegere halê xwe yê normal li bendê be.  Dû re tu yê karibî guhertinên xwe qeyd bikî.  Lêbelê em pêşniyar dikin ku kopiyeke guhertinên xwe bigirî, bi her ihtimalekê.

''Tesîrên din'':

*Karên piştxanê wê hêdîtir bin û dibe ku qut bin. Lînkên sor dibe ku wekî normal nikaribin bi lez nû bibin. Ger tu gotarekî ku jixwe li cihekî din lînkkirî çêbikî, wê lînk ji normalê zêdetir bi rengê sor bimîne. Hinek skrîptên demdirêj bêne sekinandin.
*Em plan dikin ku guhertinên kodê bidin sekinandin di heftiya 1ê îlonê ya 2020an de.  Belavkirinên kodê yên ne-hewce wê neyê kirin.

Ev proje dibe ku were taloqkirin ger lazim be.  Tu dikarî [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2020 switch|plannameyê ji ser wikitech.wikimedia.org-ê bixwînî]]. Her guhertinek wê di plannameyê de were îlankirin.  Wê li wir zêdetir agahdariyê derbarê vê de hebe.  '''Xêra xwe vê agahiyê bi civata xwe re parve bike.''' 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; &lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])&lt;/span&gt; 13:48, 26 tebax 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20384955 --&gt;

== Invitation to participate in the conversation ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''{{int:Hello}}. Apologies for cross-posting, and that you may not be reading this message in your native language: translations of the following announcement may be available on '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review/Invitation (long version)|Meta]]'''. {{int:please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

We are excited to share '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|a draft of the Universal Code of Conduct]]''', which the Wikimedia Foundation Board of Trustees called for earlier this year, for your review and feedback. The discussion will be open until October 6, 2020.

The UCoC Drafting Committee wants to learn which parts of the draft would present challenges for you or your work. What is missing from this draft? What do you like, and what could be improved?

Please join the conversation and share this invitation with others who may be interested to join, too. 

To reduce language barriers during the process, you are welcomed to translate this message and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|Universal Code of Conduct/Draft review]]. You and your community may choose to provide your opinions/feedback using your local languages.

To learn more about the UCoC project, see the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] page, and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|FAQ]], on Meta.

Thanks in advance for your attention and contributions, [[:m:Talk:Trust_and_Safety|The Trust and Safety team at Wikimedia Foundation]], 17:55, 10 îlon 2020 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Draft_review/Invitation_(long_version)/List&amp;oldid=20440292 --&gt;

== Wiki of functions naming contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:Please-translate}}.

{{int:Hello}}. Please help pick a name for the new Wikimedia wiki project. This project will be a wiki where the community can work together on a library of [[m:Special:MyLanguage/Abstract_Wikipedia/Wiki_of_functions_naming_contest#function|functions]]. The community can create new functions, read about them, discuss them, and share them. Some of these functions will be used to help create language-independent Wikipedia articles that can be displayed in any language, as part of the Abstract Wikipedia project. But functions will also be usable in many other situations.

There will be two rounds of voting, each followed by legal review of candidates, with voting beginning on 29 September and 27 October. Our goal is to have a final project name selected on 8 December. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest|please learn more and vote now]]''' at meta-wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 21:20, 29 îlon 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_4&amp;oldid=20492310 --&gt;

== Call for feedback about Wikimedia Foundation Bylaws changes and Board candidate rubric ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}.

Today the Wikimedia Foundation Board of Trustees starts two calls for feedback. One is about changes to the Bylaws mainly to increase the Board size from 10 to 16 members. The other one is about a trustee candidate rubric to introduce new, more effective ways to evaluate new Board candidates. The Board welcomes your comments through 26 October. For more details, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/October 2020 - Call for feedback about Bylaws changes and Board candidate rubric|check the full announcement]].

{{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Qgil-WMF|Qgil-WMF]] ([[m:User talk:Qgil-WMF|talk]]) 17:17, 7 çiriya pêşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Board&amp;oldid=20519859 --&gt;

== Important: maintenance operation on October 27 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ku&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Vê peyamê bi zimanekî din bixwîne]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

Wê [[foundation:|Weqfa Wîkîmedyayê]] derbasbûna di navbera navendên xwe yên daneyan ya yekem û duyem de test bike.  Wê ev rê bide ku Wîkîpediya û wîkiyên din ên Wîkîmedyayê piştî afeteke jî karibin serhêl bimînin. Ji bo ku jê piştrast bin ku hertişt dişixule, divê Departmana Teknolojiyê ya Wîkîmedyayê testeke plankirî pêk bîne. Wê ev test nîşanî me bide ku em dikarin ji navendekî daneyan ber bi yê din ve bi ewlemendî derbas bibin an na. Ev yek gelek tîman pêwîst dike, ji bo haziriya testê û ji bo berdestbûnê da ku her problemekî nehêvîkirî were çareserkirin. 

Wê ew temamiya trafîkan ber bi merkeza daneyan ya yekem ve bidin, di '''Duşemê, 27ê cotmehê, 2020an''' de.

Mixabin, ji ber hin sînordarkirinên di [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MedyaWîki]]yê de, divê hemû guhertin bisekinin gava em derbas bikin.  Em ji ber vê qutbûnê lêborîna xwe dixwazin, û em ji bo kêmtirkirina vê ya di dahatûyê de dişixulin. 

'''Hûn ê karibin bixwînin, lê nikaribin sererast bikin, li ser hemû wîkiyan ji bo demeke kurt.'''

*Roja Sêşemê, 27ê cotmehê, tu yê nikaribî sererastkirinan bikî bi qasî saetekê. Test wê di [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 14:00 UTC] (14:00 WET, 15:00 CET, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, û li Zelanda Nû di 03:00 NZDT de Çarşemê 28ê cotmehê) de dest pê bike.
*Ger tu di van wextan de hewl bidî ku guhertinan bikî, tu yê peyameke çewtiyê bibînî.  Em hêvî dikin ku di vê dewrê de ti guhertinekî winda nebe, lê em nikarin vê yekê garantî bikin.  Ger tu peyama çewtiyê bibînî, wê gavê ji kerema xwe heya ku her tişt vegere halê xwe yê normal li bendê be.  Dû re tu yê karibî guhertinên xwe qeyd bikî.  Lêbelê em pêşniyar dikin ku kopiyeke guhertinên xwe bigirî, bi her ihtimalekê.

''Tesîrên din'':

*Karên piştxanê wê hêdîtir bin û dibe ku qut bin. Lînkên sor dibe ku wekî normal nikaribin bi lez nû bibin. Ger tu gotarekî ku jixwe li cihekî din lînkkirî çêbikî, wê lînk ji normalê zêdetir bi rengê sor bimîne. Hinek skrîptên demdirêj bêne sekinandin.
*Em plan dikin ku guhertinên kodê bidin sekinandin di heftiya 26ê cotmehê ya 2020an de.  Belavkirinên kodê yên ne-hewce wê neyê kirin.

Ev proje dibe ku were taloqkirin ger lazim be.  Tu dikarî [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2020_switch|plannameyê ji ser wikitech.wikimedia.org-ê bixwînî]]. Her guhertinek wê di plannameyê de were îlankirin.  Wê li wir zêdetir agahdariyê derbarê vê de hebe. Wê li ser hemû wîkiyan hişyariyeke were xuyan 30 deqe berî destpêkirina vê operasyonê. '''Xêra xwe vê agahiyê bi civata xwe re parve bike.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; -- &lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;  17:10, 21 çiriya pêşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20519839 --&gt;

== Wiki of functions naming contest - Round 2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}.
Reminder: Please help to choose the name for the new Wikimedia wiki project - the library of functions. The finalist vote starts today. The finalists for the name are: &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Wikicode, Wikicodex, Wikifunctions, Wikifusion, Wikilambda, Wikimedia Functions&lt;/span&gt;. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest/Names|please learn more and vote now]]''' at Meta-wiki.
{{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]
&lt;/div&gt; 22:10, 5 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20564572 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Invitation|Community Wishlist Survey 2021]] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]]
The '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|2021 Community Wishlist Survey]]''' is now open!
This survey is the process where communities decide what the [[m:Community Tech|Community Tech]] team should work on over the next year. We encourage everyone to submit proposals until the deadline on '''{{#time:j xg|2020-11-30|{{PAGELANGUAGE}}}}''', or comment on other proposals to help make them better.
The communities will vote on the proposals between {{#time:j xg|2020-12-08|{{PAGELANGUAGE}}}} and {{#time:j xg|2020-12-21|{{PAGELANGUAGE}}}}.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors.
You can write proposals in any language, and we will translate them for you. Thank you, and we look forward to seeing your proposals!
&lt;/div&gt;

&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[m:user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]]&lt;/span&gt;

18:09, 20 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/1&amp;oldid=20689939 --&gt;

== Global bot policy proposal: invitation to a Meta discussion ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:hello}}!

I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project currently is opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. Under this policy, bots that fix double redirects or maintain interwiki links are allowed to operate under a global bot flag that is assigned directly by the stewards.

As the Wikimedia projects developed, the need for the current global bot policy decreased, and in the past years, no bots were appointed via that policy. That is mainly given Wikidata were estabilished in 2013, and it is no longer necessary to have dozens of bots that maintain interwiki links.

A [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|proposal]] was made at Meta-Wiki, which proposes that the stewards will be authorized to determine whether an uncontroversial task may be assigned a global bot flag. The stewards already assign permissions that are more impactful on many wikis, namely, [[:m:GS|global sysops]] and [[:m:GR|global renamers]], and I do not think that trust should be an issue. The stewards will assign the permission only to time-proven bots that are already approved at a number of projects, like [[:m:User:ListeriaBot|ListeriaBot]].

By this message, I would like to invite you to comment [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|in the global RFC]], to voice your opinion about this matter.

Thank you for your time.

Best regards,&lt;br /&gt;
[[User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|{{int:Talkpagelinktext}}]]) 11:49, 24 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/sand&amp;oldid=20709229 --&gt;

== Wikidata descriptions changes to be included more often in Recent Changes and Watchlist ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''Sorry for sending this message in English. Translations are available on [[m:Special:MyLanguage/Announcements/Announcement Wikidata descriptions in watchlist|this page]]. Feel free to translate it in more languages!''

As you may know, you can include changes coming from Wikidata in your Watchlist and Recent Changes ([[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist|in your preferences]]). Until now, this feature didn’t always include changes made on Wikidata descriptions due to the way Wikidata tracks the data used in a given article.

Starting on December 3rd, the Watchlist and Recent Changes will include changes on the descriptions of Wikidata Items that are used in the pages that you watch. This will only include descriptions in the language of your wiki to make sure that you’re only seeing changes that are relevant to your wiki.

This improvement was requested by many users from different projects. We hope that it can help you monitor the changes on Wikidata descriptions that affect your wiki and participate in the effort of improving the data quality on Wikidata for all Wikimedia wikis and beyond.

Note: if you didn’t use the Wikidata watchlist integration feature for a long time, feel free to give it another chance! The feature has been improved since the beginning and the content it displays is more precise and useful than at the beginning of the feature in 2015.

If you encounter any issue or want to provide feedback, feel free to use [[Phab:T191831|this Phabricator ticket]]. Thanks!

[[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 14:39, 30 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lea_Lacroix_(WMDE)/wikis&amp;oldid=20728482 --&gt;

== 2020 Coolest Tool Award Ceremony on December 11th ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello all,

The ceremony of the 2020 [[m:Coolest_Tool_Award|Wikimedia Coolest Tool Award]] will take place virtually on Friday, December 11th, at 17:00 GMT. This award is highlighting tools that have been nominated by contributors to the Wikimedia projects, and the ceremony will be a nice moment to show appreciation to the tools developers and maybe discover new tools!

You will find more information [[m:Coolest_Tool_Award|here]] about the livestream and the discussions channels. Thanks for your attention, [[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 10:55, 7 kanûna pêşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20734978 --&gt;

== Community Wishlist Survey 2021 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]]
'''We invite all registered users to vote on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|2021 Community Wishlist Survey]]. You can vote from now until {{#time:j xg|2020-12-21|en}} for as many different wishes as you want.'''

In the Survey, wishes for new and improved tools for experienced editors are collected. After the voting, we will do our best to grant your wishes. We will start with the most popular ones.

We, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]], are one of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]] teams. We create and improve editing and wiki moderation tools. What we work on is decided based on results of the Community Wishlist Survey. Once a year, you can submit wishes. After two weeks, you can vote on the ones that you're most interested in. Next, we choose wishes from the survey to work on. Some of the wishes may be granted by volunteer developers or other teams.

'''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Tracking|You can view and vote all proposals here.]]'''

We are waiting for your votes. Thank you!
&lt;/div&gt;
[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]]

00:52, 15 Kanûna pêşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/1&amp;oldid=20689939 --&gt;

== Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]]

''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

[[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning
process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. 

''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 15:15, 27 kanûna paşîn 2021 (UTC) 
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&amp;oldid=21014617 --&gt;

== Project Grant Open Call ==

This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.&lt;br&gt; This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.&lt;br&gt;

For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building.  We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:&lt;br&gt;

* Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal:
* [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application&lt;br&gt;
* General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants &lt;br&gt;
* [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]&lt;br&gt;

Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.&lt;br&gt;

We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!&lt;br&gt;

Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 08:01, 28 kanûna paşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RSharma (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20808431 --&gt;

== Reply tool as a Beta Feature ==

The [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|Reply tool]] will be offered as an opt-in [[mw:Special:MyLanguage/Beta Feature|Beta Feature]] today.  You can try this by going to [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures]] and enabling &quot;Discussion tools&quot;.  

You can read [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|the help page]] and [[mw:Help:DiscussionTools/Why can't I reply to this comment?|the troubleshooting guide]] for more information.  If you have questions or advice for the software developers, please ping me or post to [[mw:Special:MyLanguage/Talk:Talk pages project/replying]].  [[Bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|gotûbêj]]) 18:54, 1 sibat 2021 (UTC)
:Hi {{r|Whatamidoing (WMF)}} see [[phab:T273192]]--[[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 19:03, 1 sibat 2021 (UTC)
::Thanks for the note.  This is ✅ done at both wikis.  [[Bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|gotûbêj]]) 01:47, 5 sibat 2021 (UTC)

== Wiki Loves Folklore 2021 is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2021|Wiki Loves Folklore 2021]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 28th of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2021 submitting] them in this commons contest.

Please support us in translating the [[:c:Commons: Wiki Loves Folklore 2021|project page]] and a [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Translate?group=Centralnotice-tgroup-wikiloveslove2020&amp;language=en&amp;filter=%21translated&amp;action=translate|one-line banner message] to help us spread the word in your native language.

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 13:25, 6 sibat 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&amp;oldid=21073884 --&gt;

== Wikifunctions logo contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Hello}}. Please help to choose a design concept for the logo of the new Wikifunctions wiki. Voting starts today and will be open for 2 weeks. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wikifunctions logo concept/Vote|please learn more and vote now]]''' at Meta-Wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 01:47, 2 adar 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21087740 --&gt;

== Universal Code of Conduct – 2021 consultations ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
=== Universal Code of Conduct Phase 2 ===

{{int:please-translate}}

The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']].

==== Drafting Committee: Call for applications ====

The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment.

To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]].

==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ====

From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable.

To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]].

-- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 22:00, 5 nîsan 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/4&amp;oldid=21302199 --&gt;

== Global bot policy changes ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:hello}}!

I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project is currently opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. As such, I want to let you know about some changes that were made after the [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|global RfC]] was closed.

*Global bots are now subject to a 2 week discussion, and it'll be publicized via a MassMessage list, available at [[:m:Bot policy/New global bot discussion|Bot policy/New global bot discussion]] on Meta. Please subscribe yourself or your wiki if you are interested in new global bots proposals.
*For a bot to be considered for approval, it must demonstrate it is welcomed in multiple projects, and a good way to do that is to have the bot flag on at least 5 wikis for a single task.
*The bot operator should make sure to adhere to the wiki's preference as related to the use of the bot flag (i.e., if a wiki doesn't want a bot to use the flag as it edits, that should be followed).

Thank you for your time.

Best regards,&lt;br /&gt;
—'''''&lt;span style=&quot;font-family:Candara&quot;&gt;[[User:Tks4Fish|&lt;span style=&quot;color:black&quot;&gt;Thanks for the fish!&lt;/span&gt;]] &lt;sup&gt;[[User Talk:Tks4Fish|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;talk&lt;/span&gt;]]•[[Special:Contribs/Tks4Fish|contribs]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;''''' 18:48, 6 nîsan 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tks4Fish@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tks4Fish/temp&amp;oldid=21306363 --&gt;

== Universal Code of Conduct News – Issue 1 ==

&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Universal Code of Conduct News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 1, June 2021'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC.

Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]].

You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;
* '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]])
* '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]])
* '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]])
* '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]])
* '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])&lt;/div&gt;
--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 23:05, 11 hezîran 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SOyeyele (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&amp;oldid=21578291 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. &lt;!--

 They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --&gt;

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST,  23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the week of June 28.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 01:19, 27 hezîran 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21463754 --&gt;

== Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;content&quot;/&gt;The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Universal Code of Conduct Phase 2 drafting committee]] would like comments about the '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines]]''' for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC). This review period is planned for 17 August 2021 through 17 October 2021.

These guidelines are not final but you can help move the progress forward. The committee will revise the guidelines based upon community input.

Comments can be shared in any language on the [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|draft review talk page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|multiple other venues]]. Community members are encouraged to organize conversations in their communities.

There are planned live discussions about the UCoC enforcement draft guidelines: 

:[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|Wikimania 2021 session]] (recorded 16 August)
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Conversation hours]] - 24 August, 31 August, 7 September @ 03:00 UTC &amp; 14:00 UTC
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Roundtable calls]] - 18 September @ 03:00 UTC &amp; 15:00 UTC

Summaries of discussions will be posted every two weeks [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|here]].

Please let me know if you have any questions.&lt;section end=&quot;content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 23:19, 17 tebax 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=21895766 --&gt;

== Wikimedia Foundation Board of Trustees election has come to an end ==

Thank you for participating in the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]! Voting closed August 31 at 23:59. The official data, including the four most voted candidates, will be announced as soon as the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] completes their review of the ballots. The official announcement of the new trustees appointed will happen later, once the selected candidates have been confirmed by the Board.

6,946 community members from 216 wiki projects have voted. This makes 10.2% global participation, 1.1% higher than in the last Board elections. In 2017, 5167 people from 202 wiki projects cast their vote. A full analysis is planned to be published in a few days when the confirmed results are announced. In the meantime, you can check the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Stats|data produced during the election]].

Diversity was an important goal with these elections. Messages about the Board election were translated into 61 languages. This outreach worked well. There were 70 communities with eligible voters voting in this election for the first time. With your help, next year’s Board of Trustees election will be even better.

10:03, 2 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=21895840 --&gt;

== Enabling Content and Section translation tool in Kurdish Wikipedia ==
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

{{Int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.

The WMF Language team is pleased to let you know that we will like to enable the Section and Content translation tool in Kurdish Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the new [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation tool] so you can:
*Give us your feedback
*Ask us questions
*Tell us how to improve it.

Below is background information about the tools, why we have chosen to enable them in your Wikipedia and how you can test the Section translation tool.

'''Background information'''

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content Translation] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than 900 thousand articles have been created across all languages since the tool was released in 2015 and in Kurdish Wikipedia, editors have used it to create [https://ku.wikipedia.org/wiki/Taybet:ContentTranslationStats more than nine hundred articles]. However, the tool is not out of beta in Kurdish Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia. 

[https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: 
*Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones.
*Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device.

Kurdish Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool based on [https://www.mediawiki.org/wiki/Topic:Wexbpr0x9s7tedlm request] by a member of the community.

We plan to enable the tools on Kurdish Wikipedia in the coming weeks if we get positive feedback about the Section translation from your community. 
After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation the project talk page].

'''Try the Section translation tool.'''

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on Kurdish Wikipedia, you’ll have access to https://ku.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

'''Provide feedback'''

Please provide feedback about Section translation on [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation the project talk page]. We want to hear about your impressions on:
*The section translation tool
*What do you think about our plans to enable it
*Your ideas for improving the tool.

Thanks and we look forward to your feedback and questions.
&lt;/div&gt;
[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 21:52, 2 îlon 2021 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

=== Wergera kurdî ya peyama li jor ===
Silav hevalno, 

Tîma zimên a Weqfa Wîkîmediyayê bi dilxweşî we agahdar dike ku em dixwazin Amûra Wergerandina Naverokê û Beşê li ser Wîkîpediyaya kurdî çalak bikin. Loma, tîma me dixwaze hûn li ser amûrê bixwînin û [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Amûra Wergerandina Naverokê] biceribînin da ku hûn dikarin:
* Tecrûbeyên xwe ji me re bibêjin,
* Pirsên xwe li me bikin,
* Çawa ev amûr bêhtir were başkirin ji me re bibêjin.
Hûn dikarin li jêr agahiyên li ser van amûran, û bersivên pirsên em çima dixwazin li ser Wîkîpediyaya we vê amûrê çalak bikin û hûn ê çawa amûra wergerandina beşê biceribînin bibînin. 

'''Agahiyên berê li ser amûran'''

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Amûra Wergerandina Naverokê] ji bo çêkirina gotarên nû yên bi zimanê xwe amûreke serkeftî ye. Ji destpêka amûrê ya 2015an vir ve ji 900î zêdetir gotar li hemû wîkiyan û Wîkîpediyaya kurdî hatine çêkirin. Bikarhêneran bi vê amûrê heta niha [https://ku.wikipedia.org/wiki/Taybet:ContentTranslationStats ji nehsedî zêdetir gotarên nû çêkirine]. Lê belê li ser Wîkîpediyaya kurdî amûr hîn jî di betayê de ye loma kêmtir bikarhêner hay ji vê amûrê dibin û bi kar tînin, û herwiha ji ber vê yekê ye ku em nikarin amûra wergerandina beşê çalak bikin.

[https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Amûra Wergerandina Beşê] taybetmendiyên amûra wergerandina naverokê berfirehtir dike da ku meriv karibe vê amûrê li ser mobîlê jî bi kar bîne. Li ser mobîlê, amûr:
* Dê ji we re nîşan bide ka çawa gotarek beş bi beş were wergerandin ji bo ku beşeke kurt berfirehtir bikin an jî gotareke nû çêkin.
* Dê berbelavkirina agahiyan a li hemû zimanan bi riya cîhaza xwe ya mobîlê hêsantir bike. 

Li gorî [https://www.mediawiki.org/wiki/Topic:Wexbpr0x9s7tedlm daxwaza] endamekî civaka we, wisa dixuye ku Wîkîpediyaya kurdî berendameke îdeal e ku sûdê ji vê amûrê wergire.

Em plan dikin ku di hefteyên were de van amûran çalak bikin, heke tecrûbeyên we yên amûra wergerandina beşê pozîtîv bin. Piştî ku hatine çalakkirin, em ê gotarên ku bi riya van amûran tên çêkirin bişopînin û tecrûbeyên we bipivîn. Herwiha, hûn dikarin hemû fikar û pirsên xwe li binê vê peyamê an jî li [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation gotûbêja projeyê] binivîsin.

'''Amûra wergerandina beşê biceribînin'''

Berî ku were çalakkirin, hûn dikarin versiyona niha ya amûrê li ser [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation Wîkîpediyaya testê] biceribînin. Piştî ku li Wîkîpediyaya kurdî hatiye çalakkirin, hûn ê karibin bi cîhaza ya xwe mobîlê bigihîn [[Taybet:ContentTranslation|Amûra wergerandina naverokê]]. Hûn ê karibin gotareke ji bo wergerandinê bibînin û ji bo destpêkê jî dê wergerandina amûrên wergerê were nîşandan ji bo ku bikarhêner karibin vê wergerandinê baştir bikin.

'''Tecrûbeyên xwe bînin zimên'''

Ji kerema xwe re tecrûbeyên xwe yên li ser bikaranîna Amûra wergerandina beşê li ser [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation gotûbêja projeyê] bînin zimên. Em dixwazin fikrên we yên li ser:
* Amûra wergerandina beşê,
* Planên me yên çalakkirina amûrê,
* Baştirkirina amûrê
bibihîzin.

Mala we ava. Em li hêviya bihîstina tecrûbe û pirsên we ne.
:&lt;nowiki&gt;[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)]]&lt;/nowiki&gt; Li şûna Tîma zimên a Weqfa Wîkîmediyayê.
::Ping {{r|Penaber49|Avestaboy|Kurdî27|BERKİYA|Ghybu|MikaelF|Gomada|Bikarhêner}}--[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Balyozxane|gotûbêj]]) 23:48, 2 îlon 2021 (UTC)

:Hello @[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]! It's been two weeks and clearly no one opposes this change. Can we get the tool now? :) [[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Balyozxane|gotûbêj]]) 21:43, 16 îlon 2021 (UTC)

::Hello @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]],

::Yes, it has been two weeks and there is no objection. So, we are working on the code changes to enable the tool in some wikis. We expect to deploy the tool to Kurdish Wikipedia as soon as possible. We will also notify your community in this thread once the tool is enabled.

::Thank you for your interest in having this tool enabled in Kurdish Wikipedia.

::[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 10:07, 22 îlon 2021 (UTC)

==Content and Section Translation tool enabled in Kurdish Wikipedia==

{{Int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.
 
The WMF Language team is pleased to let you know that we [https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?from=en&amp;to=ku&amp;sx=true#/ have enabled the Section translation] and [https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributionsmenu&amp;to=ku#draft Content translation] tools in Kurdish Wikipedia. 
 
The [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content translation tool] can be discovered by users [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Content_translation/Starting through several entry points]. However, users not interested in translation can disable it [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|from their preferences]]. Also, with the [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section translation tool], you can start translating an article on your mobile device right when you notice it is missing in Kurdish. From a Wikipedia article in any language, switch languages and search for Kurdish. If the article does not exist, an option to translate it will appear, as shown in the image below.

[[Wêne:Sx-language-selector-invite-th.png|thumb|center|image of the entry point]]
 
We know that these tools will help translators in your community to add content using any device with ease. Content created with the Content and Section Translation tool will be marked with the &quot;[https://ku.wikipedia.org/w/index.php?hidebots=1&amp;hidepageedits=1&amp;hidecategorization=1&amp;hideWikibase=1&amp;hidelog=1&amp;namespace=0&amp;tagfilter=contenttranslation&amp;limit=500&amp;days=30&amp;title=Taybet:Guhertin%C3%AAn_daw%C3%AE&amp;urlversion=2 contenttranslation]&quot; and “[https://ku.wikipedia.org/w/index.php?hidebots=1&amp;hidenewpages=1&amp;hidecategorization=1&amp;hideWikibase=1&amp;hidelog=1&amp;limit=500&amp;days=30&amp;title=Taybet:Guhertin%C3%AAn_daw%C3%AE&amp;urlversion=2 sectiontranslaiton]” tag, respectively, for the community to review. We’ll monitor the content created, but we are very interested in hearing about your experience using the tools and reviewing the content created with it. 

So, enjoy the tools and [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation provide feedback] on improving it.
 
Thank you!

[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 20:41, 18 çiriya pêşîn 2021 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

:Hello @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]],
:The Section translation tool is now enabled in Kurdish Wikipedia. You can now use it.
:Thanks for your patience. [[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 10:45, 19 çiriya pêşîn 2021 (UTC)

== The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello everyone,

We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well.

Summary:

&lt;div style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;
We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]].
&lt;/div&gt;

=== Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year ===

In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published.

However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]].

We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist.

=== Encouraging wider participation from historically excluded communities ===

We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes.

=== A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet ===

We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe.

We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon!

=== Brainstorm and draft proposals before the proposal phase ===

If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes!

=== Feedback ===
* What should we do to improve the Wishlist pages?
* How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]]
* What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022?
* What will help more people participate in the Wishlist 2022?

Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings.
&lt;/div&gt;

[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:23, 7 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Movement Strategy announces [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|the Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee]]. The Call opens August 2, 2021 and closes September 14, 2021.

The Committee is expected to represent [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|diversity in the Movement]]. Diversity includes gender, language, geography, and experience. This comprises participation in projects, affiliates, and the Wikimedia Foundation.

English fluency is not required to become a member. If needed, translation and interpretation support is provided. Members will receive an allowance to offset participation costs. It is US$100 every two months.

We are looking for people who have some of the following [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|skills]]:

* Know how to write collaboratively. (demonstrated experience is a plus) 
* Are ready to find compromises. 
* Focus on inclusion and diversity. 
* Have knowledge of community consultations. 
* Have intercultural communication experience. 
* Have governance or organization experience in non-profits or communities. 
* Have experience negotiating with different parties. 

The Committee is expected to start with 15 people. If there are 20 or more candidates, a mixed election and selection process will happen. If there are 19 or fewer candidates, then the process of selection without election takes place.

Will you help move Wikimedia forward in this important role? Submit your candidacy [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|here]]. Please contact strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org with questions.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:01, 10 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22002240 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 00:45, 11 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Talk to the Community Tech ==

[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]]

[[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

Hello!

As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join'''].

'''Agenda'''

* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]]
* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022
* Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes
* Questions and answers

'''Format'''

The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English.

We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting.

'''Invitation link'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online]
* Meeting ID: 898 2861 5390
* One tap mobile
** +16465588656,,89828615390# US (New York)
** +16699006833,,89828615390# US (San Jose)
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location]

See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 03:03, 11 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Select You the question statements for candidates of Drafting Committee Movement Charter ==

Into 2021-10-04 11:59:59 UTC you can select [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|question statements]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] of [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Bikarhêner:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Dušan Kreheľ|gotûbêj]]) 23:04, 29 îlon 2021 (UTC)

== Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open. In total, 70 Wikimedians from around the world are running for 7 seats in these elections.

'''Voting is open from October 12 to October 24, 2021.'''

The committee will consist of 15 members in total: The online communities vote for 7 members, 6 members will be selected by the Wikimedia affiliates through a parallel process, and 2 members will be appointed by the Wikimedia Foundation. The plan is to assemble the committee by November 1, 2021.

Learn about each candidate to inform your vote in the language that you prefer: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates&gt;

Learn about the Drafting Committee: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee&gt;

We are piloting a voting advice application for this election. Click yourself through the tool and you will see which candidate is closest to you! Check at &lt;https://mcdc-election-compass.toolforge.org/&gt;

Read the full announcement: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

'''Go vote at SecurePoll on:''' &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

Best,

Movement Strategy &amp; Governance Team, Wikimedia Foundation
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:25, 14 çiriya pêşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22185710 --&gt;

== Learn how Movement Strategy Implementation Grants can support your Movement Strategy plans ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Movement Strategy Implementation grants now provide more than $2,000 USD to put Movement Strategy plans into action. Find out more about [[:m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation grants, the criteria, and how to apply]].&lt;section end=&quot;annoumcent-content&quot;/&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)#top|talk]]) 13:30, 29 October 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&amp;oldid=22247589 --&gt;

== Meet the new Movement Charter Drafting Committee members ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete.
* The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''.
* The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''.
* The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''.

The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps.

If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group].

With thanks from the Movement Strategy and Governance team&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;

15:53, 5 çiriya paşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&amp;oldid=22300322 --&gt;

== Banga Pêşerojê ji bo Bersivdan di derbarê hilbijartinên Desteya Rêvebir de ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content /&gt;
:''Hûn dikarin vê peyamê li ser Meta-wiki wergerînin zimanên din bibînin.''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Desteya Rêvebir ji 7ê Rêbendan - 10ê Sibata 2022an de ji bo Hilbijartinên Desteyê yên dahatûyê bangek ji bo bersivdayînê amade dike.

Dema ku hûrgulî dê hefteyek berî bangê were qedandin, me bi kêmî ve du pirsên ku dê di dema vê bangê de ji bo bersivdayînê bêne pirsîn û bêne piştrast kirin:

* Awayê çêtirîn ji bo misogerkirina temsîliyeta adil a civakên nûjen di nav Lijneyê de çi ye?

* Di hilbijartinan de divê namzed çi tevlêbûnê bikin?

Digel ku dibe ku pirsên din werin zêdekirin, tîmê Stratejî û Rêvebiriya Tevgerê dixwaze wextê peyda bike ji endamên civatê û hevalbendan re ku berî vekirina bangê li ser pirsên pejirandî fikir û ramanan amade bikin. Em jibo vî lêborînê dixwazin ku di vê demê de navnîşek bêkêmasî ya pirsan tune. Navnîşa pirsan divê tenê bi yek an du pirsan mezin bibe. Mebest ew e ku civatê bi daxwazan newestîne û lê li ser van pirsên girîng agahdarî û nerînên xêrxwaziyê peyda bike.

'''Hûn dixwazin di vê Bangê de alîkariya organîzekirina danûstendina herêmî bikin?'''

[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Bi koma Stratejî û Rêvebiriya Tevgerê]] re li ser Meta, li ser [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram]ê bi e-nameya maîledresê re têkilî daynin.

Ger pirs û fikarên we hebin bikevin têkiliyê. Tîma Stratejî û Rêvebiriyê ya Tevgerê dê heta 3ê Çileyê bi kêmanî dixebite. Ji kerema xwe, jibo her bersivek dereng di vê demê de biborînin. Di heman demê de em dizanin ku hinek endam û hevkarên civakê di betlaneyên Kanûnê de negirêdayî ne. Dema ku hûn di betlaneyê de ne, em lêborînê dixwazin.

Baştirîn,

Stratejiya Tevgera û Rêvebiriyê&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

:A user provided the above translation (thank you!) - the English version is below. [[Bikarhêner:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Xeno (WMF)|gotûbêj]]) 16:16, 28 kanûna pêşîn 2021 (UTC)

=== Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections ===

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content /&gt;
:''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Board of Trustees is preparing a call for feedback about the upcoming Board Elections, from January 7 - February 10, 2022.

While details will be finalized the week before the call, we have confirmed at least two questions that will be asked during this call for feedback:

* What is the best way to ensure fair representation of emerging communities among the Board?

* What involvement should candidates have during the election?

While additional questions may be added, the Movement Strategy and Governance team wants to provide time for community members and affiliates to consider and prepare ideas on the confirmed questions before the call opens. We apologize for not having a complete list of questions at this time. The list of questions should only grow by one or two questions. The intention is to not overwhelm the community with requests, but provide notice and welcome feedback on these important questions.

'''Do you want to help organize local conversation during this Call?'''

Contact the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance team]] on Meta, on [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram], or via email at msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org.

Reach out if you have any questions or concerns. The Movement Strategy and Governance team will be minimally staffed until January 3. Please excuse any delayed response during this time. We also recognize some community members and affiliates are offline during the December holidays. We apologize if our message has reached you while you are on holiday.

Best,

Movement Strategy and Governance&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

{{int:thank-you}} [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:56, 27 kanûna pêşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22502754 --&gt;

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 13:15, 9 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22560402 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]].

You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... 

Thank you.

'''Feminism and Folklore Team''',

[[User:Tiven2240|Tiven2240]]
--05:49, 11 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22574381 --&gt;

== Banga Ragihandinê di derbarê hilbijartinên Lijneya Rêvebiriyê destpêkir ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|Hûn dikarin vê peyamê li ser Meta-wiki wergerînin zimanên din û bibînin.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Banga Paşvegerê: Hilbijartinên Lijneya Pêbawerîyê niha vekirî ye û dê di &lt;s&gt;7ê&lt;/s&gt; 16ê Sibata 2022an da biqede. 

Bi vê Banga Vegerê re tîma Stratejî û Rêveberiya Tevgerê nêzîkatiyeke cuda nîşan dide. Ev nêzîkatî di sala 2021'ê de paşvegerên civakê di nav xwe de vedihewîne. Li cihê ku bi pêşnîyaran bi rê ve bibe, bangewazî li ser pirsên sereke yên Lijneya Sindoqê tê kirin. Pirsên sereke ji paşvegerên hilbijartina Lijneya Sîxûriyê ya 2021an hatin. Armanc ew e ku îlhama danûstendina kolektîf û pêşvebirina pêşnîyaza hevkar a derbarê van pirsên sereke da ye.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections| Beşdarî axaftinê bibe.]]

Bi daxwaza hêviyên baş

Koma Stratejiya Tevgerê û Rêveberiyê&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

:Another user helpfully provided the above translation. Also, the due date has been extended to 16 February 2022. There are now  [[m:Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees/Call_for_feedback:_Board_of_Trustees_elections/Discuss_Key_Questions|three key questions and several proposals to discuss]]. {{int:please-translate}} [[Bikarhêner:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Xeno (WMF)|gotûbêj]]) 17:38, 22 kanûna paşîn 2022 (UTC)

=== Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open ===

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on &lt;s&gt;7&lt;/s&gt; 16 February 2022. 

With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Join the conversation.]]

Best,

Movement Strategy and Governance&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:04, 15 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22610145 --&gt;

== Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Dear community members, 

Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. 

If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories.

Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]].

More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]].

For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org.
------
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;&quot;&gt;[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|&lt;span style=&quot;color:#8B0000&quot;&gt;'''ZI Jony'''&lt;/span&gt;]] [[User talk:ZI Jony|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:Green&quot;&gt;&lt;i&gt;(Talk)&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]], {{&lt;includeonly&gt;subst:&lt;/includeonly&gt;#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&amp;oldid=21244129 --&gt;

== Movement Strategy and Governance News – Issue 5 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 5, January 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]])
*'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]])
*'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]])
*'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:27, 29 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello everyone,

The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] for the '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]'''.

The [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations.

The revised guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. There is a [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Changes|list of changes made]] to the guidelines after the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines review]]. '''Comments about the guidelines can be shared [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page on Meta-wiki]].'''

To help to understand the guidelines and process, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will be hosting Conversation Hours on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the conversation hours to speak with the UCoC project team and drafting committee members about the updated guidelines and voting process]].'''

The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. All eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the Enforcement guidelines, and share why. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].'''

Many participants from across the movement have provided valuable input in these ongoing conversations. The UCoC and MSG teams want to thank the Drafting Committee and the community members for their contributions to this process. 

Sincerely,

Movement Strategy and Governance&lt;br/&gt;
Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:55, 4 sibat 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work.

The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:35, 9 sibat 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22796821 --&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 04:50, 22 sibat 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Remember to Participate in the UCoC Conversations and Ratification Vote!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''vote in SecurePoll from 7 to 21 March 2022''']] is scheduled as part of the ratification process for the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement guidelines. Eligible voters are invited to answer a poll question and share comments. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Read voter information and eligibility details.]] During the poll, voters will be asked if they support the enforcement of the Universal Code of Conduct based on the proposed guidelines.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|revised enforcement guidelines]] were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. A [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|Wikimedia Foundation Board statement]] calls for a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|ratification process]] where eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the UCoC Enforcement guidelines in a vote. Wikimedians are invited to [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|translate and share important information]]. For more information about the UCoC, please see the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|project page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|frequently asked questions]] on Meta-wiki.

There are events scheduled to learn more and discuss:
* A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&amp;A|community panel]] recorded on 18 February 2022 shares perspectives from small- and medium-sized community participants.
* The [[m:Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team is hosting Conversation Hours on 4 March 2022 at 15:00 UTC. Please [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''sign-up''']] to interact with the project team and the drafting committee about the updated enforcement guidelines and the ratification process. See the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|Conversation Hour summaries]] for notes from 4 February 2022 and 25 February 2022.

You can comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact either team by email: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org or ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance &lt;br /&gt;
Wikimedia Foundation &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17, 2 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22916674 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]].

The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]].

You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52, 8 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22962850 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;Hello! 

The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about &quot;Regional and Thematic Hubs&quot;. The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. 

Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9.

The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''.

Best regards,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Movement Strategy
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:31, 10 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 14:40, 14 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''.

Thank you,

From the Community Development team&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20, 18 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Greetings,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work.

The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Best regards,

Movement Strategy and Governance&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53, 30 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23079949 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 6&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 6, April 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----

Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]])
*'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]])
*'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]])
*'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]])
*'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get  up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]])
*'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

Also, a draft of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|'''2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan''']] has been published. Input is being sought on-wiki and during [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations|'''several conversations''' with Wikimedia Foundation CEO Maryana Iskander]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|See full announcement on Meta-wiki]]. [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:45, 22 nîsan 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23184989 --&gt;

== 2022 Board of Trustees Call for Candidates ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']]

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees.

The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees.

The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team.

;Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]].

Thank you for your support, 

Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
10:39, 10 gulan 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23215441 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct.  After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself.

Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments!  The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. 

Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. 

Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals.

On behalf of the UCoC project team &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 hezîran 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23215441 --&gt;

== Propose statements for the 2022 Election Compass ==

:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]]

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

;Here is the timeline for the Election Compass:

* July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass
* July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements
* July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
* August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
* August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
* August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on.

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)|talk]]) 11:34, 14 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23215441 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 7&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 7, July-September 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt; 
----
Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation.  

The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]])
* '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]])
* '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]])
* '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]])
* '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]])
* '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]])
* '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]])
* '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]])
* '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]])
* '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

Thank you for reading! [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:37, 18 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23529147 --&gt;

== Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi everyone,

'''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The selected 2022 Board of Trustees candidates are:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election.

Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation.

Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia.

Thank you to those who followed the Affiliate process for this Board election. You may review the results of the Affiliate selection process.

'''The next part of the Board election process is the community voting period.''' [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|You may view the Board election timeline here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with in the following ways:

* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives.
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&amp;A]].
* See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]].
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles.
* Encourage others in your community to take part in the election.

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 14:03, 27 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23530132 --&gt;</text>
      <sha1>7irjwhwfqfj05im0jlac0qpeh49zeg9</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093233</id>
      <parentid>1093207</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:01:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MediaWiki message delivery</username>
        <id>19403</id>
      </contributor>
      <comment>/* Vote for Election Compass Statements */ beşeke nû</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="178209" xml:space="preserve">&lt;noinclude&gt;{{Wîkîpediya:Dîwan/destpêk}}&lt;/noinclude&gt;
&lt;!--Ji kerema xwe re ji bo parvekirinên xwe beşên têkilîdar bikarbîne! --&gt;

== Global preferences are available ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Global preferences are now available, you can set them by visiting your new [[Special:GlobalPreferences|global preferences page]]. Visit [[mw:Help:Extension:GlobalPreferences|mediawiki.org for information on how to use them]] and [[mw:Help talk:Extension:GlobalPreferences|leave feedback]]. -- [[User:Keegan (WMF)|Keegan (WMF)]] ([[m:User talk:Keegan (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 19:19, 10 tîrmeh 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Keegan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=17968247 --&gt;

== New user group for editing sitewide CSS/JS ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''({{int:please-translate}})''

Hi all!

To improve the security of our readers and editors, permission handling for CSS/JS pages has changed. (These are pages like &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:Common.css&lt;/code&gt; and &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:Vector.js&lt;/code&gt; which contain code that is executed in the browsers of users of the site.)
A new user group, &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]&lt;/code&gt;, has been created.
Starting four weeks from now, only members of this group will be able edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;.css&lt;/code&gt; or &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;.js&lt;/code&gt; that is either in the &lt;code dir=&quot;ltr&quot;&gt;MediaWiki:&lt;/code&gt; namespace or is another user's user subpage).

You can learn more about the motivation behind the change [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|here]].

Please add users who need to edit CSS/JS to the new group (this can be done the same way new administrators are added, by stewards or local bureaucrats).
This is a dangerous permission; a malicious user or a hacker taking over the account of a careless interface-admin can abuse it in far worse ways than admin permissions could be abused. Please only assign it to users who need it, who are trusted by the community, and who follow common basic password and computer security practices (use strong passwords, do not reuse passwords, use two-factor authentication if possible, do not install software of questionable origin on your machine, use antivirus software if that's a standard thing in your environment).

Thanks!
&lt;br/&gt;&lt;span dir=&quot;ltr&quot;&gt;[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 13:08, 30 tîrmeh 2018 (UTC) &lt;small&gt;(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])&lt;/small&gt;&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=17968247 --&gt;

== Editing of sitewide CSS/JS is only possible for interface administrators from now ==

''({{int:please-translate}})''

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hi all,

as [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS/announcement 2|announced previously]], permission handling for CSS/JS pages has changed: only members of the &lt;code&gt;[[m:Special:MyLanguage/Interface administrators|interface-admin]]&lt;/code&gt; ({{int:group-interface-admin}}) group, and a few highly privileged global groups such as stewards, can edit CSS/JS pages that they do not own (that is, any page ending with .css or .js that is either in the MediaWiki: namespace or is another user's user subpage). This is done to improve the security of readers and editors of Wikimedia projects. More information is available at [[m:Special:MyLanguage/Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS|Creation of separate user group for editing sitewide CSS/JS]]. If you encounter any unexpected problems, please contact me or file a bug.

Thanks!&lt;br /&gt;
[[m:User:Tgr|Tgr]] ([[m:User talk:Tgr|talk]]) 12:40, 27 gelawêj 2018 (UTC) &lt;small&gt;(via [[m:Special:MyLanguage/Global_message_delivery|global message delivery]])&lt;/small&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tgr@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18258712 --&gt;

== Read-only mode for up to an hour on 12 September and 10 October ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2018|Read this message in another language]]  •  {{int:please-translate}}

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] will be testing its secondary data centre.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster.  To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic to the secondary data center on '''Wednesday, 12 September 2018'''.
On '''Wednesday, 10 October 2018''', they will switch back to the primary data center.  

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop when we switch.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Wednesday, 12 September and Wednesday, 10 October. The test will start at [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20170503T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 07:00 PDT, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Thursday 13 September and Thursday 11 October). 
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the weeks of 10 September 2018 and 8 October 2018.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2018 switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this.  '''Please share this information with your community.''' /&lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan(WMF)]] ([[m:User talk:Johan (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 13:33, 6 rezber 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18333489 --&gt;

== The GFDL license on Commons ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

This has been posted here because your wiki allows local file uploads. {{int:please-translate}}.

Commons [[c:Commons:Village pump/Proposals/Archive/2018/08#No longer allow GFDL for some new uploads|will no longer allow]] uploads of photos, paintings, drawings, audio and video that use the GFDL [[c:Commons:Licensing|license]] and no other license. This starts after 14 October. Textbooks, manuals and logos, diagrams and screenshots from GFDL software manuals that only use the GFDL license are still allowed. Files licensed with both GFDL and an accepted license like Creative Commons BY-SA are still allowed.

There is no time limit to move files from other projects to Commons. The licensing date is all that counts. It doesn't matter when the file was uploaded or created. Every wiki that allows local uploads should check if bots, scripts and templates that are used to move files to Commons need to be updated. Also update your local policy documentation if needed.

The decision to allow files that only have a GFDL license, or not allow them, is a decision all wikis can make for themselves. Your wiki can decide to continue allowing the files that Commons will no longer allow after 14 October. If your wiki decides to continue to allow files after 14 October that Commons will no longer allow those files should not be moved to Commons. — [[User:Alexis Jazz|Alexis Jazz]], &lt;small&gt;distributed by [[User:Johan (WMF)|Johan]] using [[m:Special:MyLanguage/MassMessage|MassMessage]]&lt;/small&gt;

&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 18:11, 20 rezber 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Alexis_Jazz/GFDL_MassMessage/Distribution&amp;oldid=18392882 --&gt;

== The Community Wishlist Survey ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}.

Hey everyone,

The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. You can post technical proposals from now until 11 November. The communities will vote on the proposals between 16 November and 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. 

&lt;span dir=ltr&gt;/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 11:06, 30 kewçêr 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18458512 --&gt;

== Change coming to how certain templates will appear on the mobile web ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
'''Change coming to how certain templates will appear on the mobile web'''

{{int:please-translate}}
[[File:Page_issues_-_mobile_banner_example.jpg|thumb|Example of improvements]]

Hello,

In a few weeks the Readers web team will be changing how some templates look on the mobile web site. We will make these templates more noticeable when viewing the article. We ask for your help in updating any templates that don't look correct.

What kind of templates? Specifically templates that notify readers and contributors about issues with the content of an article – the text and information in the article. Examples like [[wikidata:Q5962027|Template:Unreferenced]] or [[Wikidata:Q5619503|Template:More citations needed]]. Right now these notifications are hidden behind a link under the title of an article. We will format templates like these (mostly those that use Template:Ambox or message box templates in general) to show a short summary under the page title. You can tap on the &quot;Learn more&quot; link to get more information.

For template editors we have [[mw:Recommendations_for_mobile_friendly_articles_on_Wikimedia_wikis#Making_page_issues_(ambox_templates)_mobile_friendly|some recommendations on how to make templates that are mobile-friendly]] and also further [[mw:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|documentation on our work so far]].

If you have questions about formatting templates for mobile, [[mw:Talk:Reading/Web/Projects/Mobile_Page_Issues|please leave a note on the project talk page]] or [https://phabricator.wikimedia.org/maniphest/task/edit/form/1/?projects=Readers-Web-Backlog file a task in Phabricator] and we will help you.

{{Int:Feedback-thanks-title}}
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 19:34, 13 sermawez 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18543269 --&gt;

== Community Wishlist Survey vote ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

The Community Wishlist Survey. {{Int:Please-translate}}.

Hey everyone,

The Community Wishlist Survey is the process when the Wikimedia communities decide what the Wikimedia Foundation [[m:Community Tech|Community Tech]] should work on over the next year.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors. The communities have now posted a long list of technical proposals. You can vote on the proposals from now until 30 November. You can read more on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2019|wishlist survey page]]. 

&lt;span dir=ltr&gt;/[[m:User:Johan (WMF)|User:Johan (WMF)]]&lt;/span&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 18:13, 22 sermawez 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18543269 --&gt;

== New Wikimedia password policy and requirements ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

The Wikimedia Foundation security team is implementing a new [[m:Password policy|password policy and requirements]]. [[mw:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|You can learn more about the project on MediaWiki.org]].

These new requirements will apply to new accounts and privileged accounts. New accounts will be required to create a password with a minimum length of 8 characters. Privileged accounts will be prompted to update their password to one that is at least 10 characters in length.

These changes are planned to be in effect on December 13th. If you think your work or tools will be affected by this change, please let us know on [[mw:Talk:Wikimedia_Security_Team/Password_strengthening_2019|the talk page]].

{{Int:Feedback-thanks-title}}
&lt;/div&gt; [[m:User:CKoerner (WMF)|CKoerner (WMF)]] ([[m:User talk:CKoerner (WMF)|talk]]) 20:03, 6 berfanbar 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:CKoerner (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Invitation from Wiki Loves Love 2019 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

[[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|right|frameless]]

Love is an important subject for humanity and it is expressed in different cultures and regions in different ways across the world through different gestures, ceremonies, festivals and to document expression of this rich and beautiful emotion, we need your help so we can share and spread the depth of cultures that each region has, the best of how people of that region, celebrate love. 

[[:c:Commons:Wiki Loves Love|Wiki Loves Love (WLL)]] is an international photography competition of Wikimedia Commons with the subject love testimonials happening in the month of February.

The primary goal of the competition is to document love testimonials through human cultural diversity such as monuments, ceremonies, snapshot of tender gesture, and miscellaneous objects used as symbol of love; to illustrate articles in the worldwide free encyclopedia Wikipedia, and other Wikimedia Foundation (WMF) projects. 

The theme of 2019 iteration is '''''Celebrations, Festivals, Ceremonies and rituals of love.'''''

Sign up your affiliate or individually at [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019/Participants|Participants]] page.

To know more about the contest, check out our [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2019|Commons Page]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/FAQ|FAQs]]

There are several prizes to grab. Hope to see you spreading love this February with Wiki Loves Love!

Kind regards,

[[:c:Commons:Wiki Loves Love 2018/International Team|Wiki Loves Love Team]]

Imagine... the sum of all love!
&lt;/div&gt;
--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 10:13, 27 berfanbar 2018 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Machine translation support enabled today for Content Translation ==

{{int:Please-translate}}
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt; 

Hello, machine translation support for [[:mw:Content_translation|Content Translation]] (beta feature) has now been extended and enabled for users of this Wikipedia, with the inclusion of [[:en:Google_Translate|Google Translate]]. It can be used when translating Wikipedia articles with Content Translation. To start using this service, please choose ''Google Translate'' from the ''Automatic Translation'' dropdown menu that you see on the sidebar after you start translating an article. 

Please note, machine translation is available from all the languages that are supported by Google Translate, but Content Translation can still be used in the usual manner for translating from all languages, with or without machine translation support. While machine translation exists to aid creation of content conveniently, we would like to emphasise that before publishing, the final content should always be reviewed to avoid errors and ambiguity. We hope that your wiki community will find this new service useful, and that it will help you create more articles in your language.

Wikimedia Foundation and Google have collaborated to work out [[:mw:Content_translation/Machine_Translation/GT#Summary_of_our_agreement_with_Google|an agreement]] that allows the use of Google Translate without compromising Wikipedia’s policy of attribution of rights, privacy of our users and brand representation. For more information, we request you to kindly take a look at the details about [[:mw:Content_translation/Machine_Translation|machine translation services in Content Translation]] and about [[:mw:Content_translation/Machine_Translation/GT|Google Translate translation services]]. You can also read the [https://wikimediafoundation.org/2019/01/09/you-can-now-use-google-translate-to-translate-articles-on-wikipedia main announcement on Wikimedia news]. Please note, translations made using Content Translation are also used to improve machine translation services.

We have tested the service for use, but there could be unknown problems that we are not aware of yet. Please do let us know on our [[:mw:Talk:Content_translation|Project Talk page]] if you face any problems using Content Translation. This message is only in English and we will be very grateful if it could be translated into for other users of this Wikipedia. 

Thank you. -- On behalf of WMF Language team: [[m:User:Runab_WMF|Runa Bhattacharjee (WMF)]] ([[m:User_talk:Runab_WMF|talk]]) 16:15, 9 rêbendan 2019 (UTC)

&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Runab WMF@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Global_message_delivery/Targets/CX/9_January_2019&amp;oldid=18768811 --&gt;

== No editing for 30 minutes on 17 January ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You will '''not be able to edit''' the wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190117T07 17 January 07:00 UTC]'''. This is because of a database problem that has to be fixed immediately. You can still read the wikis. Some wikis are not affected. They don't get this message. You can see which wikis are '''not''' affected [[:m:User:Johan (WMF)/201901ReadOnlyPage|on this page]]. Most wikis are affected. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;
18:47, 16 rêbendan 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/201901ReadOnly/Targets4&amp;oldid=18789232 --&gt;

== Talk to us about talking ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:OOjs_UI_icon_speechBubbles-rtl.svg|alt=&quot;￼icon depicting two speech Bubbles&quot;|frameless|right|120px]]
The Wikimedia Foundation is planning a [[mw:Talk pages consultation 2019|global consultation about communication]]. The goal is to bring Wikimedians and wiki-minded people together to improve tools for communication.

We want all contributors to be able to talk to each other on the wikis, whatever their experience, their skills or their devices.

We are looking for input from as many different parts of the Wikimedia community as possible. It will come from multiple projects, in multiple languages, and with multiple perspectives.

We are currently planning the consultation. We need your help.

'''We need volunteers to help talk to their communities or user groups.'''

You can help by hosting a discussion at your wiki. Here's what to do:  
# First, [[mw:Talk pages consultation 2019/Participant group sign-up|sign up your group here.]]  
# Next, create a page (or a section on a Village pump, or an e-mail thread – whatever is natural for your group) to collect information from other people in your group.  This is not a vote or decision-making discussion: we are just collecting feedback.  
# Then ask people what they think about communication processes.  We want to hear stories and other information about how people communicate with each other on and off wiki.  Please consider asking these five questions:
## When you want to discuss a topic with your community, what tools work for you, and what problems block you?
## What about talk pages works for newcomers, and what blocks them?
## What do others struggle with in your community about talk pages?
## What do you wish you could do on talk pages, but can't due to the technical limitations?
## What are the important aspects of a &quot;wiki discussion&quot;?
# Finally, please go to [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|Talk pages consultation 2019 on Mediawiki.org]] and report what you learned from your group.  Please include links if the discussion is available to the public.

'''You can also help build the list of the many different ways people talk to each other.'''

Not all groups active on wikis or around wikis use the same way to discuss things: it can happen on wiki, on social networks, through external tools... Tell us [[mw:Talk pages consultation 2019/Tools in use|how your group communicates]].

You can read more about [[mw:Talk pages consultation 2019|the overall process]] on mediawiki.org. If you have questions or ideas, you can [[mw:Talk:Talk pages consultation 2019|leave feedback about the consultation process]] in the language you prefer.

Thank you! We're looking forward to talking with you.
&lt;/div&gt; [[user:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] 15:01, 21 reşemî 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18639017 --&gt;

== Read-only mode for up to 30 minutes on 11 April ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;You will '''not be able to edit''' most Wikimedia wikis for up to 30 minutes on '''[https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20190411T05 11 April 05:00 UTC]'''. This is because of a hardware problem. You can still read the wikis. You [[phab:T220080|can see which wikis are affected]]. The time you can not edit might be shorter than 30 minutes. /[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 10:56, 8 avrêl 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18979889 --&gt;

== Wikimedia Foundation Medium-Term Plan feedback request ==

{{int:please-translate}}

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;The Wikimedia Foundation has published a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|Medium-Term Plan proposal]] covering the next 3–5 years. We want your feedback! Please leave all comments and questions, in any language, on [[m:Talk:Wikimedia_Foundation_Medium-term_plan_2019|the talk page]], by April 20. {{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[m:User talk:Quiddity (WMF)|talk]]) 17:35, 12 avrêl 2019 (UTC)&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=18998727 --&gt;

== Multilingual Shared Templates and Modules ==
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Hello ku-wiki community! ({{int:please-translate}})

I recently organized a project to share templates and modules between wikis. It allows modules and templates to be “language-neutral”, and store all text translations on Commons. This means that it is enough to copy/paste a template without any changes, and update the translations separately. If someone fixes a bug or adds a new feature in the original module, you can copy/paste it again without any translation work. My bot ''DiBabelYurikBot'' can help with copying. This way users can spend more time on content, and less time on updating and copying templates. Please see [[mw:WP:TNT|project page]] for details and ask questions on talk page.

P.S. I am [[meta:Affiliate-selected_Board_seats/2019/Nominations/Yuri_Astrakhan_(yurik)|currently running]] for the Wikimedia board, focusing on content and support of multi-language communities. If you liked my projects like maps, graphs, or this one, I will be happy to receive your support. (any [[meta:Affiliate-selected_Board_seats/2019/Eligible_entities|registered user group]] can vote). Thank you! --[[User:Yurik|Yurik]] ([[meta:User talk:Yurik|🗨️]]) 06:22, 11 gulan 2019 (UTC)&lt;/div&gt;

== New tools and IP masking ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Hey everyone,

The Wikimedia Foundation wants to work on two things that affect how we patrol changes and handle vandalism and harassment. We want to make the tools that are used to handle bad edits better. We also want to get better privacy for unregistered users so their IP addresses are no longer shown to everyone in the world. We would not hide IP addresses until we have better tools for patrolling.

We have an idea of what tools ''could'' be working better and how a more limited access to IP addresses would change things, but we need to hear from more wikis. You can read more about the project [[m:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|on Meta]] and [[m:Talk:IP Editing: Privacy Enhancement and Abuse Mitigation|post comments and feedback]]. Now is when we need to hear from you to be able to give you better tools to handle vandalism, spam and harassment.

You can post in your language if you can't write in English.
[[User:Johan (WMF)|Johan (WMF)]]&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; 14:18, 21 tebax 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Johan (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Johan_(WMF)/Tools_and_IP_message/Distribution&amp;oldid=19315232 --&gt;

== The consultation on partial and temporary Foundation bans just started ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;
Hello, 

In a [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|recent statement]], the Wikimedia Foundation Board of Trustees [[:en:Wikipedia:Community_response_to_the_Wikimedia_Foundation%27s_ban_of_Fram/Official_statements#Board_statement|requested that staff hold a consultation]] to &quot;re-evaluat[e] or add community input to the two new office action policy tools (temporary and partial Foundation bans)&quot;.

Accordingly, the Foundation's Trust &amp; Safety team invites all Wikimedians [[:m:Office actions/Community consultation on partial and temporary office actions/09 2019|to join this consultation and give their feedback]] from 30 September to 30 October. 

How can you help?

* Suggest how partial and temporary Foundation bans should be used, if they should (eg: On all projects, or only on a subset);

* Give ideas about how partial and temporary Foundation bans should ideally implemented, if they should be; and/or

* Propose changes to the existing Office Actions policy on partial and temporary bans.

We offer our thanks in advance for your contributions, and we hope to get as much input as possible from community members during this consultation!

&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;-- [[user:Kbrown (WMF)|Kbrown (WMF)]] 17:14, 30 îlon 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=19302497 --&gt;

== Feedback wanted on Desktop Improvements project ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Please-translate}}

{{int:Hello}}. The Readers Web team at the WMF will work on some [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements|improvements to the desktop interface]] over the next couple of years. The goal is to increase usability without removing any functionality. We have been inspired by changes made by volunteers, but that currently only exist as local gadgets and user scripts, prototypes, and volunteer-led skins. We would like to begin the process of bringing some of these changes into the default experience on all Wikimedia projects. 

We are currently in the research stage of this project and are looking for ideas for improvements, as well as feedback on our current ideas and mockups.  So far, we have performed interviews with community members at Wikimania. We have gathered lists of previous volunteer and WMF work in this area. We are examining possible technical approaches for such changes.  

We would like individual feedback on the following:

* Identifying focus areas for the project we have not yet discovered
* Expanding the list of existing gadgets and user scripts that are related to providing a better desktop experience. If you can think of some of these from your wiki, please let us know
* Feedback on the ideas and mockups we have collected so far

We would also like to gather a list of wikis that would be interested in being test wikis for this project - these wikis would be the first to receive the updates once we’re ready to start building. 

When giving feedback, please consider the following goals of the project:

* Make it easier for readers to focus on the content
* Provide easier access to everyday actions (e.g. search, language switching, editing)
* Put things in logical and useful places
* Increase consistency in the interface with other platforms - mobile web and the apps
* Eliminate clutter
* Plan for future growth

As well as the following constraints:

* Not touching the content - no work will be done in terms of styling templates or to the structure of page contents themselves
* Not removing any functionality - things might move around, but all navigational items and other functionality currently available by default will remain
* No drastic changes to the layout - we're taking an evolutionary approach to the changes and want the site to continue feeling familiar to readers and editors

Please give all feedback (in any language) at [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements|mw:Talk:Reading/Web/Desktop Improvements]] 

After this round of feedback, we plan on building a prototype of suggested changes based on the feedback we receive. You’ll hear from us again asking for feedback on this prototype.

{{Int:Feedback-thanks-title}} [[mw:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]] ([[mw:User talk:Quiddity (WMF)|talk]])
&lt;/div&gt; 07:18, 16 çiriya pêşîn 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_4&amp;oldid=19462890 --&gt;

== Wikipedia Asian Month 2019 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:please-translate}}

[[File:WAM logo without text.svg|right|frameless]]

'''Wikipedia Asian Month''' is back! We wish you all the best of luck for the contest. The basic guidelines of the contest can be found on your local page of Wikipedia Asian Month. For more information, refer [[:m:Wikipedia Asian Month 2019|to our Meta page]] for organizers.

Looking forward to meet the next ambassadors for Wikipedia Asian Month 2019!

For additional support for organizing offline event, contact our international team [[:m:Talk:Wikipedia Asian Month 2019|on wiki]] or on email. We would appreciate the translation of this message in the local language by volunteer translators. Thank you! 

[[:m:Wikipedia Asian Month 2019/International Team|Wikipedia Asian Month International Team.]]

[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 16:57, 31 çiriya pêşîn 2019 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/WAM&amp;oldid=19499019 --&gt;

== Extension of Wikipedia Asian Month contest ==

In consideration of a week-long internet block in Iran, [[:m:Wikipedia Asian Month 2019|Wikipedia Asian Month 2019]] contest has been extended for a week past November. The articles submitted till 7th December 2019, 23:59 UTC will be accepted by the fountain tools of the participating wikis.

Please help us translate and spread this message in your local language. 

[[:m:Wikipedia Asian Month 2019/International Team|Wikipedia Asian Month International Team]]

--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 14:16, 27 çiriya paşîn 2019 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/WAM&amp;oldid=19592127 --&gt;

== Wiki Loves Folklore ==

[[File:WLL Subtitled Logo (transparent).svg|100px|right|frameless]]
'''Hello Folks,'''

Wiki Loves Love is back again in 2020 iteration as '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]]''' from 1 February, 2020 - 29 February, 2020. Join us to celebrate the local cultural heritage of your region with the theme of folklore in the international photography contest at [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wllove Wikimedia Commons]. Images, videos and audios representing different forms of folk cultures and new forms of heritage that haven’t otherwise been documented so far are welcome submissions in Wiki Loves Folklore. Learn more about the contest at [[m:Wiki Loves Folklore|Meta-Wiki]] and [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Commons]].

'''Kind regards,'''&lt;br/&gt;
[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore/International Team|'''Wiki Loves Folklore International Team''']]&lt;br/&gt;
&lt;small&gt;&amp;mdash;&amp;nbsp;[[User:Tulsi Bhagat|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;'''Tulsi Bhagat'''&lt;/font&gt;]] &lt;small&gt;([[Special:Contributions/Tulsi Bhagat|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;contribs&lt;/font&gt;]] &amp;#124; [[User talk:Tulsi Bhagat|&lt;font color=&quot;black&quot;&gt;talk&lt;/font&gt;]])&lt;/small&gt;&lt;br/&gt;
sent using [[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 06:14, 18 kanûna paşîn 2020 (UTC)&lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tulsi Bhagat@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&amp;oldid=19716850 --&gt;

== Movement Learning and Leadership Development Project ==

Hello

The Wikimedia Foundation’s Community Development team is seeking to learn more about the way volunteers learn and develop into the many different roles that exist in the movement. Our goal is to build a movement informed framework that provides shared clarity and outlines accessible pathways on how to grow and develop skills within the movement. To this end, we are looking to speak with you, our community to learn about your journey as a Wikimedia volunteer. Whether you joined yesterday or have been here from the very start, we want to hear about the many ways volunteers join and contribute to our movement.

To learn more about the project, [[:m:special:MyLanguage/Movement Learning and Leadership Development Project|please visit the Meta page]]. If you are interested in participating in the project, please complete [https://docs.google.com/forms/d/e/1FAIpQLSegM07N1FK_s0VUECM61AlWOthwdn5zQOlVsa2vaKcx13BwZg/viewform?usp=sf_link this simple Google form]. Although we may not be able to speak to everyone who expresses interest, we encourage you to complete this short form if you are interested in participating!

-- [[user:LMiranda (WMF)|LMiranda (WMF)]] ([[user talk:LMiranda (WMF)|talk]]) 19:01, 22 kanûna paşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Trizek_(WMF)/sandbox/temp_MassMessage_list&amp;oldid=19738989 --&gt;

== Annual contest Wikipedia Pages Wanting Photos ==

[[File:WPWP logo 1.png|150px|right|Wikipedia Pages Wanting Photos (WPWP)]]
This is to invite you to join the Wikipedia Pages Wanting Photos (WPWP) campaign to help improve Wikipedia articles with photos and win prizes. The campaign starts today 1st July 2020 and closes 31st August 2020.

The campaign primarily aims at using images from Wikimedia Commons on Wikipedia articles that are lacking images. Participants will choose among Wikipedia pages without photo images, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years.

Please visit the '''[[m:Wikipedia Pages Wanting Photos|campaign page]]''' to learn more about the WPWP Campaign.

With kind regards,

Thank you,

Deborah Schwartz Jacobs, Communities Liaison, On behalf of the Wikipedia Pages Wanting Photos Organizing Team - 08:24, 1 tîrmeh 2020 (UTC)

''feel free to translate this message to your local language when this helps your community''
&lt;!-- Message sent by User:Romaine@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Romaine/MassMessage&amp;oldid=20232618 --&gt;

== Feedback on movement names ==

{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{int:please-translate}} if necessary. {{Int:Feedback-thanks-title}}

There are a lot of conversations happening about the future of our movement names. We hope that you are part of these discussions and that your community is represented.

Since 16 June, the Foundation Brand Team has been running a [https://wikimedia.qualtrics.com/jfe/form/SV_9G2dN7P0T7gPqpD survey] in 7 languages about [[m:Special:MyLanguage/Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project/Naming convention proposals|3 naming options]]. There are also community members sharing concerns about renaming in a [[m:Special:MyLanguage/Community open letter on renaming|Community Open Letter]]. 

Our goal in this call for feedback is to hear from across the community, so we encourage you to participate in the survey, the open letter, or both. The survey will go through 7 July in all timezones. Input from the survey and discussions will be analyzed and published on Meta-Wiki.

Thanks for thinking about the future of the movement, --[[:m:Talk:Communications/Wikimedia brands/2030 movement brand project|The Brand Project team]], 19:44, 2 tîrmeh 2020 (UTC)

''Note: The survey is conducted via a third-party service, which may subject it to additional terms. For more information on privacy and data-handling, see the [[foundation:Special:MyLanguage/Naming Convention Proposals Movement Feedback Survey Privacy Statement|survey privacy statement]].''
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&amp;oldid=20238836 --&gt;

== Announcing a new wiki project! Welcome, Abstract Wikipedia ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

Hi all,

It is my honor to introduce Abstract Wikipedia, a new project that has been unanimously approved by the Wikimedia Foundation Board of Trustees. Abstract Wikipedia proposes a new way to generate baseline encyclopedic content in a multilingual fashion, allowing more contributors and more readers to share more knowledge in more languages. It is an approach that aims to make cross-lingual cooperation easier on our projects, increase the sustainability of our movement through expanding access to participation, improve the user experience for readers of all languages, and innovate in free knowledge by connecting some of the strengths of our movement to create something new.

This is our first new project in over seven years. Abstract Wikipedia was submitted as a project proposal by Denny Vrandečić in May 2020 &lt;ref&gt;[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia|Abstract Wikipedia]]&lt;/ref&gt; after years of preparation and research, leading to a detailed plan and lively discussions in the Wikimedia communities. We know that the energy and the creativity of the community often runs up against language barriers, and information that is available in one language may not make it to other language Wikipedias. Abstract Wikipedia intends to look and feel like a Wikipedia, but build on the powerful, language-independent conceptual models of Wikidata, with the goal of letting volunteers create and maintain Wikipedia articles across our polyglot Wikimedia world.

The project will allow volunteers to assemble the fundamentals of an article using words and entities from Wikidata. Because Wikidata uses conceptual models that are meant to be universal across languages, it should be possible to use and extend these building blocks of knowledge to create models for articles that also have universal value. Using code, volunteers will be able to translate these abstract “articles” into their own languages. If successful, this could eventually allow everyone to read about any topic in Wikidata in their own language.

As you can imagine, this work will require a lot of software development, and a lot of cooperation among Wikimedians. In order to make this effort possible, Denny will join the Foundation as a staff member in July and lead this initiative. You may know Denny as the creator of Wikidata, a long-time community member, a former staff member at Wikimedia Deutschland, and a former Trustee at the Wikimedia Foundation &lt;ref&gt;[[m:User:Denny|User:Denny]]&lt;/ref&gt;. We are very excited that Denny will bring his skills and expertise to work on this project alongside the Foundation’s product, technology, and community liaison teams.

It is important to acknowledge that this is an experimental project, and that every Wikipedia community has different needs. This project may offer some communities great advantages. Other communities may engage less. Every language Wikipedia community will be free to choose and moderate whether or how they would use content from this project.

We are excited that this new wiki-project has the possibility to advance knowledge equity through increased access to knowledge. It also invites us to consider and engage with critical questions about how and by whom knowledge is constructed. We look forward to working in cooperation with the communities to think through these important questions.

There is much to do as we begin designing a plan for Abstract Wikipedia in close collaboration with our communities. I encourage you to get involved by going to the project page and joining the new mailing list &lt;ref&gt;[[mail:abstract-wikipedia|Abstract Wikipedia mailing list]]&lt;/ref&gt;. We recognize that Abstract Wikipedia is ambitious, but we also recognize its potential. We invite you all to join us on a new, unexplored path.

Yours,

Katherine Maher (Executive Director, Wikimedia Foundation) 

&lt;references/&gt;
&lt;/div&gt; &lt;small&gt;Sent by [[:m:User:Elitre (WMF)]] 20:06, 9 tîrmeh 2020 (UTC) - '''[[:m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/July 2020 announcement]]''' &lt;/small&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/All_wikis_June_2020&amp;oldid=20265889 --&gt;

== Important: maintenance operation on September 1st ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ku&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Vê peyamê bi zimanekî din bixwîne]]

Wê [[foundation:|Weqfa Wîkîmedyayê]] navenda xwe ya daneyan ya duyem test bike.  Wê ev rê bide ku Wîkîpediya û wîkiyên din ên Wîkîmedyayê piştî afeteke jî karibin serhêl bimînin. Ji bo ku jê piştrast bin ku hertişt dişixule, divê Departmana Teknolojiyê ya Wîkîmedyayê testeke plankirî pêk bîne. Wê ev test nîşanî me bide ku em dikarin ji navendekî daneyan ber bi yê din ve bi ewlemendî derbas bibin an na. Ev yek gelek tîman pêwîst dike, ji bo haziriya testê û ji bo berdestbûnê da ku her problemekî nehêvîkirî were çareserkirin. 

Wê ew temamiya trafîkan ber bi merkeza daneyan ya duyem ve bidin, di '''Duşemê, 1ê îlonê, 2020an''' de.

Mixabin, ji ber hin sînordarkirinên di [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MedyaWîki]]yê de, divê hemû guhertin bisekinin gava em derbas bikin.  Em ji ber vê qutbûnê lêborîna xwe dixwazin, û em ji bo kêmtirkirina vê ya di dahatûyê de dişixulin. 

'''Hûn ê karibin bixwînin, lê nikaribin sererast bikin, li ser hemû wîkiyan ji bo demeke kurt.'''

*Roja Sêşemê, 1ê îlonê, tu yê nikaribî sererastkirinan bikî bi qasî saetekê. Test wê di [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20200901T14 14:00 UTC] (15:00 BST, 16:00 CEST, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, û li Zelanda Nû di 02:00 NZST de Çarşemê 2yê îlonê) de dest pê bike.
*Ger tu di van wextan de hewl bidî ku guhertinan bikî, tu yê peyameke çewtiyê bibînî.  Em hêvî dikin ku di vê dewrê de ti guhertinekî winda nebe, lê em nikarin vê yekê garantî bikin.  Ger tu peyama çewtiyê bibînî, wê gavê ji kerema xwe heya ku her tişt vegere halê xwe yê normal li bendê be.  Dû re tu yê karibî guhertinên xwe qeyd bikî.  Lêbelê em pêşniyar dikin ku kopiyeke guhertinên xwe bigirî, bi her ihtimalekê.

''Tesîrên din'':

*Karên piştxanê wê hêdîtir bin û dibe ku qut bin. Lînkên sor dibe ku wekî normal nikaribin bi lez nû bibin. Ger tu gotarekî ku jixwe li cihekî din lînkkirî çêbikî, wê lînk ji normalê zêdetir bi rengê sor bimîne. Hinek skrîptên demdirêj bêne sekinandin.
*Em plan dikin ku guhertinên kodê bidin sekinandin di heftiya 1ê îlonê ya 2020an de.  Belavkirinên kodê yên ne-hewce wê neyê kirin.

Ev proje dibe ku were taloqkirin ger lazim be.  Tu dikarî [[wikitech:Switch Datacenter#Schedule for 2020 switch|plannameyê ji ser wikitech.wikimedia.org-ê bixwînî]]. Her guhertinek wê di plannameyê de were îlankirin.  Wê li wir zêdetir agahdariyê derbarê vê de hebe.  '''Xêra xwe vê agahiyê bi civata xwe re parve bike.''' 
&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; &lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])&lt;/span&gt; 13:48, 26 tebax 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20384955 --&gt;

== Invitation to participate in the conversation ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''{{int:Hello}}. Apologies for cross-posting, and that you may not be reading this message in your native language: translations of the following announcement may be available on '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review/Invitation (long version)|Meta]]'''. {{int:please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

We are excited to share '''[[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|a draft of the Universal Code of Conduct]]''', which the Wikimedia Foundation Board of Trustees called for earlier this year, for your review and feedback. The discussion will be open until October 6, 2020.

The UCoC Drafting Committee wants to learn which parts of the draft would present challenges for you or your work. What is missing from this draft? What do you like, and what could be improved?

Please join the conversation and share this invitation with others who may be interested to join, too. 

To reduce language barriers during the process, you are welcomed to translate this message and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Draft review|Universal Code of Conduct/Draft review]]. You and your community may choose to provide your opinions/feedback using your local languages.

To learn more about the UCoC project, see the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] page, and the [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|FAQ]], on Meta.

Thanks in advance for your attention and contributions, [[:m:Talk:Trust_and_Safety|The Trust and Safety team at Wikimedia Foundation]], 17:55, 10 îlon 2020 (UTC) &lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Universal_Code_of_Conduct/Draft_review/Invitation_(long_version)/List&amp;oldid=20440292 --&gt;

== Wiki of functions naming contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:Please-translate}}.

{{int:Hello}}. Please help pick a name for the new Wikimedia wiki project. This project will be a wiki where the community can work together on a library of [[m:Special:MyLanguage/Abstract_Wikipedia/Wiki_of_functions_naming_contest#function|functions]]. The community can create new functions, read about them, discuss them, and share them. Some of these functions will be used to help create language-independent Wikipedia articles that can be displayed in any language, as part of the Abstract Wikipedia project. But functions will also be usable in many other situations.

There will be two rounds of voting, each followed by legal review of candidates, with voting beginning on 29 September and 27 October. Our goal is to have a final project name selected on 8 December. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest|please learn more and vote now]]''' at meta-wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 21:20, 29 îlon 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Quiddity_(WMF)/Global_message_delivery_split_4&amp;oldid=20492310 --&gt;

== Call for feedback about Wikimedia Foundation Bylaws changes and Board candidate rubric ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}.

Today the Wikimedia Foundation Board of Trustees starts two calls for feedback. One is about changes to the Bylaws mainly to increase the Board size from 10 to 16 members. The other one is about a trustee candidate rubric to introduce new, more effective ways to evaluate new Board candidates. The Board welcomes your comments through 26 October. For more details, [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/October 2020 - Call for feedback about Bylaws changes and Board candidate rubric|check the full announcement]].

{{Int:Feedback-thanks-title}} [[m:User:Qgil-WMF|Qgil-WMF]] ([[m:User talk:Qgil-WMF|talk]]) 17:17, 7 çiriya pêşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Board&amp;oldid=20519859 --&gt;

== Important: maintenance operation on October 27 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;ku&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Vê peyamê bi zimanekî din bixwîne]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

Wê [[foundation:|Weqfa Wîkîmedyayê]] derbasbûna di navbera navendên xwe yên daneyan ya yekem û duyem de test bike.  Wê ev rê bide ku Wîkîpediya û wîkiyên din ên Wîkîmedyayê piştî afeteke jî karibin serhêl bimînin. Ji bo ku jê piştrast bin ku hertişt dişixule, divê Departmana Teknolojiyê ya Wîkîmedyayê testeke plankirî pêk bîne. Wê ev test nîşanî me bide ku em dikarin ji navendekî daneyan ber bi yê din ve bi ewlemendî derbas bibin an na. Ev yek gelek tîman pêwîst dike, ji bo haziriya testê û ji bo berdestbûnê da ku her problemekî nehêvîkirî were çareserkirin. 

Wê ew temamiya trafîkan ber bi merkeza daneyan ya yekem ve bidin, di '''Duşemê, 27ê cotmehê, 2020an''' de.

Mixabin, ji ber hin sînordarkirinên di [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MedyaWîki]]yê de, divê hemû guhertin bisekinin gava em derbas bikin.  Em ji ber vê qutbûnê lêborîna xwe dixwazin, û em ji bo kêmtirkirina vê ya di dahatûyê de dişixulin. 

'''Hûn ê karibin bixwînin, lê nikaribin sererast bikin, li ser hemû wîkiyan ji bo demeke kurt.'''

*Roja Sêşemê, 27ê cotmehê, tu yê nikaribî sererastkirinan bikî bi qasî saetekê. Test wê di [https://zonestamp.toolforge.org/1603807200 14:00 UTC] (14:00 WET, 15:00 CET, 10:00 EDT, 19:30 IST, 07:00 PDT, 23:00 JST, û li Zelanda Nû di 03:00 NZDT de Çarşemê 28ê cotmehê) de dest pê bike.
*Ger tu di van wextan de hewl bidî ku guhertinan bikî, tu yê peyameke çewtiyê bibînî.  Em hêvî dikin ku di vê dewrê de ti guhertinekî winda nebe, lê em nikarin vê yekê garantî bikin.  Ger tu peyama çewtiyê bibînî, wê gavê ji kerema xwe heya ku her tişt vegere halê xwe yê normal li bendê be.  Dû re tu yê karibî guhertinên xwe qeyd bikî.  Lêbelê em pêşniyar dikin ku kopiyeke guhertinên xwe bigirî, bi her ihtimalekê.

''Tesîrên din'':

*Karên piştxanê wê hêdîtir bin û dibe ku qut bin. Lînkên sor dibe ku wekî normal nikaribin bi lez nû bibin. Ger tu gotarekî ku jixwe li cihekî din lînkkirî çêbikî, wê lînk ji normalê zêdetir bi rengê sor bimîne. Hinek skrîptên demdirêj bêne sekinandin.
*Em plan dikin ku guhertinên kodê bidin sekinandin di heftiya 26ê cotmehê ya 2020an de.  Belavkirinên kodê yên ne-hewce wê neyê kirin.

Ev proje dibe ku were taloqkirin ger lazim be.  Tu dikarî [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2020_switch|plannameyê ji ser wikitech.wikimedia.org-ê bixwînî]]. Her guhertinek wê di plannameyê de were îlankirin.  Wê li wir zêdetir agahdariyê derbarê vê de hebe. Wê li ser hemû wîkiyan hişyariyeke were xuyan 30 deqe berî destpêkirina vê operasyonê. '''Xêra xwe vê agahiyê bi civata xwe re parve bike.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; -- &lt;span dir=ltr&gt;[[m:User:Trizek (WMF)|Trizek (WMF)]] ([[m:User talk:Trizek (WMF)|talk]])&lt;/span&gt;  17:10, 21 çiriya pêşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Trizek (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20519839 --&gt;

== Wiki of functions naming contest - Round 2 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:Hello}}.
Reminder: Please help to choose the name for the new Wikimedia wiki project - the library of functions. The finalist vote starts today. The finalists for the name are: &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Wikicode, Wikicodex, Wikifunctions, Wikifusion, Wikilambda, Wikimedia Functions&lt;/span&gt;. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wiki of functions naming contest/Names|please learn more and vote now]]''' at Meta-wiki.
{{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]
&lt;/div&gt; 22:10, 5 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20564572 --&gt;

== [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Invitation|Community Wishlist Survey 2021]] ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]]
The '''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|2021 Community Wishlist Survey]]''' is now open!
This survey is the process where communities decide what the [[m:Community Tech|Community Tech]] team should work on over the next year. We encourage everyone to submit proposals until the deadline on '''{{#time:j xg|2020-11-30|{{PAGELANGUAGE}}}}''', or comment on other proposals to help make them better.
The communities will vote on the proposals between {{#time:j xg|2020-12-08|{{PAGELANGUAGE}}}} and {{#time:j xg|2020-12-21|{{PAGELANGUAGE}}}}.

The Community Tech team is focused on tools for experienced Wikimedia editors.
You can write proposals in any language, and we will translate them for you. Thank you, and we look forward to seeing your proposals!
&lt;/div&gt;

&lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;[[m:user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]]&lt;/span&gt;

18:09, 20 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/1&amp;oldid=20689939 --&gt;

== Global bot policy proposal: invitation to a Meta discussion ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:hello}}!

I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project currently is opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. Under this policy, bots that fix double redirects or maintain interwiki links are allowed to operate under a global bot flag that is assigned directly by the stewards.

As the Wikimedia projects developed, the need for the current global bot policy decreased, and in the past years, no bots were appointed via that policy. That is mainly given Wikidata were estabilished in 2013, and it is no longer necessary to have dozens of bots that maintain interwiki links.

A [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|proposal]] was made at Meta-Wiki, which proposes that the stewards will be authorized to determine whether an uncontroversial task may be assigned a global bot flag. The stewards already assign permissions that are more impactful on many wikis, namely, [[:m:GS|global sysops]] and [[:m:GR|global renamers]], and I do not think that trust should be an issue. The stewards will assign the permission only to time-proven bots that are already approved at a number of projects, like [[:m:User:ListeriaBot|ListeriaBot]].

By this message, I would like to invite you to comment [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|in the global RFC]], to voice your opinion about this matter.

Thank you for your time.

Best regards,&lt;br /&gt;
[[User:Martin Urbanec|Martin Urbanec]] ([[:m:User talk:Martin Urbanec|{{int:Talkpagelinktext}}]]) 11:49, 24 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Martin Urbanec@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Martin_Urbanec/sand&amp;oldid=20709229 --&gt;

== Wikidata descriptions changes to be included more often in Recent Changes and Watchlist ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
''Sorry for sending this message in English. Translations are available on [[m:Special:MyLanguage/Announcements/Announcement Wikidata descriptions in watchlist|this page]]. Feel free to translate it in more languages!''

As you may know, you can include changes coming from Wikidata in your Watchlist and Recent Changes ([[Special:Preferences#mw-prefsection-watchlist|in your preferences]]). Until now, this feature didn’t always include changes made on Wikidata descriptions due to the way Wikidata tracks the data used in a given article.

Starting on December 3rd, the Watchlist and Recent Changes will include changes on the descriptions of Wikidata Items that are used in the pages that you watch. This will only include descriptions in the language of your wiki to make sure that you’re only seeing changes that are relevant to your wiki.

This improvement was requested by many users from different projects. We hope that it can help you monitor the changes on Wikidata descriptions that affect your wiki and participate in the effort of improving the data quality on Wikidata for all Wikimedia wikis and beyond.

Note: if you didn’t use the Wikidata watchlist integration feature for a long time, feel free to give it another chance! The feature has been improved since the beginning and the content it displays is more precise and useful than at the beginning of the feature in 2015.

If you encounter any issue or want to provide feedback, feel free to use [[Phab:T191831|this Phabricator ticket]]. Thanks!

[[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 14:39, 30 çiriya paşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Lea_Lacroix_(WMDE)/wikis&amp;oldid=20728482 --&gt;

== 2020 Coolest Tool Award Ceremony on December 11th ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello all,

The ceremony of the 2020 [[m:Coolest_Tool_Award|Wikimedia Coolest Tool Award]] will take place virtually on Friday, December 11th, at 17:00 GMT. This award is highlighting tools that have been nominated by contributors to the Wikimedia projects, and the ceremony will be a nice moment to show appreciation to the tools developers and maybe discover new tools!

You will find more information [[m:Coolest_Tool_Award|here]] about the livestream and the discussions channels. Thanks for your attention, [[:d:User:Lea Lacroix (WMDE)|Lea Lacroix (WMDE)]] 10:55, 7 kanûna pêşîn 2020 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Lea Lacroix (WMDE)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20734978 --&gt;

== Community Wishlist Survey 2021 ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|thumb|48px]]
'''We invite all registered users to vote on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|2021 Community Wishlist Survey]]. You can vote from now until {{#time:j xg|2020-12-21|en}} for as many different wishes as you want.'''

In the Survey, wishes for new and improved tools for experienced editors are collected. After the voting, we will do our best to grant your wishes. We will start with the most popular ones.

We, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]], are one of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation|Wikimedia Foundation]] teams. We create and improve editing and wiki moderation tools. What we work on is decided based on results of the Community Wishlist Survey. Once a year, you can submit wishes. After two weeks, you can vote on the ones that you're most interested in. Next, we choose wishes from the survey to work on. Some of the wishes may be granted by volunteer developers or other teams.

'''[[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Tracking|You can view and vote all proposals here.]]'''

We are waiting for your votes. Thank you!
&lt;/div&gt;
[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]]

00:52, 15 Kanûna pêşîn 2020 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/1&amp;oldid=20689939 --&gt;

== Moving Wikimania 2021 to a Virtual Event ==

&lt;div class=&quot;mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
[[File:Wikimania_logo_with_text_2.svg|right|alt=Wikimania's logo.|75px]]

''{{int:Hello}}. Apologies if you are not reading this message in your native language. {{Int:Please-translate}}. {{Int:Feedback-thanks-title}}''

[[:m:Wikimania 2021|Wikimania will be a virtual event this year]], and hosted by a wide group of community members. Whenever the next in-person large gathering is possible again, [[:m:ESEAP Hub|the ESEAP Core Organizing Team]] will be in charge of it. Stay tuned for more information about how ''you'' can get involved in the planning
process and other aspects of the event. [https://lists.wikimedia.org/pipermail/wikimedia-l/2021-January/096141.html Please read the longer version of this announcement on wikimedia-l]. 

''ESEAP Core Organizing Team, Wikimania Steering Committee, Wikimedia Foundation Events Team'', 15:15, 27 kanûna paşîn 2021 (UTC) 
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Elitre (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Elitre_(WMF)/Wikimania21&amp;oldid=21014617 --&gt;

== Project Grant Open Call ==

This is the announcement for the [[m:Grants:Project|Project Grants program]] open call that started on January 11, with the submission deadline of February 10, 2021.&lt;br&gt; This first open call will be focussed on Community Organizing proposals. A second open call focused on research and software proposals is scheduled from February 15 with a submission deadline of March 16, 2021.&lt;br&gt;

For the Round 1 open call, we invite you to propose grant applications that fall under community development and organizing (offline and online) categories. Project Grant funds are available to support individuals, groups, and organizations to implement new experiments and proven ideas, from organizing a better process on your wiki, coordinating a campaign or editathon series to providing other support for community building.  We offer the following resources to help you plan your project and complete a grant proposal:&lt;br&gt;

* Weekly proposals clinics via Zoom during the Open Call. Join us for [[m:Grants:Project|#Upcoming_Proposal_Clinics|real-time discussions]] with Program Officers and select thematic experts and get live feedback about your Project Grants proposal. We’ll answer questions and help you make your proposal better. We also offer these support pages to help you build your proposal:
* [[m:Grants:Project/Tutorial|Video tutorials]] for writing a strong application&lt;br&gt;
* General [[m:Grants:Project/Plan|planning page]] for Project Grants &lt;br&gt;
* [[m:Grants:Project/Learn|Program guidelines and criteria]]&lt;br&gt;

Program officers are also available to offer individualized proposal support upon request. Contact us if you would like feedback or more information.&lt;br&gt;

We are excited to see your grant ideas that will support our community and make an impact on the future of Wikimedia projects. Put your idea into motion, and [[m:Grants:Project/Apply|submit your proposal]] by February 10, 2021!&lt;br&gt;

Please feel free to get in touch with questions about getting started with your grant application, or about serving on the Project Grants Committee. Contact us at projectgrants{{at}}wikimedia.org. Please help us translate this message to your local language. [[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 08:01, 28 kanûna paşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RSharma (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=20808431 --&gt;

== Reply tool as a Beta Feature ==

The [[mw:Special:MyLanguage/Talk pages project/replying|Reply tool]] will be offered as an opt-in [[mw:Special:MyLanguage/Beta Feature|Beta Feature]] today.  You can try this by going to [[Special:Preferences#mw-prefsection-betafeatures]] and enabling &quot;Discussion tools&quot;.  

You can read [[mw:Special:MyLanguage/Help:DiscussionTools|the help page]] and [[mw:Help:DiscussionTools/Why can't I reply to this comment?|the troubleshooting guide]] for more information.  If you have questions or advice for the software developers, please ping me or post to [[mw:Special:MyLanguage/Talk:Talk pages project/replying]].  [[Bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|gotûbêj]]) 18:54, 1 sibat 2021 (UTC)
:Hi {{r|Whatamidoing (WMF)}} see [[phab:T273192]]--[[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 19:03, 1 sibat 2021 (UTC)
::Thanks for the note.  This is ✅ done at both wikis.  [[Bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|Whatamidoing (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Whatamidoing (WMF)|gotûbêj]]) 01:47, 5 sibat 2021 (UTC)

== Wiki Loves Folklore 2021 is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2021|Wiki Loves Folklore 2021]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the 1st till the 28th of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2021 submitting] them in this commons contest.

Please support us in translating the [[:c:Commons: Wiki Loves Folklore 2021|project page]] and a [https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:Translate?group=Centralnotice-tgroup-wikiloveslove2020&amp;language=en&amp;filter=%21translated&amp;action=translate|one-line banner message] to help us spread the word in your native language.

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 13:25, 6 sibat 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wll&amp;oldid=21073884 --&gt;

== Wikifunctions logo contest ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{Int:Hello}}. Please help to choose a design concept for the logo of the new Wikifunctions wiki. Voting starts today and will be open for 2 weeks. If you would like to participate, then '''[[m:Special:MyLanguage/Abstract Wikipedia/Wikifunctions logo concept/Vote|please learn more and vote now]]''' at Meta-Wiki. {{Int:Feedback-thanks-title}} --[[m:User:Quiddity (WMF)|Quiddity (WMF)]]&lt;/div&gt; 01:47, 2 adar 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Quiddity (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21087740 --&gt;

== Universal Code of Conduct – 2021 consultations ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
=== Universal Code of Conduct Phase 2 ===

{{int:please-translate}}

The [[:wmf:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''Universal Code of Conduct (UCoC)''']] provides a universal baseline of acceptable behavior for the entire Wikimedia movement and all its projects. The project is currently in Phase 2, outlining clear enforcement pathways. You can read more about the whole project on its [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|'''project page''']].

==== Drafting Committee: Call for applications ====

The Wikimedia Foundation is recruiting volunteers to join a committee to draft how to make the code enforceable. Volunteers on the committee will commit between 2 and 6 hours per week from late April through July and again in October and November. It is important that the committee be diverse and inclusive, and have a range of experiences, including both experienced users and newcomers, and those who have received or responded to, as well as those who have been falsely accused of harassment.

To apply and learn more about the process, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|Universal Code of Conduct/Drafting committee]].

==== 2021 community consultations: Notice and call for volunteers / translators ====

From 5 April – 5 May 2021 there will be conversations on many Wikimedia projects about how to enforce the UCoC. We are looking for volunteers to translate key material, as well as to help host consultations on their own languages or projects using suggested [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations/Discussion|key questions]]. If you are interested in volunteering for either of these roles, please [[:m:Talk:Universal Code of Conduct/2021 consultations|contact us]] in whatever language you are most comfortable.

To learn more about this work and other conversations taking place, see [[:m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/2021 consultations|Universal Code of Conduct/2021 consultations]].

-- [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[User talk:Xeno (WMF)|talk]]) 22:00, 5 nîsan 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Without_Russian,_Polish_and_translated/4&amp;oldid=21302199 --&gt;

== Global bot policy changes ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
{{int:hello}}!

I apologize for sending a message in English. {{int:please-translate}}. According to [[:m:Bot_policy/Implementation#Where_it_is_policy|the list]], your wiki project is currently opted in to the [[:m:Bot_policy#Global_bots|global bot policy]]. As such, I want to let you know about some changes that were made after the [[:m:Requests for comment/Refine global bot policy|global RfC]] was closed.

*Global bots are now subject to a 2 week discussion, and it'll be publicized via a MassMessage list, available at [[:m:Bot policy/New global bot discussion|Bot policy/New global bot discussion]] on Meta. Please subscribe yourself or your wiki if you are interested in new global bots proposals.
*For a bot to be considered for approval, it must demonstrate it is welcomed in multiple projects, and a good way to do that is to have the bot flag on at least 5 wikis for a single task.
*The bot operator should make sure to adhere to the wiki's preference as related to the use of the bot flag (i.e., if a wiki doesn't want a bot to use the flag as it edits, that should be followed).

Thank you for your time.

Best regards,&lt;br /&gt;
—'''''&lt;span style=&quot;font-family:Candara&quot;&gt;[[User:Tks4Fish|&lt;span style=&quot;color:black&quot;&gt;Thanks for the fish!&lt;/span&gt;]] &lt;sup&gt;[[User Talk:Tks4Fish|&lt;span style=&quot;color:blue&quot;&gt;talk&lt;/span&gt;]]•[[Special:Contribs/Tks4Fish|contribs]]&lt;/sup&gt;&lt;/span&gt;''''' 18:48, 6 nîsan 2021 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tks4Fish@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tks4Fish/temp&amp;oldid=21306363 --&gt;

== Universal Code of Conduct News – Issue 1 ==

&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Universal Code of Conduct News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 1, June 2021'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1|Read the full newsletter]]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the first issue of [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct News]]! This newsletter will help Wikimedians stay involved with the development of the new code, and will distribute relevant news, research, and upcoming events related to the UCoC.

Please note, this is the first issue of UCoC Newsletter which is delivered to all subscribers and projects as an announcement of the initiative. If you want the future issues delivered to your talk page, village pumps, or any specific pages you find appropriate, you need to [[m:Global message delivery/Targets/UCoC Newsletter Subscription|subscribe here]].

You can help us by translating the newsletter issues in your languages to spread the news and create awareness of the new conduct to keep our beloved community safe for all of us. Please [[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/Participate|add your name here]] if you want to be informed of the draft issue to translate beforehand. Your participation is valued and appreciated.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;
* '''Affiliate consultations''' – Wikimedia affiliates of all sizes and types were invited to participate in the UCoC affiliate consultation throughout March and April 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec1|continue reading]])
* '''2021 key consultations''' – The Wikimedia Foundation held enforcement key questions consultations in April and May 2021 to request input about UCoC enforcement from the broader Wikimedia community. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec2|continue reading]])
* '''Roundtable discussions''' – The UCoC facilitation team hosted two 90-minute-long public roundtable discussions in May 2021 to discuss UCoC key enforcement questions. More conversations are scheduled. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec3|continue reading]])
* '''Phase 2 drafting committee''' – The drafting committee for the phase 2 of the UCoC started their work on 12 May 2021. Read more about their work. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec4|continue reading]])
* '''Diff blogs''' – The UCoC facilitators wrote several blog posts based on interesting findings and insights from each community during local project consultation that took place in the 1st quarter of 2021. ([[m:Universal Code of Conduct/Newsletter/1#sec5|continue reading]])&lt;/div&gt;
--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 23:05, 11 hezîran 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SOyeyele (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SOyeyele_(WMF)/Announcements/Other_languages&amp;oldid=21578291 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch 2020|Read this message in another language]]  •  [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch+2020&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers.  This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. &lt;!--

 They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, October 27 2020'''. --&gt;

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made.  We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 29 June 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1624975200 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST,  23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday 30 June).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message.  We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it.  If you see the error message, then please wait until everything is back to normal.  Then you should be able to save your edit.  But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
*There will be code freezes for the week of June 28.  Non-essential code deployments will not happen.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter#Schedule_for_2021_switch|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule.  There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] 01:19, 27 hezîran 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21463754 --&gt;

== Universal Code of Conduct - Enforcement draft guidelines review ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;content&quot;/&gt;The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee#Phase_2|Universal Code of Conduct Phase 2 drafting committee]] would like comments about the '''[[:m:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines]]''' for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC). This review period is planned for 17 August 2021 through 17 October 2021.

These guidelines are not final but you can help move the progress forward. The committee will revise the guidelines based upon community input.

Comments can be shared in any language on the [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|draft review talk page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Discussions|multiple other venues]]. Community members are encouraged to organize conversations in their communities.

There are planned live discussions about the UCoC enforcement draft guidelines: 

:[[wmania:2021:Submissions/Universal_Code_of_Conduct_Roundtable|Wikimania 2021 session]] (recorded 16 August)
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions#Conversation hours|Conversation hours]] - 24 August, 31 August, 7 September @ 03:00 UTC &amp; 14:00 UTC
:[[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2021_consultations/Roundtable_discussions|Roundtable calls]] - 18 September @ 03:00 UTC &amp; 15:00 UTC

Summaries of discussions will be posted every two weeks [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee/Digests|here]].

Please let me know if you have any questions.&lt;section end=&quot;content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 23:19, 17 tebax 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=21895766 --&gt;

== Wikimedia Foundation Board of Trustees election has come to an end ==

Thank you for participating in the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021|2021 Wikimedia Foundation Board of Trustees election]]! Voting closed August 31 at 23:59. The official data, including the four most voted candidates, will be announced as soon as the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections_committee|Elections Committee]] completes their review of the ballots. The official announcement of the new trustees appointed will happen later, once the selected candidates have been confirmed by the Board.

6,946 community members from 216 wiki projects have voted. This makes 10.2% global participation, 1.1% higher than in the last Board elections. In 2017, 5167 people from 202 wiki projects cast their vote. A full analysis is planned to be published in a few days when the confirmed results are announced. In the meantime, you can check the [[:meta:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2021/Stats|data produced during the election]].

Diversity was an important goal with these elections. Messages about the Board election were translated into 61 languages. This outreach worked well. There were 70 communities with eligible voters voting in this election for the first time. With your help, next year’s Board of Trustees election will be even better.

10:03, 2 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=21895840 --&gt;

== Enabling Content and Section translation tool in Kurdish Wikipedia ==
&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;

{{Int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.

The WMF Language team is pleased to let you know that we will like to enable the Section and Content translation tool in Kurdish Wikipedia. For this, our team will love you to read about the tool and test the new [https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation tool] so you can:
*Give us your feedback
*Ask us questions
*Tell us how to improve it.

Below is background information about the tools, why we have chosen to enable them in your Wikipedia and how you can test the Section translation tool.

'''Background information'''

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content Translation] has been a successful tool for editors to create content in their language. More than 900 thousand articles have been created across all languages since the tool was released in 2015 and in Kurdish Wikipedia, editors have used it to create [https://ku.wikipedia.org/wiki/Taybet:ContentTranslationStats more than nine hundred articles]. However, the tool is not out of beta in Kurdish Wikipedia, limiting the discoverability of the tool and its use and blocking the enablement of the Section translation in your Wikipedia. 

[https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Section Translation] extends the capabilities of Content Translation to support mobile devices. On mobile, the tool will: 
*Guide you to translate one section at a time in order to expand existing articles or create new ones.
*Make it easy to transfer knowledge across languages anytime from your mobile device.

Kurdish Wikipedia seems an ideal candidate to enjoy this new tool based on [https://www.mediawiki.org/wiki/Topic:Wexbpr0x9s7tedlm request] by a member of the community.

We plan to enable the tools on Kurdish Wikipedia in the coming weeks if we get positive feedback about the Section translation from your community. 
After it is enabled, we’ll monitor the content created with the tools and process all the feedback. In any case, feel free to raise any concerns or questions you may already have as a reply to this message or on [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation the project talk page].

'''Try the Section translation tool.'''

Before the enablement, you can try the current implementation of the tool in [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation our testing instance]. Once it is enabled on Kurdish Wikipedia, you’ll have access to https://ku.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation with your mobile device. You can select an article to translate, and machine translation will be provided as a starting point for editors to improve.

'''Provide feedback'''

Please provide feedback about Section translation on [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation the project talk page]. We want to hear about your impressions on:
*The section translation tool
*What do you think about our plans to enable it
*Your ideas for improving the tool.

Thanks and we look forward to your feedback and questions.
&lt;/div&gt;
[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 21:52, 2 îlon 2021 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

=== Wergera kurdî ya peyama li jor ===
Silav hevalno, 

Tîma zimên a Weqfa Wîkîmediyayê bi dilxweşî we agahdar dike ku em dixwazin Amûra Wergerandina Naverokê û Beşê li ser Wîkîpediyaya kurdî çalak bikin. Loma, tîma me dixwaze hûn li ser amûrê bixwînin û [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Amûra Wergerandina Naverokê] biceribînin da ku hûn dikarin:
* Tecrûbeyên xwe ji me re bibêjin,
* Pirsên xwe li me bikin,
* Çawa ev amûr bêhtir were başkirin ji me re bibêjin.
Hûn dikarin li jêr agahiyên li ser van amûran, û bersivên pirsên em çima dixwazin li ser Wîkîpediyaya we vê amûrê çalak bikin û hûn ê çawa amûra wergerandina beşê biceribînin bibînin. 

'''Agahiyên berê li ser amûran'''

[https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Amûra Wergerandina Naverokê] ji bo çêkirina gotarên nû yên bi zimanê xwe amûreke serkeftî ye. Ji destpêka amûrê ya 2015an vir ve ji 900î zêdetir gotar li hemû wîkiyan û Wîkîpediyaya kurdî hatine çêkirin. Bikarhêneran bi vê amûrê heta niha [https://ku.wikipedia.org/wiki/Taybet:ContentTranslationStats ji nehsedî zêdetir gotarên nû çêkirine]. Lê belê li ser Wîkîpediyaya kurdî amûr hîn jî di betayê de ye loma kêmtir bikarhêner hay ji vê amûrê dibin û bi kar tînin, û herwiha ji ber vê yekê ye ku em nikarin amûra wergerandina beşê çalak bikin.

[https://design.wikimedia.org/strategy/section-translation.html Amûra Wergerandina Beşê] taybetmendiyên amûra wergerandina naverokê berfirehtir dike da ku meriv karibe vê amûrê li ser mobîlê jî bi kar bîne. Li ser mobîlê, amûr:
* Dê ji we re nîşan bide ka çawa gotarek beş bi beş were wergerandin ji bo ku beşeke kurt berfirehtir bikin an jî gotareke nû çêkin.
* Dê berbelavkirina agahiyan a li hemû zimanan bi riya cîhaza xwe ya mobîlê hêsantir bike. 

Li gorî [https://www.mediawiki.org/wiki/Topic:Wexbpr0x9s7tedlm daxwaza] endamekî civaka we, wisa dixuye ku Wîkîpediyaya kurdî berendameke îdeal e ku sûdê ji vê amûrê wergire.

Em plan dikin ku di hefteyên were de van amûran çalak bikin, heke tecrûbeyên we yên amûra wergerandina beşê pozîtîv bin. Piştî ku hatine çalakkirin, em ê gotarên ku bi riya van amûran tên çêkirin bişopînin û tecrûbeyên we bipivîn. Herwiha, hûn dikarin hemû fikar û pirsên xwe li binê vê peyamê an jî li [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation gotûbêja projeyê] binivîsin.

'''Amûra wergerandina beşê biceribînin'''

Berî ku were çalakkirin, hûn dikarin versiyona niha ya amûrê li ser [https://test.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation Wîkîpediyaya testê] biceribînin. Piştî ku li Wîkîpediyaya kurdî hatiye çalakkirin, hûn ê karibin bi cîhaza ya xwe mobîlê bigihîn [[Taybet:ContentTranslation|Amûra wergerandina naverokê]]. Hûn ê karibin gotareke ji bo wergerandinê bibînin û ji bo destpêkê jî dê wergerandina amûrên wergerê were nîşandan ji bo ku bikarhêner karibin vê wergerandinê baştir bikin.

'''Tecrûbeyên xwe bînin zimên'''

Ji kerema xwe re tecrûbeyên xwe yên li ser bikaranîna Amûra wergerandina beşê li ser [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation gotûbêja projeyê] bînin zimên. Em dixwazin fikrên we yên li ser:
* Amûra wergerandina beşê,
* Planên me yên çalakkirina amûrê,
* Baştirkirina amûrê
bibihîzin.

Mala we ava. Em li hêviya bihîstina tecrûbe û pirsên we ne.
:&lt;nowiki&gt;[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)]]&lt;/nowiki&gt; Li şûna Tîma zimên a Weqfa Wîkîmediyayê.
::Ping {{r|Penaber49|Avestaboy|Kurdî27|BERKİYA|Ghybu|MikaelF|Gomada|Bikarhêner}}--[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Balyozxane|gotûbêj]]) 23:48, 2 îlon 2021 (UTC)

:Hello @[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]]! It's been two weeks and clearly no one opposes this change. Can we get the tool now? :) [[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Balyozxane|gotûbêj]]) 21:43, 16 îlon 2021 (UTC)

::Hello @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]],

::Yes, it has been two weeks and there is no objection. So, we are working on the code changes to enable the tool in some wikis. We expect to deploy the tool to Kurdish Wikipedia as soon as possible. We will also notify your community in this thread once the tool is enabled.

::Thank you for your interest in having this tool enabled in Kurdish Wikipedia.

::[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 10:07, 22 îlon 2021 (UTC)

==Content and Section Translation tool enabled in Kurdish Wikipedia==

{{Int:Hello}} Friends!

Apologies as this message is not in your native language, {{Int:Please-translate}}.
 
The WMF Language team is pleased to let you know that we [https://ku.m.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?from=en&amp;to=ku&amp;sx=true#/ have enabled the Section translation] and [https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Special:ContentTranslation&amp;campaign=contributionsmenu&amp;to=ku#draft Content translation] tools in Kurdish Wikipedia. 
 
The [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation Content translation tool] can be discovered by users [https://www.mediawiki.org/wiki/Help:Content_translation/Starting through several entry points]. However, users not interested in translation can disable it [[Special:Preferences#mw-prefsection-rendering|from their preferences]]. Also, with the [https://www.mediawiki.org/wiki/Content_translation/Section_translation Section translation tool], you can start translating an article on your mobile device right when you notice it is missing in Kurdish. From a Wikipedia article in any language, switch languages and search for Kurdish. If the article does not exist, an option to translate it will appear, as shown in the image below.

[[Wêne:Sx-language-selector-invite-th.png|thumb|center|image of the entry point]]
 
We know that these tools will help translators in your community to add content using any device with ease. Content created with the Content and Section Translation tool will be marked with the &quot;[https://ku.wikipedia.org/w/index.php?hidebots=1&amp;hidepageedits=1&amp;hidecategorization=1&amp;hideWikibase=1&amp;hidelog=1&amp;namespace=0&amp;tagfilter=contenttranslation&amp;limit=500&amp;days=30&amp;title=Taybet:Guhertin%C3%AAn_daw%C3%AE&amp;urlversion=2 contenttranslation]&quot; and “[https://ku.wikipedia.org/w/index.php?hidebots=1&amp;hidenewpages=1&amp;hidecategorization=1&amp;hideWikibase=1&amp;hidelog=1&amp;limit=500&amp;days=30&amp;title=Taybet:Guhertin%C3%AAn_daw%C3%AE&amp;urlversion=2 sectiontranslaiton]” tag, respectively, for the community to review. We’ll monitor the content created, but we are very interested in hearing about your experience using the tools and reviewing the content created with it. 

So, enjoy the tools and [https://www.mediawiki.org/wiki/Talk:Content_translation/Section_translation provide feedback] on improving it.
 
Thank you!

[[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 20:41, 18 çiriya pêşîn 2021 (UTC) On behalf of the WMF Language team.

:Hello @[[Bikarhêner:Balyozxane|Balyozxane]],
:The Section translation tool is now enabled in Kurdish Wikipedia. You can now use it.
:Thanks for your patience. [[Bikarhêner:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:UOzurumba (WMF)|gotûbêj]]) 10:45, 19 çiriya pêşîn 2021 (UTC)

== The 2022 Community Wishlist Survey will happen in January ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;
Hello everyone,

We hope all of you are as well and safe as possible during these trying times! We wanted to share some news about a change to the Community Wishlist Survey 2022. We would like to hear your opinions as well.

Summary:

&lt;div style=&quot;font-style:italic;&quot;&gt;
We will be running the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]] 2022 in January 2022. We need more time to work on the 2021 wishes. We also need time to prepare some changes to the Wishlist 2022. In the meantime, you can use a [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|dedicated sandbox to leave early ideas for the 2022 wishes]].
&lt;/div&gt;

=== Proposing and wish-fulfillment will happen during the same year ===

In the past, the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] team has run the Community Wishlist Survey for the following year in November of the prior year. For example, we ran the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021|Wishlist for 2021]] in November 2020. That worked well a few years ago. At that time, we used to start working on the Wishlist soon after the results of the voting were published.

However, in 2021, there was a delay between the voting and the time when we could start working on the new wishes. Until July 2021, we were working on wishes from the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2020|Wishlist for 2020]].

We hope having the Wishlist 2022 in January 2022 will be more intuitive. This will also give us time to fulfill more wishes from the 2021 Wishlist.

=== Encouraging wider participation from historically excluded communities ===

We are thinking how to make the Wishlist easier to participate in. We want to support more translations, and encourage under-resourced communities to be more active. We would like to have some time to make these changes.

=== A new space to talk to us about priorities and wishes not granted yet ===

We will have gone 365 days without a Wishlist. We encourage you to approach us. We hope to hear from you in the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]], but we also hope to see you at our bi-monthly Talk to Us meetings! These will be hosted at two different times friendly to time zones around the globe.

We will begin our first meeting '''September 15th at 23:00 UTC'''. More details about the agenda and format coming soon!

=== Brainstorm and draft proposals before the proposal phase ===

If you have early ideas for wishes, you can use the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|new Community Wishlist Survey sandbox]]. This way, you will not forget about these before January 2022. You will be able to come back and refine your ideas. Remember, edits in the sandbox don't count as wishes!

=== Feedback ===
* What should we do to improve the Wishlist pages?
* How would you like to use our new [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Sandbox|sandbox?]]
* What, if any, risks do you foresee in our decision to change the date of the Wishlist 2022?
* What will help more people participate in the Wishlist 2022?

Answer on the [[m:Special:MyLanguage/Talk:Community Wishlist Survey|talk page]] (in any language you prefer) or at our Talk to Us meetings.
&lt;/div&gt;

[[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|talk]]) 00:23, 7 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee ending 14 September 2021 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Movement Strategy announces [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee|the Call for Candidates for the Movement Charter Drafting Committee]]. The Call opens August 2, 2021 and closes September 14, 2021.

The Committee is expected to represent [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Diversity_and_Expertise_Matrices|diversity in the Movement]]. Diversity includes gender, language, geography, and experience. This comprises participation in projects, affiliates, and the Wikimedia Foundation.

English fluency is not required to become a member. If needed, translation and interpretation support is provided. Members will receive an allowance to offset participation costs. It is US$100 every two months.

We are looking for people who have some of the following [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Role_Requirements|skills]]:

* Know how to write collaboratively. (demonstrated experience is a plus) 
* Are ready to find compromises. 
* Focus on inclusion and diversity. 
* Have knowledge of community consultations. 
* Have intercultural communication experience. 
* Have governance or organization experience in non-profits or communities. 
* Have experience negotiating with different parties. 

The Committee is expected to start with 15 people. If there are 20 or more candidates, a mixed election and selection process will happen. If there are 19 or fewer candidates, then the process of selection without election takes place.

Will you help move Wikimedia forward in this important role? Submit your candidacy [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee#Candidate_Statements|here]]. Please contact strategy2030[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org with questions.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:01, 10 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22002240 --&gt;

== Server switch ==

&lt;div class=&quot;plainlinks mw-content-ltr&quot; lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot;&gt;&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;

[[:m:Special:MyLanguage/Tech/Server switch|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Tech%2FServer+switch&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

The [[foundation:|Wikimedia Foundation]] tests the switch between its first and secondary data centers. This will make sure that Wikipedia and the other Wikimedia wikis can stay online even after a disaster. To make sure everything is working, the Wikimedia Technology department needs to do a planned test. This test will show if they can reliably switch from one data centre to the other. It requires many teams to prepare for the test and to be available to fix any unexpected problems. 

They will switch all traffic back to the primary data center on '''Tuesday, 14 September 2021'''.

Unfortunately, because of some limitations in [[mw:Manual:What is MediaWiki?|MediaWiki]], all editing must stop while the switch is made. We apologize for this disruption, and we are working to minimize it in the future. 

'''You will be able to read, but not edit, all wikis for a short period of time.'''

*You will not be able to edit for up to an hour on Tuesday, 14 September 2021. The test will start at [https://zonestamp.toolforge.org/1631628049 14:00 UTC] (07:00 PDT, 10:00 EDT, 15:00 WEST/BST, 16:00 CEST, 19:30 IST, 23:00 JST, and in New Zealand at 02:00 NZST on Wednesday, 15 September).
*If you try to edit or save during these times, you will see an error message. We hope that no edits will be lost during these minutes, but we can't guarantee it. If you see the error message, then please wait until everything is back to normal. Then you should be able to save your edit. But, we recommend that you make a copy of your changes first, just in case.

''Other effects'':

*Background jobs will be slower and some may be dropped. Red links might not be updated as quickly as normal. If you create an article that is already linked somewhere else, the link will stay red longer than usual. Some long-running scripts will have to be stopped.
* We expect the code deployments to happen as any other week. However, some case-by-case code freezes could punctually happen if the operation require them afterwards.

This project may be postponed if necessary.  You can [[wikitech:Switch_Datacenter|read the schedule at wikitech.wikimedia.org]]. Any changes will be announced in the schedule. There will be more notifications about this. A banner will be displayed on all wikis 30 minutes before this operation happens. '''Please share this information with your community.'''&lt;/div&gt;&lt;/div&gt; [[user:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[user talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 00:45, 11 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Talk to the Community Tech ==

[[File:Magic Wand Icon 229981 Color Flipped.svg|{{dir|{{pagelang}}|left|right}}|frameless|50px]]

[[:m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates/2021-09 Talk to Us|Read this message in another language]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-Community_Wishlist_Survey/Updates/2021-09_Talk_to_Us&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]

Hello!

As we have [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|recently announced]], we, the team working on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey|Community Wishlist Survey]], would like to invite you to an online meeting with us. It will take place on [https://www.timeanddate.com/worldclock/fixedtime.html?iso=20210915T2300 '''September 15th, 23:00 UTC'''] on Zoom, and will last an hour. [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 '''Click here to join'''].

'''Agenda'''

* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Status report 1#Prioritization Process|How we prioritize the wishes to be granted]]
* [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey/Updates|Why we decided to change the date]] from November 2021 to January 2022
* Update on the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Warn when linking to disambiguation pages|disambiguation]] and the [[m:Special:MyLanguage/Community Wishlist Survey 2021/Real Time Preview for Wikitext|real-time preview]] wishes
* Questions and answers

'''Format'''

The meeting will not be recorded or streamed. Notes without attribution will be taken and published on Meta-Wiki. The presentation (first three points in the agenda) will be given in English.

We can answer questions asked in English, French, Polish, and Spanish. If you would like to ask questions in advance, add them [[m:Talk:Community Wishlist Survey|on the Community Wishlist Survey talk page]] or send to sgrabarczuk@wikimedia.org.

[[m:Special:MyLanguage/User:NRodriguez (WMF)|Natalia Rodriguez]] (the [[m:Special:MyLanguage/Community Tech|Community Tech]] manager) will be hosting this meeting.

'''Invitation link'''

* [https://wikimedia.zoom.us/j/89828615390 Join online]
* Meeting ID: 898 2861 5390
* One tap mobile
** +16465588656,,89828615390# US (New York)
** +16699006833,,89828615390# US (San Jose)
* [https://wikimedia.zoom.us/u/kctR45AI8o Dial by your location]

See you! [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|&lt;span class=&quot;signature-talk&quot;&gt;{{int:Talkpagelinktext}}&lt;/span&gt;]]) 03:03, 11 îlon 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=21980442 --&gt;

== Select You the question statements for candidates of Drafting Committee Movement Charter ==

Into 2021-10-04 11:59:59 UTC you can select [[:m:Movement Charter/Drafting Committee/Election Compass Statements|question statements]] for the [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates|candidates]] of [[:m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|Drafting Committee]] [[:m:Special:MyLanguage/Movement_Charter|Movement Charter]]. ✍️ [[Bikarhêner:Dušan Kreheľ|Dušan Kreheľ]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Dušan Kreheľ|gotûbêj]]) 23:04, 29 îlon 2021 (UTC)

== Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021|{{int:otherlanguages}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/MCDC Voter Email short 12-10-2021}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]''
Voting for the election for the members for the Movement Charter drafting committee is now open. In total, 70 Wikimedians from around the world are running for 7 seats in these elections.

'''Voting is open from October 12 to October 24, 2021.'''

The committee will consist of 15 members in total: The online communities vote for 7 members, 6 members will be selected by the Wikimedia affiliates through a parallel process, and 2 members will be appointed by the Wikimedia Foundation. The plan is to assemble the committee by November 1, 2021.

Learn about each candidate to inform your vote in the language that you prefer: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates&gt;

Learn about the Drafting Committee: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee&gt;

We are piloting a voting advice application for this election. Click yourself through the tool and you will see which candidate is closest to you! Check at &lt;https://mcdc-election-compass.toolforge.org/&gt;

Read the full announcement: &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

'''Go vote at SecurePoll on:''' &lt;https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Elections&gt;

Best,

Movement Strategy &amp; Governance Team, Wikimedia Foundation
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:25, 14 çiriya pêşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Xeno_(WMF)/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22185710 --&gt;

== Learn how Movement Strategy Implementation Grants can support your Movement Strategy plans ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;Movement Strategy Implementation grants now provide more than $2,000 USD to put Movement Strategy plans into action. Find out more about [[:m:Special:MyLanguage/Grants:MSIG/About|Movement Strategy Implementation grants, the criteria, and how to apply]].&lt;section end=&quot;annoumcent-content&quot;/&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)#top|talk]]) 13:30, 29 October 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&amp;oldid=22247589 --&gt;

== Meet the new Movement Charter Drafting Committee members ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
The Movement Charter Drafting Committee election and selection processes are complete.
* The [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Elections/Results|election results have been published]]. 1018 participants voted to elect seven members to the committee: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_Knipel_(Pharos)|Richard Knipel (Pharos)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anne_Clin_(Risker)|Anne Clin (Risker)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Alice_Wiegand_(lyzzy)|Alice Wiegand (Lyzzy)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Micha%C5%82_Buczy%C5%84ski_(Aegis_Maelstrom)|Michał Buczyński (Aegis Maelstrom)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Richard_(Nosebagbear)|Richard (Nosebagbear)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ravan_J_Al-Taie_(Ravan)|Ravan J Al-Taie (Ravan)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Ciell_(Ciell)|Ciell (Ciell)]]'''.
* The [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Affiliate-chosen_members|affiliate process]] has selected six members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Anass_Sedrati_(Anass_Sedrati)|Anass Sedrati (Anass Sedrati)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#%C3%89rica_Azzellini_(EricaAzzellini)|Érica Azzellini (EricaAzzellini)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Jamie_Li-Yun_Lin_(Li-Yun_Lin)|Jamie Li-Yun Lin (Li-Yun Lin)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Georges_Fodouop_(Geugeor)|Georges Fodouop (Geugeor)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Manavpreet_Kaur_(Manavpreet_Kaur)|Manavpreet Kaur (Manavpreet Kaur)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee/Candidates#Pepe_Flores_(Padaguan)|Pepe Flores (Padaguan)]]'''.
* The Wikimedia Foundation has [[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Wikimedia_Foundation-chosen_members|appointed]] two members: '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Runa_Bhattacharjee_(Runab_WMF)|Runa Bhattacharjee (Runab WMF)]]''', '''[[m:Special:MyLanguage/Movement_Charter/Drafting_Committee/Candidates#Jorge_Vargas_(JVargas_(WMF))|Jorge Vargas (JVargas (WMF))]]'''.

The committee will convene soon to start its work. The committee can appoint up to three more members to bridge diversity and expertise gaps.

If you are interested in engaging with [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter|Movement Charter]] drafting process, follow the updates [[m:Special:MyLanguage/Movement Charter/Drafting Committee|on Meta]] and join the [https://t.me/joinchat/U-4hhWtndBjhzmSf Telegram group].

With thanks from the Movement Strategy and Governance team&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;

15:53, 5 çiriya paşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:MNadzikiewicz_(WMF)/Delivery&amp;oldid=22300322 --&gt;

== Banga Pêşerojê ji bo Bersivdan di derbarê hilbijartinên Desteya Rêvebir de ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content /&gt;
:''Hûn dikarin vê peyamê li ser Meta-wiki wergerînin zimanên din bibînin.''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Desteya Rêvebir ji 7ê Rêbendan - 10ê Sibata 2022an de ji bo Hilbijartinên Desteyê yên dahatûyê bangek ji bo bersivdayînê amade dike.

Dema ku hûrgulî dê hefteyek berî bangê were qedandin, me bi kêmî ve du pirsên ku dê di dema vê bangê de ji bo bersivdayînê bêne pirsîn û bêne piştrast kirin:

* Awayê çêtirîn ji bo misogerkirina temsîliyeta adil a civakên nûjen di nav Lijneyê de çi ye?

* Di hilbijartinan de divê namzed çi tevlêbûnê bikin?

Digel ku dibe ku pirsên din werin zêdekirin, tîmê Stratejî û Rêvebiriya Tevgerê dixwaze wextê peyda bike ji endamên civatê û hevalbendan re ku berî vekirina bangê li ser pirsên pejirandî fikir û ramanan amade bikin. Em jibo vî lêborînê dixwazin ku di vê demê de navnîşek bêkêmasî ya pirsan tune. Navnîşa pirsan divê tenê bi yek an du pirsan mezin bibe. Mebest ew e ku civatê bi daxwazan newestîne û lê li ser van pirsên girîng agahdarî û nerînên xêrxwaziyê peyda bike.

'''Hûn dixwazin di vê Bangê de alîkariya organîzekirina danûstendina herêmî bikin?'''

[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Bi koma Stratejî û Rêvebiriya Tevgerê]] re li ser Meta, li ser [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram]ê bi e-nameya maîledresê re têkilî daynin.

Ger pirs û fikarên we hebin bikevin têkiliyê. Tîma Stratejî û Rêvebiriyê ya Tevgerê dê heta 3ê Çileyê bi kêmanî dixebite. Ji kerema xwe, jibo her bersivek dereng di vê demê de biborînin. Di heman demê de em dizanin ku hinek endam û hevkarên civakê di betlaneyên Kanûnê de negirêdayî ne. Dema ku hûn di betlaneyê de ne, em lêborînê dixwazin.

Baştirîn,

Stratejiya Tevgera û Rêvebiriyê&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

:A user provided the above translation (thank you!) - the English version is below. [[Bikarhêner:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Xeno (WMF)|gotûbêj]]) 16:16, 28 kanûna pêşîn 2021 (UTC)

=== Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections ===

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content /&gt;
:''You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback:2022 Board of Trustees election/Upcoming Call for Feedback about the Board of Trustees elections}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Board of Trustees is preparing a call for feedback about the upcoming Board Elections, from January 7 - February 10, 2022.

While details will be finalized the week before the call, we have confirmed at least two questions that will be asked during this call for feedback:

* What is the best way to ensure fair representation of emerging communities among the Board?

* What involvement should candidates have during the election?

While additional questions may be added, the Movement Strategy and Governance team wants to provide time for community members and affiliates to consider and prepare ideas on the confirmed questions before the call opens. We apologize for not having a complete list of questions at this time. The list of questions should only grow by one or two questions. The intention is to not overwhelm the community with requests, but provide notice and welcome feedback on these important questions.

'''Do you want to help organize local conversation during this Call?'''

Contact the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance team]] on Meta, on [https://t.me/wmboardgovernancechat Telegram], or via email at msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org.

Reach out if you have any questions or concerns. The Movement Strategy and Governance team will be minimally staffed until January 3. Please excuse any delayed response during this time. We also recognize some community members and affiliates are offline during the December holidays. We apologize if our message has reached you while you are on holiday.

Best,

Movement Strategy and Governance&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

{{int:thank-you}} [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 17:56, 27 kanûna pêşîn 2021 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22502754 --&gt;

== Wiki Loves Folklore is back! ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]]
You are humbly invited to participate in the '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' an international photography contest organized on Wikimedia Commons to document folklore and intangible cultural heritage from different regions, including, folk creative activities and many more. It is held every year from the '''1st till the 28th''' of February.

You can help in enriching the folklore documentation on Commons from your region by taking photos, audios, videos, and [https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:UploadWizard&amp;campaign=wlf_2022 submitting] them in this commons contest.

You can also [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Organize|organize a local contest]] in your country and support us in translating the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|project pages]] to help us spread the word in your native language.

Feel free to contact us on our [[:c:Commons talk:Wiki Loves Folklore 2022|project Talk page]] if you need any assistance. 

'''Kind regards,'''

'''Wiki loves Folklore International Team'''

--[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 13:15, 9 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22560402 --&gt;

== Feminism and Folklore 2022 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;

{{int:please-translate}}

Greetings! You are invited to participate in '''[[:m:Feminism and Folklore 2022|Feminism and Folklore 2022]]''' writing competion. This year Feminism and Folklore will focus on feminism, women biographies and gender-focused topics for the project in league with Wiki Loves Folklore gender gap focus with folk culture theme on Wikipedia.

You can help us in enriching the folklore documentation on Wikipedia from your region by creating or improving articles focused on folklore around the world, including, but not limited to folk festivals, folk dances, folk music, women and queer personalities in folklore, folk culture (folk artists, folk dancers, folk singers, folk musicians, folk game athletes, women in mythology, women warriors in folklore, witches and witch hunting, fairy tales and more. You can contribute to new articles or translate from the list of suggested articles [[:m:Feminism and Folklore 2022/List of Articles|here]].

You can also support us in organizing the contest on your local Wikipedia by signing up your community to participate in this project and also translating the [[m:Feminism and Folklore 2022|project page]] and help us spread the word in your native language. 

Learn more about the contest and prizes from our project page. Feel free to contact us on our [[:m:Talk:Feminism and Folklore 2022|talk page]] or via Email if you need any assistance... 

Thank you.

'''Feminism and Folklore Team''',

[[User:Tiven2240|Tiven2240]]
--05:49, 11 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:Tiven2240/wlf&amp;oldid=22574381 --&gt;

== Banga Ragihandinê di derbarê hilbijartinên Lijneya Rêvebiriyê destpêkir ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|Hûn dikarin vê peyamê li ser Meta-wiki wergerînin zimanên din û bibînin.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Banga Paşvegerê: Hilbijartinên Lijneya Pêbawerîyê niha vekirî ye û dê di &lt;s&gt;7ê&lt;/s&gt; 16ê Sibata 2022an da biqede. 

Bi vê Banga Vegerê re tîma Stratejî û Rêveberiya Tevgerê nêzîkatiyeke cuda nîşan dide. Ev nêzîkatî di sala 2021'ê de paşvegerên civakê di nav xwe de vedihewîne. Li cihê ku bi pêşnîyaran bi rê ve bibe, bangewazî li ser pirsên sereke yên Lijneya Sindoqê tê kirin. Pirsên sereke ji paşvegerên hilbijartina Lijneya Sîxûriyê ya 2021an hatin. Armanc ew e ku îlhama danûstendina kolektîf û pêşvebirina pêşnîyaza hevkar a derbarê van pirsên sereke da ye.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections| Beşdarî axaftinê bibe.]]

Bi daxwaza hêviyên baş

Koma Stratejiya Tevgerê û Rêveberiyê&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

:Another user helpfully provided the above translation. Also, the due date has been extended to 16 February 2022. There are now  [[m:Wikimedia_Foundation_Board_of_Trustees/Call_for_feedback:_Board_of_Trustees_elections/Discuss_Key_Questions|three key questions and several proposals to discuss]]. {{int:please-translate}} [[Bikarhêner:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Xeno (WMF)|gotûbêj]]) 17:38, 22 kanûna paşîn 2022 (UTC)

=== Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open ===

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections/Call for Feedback about the Board of Trustees elections is now open/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Call for Feedback: Board of Trustees elections is now open and will close on &lt;s&gt;7&lt;/s&gt; 16 February 2022. 

With this Call for Feedback, the Movement Strategy and Governance team is taking a different approach. This approach incorporates community feedback from 2021. Instead of leading with proposals, the Call is framed around key questions from the Board of Trustees. The key questions came from the feedback about the 2021 Board of Trustees election. The intention is to inspire collective conversation and collaborative proposal development about these key questions.

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board of Trustees/Call for feedback: Board of Trustees elections|Join the conversation.]]

Best,

Movement Strategy and Governance&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:04, 15 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22610145 --&gt;

== Subscribe to the This Month in Education newsletter - learn from others and share your stories ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
Dear community members, 

Greetings from the EWOC Newsletter team and the education team at Wikimedia Foundation. We are very excited to share that we on tenth years of Education Newsletter ([[m:Education/News|This Month in Education]]) invite you to join us by [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|subscribing to the newsletter on your talk page]] or by [[m:Education/News/Newsroom|sharing your activities in the upcoming newsletters]]. The Wikimedia Education newsletter is a monthly newsletter that collects articles written by community members using Wikimedia projects in education around the world, and it is published by the EWOC Newsletter team in collaboration with the Education team. These stories can bring you new ideas to try, valuable insights about the success and challenges of our community members in running education programs in their context. 

If your affiliate/language project is developing its own education initiatives, please remember to take advantage of this newsletter to publish your stories with the wider movement that shares your passion for education. You can submit newsletter articles in your own language or submit bilingual articles for the education newsletter. For the month of January the deadline to submit articles is on the 20th January. We look forward to reading your stories.

Older versions of this newsletter can be found in the [[outreach:Education/Newsletter/Archives|complete archive]].

More information about the newsletter can be found at [[m:Education/News/Publication Guidelines|Education/Newsletter/About]].

For more information, please contact spatnaik{{@}}wikimedia.org.
------
&lt;div style=&quot;text-align: center;&quot;&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:10px; font-size:90%; padding-left:5px; font-family:Georgia, Palatino, Palatino Linotype, Times, Times New Roman, serif;&quot;&gt;[[m:Education/Newsletter/About|About ''This Month in Education'']] · [[m:Global message delivery/Targets/This Month in Education|Subscribe/Unsubscribe]] · [[m:MassMessage|Global message delivery]] · For the team: [[User:ZI Jony|&lt;span style=&quot;color:#8B0000&quot;&gt;'''ZI Jony'''&lt;/span&gt;]] [[User talk:ZI Jony|&lt;sup&gt;&lt;span style=&quot;color:Green&quot;&gt;&lt;i&gt;(Talk)&lt;/i&gt;&lt;/span&gt;&lt;/sup&gt;]], {{&lt;includeonly&gt;subst:&lt;/includeonly&gt;#time:l G:i, d F Y|}} (UTC)&lt;/div&gt;&lt;/div&gt;
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:ZI Jony@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:ZI_Jony/MassMessage/Awareness_of_Education_Newsletter/List_of_Village_Pumps&amp;oldid=21244129 --&gt;

== Movement Strategy and Governance News – Issue 5 ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 5, January 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----
Welcome to the fifth issue of Movement Strategy and Governance News (formerly known as Universal Code of Conduct News)! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while more frequent Updates will also be delivered weekly or bi-weekly to subscribers. Please remember to subscribe [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive these updates.
&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Call for Feedback about the Board elections''' - We invite you to give your feedback on the upcoming WMF Board of Trustees election. This call for feedback went live on 10th January 2022 and will be concluded on 16th February 2022. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification''' - In 2021, the WMF asked communities about how to enforce the Universal Code of Conduct policy text. The revised draft of the enforcement guidelines should be ready for community vote in March. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|continue reading]])
*'''Movement Strategy Implementation Grants''' - As we continue to review several interesting proposals, we encourage and welcome more proposals and ideas that target a specific initiative from the Movement Strategy recommendations. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|continue reading]])
*'''The New Direction for the Newsletter''' - As the UCoC Newsletter transitions into MSG Newsletter, join the facilitation team in envisioning and deciding on the new directions for this newsletter. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|continue reading]])
*'''Diff Blogs''' - Check out the most recent publications about MSG on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|continue reading]])&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;ucoc-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:27, 29 kanûna paşîn 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== Updates on the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines Review ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/2022-02-02 Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello everyone,

The Wikimedia Foundation Board of Trustees released a [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Board noticeboard/January 2022 - Board of Trustees on Community ratification of enforcement guidelines of UCoC|statement on the ratification process]] for the '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines]]'''.

The [[m:Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The UCoC and the Enforcement Guidelines were written by [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|volunteer-staff drafting committees]] following community consultations.

The revised guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. There is a [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Changes|list of changes made]] to the guidelines after the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement draft guidelines review|enforcement draft guidelines review]]. '''Comments about the guidelines can be shared [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on the Enforcement Guidelines talk page on Meta-wiki]].'''

To help to understand the guidelines and process, the [[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team will be hosting Conversation Hours on 4 February 2022 at 15:00 UTC, 25 February 2022 at 12:00 UTC, and 4 March 2022 at 15:00 UTC. '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Conversations|Join the conversation hours to speak with the UCoC project team and drafting committee members about the updated guidelines and voting process]].'''

The [[m:Universal Code of Conduct/Project#Timeline|timeline is available on Meta-wiki]]. The voting period is March 7 to 21. All eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the Enforcement guidelines, and share why. '''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|See the voting information page for more details]].'''

Many participants from across the movement have provided valuable input in these ongoing conversations. The UCoC and MSG teams want to thank the Drafting Committee and the community members for their contributions to this process. 

Sincerely,

Movement Strategy and Governance&lt;br/&gt;
Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 03:55, 4 sibat 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22704115 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Leadership Development Task Force: Your feedback is appreciated&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Task Force/Call for Feedback Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Community Development team at the Wikimedia Foundation is supporting the creation of a global, community-driven Leadership Development Task Force. The purpose of the task force is to advise leadership development work.

The team is looking for feedback about the responsibilities of the Leadership Development Task Force. This Meta page shares the proposal for a [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force|Leadership Development Task Force]] and how [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Task Force/Participate|you can help.]] Feedback on the proposal will be collected from 7 to 25 February 2022.&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:35, 9 sibat 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery/Wikipedia&amp;oldid=22796821 --&gt;

== Wiki Loves Folklore is extended till 15th March ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;{{int:please-translate}}

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
Greetings from Wiki Loves Folklore International Team,

We are pleased to inform you that [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore|Wiki Loves Folklore]] an international photographic contest on Wikimedia Commons has been extended till the '''15th of March 2022'''. The scope of the contest is focused on folk culture of different regions on categories, such as, but not limited to, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, etc.

We would like to have your immense participation in the photographic contest to document your local Folk culture on Wikipedia. You can also help with the [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Translations|translation]] of project pages and share a word in your local language.

Best wishes,

'''International Team'''&lt;br /&gt;
'''Wiki Loves Folklore'''

[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 04:50, 22 sibat 2022 (UTC)
&lt;/div&gt;
&lt;!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Remember to Participate in the UCoC Conversations and Ratification Vote!&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|'''vote in SecurePoll from 7 to 21 March 2022''']] is scheduled as part of the ratification process for the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement guidelines. Eligible voters are invited to answer a poll question and share comments. [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information|Read voter information and eligibility details.]] During the poll, voters will be asked if they support the enforcement of the Universal Code of Conduct based on the proposed guidelines.

The [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines|revised enforcement guidelines]] were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. A [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_Board_noticeboard/January_2022_-_Board_of_Trustees_on_Community_ratification_of_enforcement_guidelines_of_UCoC|Wikimedia Foundation Board statement]] calls for a [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voting|ratification process]] where eligible voters will have an opportunity to support or oppose the adoption of the UCoC Enforcement guidelines in a vote. Wikimedians are invited to [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Voter_information/Volunteer|translate and share important information]]. For more information about the UCoC, please see the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|project page]] and [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/FAQ|frequently asked questions]] on Meta-wiki.

There are events scheduled to learn more and discuss:
* A [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations/Panel_Q&amp;A|community panel]] recorded on 18 February 2022 shares perspectives from small- and medium-sized community participants.
* The [[m:Movement Strategy and Governance|Movement Strategy and Governance]] (MSG) team is hosting Conversation Hours on 4 March 2022 at 15:00 UTC. Please [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Conversations|'''sign-up''']] to interact with the project team and the drafting committee about the updated enforcement guidelines and the ratification process. See the [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/2022_conversation_hour_summaries|Conversation Hour summaries]] for notes from 4 February 2022 and 25 February 2022.

You can comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact either team by email: msg[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org or ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance &lt;br /&gt;
Wikimedia Foundation &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:17, 2 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22916674 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting open from 7 to 21 March 2022&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) is now open! '''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting|Voting commenced on SecurePoll]]''' on 7 March 2022 and will conclude on 21 March 2022. Please [[m:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|read more on the voter information and eligibility details]].

The Universal Code of Conduct (UCoC) provides a baseline of acceptable behavior for the entire movement. The revised enforcement guidelines were published 24 January 2022 as a proposed way to apply the policy across the movement. You can [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Project|read more about the UCoC project]].

You can also comment on Meta-wiki talk pages in any language. You may also contact the team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Sincerely,

Movement Strategy and Governance

Wikimedia Foundation&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 00:52, 8 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22962850 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Invitation to Hubs event: Global Conversation on 2022-03-12 at 13:00 UTC&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;Hello! 

The Movement Strategy and Governance team of the Wikimedia Foundation would like to invite you to the next event about &quot;Regional and Thematic Hubs&quot;. The Wikimedia Movement is in the process of understanding what Regional and Thematic Hubs should be. Our workshop in November was a good start ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Documentation/27 November Workshop|read the report]]), but we're not finished yet. 

Over the last weeks we conducted about 16 interviews with groups working on establishing a Hub in their context ([[m:Special:MyLanguage/Hubs/Dialogue|see Hubs Dialogue]]). These interviews informed a report that will serve as a foundation for discussion on March 12. The report is planned to be published on March 9.

The event will take place on March 12, 13:00 to 16:00 UTC on Zoom. Interpretation will be provided in French, Spanish, Arabic, Russian, and Portuguese. Registration is open, and will close on March 10. Anyone interested in the topic is invited to join us. '''[[m:Special:MyLanguage/Hubs/Global Conversations March 12, 2022|More information on the event on Meta-wiki]]'''.

Best regards,

[[m:User:KVaidla (WMF)|Kaarel Vaidla]]&lt;br /&gt;Movement Strategy
&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

01:31, 10 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== Wiki Loves Folklore 2022 ends tomorrow ==

[[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|frameless|180px]]
International photographic contest [[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022| Wiki Loves Folklore 2022]] ends on 15th March 2022 23:59:59 UTC. This is the last chance of the year to upload images about local folk culture, festival, cuisine, costume, folklore etc on Wikimedia Commons. Watch out our social media handles for regular updates and declaration of Winners. 

([https://www.facebook.com/WikiLovesFolklore/ Facebook] , [https://twitter.com/WikiFolklore Twitter ] , [https://www.instagram.com/wikilovesfolklore/ Instagram])

The writing competition Feminism and Folklore will run till 31st of March 2022 23:59:59 UTC. Write about your local folk tradition, women, folk festivals, folk dances, folk music, folk activities, folk games, folk cuisine, folk wear, folklore, and tradition, including ballads, folktales, fairy tales, legends, traditional song and dance, folk plays, games, seasonal events, calendar customs, folk arts, folk religion, mythology etc. on your local Wikipedia. Check if your [[:m:Feminism and Folklore 2022/Project Page|local Wikipedia is participating]]

A special competition called '''Wiki Loves Falles''' is organised in Spain and the world during 15th March 2022 till 15th April 2022 to document local folk culture and [[:en:Falles|Falles]] in Valencia, Spain. Learn more about it on  [[:ca:Viquiprojecte:Falles 2022|Catalan Wikipedia project page]].

We look forward for your immense co-operation.

Thanks 
Wiki Loves Folklore international Team
[[Bikarhêner:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gotûbêja bikarhêner:MediaWiki message delivery|gotûbêj]]) 14:40, 14 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Rockpeterson@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Global_message_delivery&amp;oldid=22754428 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Leadership Development Working Group: Apply to join! (14 March to 10 April 2022)&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Leadership Development Working Group/Participate/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hello everyone,

Thank you to everyone who participated in the feedback period for the [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group|Leadership Development Working Group]] initiative. A [[m:Special:MyLanguage/Leadership Development Working Group/Participate#5. Summary of Call for Feedback|summary of the feedback]] can be found on Meta-wiki. This feedback will be shared with the working group to inform their work. The application period to join the Working Group is now open and will close on April 10, 2022. Please [[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Purpose_and_Structure#3._How_is_the_working_group_formed_and_structured?|review the information about the working group]], share with community members who might be interested, and '''[[m:Special:MyLanguage/Leadership_Development_Working_Group/Participate#1._How_to_participate|apply if you are interested]]'''.

Thank you,

From the Community Development team&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 02:20, 18 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=22974079 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Universal Code of Conduct Enforcement guidelines ratification voting is now closed&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Vote/Closing message}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Greetings,

The ratification voting process for the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|revised enforcement guidelines]] of the [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct|Universal Code of Conduct]] (UCoC) came to a close on 21 March 2022. Over {{#expr:2300}} Wikimedians voted across different regions of our movement. Thank you to everyone who participated in this process! The scrutinizing group is now reviewing the vote for accuracy, so please allow up to two weeks for them to finish their work.

The final results from the voting process will be announced [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voting/Results|here]], along with the relevant statistics and a summary of comments as soon as they are available. Please check out [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Voter information|the voter information page]] to learn about the next steps. You can comment on the project talk page [[m:Talk:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines|on Meta-wiki]] in any language. You may also contact the UCoC project team by email: ucocproject[[File:At sign.svg|16x16px|link=|(_AT_)]]wikimedia.org

Best regards,

Movement Strategy and Governance&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:53, 30 adar 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23079949 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 6&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 6, April 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt;
----

Welcome to the sixth issue of Movement Strategy and Governance News! This revamped newsletter distributes relevant news and events about the Movement Charter, Universal Code of Conduct, Movement Strategy Implementation grants, Board of trustees elections and other relevant MSG topics.

This Newsletter will be distributed quarterly, while the more frequent Updates will also be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt;

*'''Leadership Development -''' A Working Group is Forming! - The application to join the Leadership Development Working Group closed on April 10th, 2022, and up to 12 community members will be selected to participate in the working group. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A1|continue reading]])
*'''Universal Code of Conduct Ratification Results are out! -''' The global decision process on the enforcement of the UCoC via SecurePoll was held from 7 to 21 March. Over 2,300 eligible voters from at least 128 different home projects submitted their opinions and comments. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A2|continue reading]])
*'''Movement Discussions on Hubs -''' The Global Conversation event on Regional and Thematic Hubs was held on Saturday, March 12, and was attended by 84 diverse Wikimedians from across the movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A3|continue reading]])
*'''Movement Strategy Grants Remain Open! -''' Since the start of the year, six proposals with a total value of about $80,000 USD have been approved. Do you have a movement strategy project idea? Reach out to us! ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A4|continue reading]])
*'''The Movement Charter Drafting Committee is All Set! -''' The Committee of fifteen members which was elected in October 2021, has agreed on the essential values and methods for its work, and has started to create the outline of the Movement Charter draft. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A5|continue reading]])
*'''Introducing Movement Strategy Weekly -''' Contribute and Subscribe! - The MSG team have just launched the updates portal, which is connected to the various Movement Strategy pages on Meta-wiki. Subscriber to get  up-to-date news about the various ongoing projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A6|continue reading]])
*'''Diff Blogs -''' Check out the most recent publications about Movement Strategy on Wikimedia Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/6#A7|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

Also, a draft of the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/draft|'''2022-23 Wikimedia Foundation Annual Plan''']] has been published. Input is being sought on-wiki and during [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations|'''several conversations''' with Wikimedia Foundation CEO Maryana Iskander]].

[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Annual Plan/2022-2023/Conversations/Announcement|See full announcement on Meta-wiki]]. [[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 01:45, 22 nîsan 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23184989 --&gt;

== 2022 Board of Trustees Call for Candidates ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt; 
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Call for Candidates/Short}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

The Board of Trustees seeks candidates for the 2022 Board of Trustees election. [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Announcement/Call_for_Candidates|'''Read more on Meta-wiki.''']]

The [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] is here! Please consider submitting your candidacy to serve on the Board of Trustees.

The Wikimedia Foundation Board of Trustees oversees the Wikimedia Foundation's operations. Community-and-affiliate selected trustees and Board-appointed trustees make up the Board of Trustees. Each trustee serves a three year term. The Wikimedia community has the opportunity to vote for community-and-affiliate selected trustees.

The Wikimedia community will vote to fill two seats on the Board in 2022. This is an opportunity to improve the representation, diversity, and expertise of the Board as a team.

;Who are potential candidates? Are you a potential candidate? Find out more on the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Apply to be a Candidate|Apply to be a Candidate page]].

Thank you for your support, 

Movement Strategy and Governance on behalf of the Elections Committee and the Board of Trustees&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
10:39, 10 gulan 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23215441 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Revisions to the Universal Code of Conduct (UCoC) Enforcement Guidelines&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Universal Code of Conduct/Enforcement guidelines/Revision discussions/Announcement}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''
Hello all,

We'd like to provide an update on the work on the Enforcement Guidelines for the Universal Code of Conduct.  After the conclusion of the community vote on the guidelines in March, the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation Community Affairs Committee|Community Affairs committee (CAC)]] of the Board [https://lists.wikimedia.org/hyperkitty/list/wikimedia-l@lists.wikimedia.org/thread/JAYQN3NYKCHQHONMUONYTI6WRKZFQNSC/ asked that several areas of the guidelines be reviewed for improvements] before the Board does its final review. These areas were identified based on community discussions and comments provided during the vote. The CAC also requested review of the controversial Note in 3.1 of the UCoC itself.

Once more, a big thank you to all who voted, especially to all who left constructive feedback and comments!  The project team is working with the Board to establish a timeline for this work, and will communicate this next month. 

Members of the two prior [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee|UCoC Drafting Committees]] have generously offered their time to help shape improvements to the Guidelines. You can read more about them and their work [[m:Special:MyLanguage/Universal Code of Conduct/Drafting committee#Revisions_Committee|here]], as well as read [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Drafting_committee/Phase_2_meeting_summaries#2022|summaries of their weekly meetings in 2022]]. 

Wikimedians have provided many valuable comments together with the vote and in other conversations. Given the size and diversity of the Wikimedia community, there are even more voices out there who can give ideas on how to improve the enforcement guidelines and add even more valuable ideas to the process. To help the Revisions committee identify improvements, input on several questions for the committee’s review is requested. Visit the Meta-wiki pages ([[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Enforcement_guidelines/Revision_discussions|Enforcement Guidelines revision discussions]], [[m:Special:MyLanguage/Universal_Code_of_Conduct/Policy text/Revision_discussions|Policy text revision discussions]]) to get your ideas to the Committee - it is very important that viewpoints are heard from different communities before the Committee begins drafting revision proposals.

On behalf of the UCoC project team &lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
&lt;/div&gt;

[[User:Xeno (WMF)|Xeno (WMF)]] 22:56, 3 hezîran 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:Xeno (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23215441 --&gt;

== Propose statements for the 2022 Election Compass ==

:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Propose statements for the 2022 Election Compass}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Community members in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass|propose statements to use in the Election Compass.]]

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

;Here is the timeline for the Election Compass:

* July 8 - 20: Community members propose statements for the Election Compass
* July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements
* July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
* August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
* August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
* August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August. The Elections Committee will oversee the process, supported by the Movement Strategy and Governance team. MSG will check that the questions are clear, there are no duplicates, no typos, and so on.

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''&lt;br /&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] ([[User talk:MNadzikiewicz (WMF)|talk]]) 11:34, 14 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23215441 --&gt;

== &lt;span lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;Movement Strategy and Governance News – Issue 7&lt;/span&gt; ==

&lt;div lang=&quot;en&quot; dir=&quot;ltr&quot; class=&quot;mw-content-ltr&quot;&gt;
&lt;section begin=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;div style = &quot;line-height: 1.2&quot;&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:200%;&quot;&gt;'''Movement Strategy and Governance News'''&lt;/span&gt;&lt;br&gt;
&lt;span style=&quot;font-size:120%; color:#404040;&quot;&gt;'''Issue 7, July-September 2022'''&lt;/span&gt;&lt;span style=&quot;font-size:120%; float:right;&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Read the full newsletter''']]&lt;/span&gt; 
----
Welcome to the 7th issue of Movement Strategy and Governance News! The newsletter distributes relevant news and events about the implementation of Wikimedia's [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Movement Strategy recommendations]], other relevant topics regarding Movement governance, as well as different projects and activities supported by the Movement Strategy and Governance (MSG) team of the Wikimedia Foundation.  

The MSG Newsletter is delivered quarterly, while the more frequent [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Movement Strategy Weekly]] will be delivered weekly. Please remember to subscribe [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|here]] if you would like to receive future issues of this newsletter.
&lt;/div&gt;&lt;div style=&quot;margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;&quot;&gt; 

* '''Movement sustainability''': Wikimedia Foundation's annual sustainability report has been published. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1|continue reading]])
* '''Improving user experience''': recent improvements on the desktop interface for Wikimedia projects. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|continue reading]])
* '''Safety and inclusion''': updates on the revision process of the Universal Code of Conduct Enforcement Guidelines. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|continue reading]])
* '''Equity in decisionmaking''': reports from Hubs pilots conversations, recent progress from the Movement Charter Drafting Committee, and a new white paper for futures of participation in the Wikimedia movement. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|continue reading]])
* '''Stakeholders coordination''': launch of a helpdesk for Affiliates and volunteer communities working on content partnership. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|continue reading]])
* '''Leadership development''': updates on leadership projects by Wikimedia movement organizers in Brazil and Cape Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|continue reading]])
* '''Internal knowledge management''': launch of a new portal for technical documentation and community resources. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|continue reading]])
* '''Innovate in free knowledge''': high-quality audiovisual resources for scientific experiments and a new toolkit to record oral transcripts. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|continue reading]])
* '''Evaluate, iterate, and adapt''': results from the Equity Landscape project pilot ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|continue reading]])
* '''Other news and updates''': a new forum to discuss Movement Strategy implementation, upcoming Wikimedia Foundation Board of Trustees election, a new podcast to discuss Movement Strategy, and change of personnel for the Foundation's Movement Strategy and Governance team. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|continue reading]])
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;msg-newsletter&quot;/&gt;
&lt;/div&gt;

Thank you for reading! [[User:RamzyM (WMF)|RamzyM (WMF)]] 01:37, 18 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:RamzyM (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23529147 --&gt;

== Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot;/&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Announcing the six candidates for the 2022 Board of Trustees election}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi everyone,

'''The Affiliate voting process has concluded.''' Representatives from each Affiliate organization learned about the candidates by reading candidates’ statements, reviewing candidates’ answers to questions, and considering the candidates’ ratings provided by the Analysis Committee. The selected 2022 Board of Trustees candidates are:

* Tobechukwu Precious Friday ([[:m:User:Tochiprecious|Tochiprecious]])
* Farah Jack Mustaklem ([[:m:User:Fjmustak|Fjmustak]])
* Shani Evenstein Sigalov ([[:m:User:Esh77|Esh77]])
* Kunal Mehta ([[:m:User:Legoktm|Legoktm]])
* Michał Buczyński ([[:m:User:Aegis Maelstrom|Aegis Maelstrom]])
* Mike Peel ([[:m:User:Mike Peel|Mike Peel]])

You may see more information about the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Results|Results]] and [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Stats|Statistics]] of this Board election.

Please take a moment to appreciate the Affiliate Representatives and Analysis Committee members for taking part in this process and helping to grow the Board of Trustees in capacity and diversity. These hours of volunteer work connect us across understanding and perspective. Thank you for your participation.

Thank you to the community members who put themselves forward as candidates for the Board of Trustees. Considering joining the Board of Trustees is no small decision. The time and dedication candidates have shown to this point speaks to their commitment to this movement. Congratulations to those candidates who have been selected. A great amount of appreciation and gratitude for those candidates not selected. Please continue to share your leadership with Wikimedia.

Thank you to those who followed the Affiliate process for this Board election. You may review the results of the Affiliate selection process.

'''The next part of the Board election process is the community voting period.''' [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022#Timeline|You may view the Board election timeline here]]. To prepare for the community voting period, there are several things community members can engage with in the following ways:

* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Read candidates’ statements]] and read the candidates’ answers to the questions posed by the Affiliate Representatives.
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Questions_for_Candidates|Propose and select the 6 questions for candidates to answer during their video Q&amp;A]].
* See the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Candidates|Analysis Committee’s ratings of candidates on each candidate’s statement]].
* [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Community Voting/Election Compass|Propose statements for the Election Compass]] voters can use to find which candidates best fit their principles.
* Encourage others in your community to take part in the election.

Best,

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot;/&gt;

[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 14:03, 27 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23530132 --&gt;

== Vote for Election Compass Statements ==

&lt;section begin=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
:''[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements| You can find this message translated into additional languages on Meta-wiki.]]''
:''&lt;div class=&quot;plainlinks&quot;&gt;[[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&amp;group=page-{{urlencode:Wikimedia Foundation elections/2022/Announcement/Vote for Election Compass Statements}}&amp;language=&amp;action=page&amp;filter= {{int:please-translate}}]&lt;/div&gt;''

Hi all,

Volunteers in the [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia Foundation elections/2022|2022 Board of Trustees election]] are invited to [[m:Special:MyLanguage/Wikimedia_Foundation_elections/2022/Community_Voting/Election_Compass/Statements|vote for statements to use in the Election Compass]]. You can vote for the statements you would like to see included in the Election Compass on Meta-wiki.

An Election Compass is a tool to help voters select the candidates that best align with their beliefs and views. The community members will propose statements for the candidates to answer using a Lickert scale (agree/neutral/disagree). The candidates’ answers to the statements will be loaded into the Election Compass tool. Voters will use the tool by entering in their answer to the statements (agree/disagree/neutral). The results will show the candidates that best align with the voter’s beliefs and views.

Here is the timeline for the Election Compass:

*&lt;s&gt;July 8 - 20: Volunteers propose statements for the Election Compass&lt;/s&gt;
*&lt;s&gt;July 21 - 22: Elections Committee reviews statements for clarity and removes off-topic statements&lt;/s&gt;
*July 23 - August 1: Volunteers vote on the statements
*August 2 - 4: Elections Committee selects the top 15 statements
*August 5 - 12: candidates align themselves with the statements
*August 15: The Election Compass opens for voters to use to help guide their voting decision

The Elections Committee will select the top 15 statements at the beginning of August

Best, 

Movement Strategy and Governance

''This message was sent on behalf of the Board Selection Task Force and the Elections Committee''
&lt;/div&gt;&lt;section end=&quot;announcement-content&quot; /&gt;
[[User:MNadzikiewicz (WMF)|MNadzikiewicz (WMF)]] 21:01, 27 tîrmeh 2022 (UTC)
&lt;!-- Message sent by User:MNadzikiewicz (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Movement_Strategy_and_Governance/Delivery&amp;oldid=23530132 --&gt;</text>
      <sha1>evhcb339rllcvhmwb12ja89ukd0g129</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Wêne:Ghybu test.svg</title>
    <ns>6</ns>
    <id>76486</id>
    <revision>
      <id>1093251</id>
      <parentid>1093132</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T02:26:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Ghybu versiyoneke nû ya [[Wêne:Ghybu test.svg]] hilbar kir</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="0" />
      <sha1>phoiac9h4m842xq45sp7s6u21eteeq1</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Modul:Citation/CS1/styles.css</title>
    <ns>828</ns>
    <id>79985</id>
    <revision>
      <id>1093276</id>
      <parentid>1049344</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:42:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>rojanekirin</comment>
      <model>sanitized-css</model>
      <format>text/css</format>
      <text bytes="3482" xml:space="preserve">/* Protection icon
the following line controls the page-protection icon in the upper right corner
it must remain within this comment
	{{sandbox other||{{pp-template}}}}

*/

/* Overrides
Some wikis do not override user agent default styles for HTML &lt;cite&gt; and &lt;q&gt;,
unlike en.wp. On en.wp, keep these the same as [[MediaWiki:Common.css]].

The word-wrap and :target styles were moved here from Common.css.
On en.wp, keep these the same as [[Template:Citation/styles.css]].
*/
cite.citation {
	font-style: inherit; /* Remove italics for &lt;cite&gt; */
	/* Break long urls, etc., rather than overflowing box */
	word-wrap: break-word;
}

.citation q {
	quotes: '&quot;' '&quot;' &quot;'&quot; &quot;'&quot;; /* Straight quote marks for &lt;q&gt; */
}

/* Highlight linked elements (such as clicked references) in blue */
.citation:target {
	/* ignore the linter - all browsers of interest implement this */
	background-color: rgba(0, 127, 255, 0.133);
}

/* ID and URL access
Both core and Common.css have selector .mw-parser-output a[href$=&quot;.pdf&quot;].external
for PDF pages. All TemplateStyles pages are hoisted to .mw-parser-output. We need
to have specificity equal to a[href$=&quot;.pdf&quot;].external for locks to override PDF icon.
That's essentially 2 classes and 1 element.

the .id-lock-... selectors are for use by non-citation templates like
{{Catalog lookup link}} which do not have to handle PDF links
*/
.id-lock-free a,
.citation .cs1-lock-free a {
	background: linear-gradient(transparent, transparent),
		url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/65/Lock-green.svg)
		right 0.1em center/9px no-repeat;
}

.id-lock-limited a,
.id-lock-registration a,
.citation .cs1-lock-limited a,
.citation .cs1-lock-registration a {
	background: linear-gradient(transparent, transparent),
		url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg)
		right 0.1em center/9px no-repeat;
}

.id-lock-subscription a,
.citation .cs1-lock-subscription a {
	background: linear-gradient(transparent, transparent),
		url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/aa/Lock-red-alt-2.svg)
		right 0.1em center/9px no-repeat;
}

/* Wikisource
Wikisource icon when |chapter= or |title= is wikilinked to Wikisource
as in cite wikisource
*/
.cs1-ws-icon a {
	background: linear-gradient(transparent, transparent),
		url(//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4c/Wikisource-logo.svg)
		right 0.1em center/12px no-repeat;
}

/* Errors and maintenance */
.cs1-code {
	/* &lt;code&gt;...&lt;/code&gt; style override: mediawiki's css definition is specified here:
	https://git.wikimedia.org/blob/mediawiki%2Fcore.git/
		69cd73811f7aadd093050dbf20ed70ef0b42a713/skins%2Fcommon%2FcommonElements.css#L199
	*/
	color: inherit;
	background: inherit;
	border: none;
	padding: inherit;
}

.cs1-hidden-error {
	display: none;
	color: #d33;
}

.cs1-visible-error {
	color: #d33;
}

.cs1-maint {
	display: none;
	color: #3a3;
	margin-left: 0.3em;
}

/* Small text size
Set small text size in one place. 0.95 (here) * 0.9 (from references list) is
~0.85, which is the lower bound for size for accessibility. Old styling for this
was just 0.85. We could write the rule so that when this template is inside
references/reflist, only then does it multiply by 0.95; else multiply by 0.85 */
.cs1-format {
	font-size: 95%;
}

/* kerning */
.cs1-kern-left {
	padding-left: 0.2em;
}

.cs1-kern-right {
	padding-right: 0.2em;
}

/* selflinks – avoid bold font style when cs1|2 template links to the current page */
.citation .mw-selflink {
	font-weight: inherit;
}</text>
      <sha1>05swlrxxaulwkgtbbdmtf5atrgfwmuz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zanista civakê (pirtûk)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>101265</id>
    <revision>
      <id>1093238</id>
      <parentid>1090847</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:10:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>Avestaboy navê [[Zanista civakê (kitêb)]] guhart û kir [[Zanista civakê (pirtûk)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="988" xml:space="preserve">{{Infobox pirtûk  
 | sernav     = Zanista Civakê
 | wêne       =   
 | binwêne    = 
 | nivîskar   = [[Abdusamet Yigit]]  
 | pêşgotin   = 
 | şêwe       = [[Zanist]] û [[Civak]]
 | cîh        = 
 | sernivîser = 
 | ziman      = [[Kurdî]]
 | dîrok      = 2020
 | weşanxane  =
 | rûpel      = 260
 | wêneçêker  =  
 | ISBN       = SBN 968-4-944996-31-0
}}
'''Zanista civakê'''&lt;ref&gt;[https://www.kurdipedia.org/default.aspx?q=20200929110111388382&amp;lng=4        Pirtûka zanista civakê´]&lt;/ref&gt; navê kitêba nivîskarê kurd Abdusamet Yigit yê li ser ilmê civakê ye. Kitêb wekê pirtûkeke lêkolînî û ji beşên ku ew bi wê hatiye nivîsandin pêk tê. Navaroka kitêbê ji beşên wekê dîrok û civak, çand û civak, ziman û civak, rewist û civak, ol û civak, civaknas û civak, antropolojî û civak, derûnî û civak, demên hemdem û civak û hwd, weke van beşan bi gelek beşên din kitêb hatiye nivîsandin.

==Çavkanî==


[[Kategorî:Pirtûk]]</text>
      <sha1>dbtumkjjpm09ansyw5ep42xjdvni449</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dîroka Mezopotamyayê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>116813</id>
    <revision>
      <id>1093257</id>
      <parentid>1093102</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:40:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14778" xml:space="preserve">[[Wêne:N-Mesopotamia and Syria Kurdish.svg|thumb|300px|Nexşeya erdnîgariya Mezopotamyayê ye ku berfirehiya axa Mezopotamyayê nîşan dide]]
'''Dîroka Mezopotamyayê''' yan jî '''Dîroka mirovî ya di navbera Firat û Dîcleyê de,''' dîrokeke ji koçberbûyîna mirovî ya herî kevnê ji [[Serdema kevirî|Serdema Paleolîtîkê]] heya serdema kevnare ya dereng e ku di navbera çemên [[Firat|Firad]] û [[Dîcle|Dîcleyê]] û li deverên wan qewimiye. Dîroka Mezopotamyayê, ji delîlên kolandinên arkeolojîk, piştî destpêkirina nivîsandinê, di dawiya hezarsala 4ê {{bz}} de ji çavkaniyên dîrokî hatine berhevkirin.

Mirovahî di serdemên [[Serdema kevirî|Paleolîtîk]] û [[Neolîtîk|Neolîtîka destpêkî]] de tenê li beşên Mezopotamyaya Jorîn de cîwar bibûn. Bicîhbûn a mirovahî ya li alûviyûma başûr jî di dema neolîtîka dereng de qewimiye. Mezopotamyayê, di [[Serdema bronzî|Serdema Bronzê]] ya Destpêkî de ji bo gelek şaristaniyên mezin ên herî kevn ên cîhanê re cîwartî kiriye. Ji ber vê sedemê ye ku Mezopotamya wek [[dergûşa şaristaniyê]] tê binavkirin.

Navê Mezopotamyayê bi [[Yewnaniya kevn|yewnanîya kevn]] tê wateya &quot;erdê di navbera çeman de&quot;. Bi qasî ku tê zanîn, ev nav cara yekemîn di sedsala 4an {{Bz}} de ji bo destnîşankirina axa li rojhilatê [[Firat|Firatê]] ya li [[Sûrî|Sûriyê]] ([[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]] ya îro) hatiye bikaranîn.&lt;ref name=&quot;finkelstein&quot;&gt;{{harvnb|Finkelstein|1962|p=73}}&lt;/ref&gt; Piştre navê Mezopotamyayê bi gelemperî ji bo hemî erdên di navbera çemên [[Firat]] û [[Dîcle|Dîcleyê]] de hatiye bikaranîn. Li gorî erdnîgarî ya îro, [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistanê]], [[Başûrê Kurdistanê]],  axa  [[Iraq|Iraqê]] û [[Bakurê Kurdistanê]] di nava sînorê Mezopotamyê de bûn .&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://heritage-key.com/blogs/willhunt/arbil-iraq-discovery-could-be-earliest-evidence-humans-near-east|title=Arbil, Iraq Discovery Could be Earliest Evidence of Humans in the Near East|website=heritage-key.com|access-date=2021-08-17}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;finkelstein&quot; /&gt; Çiyayên cîran ên li rojavayê Firatê û rojavayê [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] di bin navê Mezopotamyaya berfirehtir de têne binavkirin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/269282233|title=Civilizations of ancient Iraq|last=Foster|first=Benjamin R.|date=2009|publisher=Princeton University Press|others=Karen Polinger Foster|isbn=978-0-691-13722-3|location=Princeton|oclc=269282233}}&lt;/ref&gt; Erdnîgariya Mezopotamyayê bi navên Mezopotamyaya Jorîn (an jî Mezopotamyaya Bakur) û Mezopotamya Jêrîn (an jî Mezopotamyaya Başûr) tê binavkirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=1927|title=Antiquity a review of world archaeology|url=https://www.worldcat.org/title/antiquity-a-review-of-world-archaeology/oclc/224477620|journal=Antiquity a review of world archaeology|language=English|issn=0003-598X|oclc=224477620}}&lt;/ref&gt;

Mezopotamyaya Jorîn ku bi navê Cizîrê jî tê naskirin, herêma di navbera Firat û Dîcleyê de ye. Mezopotamya Jêrîn jî li herêma ji [[Bexda|Bexdayê]] heta [[Kendava Besreyê|Kendava Farsê]] ye. Di bikaranîna zanistî ya nûjen de, têgîna Mezopotamyayê gelek caran jî xwedî konnotasyoneke kronolojîk e.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/ancientmesopotam00aleo|title=Ancient Mesopotamia : portrait of a dead civilization|last=Oppenheim|first=A. Leo|last2=Reiner|first2=Erica|date=1977|publisher=Chicago : University of Chicago Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-226-63186-8}}&lt;/ref&gt;

== Civak û jîngehên yekem ==
[[File:Fertile crescent Neolithic B circa 7500 BC.jpg|thumb|upright=1.3|Qada Heyva Biadan, dora 7500 BZ, bi cihên arkeolojîk ên serdema Neolîtîka Berî-Pottery.]]
Yekem civakên gundan li Rojhilata Nêzîk a kevnar, di dema [[Neolîtîk|Neolîtîkê]] de, di dawiya serdema qeşayê ya paşîn û di destpêka [[Holosen|Holosenê]] de xuya dibin. Veguheztinê di navbera civakên [[Nêçîrvan û komker|nêçîrvan û berhevkar]] ku bi nêçîriyê jiyana xwe dewam dikirin û civakên cotkar ku bi piranî bi hilberîna xwe, xwarinên xwe peyda dikirin, ji çend qonaxan pêk tên:

Yekem jîngehên daîmî di serdema ku wekî [[Epîpaleolîtîka Dawîn]] tê zanîn, di dorasalên 15000 û 10000 {{bz}} hatine dîtin û di vê serdemê de pirraniya jîngeha tenê bi karên demsalî dimînin. Di Serdema [[Neolîtîka berî Cervaniyê]] ku li dor salên 10000 û 7000 {{bz}} de ye; destpêka çandinî, kedîkirina ajalan, berfirehbûna jîngehan û delîlên mîmariyên civakî di vî serdemê de dertên holê.

Gihanek a [[Neolîtîka Seramîk]] û gihanek a yekem ên [[Serdema Sifir]] an jî Kalkolîtîk ku di navbera hezar salên 7000 û 4500ên {{bz}} de ye, berfirehbûna jîngeha gund, xuyabûna pîşesaziya kelûmêl û pêşketina çandinî ya avdanê dertê holê. Ji ber ku cihên protohistorîk ên Mezopotamya Jêrîn di wê demê de di bin bandora hêlanên çeman de ye delîlên vî serdem bi taybetî li Bakur û li navîna Mezopotamyayê têne dîtin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1005355191|title=La Mésopotamie : de Gilgamesh à Artaban : 3300 -120 av. J.-C.|last=Lafont|first=Bertrand|others=Aline Tenu, Francis Joannès, Philippe Clancier|isbn=978-2-7011-6490-8|oclc=1005355191}}&lt;/ref&gt;

==Damezrandina dewlet û bajaran==
[[Wêne:Haute Mesopotamie Syrie Parthes.svg|thumb|300px|rast|Di serdema Partiyan de bajarên sereke yên Mezopotamya Jorîn]]
Serdema ku di nîvî duyem a hezarsala 5emîn berî zayînê û hezarsala çaran a berî zayînê werdigire, bi jiyana hevpar, bi derketina dewletên yekem û civakên bajarî yên yekem re jiyana hevpar, jiyana civakî û siyasî de guhertinek derketiye holê. Ev dem di heyama serdema Obeid a dawîn, (di salên 4400-3900 {{bz}}) û heyama serdema Uruk, (di salên 3900-3000 {{bz}}) de ye. Ev dema dirêj xwediyê kronolojiyek pir bi niqaş e û di van demên dawiyê de di bin navekî gerdûnî, bi navê &quot;kalkolîtîka dereng&quot; hatiye binavkirin. Serdema ku di navbera salên 4400 û 3100 {{Bz}} de ye dabeşî pênc jêr-serdeman bûye.&lt;ref&gt;{{en}} M. S. Rothman (dir.), ''Uruk Mesopotamia and its neighbours : cross-cultural interactions in the era of state formation'', Santa Fe, 2001 (introduction).&lt;/ref&gt;

Di nêzîkbûna dawiya ya kevnar a Rojhilata Nêzîk û Mezopotamya re peresanên girîng ên siyasî û civakî heyameke pir dirêj bi berxwe daye. Her ku diçe peresanên nû û formên entegrasyona civakî hiyerarşîk dibin. Di nav civakê de eşîr, qebîle, serok, dewlet dertên holê.&lt;ref&gt;Sur ce type d'approche, cf. notamment {{en}} G. Stein, et M. Rothman, ''Chiefdoms and Early States in the Near East: The Organizational Dynamics of Complexity'', Madison, 1994. Approche dominante mais critiquée, par exemple {{en}} N. Yoffee, « ‘Too Many Chiefs? (or, Save Texts for the ‘90s)’ », dans N. Yoffee et A. Sherratt (dir.), ''Archaeology Today: Who Sets the Agenda?'', Cambridge, 1993, p. 60-78.&lt;/ref&gt; [[Civakên Neolîtîka Dawîn]] ji aliyê civakî û siyasî ve hiyerarşîk dibin û piştre re jî dewletên yekem û bajarên yekem di nîveka duyemîn a hezarsala çaremînê berî zayînê de dertên holê.
[[Wêne:Basse Mesopotamie 1mil.png|thumb|300px|rast|Di serdema Partiyan de bajarên sereke yên Mezopotamya ya Jêrîn]]
Ger em zêdetir bala xwe bidin nûbûnên ku di dema Obeid a paşîn de hatine destpêkirin wekî gava diyarker bibînin, nîvê duyemîn ê hezarsala çaremîn {{bz}} (Serdema Kalkolîtîka Dereng ya 4 û 5 de) ji bo bajar-dewletan guherîneke pîvane çêdibe û Başûrê Mezopotamyayê di vê heyamê de rola sereke dilîze. Delîlên berbiçav ên di derbarê derketina civakên tevlihev de dide zanîn ku bi qadekê 250 hektaran ku bi gelemperî wekî &quot;bajarê yekem&quot; û heta niha koma herî mezin a herêmê di dema Uruk a Nû de hatiye avakirin.

Hezarsala ku bi serdema dawiya Obeid re têkildar e, bi tewra nîvê duyemîn ê hezarsala 5an a berî zayînê vedigire. Kalkolîtîka Dereng û destpêka Serdema Uruk, nîvê pêşîn ê hezarsaliya 4emîn a berî zayînê (Kalkolîtîka Dereng 2 û 3) de; di tevlîhevkirina civakan, newekheviyên civakî û entegrasyona siyasî de, gihaneke diyarker e. 

Geşedanên li Başûr baş nehatine femkirin lê lêkolînên arkeolojîk didin nîşan ku mezinbûnekî li deverên niştecîbûyî û bi taybetî derketina holê ya kombûnên mirovan ên girîng (Uruk, ku dê zêdetirî 70 hektar cih digire, mîna Eridu, Tell Dlehim û Tell el-Hayyad di navbera 40 û 50) hene. Mîmariya vê serdemê bi mîmariyên perestgehên Eridu re dimîne. 
[[Wêne:Eanna4composite.svg|thumb|çep|300px|Plana avakirinê ya kompleksa kevnare ya Eanna di dema Uruk ya dawiyê de]]
Cihê kevneşopî ya [[Bakurê Mezopotamyayê]] Tepe Gawra yê li nêzîkê [[Nînewa|Nînewayê]] ye û ji bo vî serdemê wekê delîl dihat dîtin. Abîdeyên ku asta wan ji XII heta VIII'ye, delîlên wan ji 3500ên {{bz}} heta 4500ên {{bz}} diçe. Piştî kolandinên nû perspektîfa li ser vê herêmê guherî. Berê ev der wekî cîhûwarê derûdora &quot;şopînerê&quot; [[Mezopotamya Jêrîn]] dihat hesibandin lê niha, ji bo derketina civakên tevlihev de wekê cihekî pêşeng tê dîtin. Ev bi taybetî bi çavdêriyê ku li çend deverên li Mezopotamya Jorîn hate kirin, derdikeve. Civak, bi mezinbûnek mezin re rû bi rû ne û jîngehên li vir mirov dikare wekî &quot;yekem-bajar&quot; bi nav bike; Bajarên [[Nagar]] (ji 55 heta 100 hektar, li nav sînorên [[Rojavaya Kurdistanê|Rojavayê Kurdistana]] îro ye), Tell al-Hawa, [[Hamoukar]], [[Grai Reş]] û [[Nînewa]] ye. Di heman demê de bajar ji aliyê gelek deverên duyemîn ve hatine dorpêç kirin, ku şahidiya berfirehbûna girîng a jîngehê dikin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/1010542283|title=A history of Babylon, 2200 BC-AD 75|last=Beaulieu|first=Paul-Alain|date=2018|isbn=978-1-119-45907-1|location=Chichester, West Sussex|oclc=1010542283}}&lt;/ref&gt;

==Destpêkirina pergala nivîsandinê ==
[[Wêne:Archives temple Bau Louvre AO13322.jpg|thumb|250px|çep|Tableta arşîvên perestgeha Bau de Girsu, li ser belavkirina rasyonên xwedîkirinê, li Muzeya Louvre]] [[Sumer|Sumeriyan]] di dîroka mirovahiyê de yekem car pergala tîpên nivîsandinê afirandiye. Pergala nivîsê bi navê forma bizmarî yan jî nivîsa bizmarî hatiye binavkirin. Nivîs, di destpêkê de li [[Mezopotamyaya Jêrîn]] wekî pergaleke fîgurî xuya bûye. Di wî demê Sûmeriyan de rê qamîşan li ser pêlên axê fîgura xêz dikirin. Her fîgurek yan jî îşaretek tişta ku dihata xêzkirin li gorî şibandina wî, raman û peyamek dida nîşan.

[[Wêne:Lettre de Hammurabi a Sin-iddinam AO 5420.jpg|thumb|200px|rast|Nameya Padîşah Hamûrabî ji parêzgarê Larsa re, ku tê de şandina keştiyan ji bo Babîlê tê xwestin. Li Muzeya Louvre.]]
Li [[Mezopotamyaya Jêrîn]] du gelên [[Zimanê sumerî|Sumerî]] ku zimanên ji hev cûda bi Sumerî û [[Ar-Semîtî]] diaxivîn (û paşê dinivîsandin) hebûn. Zimanê Sumerîyan xwedî rêzimana xwe ya cûda bû. Zimanê Ar-Semîtîk, ku paşê jê re Akadî an Babîlî-Asûrî tê gotin, ji şaxa Samiyan, ji malbata Afrasî ye.

Derbarê nivîsên herî kevn ên nivîskî yên Serdema Navîn (dora 2900 heta 2500 sal berî zayînê), bê guman ew bi taybetî bi zimanê Sumeriyan hatine nivîsandin. Li gorî daneyên heyî, di navbera kesên ku bi van zimanan diaxivin de dijminatiya nav-etnîkî tune ye.

== Serdema Sumeriyan ==
Tê pêşdîtin ku [[Sumer|Sumerî]] berî zayînê di salên 3500an de gihîştine Mezopotamyayê û li ser axa Mezopotamyayê bajar-dewletan damezrandin e. Bajar-dewletên wekî Ubaid û Uruk ji aliyê di nav bajar-dewletên Sumeriyan da ye.

Yekem delîlên dîrokî dide nîşan ku serdema bi navê &quot;proto-xanedanî&quot; bi pêşdîtina dora sala 2900ê {{bz}} û heta destpêka geşbûna bajarê [[Lagaş|Lagaşê]], dora 2600 {{bz}}, bi delîlê kêm hatiye delîlkirin. Serdema Sumeriyan a klasîk di sala 2400ên {{bz}} de bi dagirkirina [[Akadî|Akadiyan]] a Mezopotamyayê bi dawî dibe. Bi serdema Gueto di salên 2200 û 2000ê {{bz}} de Sumerî hinek bihêz bû. Serweriya Sumeriyan heta sala 1730an {{bz}} ku Mezopotamya ji aliyê Amorîtan ve hate dagirkirin û di bin serweriya [[Babîl (dewlet)|Babîlan]] de tov bûn, bi temamî bi dawî bû.
==Zanistî û teknolojî==
===Bikaranîna metalan===
Gelên Mezopotamyayê gelek teknolojiyên weke karê metal, çêkirina camê, tewna tekstîlê û sîstemên parastinê yên lehiyê bi pêş xistin e. Mezopatamiyan, di heman demê de di nav yekem gelên [[Serdema Tunc]] de bûn.  Ji zarokatiya xwe de wan sifir, tûnc û zêr, û paşê jî hesin bikar anîne. Qesrên serdemên, bi sedan kîlo bi van metalên pir biha dihatin xemilandin.  Sifir, tûnc û hesin; ji bo zirx û ji bo çekên cihêreng wekî şûr, xencer û rim hatine bikaranîn.
===Matematîk===
[[Wêne:Babylonian numerals.svg|thumb|250px|Ji 1ê heta 59an nivîsandina hêjmara Babiliyan]]
Pergala jimartinê bi taybetî di Serdema Babîliyan de li Mezopotamyê pêş ketiye. Gelê Mezopotamyê bi taybetî pergala jimartinê a 60î  (li ser bingeha 60an) bikar anîne. Pergala heyî, bi dema 60 xulek, rojek 24 demjimêr û  çembera 360-pileyî ji vir tê. Ji ber ku wan bi hejmarên pir mezin hesab dikir, wan tabloyek pirjimarbûnê ji 1ê heta 180.000, berhev kirin e.

===Stêrnasî===
Stêrnasên babîlî bi xwendina stêrk û ezman re pir eleqedar bûn û dikaribûn dema girtina rojê û rojavabûnê texmîn bikin.  Di stêrnasiyê de, her tişt armancek dihat hesibandin û bi gelemperî bi ol û çarenûsê re têkildar bû. Li Mezopotamya kevnar, Girtina Rojê wekî nîşanek xirab dihat hesibandin. Lê tenê yên hatine dîtin girîng bûn. Ger girtinek li bajarê keyaniyê neyê dîtin, wê demê bandorek wî li ser padîşah an welatê wî çênedibû. Komikên koma ku îro jî têne bikar anîn, wek Leo, Toros, Scorpion, Gemini, Capricorn û Sagittarius, yekem car ji aliyê Stêrnasên Sumer û Babîliyan ve hatiye bikaranîn. Stêrk ji bo hesabkirina dem û diyarkirina serdema çandinî û berhevkirina berheman hatine bikar anîn. Stêrnasî li Mezopotamyayê derket holê lê piraniya ya ku îro jêre astrolojiyê tê gotin di dema hilweşîna şaristaniya Mezopotamyê de xuya bûye.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

=== Bîbliyografî ===
* {{cite journal|last1=Finkelstein|first1=J.J.|year=1962|title=Mesopotamia|journal=Journal of Near Eastern Studies|volume=21|issue=2|pages=7392|jstor=543884|doi=10.1086/371676}}

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b}}
[[Kategorî:Dîroka Mezopotamyayê| ]]</text>
      <sha1>gienwpgifk1pso0c2528r4rabi3dbb7</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Erîdû</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128678</id>
    <revision>
      <id>1093220</id>
      <parentid>1091038</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T15:50:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13891" xml:space="preserve">[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Ciudades de Sumeria.svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
[[Wêne:Babilonia de Hammurabi-ES.svg|thumb|Bajarê Eridu li Babîlê Hammurabiyê.]]
'''Erîdû''', ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain''') cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>nyfgwvtz0omamgc4me19ahz04ol2bzh</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093222</id>
      <parentid>1093220</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T18:43:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13926" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Ciudades de Sumeria.svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
[[Wêne:Babilonia de Hammurabi-ES.svg|thumb|Bajarê Eridu li Babîlê Hammurabiyê.]]
'''Erîdû''', ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain''') cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>mdwi3cjkdfnjlhm6eslrrb6o4j9o4ls</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093242</id>
      <parentid>1093222</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:55:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Dîroka lêkolînê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14116" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Ciudades de Sumeria.svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
[[Wêne:Babilonia de Hammurabi-ES.svg|thumb|Bajarê Eridu li Babîlê Hammurabiyê.]]
'''Erîdû''', ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain''') cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Ciudades de Sumeria.svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>anvws7410wqy4r4p2wmj5bqesu709it</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093243</id>
      <parentid>1093242</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:55:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13840" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

'''Erîdû''', ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain''') cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Ciudades de Sumeria.svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>prjgpdqnzd8058rq3qey30hnqe5hck3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093255</id>
      <parentid>1093243</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:35:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Dîroka lêkolînê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13841" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

'''Erîdû''', ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain''') cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>dyle1exf7fuwogbzuaqbuzy8jv2xaa6</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093266</id>
      <parentid>1093255</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T04:24:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13857" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
}}

'''Erîdû''' an '''Erîdo''' ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain'''), cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>rqahpwk3je8qda03tsp8q7j4yjk1mt3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093282</id>
      <parentid>1093266</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T05:43:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>infobox</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15285" xml:space="preserve">{{Agahîdank şûnwara kevnare
 | name                    = Eridû
 | native_name             = 
 | alternate_name          = 
 | image                   = Эриду.jpg
 | alt                     = 
 | caption                 = Bermahiyên Erîdûyê
 | map_type                = Iraq
 | map_alt                 = 
 | map_size                = 
 | relief = yes
 | mapframe=yes
 | mapframe-point=on
 | mapframe-zoom=6
 | mapframe-marker=monument
 | coordinates             = {{koord|30|48|57|N|45|59|46|E|display=inline,title}}
 | location                = Tell Abu Shahrain, [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]], [[Iraq]]
 | region                  = [[Mezopotamya]]
 | type                    = 
 | part_of                 = 
 | length                  = 
 | width                   = 
 | area                    = 
 | height                  = 
 | builder                 = 
 | material                = 
 | built                   = Texmînî 5400 {{bz}}
 | abandoned               = Texmînî 600 {{bz}}
 | epochs                  = &lt;!-- actually displays as &quot;Periods&quot; --&gt;
 | cultures                = 
 | dependency_of           = 
 | occupants               = 
 | event                   = 
 | excavations             = 
 | archaeologists          = 
 | condition               = 
 | ownership               = 
 | management              = 
 | public_access           = 
 | website                 = &lt;!-- {{URL|example.com}} --&gt;
 | notes                   = 
}}
'''Erîdû''' an '''Erîdo''' ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain'''), cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>bpmqesokrfmhitknfa8wt5qx7vj8b8w</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093283</id>
      <parentid>1093282</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T05:46:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15301" xml:space="preserve">{{Agahîdank şûnwara kevnare
 | name                    = Eridû
 | native_name             = 
 | alternate_name          = 
 | image                   = [[Wêne:Эриду.jpg|270px]]
 | alt                     = 
 | caption                 = Bermahiyên Erîdûyê
 | map_type                = Iraq
 | map_alt                 = 
 | map_size                = 
 | relief = yes
 | mapframe=yes
 | mapframe-point=on
 | mapframe-zoom=6
 | mapframe-marker=monument
 | coordinates             = {{koord|30|48|57|N|45|59|46|E|display=inline,title}}
 | location                = Tell Abu Shahrain, [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]], [[Iraq]]
 | region                  = [[Mezopotamya]]
 | type                    = 
 | part_of                 = 
 | length                  = 
 | width                   = 
 | area                    = 
 | height                  = 
 | builder                 = 
 | material                = 
 | built                   = Texmînî 5400 {{bz}}
 | abandoned               = Texmînî 600 {{bz}}
 | epochs                  = &lt;!-- actually displays as &quot;Periods&quot; --&gt;
 | cultures                = 
 | dependency_of           = 
 | occupants               = 
 | event                   = 
 | excavations             = 
 | archaeologists          = 
 | condition               = 
 | ownership               = 
 | management              = 
 | public_access           = 
 | website                 = &lt;!-- {{URL|example.com}} --&gt;
 | notes                   = 
}}
'''Erîdû''' an '''Erîdo''' ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain'''), cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla
[[File:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Эриду.jpg|thumb|Kevnarên bajarê Erîdû]]
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]
Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.
===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;
==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.
==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.
===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>fkkyc0o5u5rof5tomsatss6nxyzsgp1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093284</id>
      <parentid>1093283</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T05:56:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15254" xml:space="preserve">{{Agahîdank şûnwara kevnare
 | name                    = Eridû
 | native_name             = 
 | alternate_name          = 
 | image                   = [[Wêne:Эриду.jpg|270px]]
 | alt                     = 
 | caption                 = Kevnarên bajarê Erîdû
 | map_type                = Iraq
 | map_alt                 = 
 | map_size                = 
 | relief = yes
 | mapframe=yes
 | mapframe-point=on
 | mapframe-zoom=6
 | mapframe-marker=monument
 | coordinates             = {{koord|30|48|57|N|45|59|46|E|display=inline,title}}
 | location                = Tell Abu Shahrain, [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]], [[Iraq]]
 | region                  = [[Mezopotamya]]
 | type                    = 
 | part_of                 = 
 | length                  = 
 | width                   = 
 | area                    = 
 | height                  = 
 | builder                 = 
 | material                = 
 | built                   = Texmînî 5400 {{bz}}
 | abandoned               = Texmînî 600 {{bz}}
 | epochs                  = &lt;!-- actually displays as &quot;Periods&quot; --&gt;
 | cultures                = 
 | dependency_of           = 
 | occupants               = 
 | event                   = 
 | excavations             = 
 | archaeologists          = 
 | condition               = 
 | ownership               = 
 | management              = 
 | public_access           = 
 | website                 = &lt;!-- {{URL|example.com}} --&gt;
 | notes                   = 
}}
'''Erîdû''' an '''Erîdo''' ([[Zimanê sumerî|bi sumerî]]: 𒉣𒆠, ''eridug''; [[Akadî|bi akadî]]: ''irîtu''; bi erebiya îro: '''Tell Abu Shahrain'''), cihwarekî [[Arkeolojî|arkeolojîk]]&lt;nowiki/&gt;ê li başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye ku li gorî delîlên [[Arkeolojî|arkeolojîkên]] îro wekî bajarê herî kevnê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin. (cihwarê arkeolojîk li parêzgeha [[Zîqar (parêzgeh)|Zîqar]] a îro ya [[Iraq|Iraqê]] ye). Erîdû bi awayekî demdirêj ve wekî bajarê herî pêşîn ê başûrê [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] hatiye pejirandin û di roja îro de jibo bajarê herî kevnê cihanê nîqaşek li ser vê cihwarê arkeolojîk de heye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=HUFdfwRpDykC&amp;printsec=frontcover#v=onepage&amp;q=eridu&amp;f=false|title=Mesopotamia: The Invention of the City|last=Leick|first=Gwendolyn|date=2002-08-29|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-192711-4|language=en}}&lt;/ref&gt; Bajêr 12ê kîlomêtre li başûrê rojavayê bajarê [[Ur|Urê]] ye. Erîdû yek ji bajarên herî başûrê Mezopotamyayê ye û komek bajarên [[Sumer|sumeran]] e ku li dora perestgehan, bi awayekî ku ji hev re xûya dibin berfireh bûye. Avahiyên bajêr ji heriyê hatine çêkirin û li ser hev hatine avakirin. Bi mezinbûna perestgehan re û mezinbûna gund li derve, bajarekî mezintir hatiye avakirin. Perestgeh bi navê E-Abzu hatiye binavkirin û tê bawer kirin ku [[Enkî]] li Abzu jiyan kiriye ku perestgeh xwedî avhewayeke wisa ye ku tê bawer kirin ku hemî jiyana [[Ea|Enkî]] jê vî avhewayê çêbûye.

==Dîroka lêkolînê==
Di qada lêkolînê de 8 girên arkeolojîk hene.
* Girê 1 - Qada Pîroz a Ziggurat
* Girê 2 - Qesra Xanedaniya Destpêkê
* Girê 3 - 300 × 150 mêtre li herêmê, 2.5 mêtre bilind, 2.2 kîlometre NSW ji Ebû Šahreyn, kûşxaneyên Isin-Larsayê hatin dîtin.
* Girê 4 - 600 × 300 mêtre li herêmê, 2.5 kîlomêtran li başûrê rojavayê Ebû Şehreynê, kelûpelên Kasît hatin dîtin.
* Girê 5 - 500 × 300 mêtre li herêmê, 3 mêtre bilind, 1.5 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Şehreyn, serdema Nû-Babilî û Axamenîsiyan.
* Girê 6 - 300 × 200 metre li herêmê, 2 mêtre bilind, 2.5 li kîlomêtre başûrê rojavayê Ebû Şehreyn e.
* Girê 7 - 400 × 200 mêtre li herêmê, 1.5 mêtre bilind, 3 kîlomêtre li rojhilatê Ebû Šehrayî ye.
* Girê 8 - Usalla

[[Wêne:Eridu mound4c.8.png|thumb|Sêwirana Perestgeha E-abzu ya Erîdû]]
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên Mezopotamyaya kevnar. Bajarên Eridu û Ur li herî başûrê herêmê ye.]]

Cihê li Tel Ebû Şehreyn ku li nêzîkî Besrayê ye, çar caran hatiye kolandin. Wargeh di destpêkê de ji aliyê [[John George Taylor]] ve di sala 1855an de, ji aliyê [[R. Campbell Thompson]] ve di sala 1918an de û ji aliyê [[H. R. Hall]] ve di 1919an de hatiye kolandin. Vedîtinek balkêş ji hêla Hall ve perçeyek ji cama şîn a çêkirî bû ku serdema wî li dora sala 2000ên {{bz}}ê bû. Rengê şînê ku bi kobaltê hatiye çêkirin, sedsal beriya ku ev teknîk li [[Misira kevnare|Misirê]] hatiye bikaranîn, bi dest ketiye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Garner|first=Harry|date=1956|title=An Early Piece of Glass from Eridu|url=https://www.jstor.org/stable/4199608|journal=Iraq|volume=18|issue=2|pages=147–149|doi=10.2307/4199608|issn=0021-0889}}&lt;/ref&gt; Kolandinên li wir ji sala 1946an heta 1949an ji nû ve ji aliyê Fuad Safar û Seton Lloyd ji aliyê [[Midûriyeta Giştî ya Îraqî ya Kevnar û Mîrateyê]] ve destpêkir. Bi van kolandinan rêzek ji 14e perestgehên li ser hev û goristanek [[Serdema Ubaid]] bi 1000 gorên ji kerpîçan ber bi başûrrojhilat ve hatine dîtin. Li gorî [[A. Leo Oppenheim]], ev vekolînên arkeolojîk destnîşan dikin ku &quot;di dawiyê de tevahiya başûr ket nav rawestandinê û dest ji înîsiyatîfa siyasî berdaye ji serwerên bajarên bakur re&quot;. Dibe ku ji ber zêdebûna şorbûna domdara ava avdaniya hilberandina çandiniyê û bajar di sala 600ê {{bz}}ê de hatiye terikandin. Di cotmeha sal 2014an de [[Franco D'Agostino]] ji bo amadekariyên ji nû ve destpêkirina kolandinê de seredana wargehê kir û bal kişand li ser hejmarek perçeyên kerpîç ên Amar-Sin ên li ser rûkalê hatine nivîsandin. Di sala 2019an de, kolandinên li Erîdûyê bi xebateke hevpar ên [[Îtalya]], [[Fransa]] û [[Îraq]]î ji nû ve da destpêkirin.

==Efsaneyên di derbarê Erîdû de==
Di hinek guhertoyên [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] de, berî ku lehiyek bi ser axê de were, Eridu yekem ji pênc bajarên ku qeraltî lê hatiye lê hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Marchesi|first=Gianni|date=2010-01-01|title=The Sumerian King List and the Early History of Mesopotamia|url=https://www.academia.edu/10052536/The_Sumerian_King_List_and_the_Early_History_of_Mesopotamia|journal=in M. G. Biga - M. Liverani (eds.), ana turri gimilli: Studi dedicati al Padre Werner R. Mayer, S. J., da amici e allievi (Vicino Oriente - Quaderno 5; Roma), pp. 231-248}}&lt;/ref&gt; [[Lîsteya Qeralên Sumeran]] behsa du qeraltiyên Erîdû dike: Alulim, 28.800 sal serweriyê kiriye û Alalngar, 36.000 serweriyê kiriye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section2/tr211.htm|title=The Sumerian king list: translation|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk|access-date=2022-06-18}}&lt;/ref&gt; [[Adapa]], ku kesekî ji Erîdû ye, wekî lehengek çanda pêşîn tê destnîşan kirin. Tê pêşbînîkirin ku di dema [[Qeraltiya Alulim]] de şaristanî hatiye bajêr.

Di mîtolojiya [[Sumer|Sumeran]] de, Erîdû mala perestgeha Abzu ya xwedawend [[Ea|Enkî]] bû ku hevtayê sumeriyê xwedawendê akadî Ea ye ku xwedayê avên kûr, aqil û efsûnê ye. Wekî hemû xwedawendên [[Sumer]] û [[Babîl (bajar)|Babîl]], [[Ea|Enkî/Ea]] jî wekî xwedawendekî herêmî dest pê kir ku li gorî kozmolojiya paşerojê, bi [[Anu]] û [[Enlîl]] re desthilatdariya kozmosê parve kiriye. Padîşahiya wî avên şîrîn ên li binê erdê bûn (Sumerî ab=av; zu=dûr).

Çîrokên Înanna, xwedawenda [[Urûk|Urûkê]], diyar dikin ji bo ku diyariyên şaristaniyê werbigire, wê çawa biçî Erîdûyê. Di destpêkê de Enkî, xwedawendê Erîdû, hewl da ku van çavkaniyên hêza xwe vegerîne lê paşê bi dilxwazî ​​qebûl kir ku [[Urûk]] niha navenda axê ye. Wisa dixuye ku ev referansekî efsaneyî ye ji bo veguheztina hêzê ber bi bakur ve.

Nivîsarên [[Babîl (bajar)|Babîlî]] behsa damezrandina Erîdûyê ji aliyê xwedawend [[Marduk]] ve wekî bajarê yekem, &quot;bajarê pîroz, rûniştina kêfa wan [xwedayên din]&quot; dikin.

Li dîwana [[Suryanî|Asuriyan]], nojdarên taybetî yên ku li ser edetên kevnar Erîdû, li başûr, hatine perwerde kirin, ji nîşan û nîşaneyên li ser laşê nexweş pêşbîniya nexweşiyê kirin û şîretên guncav û çavkaniyên efsûnî wekî derman pêşkêş kirin.

===Şîna jibo Erîdû===
Hilweşîna bajar û împaratoriyên Mezopotamyayê yên destpêkê bi gelemperî tê bawer kirin ku jiber encama têkçûna xwedawendan e. Cureyek bi navê Şînên Bajêr di serdema Îsîn-Larsayê de pêşketiye ku şîna herî navdar Şîna ji bo Ûrê ye. Di van girînan de çend beş (kirugu) hebûn ku tenê perçeyên wan hatine bidestxistin. Berevajî Ur yan Akkad, baş nayê zanîn ka Erîdû çawa têk çûye  yan jî kengê, ji xeynî serdema xanedaniya destpêkê. Lîsteya Qralê Sumeran bi tenê dibêje: &quot;Piştre Erîdûg ket û padîşah birin Bad-tibira.&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Vincente|first=Claudine-Adrienne|date=1995-01-01|title=The Tall Leilãn Recension of the Sumerian King List|url=https://www.degruyter.com/document/doi/10.1515/zava.1995.85.2.234/html|language=de|volume=85|issue=2|pages=234–270|doi=10.1515/zava.1995.85.2.234|issn=1613-1150}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite journal|last=Peled|first=Ilan|date=2015-01-01|title=A New Manuscript of the Lament for Eridu|url=https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.5615/jcunestud.67.2015.0039|journal=Journal of Cuneiform Studies|volume=67|pages=39–43|doi=10.5615/jcunestud.67.2015.0039|issn=0022-0256}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;&quot;Qeral li derveyî bajarê xwe ma, mîna ku bajarekî xerîb be. Bi hêsirên xemgîn girî. Bav Enkî wek bajarekî biyaniyan li derveyî bajarê xwe ma. Bi hêsirên xemgîn girî. Ji bo xatirê bajarê xwe yê zerardîtî, bi hêsir xemgîn girî. Hevjîna wî, wek çivîkekî difire, bajarê xwe terikand. Dayika E-maḫ, Damgalnuna pîroz, ji bajarê xwe derket. Hêzên xwedayî yên bajarê hêzên xwedayiyên herî pîroz hatin hilweşandin. Bi awayekî tevlêhev li Erîdûgê her tişt wêran bûn.&quot;&lt;/blockquote&gt;

==Dîrok==
Erîdû yek ji niştecîhên pêşîn ên li herêma [[Mezopotamya|Mezopotamyayê]] ye, ku  5400 sal berî zayînê, nêzîkî [[Kendava Besreyê|Kendava Besra]], li nêzîkî devê çemê Firatê ye. Ji ber kombûna aluvyonên li peravê bi hezar salan, bermahiyên Erîdû niha hinek dûrî kendava [[Ebû Şehreyn]] li [[Iraq|Iraqê]] ye. Di kolandinan de derketiye holê ku bajar li ser deverek qûmê   berê kes ku ti niştecîh li wê derê tinebune hatiye damezrandin. [[Piotr Steinkeller]] hîpotez kiriye ku xwedatiya herî pêşîn li Erîdû Xwedawendek bû, ku paşê wekî Xwedawenda Erdê Ninhursag derket holê, (Nîn=Xanim, Hur=Çiya, Sag=Pîroz), bi paşerojê re [[Ea]] de wekî xwedawendiya mêran, encama hieros gamos, bi xwedawendiyek mêr yan karmendê perestgehê mezin bû.

Li gorî Gwendolyn Leick, Erîdû li navenda sê ekosîstemên cihê ku piştgirîya sê şêwazên jiyanê yên cihêreng ên ku bi gihîştina ava şirînê li hawîrdora çolê de digihîjin hev, hatiye avakirin. Wisa dixuye ku niştecîhiya çandiniyê ya herî kevn, li ser bingeha çandiniya avdaniyê ku ji çanda Samarra ber bi bakur ve hatiye wergirtin bi avakirina cihûkên avê û avahiyên ji kerpîçan, hatiye avakirin. Çandên nêçîrvan-masîgir ên peravên ereban berpirsiyarê naverokên berfireh ên li ser peravê ereban bûn û dibe ku sumeriyên resen bin. Çanda sêyemînê ku beşdarî avakirina Erîdûyê bûye, koçerên Semîtî ye ku xwedî keriyên pez û bizinan bûn û di konan de li herêmên nîv-çolê jiyan kirine. Her sê çand bandorê li avakirinên pêşîn ên bajêr kirine. Niştecihbûna bajarî li ser kompleksek perestgehek mezin a ku ji heriyê hatiye çêkirin û di hundurê depreşek piçûk de bû ku av li dorê perestgehê dorpêç dike.

[[Kate Fielden]] radigihîne ku &quot;niştecihbûna gundê herî pêşîn (5000 sal berê zayînê) di derdora salên 2900 bz de bûye bajarekî girîng ê ji malên heriyê û qamîşan ku 8–10 hektar û 20–25 hektar rûerd digire.&quot; [[Mallowan]] di nivîsên xwe de diyar kiriye ku di heyama [[Ubaid]] de bajêr wekî &quot;bajarek ne asayî mezin&quot; bajêr  xwedî qadek bi kêmerdî bû. Rûerda bajêr 20–25 hektar bû &quot;4 hezar niştecihên bajêr&quot; hebûn. Her çend cihwar ji aliyê Xanedaniya Destpêkê II ve hatibe vegerandin jî, Jacobsen diyar dike ku &quot;Eridu ji bo hemî armancên pratîkî piştî serdema [[Ubaid]] de hatiye terikandin.&quot; Ruth Whitehouse Erîdû wekê &quot;Bajarek Destpêka Xanedaniya Mezin&quot; diyar kiriye. Hijdeh perestgehên li ser hev li cîhê Zîgurata neqediyayî ya Amar-Sin ku serdema 2047 û 2039 salên {{bz}}ê de ne hatine dîtin. Zîgurat li ser nivîsa ku li ser kerpîçekî hatiye nivîsandin, dîroka wî bi dîroka Amar-Sîn re hatiye tomarkirin.

==Avakarî==
[[Wêne:Eridu temple 7.png|thumb|Avahiya navendî ya hikûmeta Erîdûyê]]
Navenda bajarî ya Erîdû perestgeha [[Ea]]&lt;nowiki/&gt;yê ye ku jê re Xaniya Avhewayê dihate gotin. Navê perestgehê bi sumerî: 𒂍𒍪 𒀊 E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.ZU.AB, [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-abzu; bi akadî: ''bītu apsû'') ye. Piştre jî ku di dîroka paşerojê de bi navê Mala Avê hatiye binavkirin, bi sumerî: {{cuneiform|𒂍}}{{cuneiform|𒇉}}, E&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;.LAGAB×HAL; [[É (temple)|e&lt;sub&gt;2&lt;/sub&gt;]]-engur; bi akadî: ''bītu engurru'') ye.

Di serdema Ur III de li Ur-Nammu zîguratek li ser bermayiyên perestgehên berê hatiye çêkirin.

Ji xeynî Enmerkarê Urukê (wek ku di destanên Aratta de tê gotin), çend qeralên Sumer ên paşerojê yên dîrokî, di nivîsarên ku li vir hatine dîtin de têne behskirin ku ev qeral li ser perestgeha e-abzu xebitîne yan jî perestgehê nû kirine. Di nav qeralan de Elîliyê Ur;  Ur-Nammu, Shulgi û Amar-Sin ên Ur-III, û Nur-Adad ên Larsa heye.

===Mala Avhewayê (E-Abzu)===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Serrast !! Dîrok (BZ) !! Serdem !! Pîvan (m) !! Nîşe
|-
| XVIII || 5300 || - || 3×0.3 || Dîwarên xewê
|-
| XVII || 5300–5000 || - || 2.8×2.8 || Cella yekem
|-
| XVI || 5300–4500 || Early Ubaid || 3.5×3.5 ||
|-
| XV || 5000–4500  || Early Ubaid || 7.3×8.4 ||
|-
| XIV || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XIII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XII || 5000–4500  || Early Ubaid || - || Tu avahî nehatine dîtin
|-
| XI || 4500–4000 || Ubaid || 4.5×12.6 || Platforma yekem
|-
| X || 4500–4000 || Ubaid || 5×13 ||
|-
| IX || 4500–4000 || Ubaid || 4×10 ||
|-
| VIII || 4500–4000 || Ubaid || 18×11 ||
|-
| VII || 4000–3800 || Ubaid || 17×12 ||
|-
| VI || 4000–3800 || Ubaid || 22×9 ||
|-
| V || 3800–3500|| Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| IV || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| III || 3800–3500 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| II || 3500–3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
| I || 3200 || Early Uruk || - || Tenê platform dimîne
|-
|}

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Mezopotamya]]
[[Kategorî:Keleporên cîhanê]]
[[Kategorî:Cihên arkeolojîk]]</text>
      <sha1>surxf6tonu6burbkyb6m995vjtf0jpu</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Komkujiya Zaxoyê 2022</title>
    <ns>0</ns>
    <id>128991</id>
    <revision>
      <id>1093253</id>
      <parentid>1092739</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:25:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>[[w:WP:HotCat|HC]]: Zêdekirina [[Kategorî:Zaxo]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6646" xml:space="preserve">{{Agahîdank êrîşa sivîlan
| sernav              = Komkujiya Zaxoyê
| parçeyekî           = 
| wêne                = 
| wêne mezinahî       = 
| wêne binnivîs       = 
| sernûçe             = 
| nexşe               = {{Nexşeya cihan|Başûrê Kurdistanê|coordinates={{Koord|37.27778|N|42.78312|E}}|label=Perex|float=center|mark=Red Dot.svg}}
| nexşe mezinahî      = 
| nexşe binnivîs      = 
| binsernav           = Perex
| cih                 = 
| armanc              = 
| koordînat           = {{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=inline,title}}
| dîrok               = 20ê tîrmeha 2022an
| dem                 = 
| demjimêr            = 
| cure                = Êrîşa bombaranê 
| kuştî               = 9 kes
| brîndar             = 
| qurbanî             = 
| sûcdar              = 
| êrîşkar             = [[Hêzên Çekdar ên Tirkiyeyê|Artêşa tirk]]
| sûcdarên gumanker   = 
| çek                 = 
| hejmara beşdaran    = 
| parêzvan            = 
| sedem               = Nîjadperestî
| lêpirsîn            = Berdewam e
| fermanberê kelişînê = 
| gilîdar             = 
| cezaxwar            = 
| biryara dadgehê     = Ne diyar e
| darazxwarin         = 
| gilîname            = 
| dozxwazî            = 
| malper              = 
| modul               =
}}
'''Komkujiya Zaxoyê''', komkujiyeke li dijî sivîlan e ku ji aliyê artêşa dewleta [[tirk]] ve li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] ve pêk hatiye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/200720229|title=Rudaw|website=www.rudaw.net|access-date=2022-07-20}}&lt;/ref&gt; Komkujî bi topbarana artêşa [[Tirkiye|Tirkiyê]] pêk hatiye&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://yeniyasamgazetesi3.com/irak-zaxo-katliamini-turkiyenin-yaptigi-tespit-edildi/|title=Irak: Zaxo katliamını Türkiye’nin yaptığı tespit edildi|date=2022-07-21|website=Yeni Yaşam Gazetesi {{!}} Yeni Yaşam|language=tr|access-date=2022-07-21}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}&lt;/ref&gt; û di encamê de du ji wan zarok, bi tevahî neh kes hatine kuştin.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/tum-haberler/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Ftum-haberler%2Fcontent%2Fview%2F177484|title=Türkiye'nin Zaxo'ya saldırısı dünya basınında|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-20}}&lt;/ref&gt; Hemû qurbanên komkujiyê geştiyarên ereb ên Îraqê bûn. 

Wezareta karên derveya [[Iraq|Iraqê]] daxuyaniyek ragihand û di daxuyaniyê de diyar kir ku komkujî ji aliyê artêşa dewleta tirk ve pêk hatiye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/http%3A%2F%2Fmezopotamyaajansi35.com%2Fkr%2FHEM-NCE%2Fcontent%2Fview%2F177495|title=Wezîrê Karên Derve yê Iraqê: Kifş bû ku Tirkiye êriş pêk aniye|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}&lt;/ref&gt;

== Komkujî ==
Komkujiya Zaxoyê di 20ê tîrmeha sala 2022an de li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo|Zaxoyê]] li [[Başûrê Kurdistanê]] li dijî kesên sivîl pêk hatiye.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Di êrîşê de 2 jê zarok bi tevahî 9 kes hatine kuştin û 26 kes jî birîndar bûne.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Li ser êrîşê [[Baroya Amedê]] daxuyaniyek nivîskî weşand û di daxuyaniya xwe de aniye ziman ku [[Baroya Amedê]] di der barê tespîtkirin û cezakirina berpirsên van êrîşên ku di encama de kesên sivîl jiyana xwe ji dest dane, giliyên sûc bike û pêvajoyeke hiqûqî ya bi bandor bişopîne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://twitter.com/diyarbakirbaro/status/1549807810627735552|title=Baroya Amedê, Twîtter|website=Twitter|language=en|access-date=2022-07-20}}&lt;/ref&gt;

== Bertekên li dijî komkujiyê ==
* [[Partiya Demokratîk a Gelan]], (HDP) bertek li dijî erîşê da û daxuyaniya xwe de anî ziman ku Komkujiya Zaxoyê, komkujiya duyemê [[Komkujiya Qilabanê 2011|Komkujiya Qilebanê]] ye. Di daxuyaniya xwe de bang kir ku parlamentoya Tirkiyeyê bi civîna awarte bê komkirin.
* {{Al2|Kurdistan}} Serokwezîrê [[Herêma Kurdistanê]] [[Mesrûr Barzanî]] di daxuyaniya xwe ya derbarê bombebarana li [[Zaxo|Zaxoyê]] anî ziman ku di encamê de 8 kesan jiyana xwe ji dest dane û tekez kir, ku ti hincetek jibo kuştina sivîlan tineye.
* {{Al2|DYA}} Berdevkê Wezareta Derve ya [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]] Ned Price êrîş şermezar kir û ragihand ku &quot;Kuştina sivîlan nayê qebûlkirin û divê hemû dewlet jibo parastina sivîlan, rêzê yasayên navdewletî bigrin.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.state.gov/the-united-states-condemns-attack-in-the-dohuk-province-of-iraq/|title=The United States Condemns Attack in the Dohuk Province of Iraq|last=Darrell|website=United States Department of State|language=en|access-date=2022-07-21}}&lt;/ref&gt;
* {{Al2|Iraq}} Serokwezîrê [[Iraq|Iraqê]] [[Mistefa Kazimî]] bi armanca giliyê li Neteweyên Yekbûyî û bangkirina Balyozê Tirkiyeyê bi [[Konseya Ewlekariya Neteweyî ya Iraqê]] re civîneke awarte li dar xist.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://arabic.cnn.com/middle-east/article/2022/07/20/turkey-artillery-shelling-in-northern-iraq-kills-8-people|title=مقتل 8 أشخاص في قصف مدفعي تركي شمال العراق.. والكاظمي: نحتفظ بحق الرد|date=2022-07-20|website=CNN Arabic|language=ar|access-date=2022-07-21}}&lt;/ref&gt;
* Baroyên [[Bakurê Kurdistanê]] bertek nîşanî êrîşa dewleta tirk a ku li gundê [[Perex|Perexa]] bi ser navçeya [[Zaxo]] ya [[Herêma Kurdistanê]] pêk aniye da. Baroyên [[Amed]], [[Wan]], [[Batman]], [[Şirnex]], [[Riha]] û [[Mêrdîn (bajar)|Mêrdînê]] bi daxuyaniyan êrîşa li dijî sivîlan şermezar kirin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://mezopotamyaajansi35.com/kr/HEM-NCE/content/view/177534|title=Baroyan bertek nîşanî komkujiya Zaxoyê dan: Bila berpiryar bên tespîtkirin û darizandin|website=mezopotamyaajansi35.com|access-date=2022-07-21}}&lt;/ref&gt;

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

{{Koord|37.27778|N|42.78312|E|format=dms|display=title}}

[[Kategorî:Komkujî]]
[[Kategorî:Komkujiyên li dijî sivîlan]]
[[Kategorî:Zaxo]]</text>
      <sha1>thuoce4htdzjtdvh57y3vf88pwx50rp</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Xidir Feqîr</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129006</id>
    <revision>
      <id>1093236</id>
      <parentid>1092825</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:01:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Shango92</username>
        <id>51890</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2147" xml:space="preserve">{{Agahîdank hunermend
| navê_jidayikbûnê         = Xidir Feqîr
| roja_jidayikbûnê         = {{Birth date and age|1952}}
 | cihê_jidayikbûnê =  Şingal
| wêne                =
| mezinahiya_wêne = 200px
| netewe            = 
| cure                = Folklorîye 
| pîşe                = Stranbêj
| salên_çalak         = 
| malper              = 
}}
'''Xidir Feqîr''', (1952–2009) stranbêjekî folklorîye ku bi eslê xwe ji [[Şingal|Şingalê]] bû. Xidir Feqîr xwediyê gellek sitran û berhamê hunerî ye.    

ji zarokaniya xwe wî dest bi stran gotinê kirîye û rolek wî ya dîyar hebû di vejandina strana kurdî de li herêma Şingalê.    

Piştî mirina  kurokî wê Tasîn Xidir dest bi strygotinê ê dike.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://plyric.com/ezidxan-music-xidir-feqir-1952-2009-ci-cem-e|title=Xidir Feqîr (1952-2009) - Çi Çem e – Êzîdxan Music, Xidir Feqîr, Tehsîn Feqîr Song Lyrics {{!}} Plyric.com|website=plyric.com|access-date=2022-07-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dengeamerika.com/a/fistivala-xidir-feqir-li-ingale--126131328/1116316.html|title=Fistivala Xidir Feqîr li Şingalê|website=VOA|language=ku|access-date=2022-07-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rojnews.news/ku/cand-u-huner/ji-beriya-13-salan-dengbeje-sengale-xidir-feqir-ji-nav-me-bar-kir/|title=Ji beriya 13 salan Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr ji nav me bar kir|date=2022-06-29|website=Rojnews.News - Kurmancî|language=tr|access-date=2022-07-22}}&lt;/ref&gt;

== Jiyan ==
Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr li gundê Simê Hêstir ê li geliyê Kersê li devar şingalê li sala 1952 çavê xwe li dinyayê vekirin e. Bêyî ku binivîse 500 stranên foklorî di hafîzeya xwe de hilgirtî bû. Ji bilî stranên folklor bi xwe jî gelek stran çêkirine û stranên wî yên herî navdar strana xezalê ku piştî wefata hevjîna xwe li ser çêkirîbû û  strana zalimê ye û êi şahiya jî gelek caran stran digotin. Piştî bi dehan sala xizmeta hunera Kurdî di 29’ê Hezîranaa 2009’an de li komalgeha Borik a Şengalê koça dawî kir.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Stranbêjên kurd]]</text>
      <sha1>7o3b33qyd0yu7q5kd8idrj478aumy9k</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093237</id>
      <parentid>1093236</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T22:02:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Shango92</username>
        <id>51890</id>
      </contributor>
      <comment>hat</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2150" xml:space="preserve">{{Agahîdank hunermend
| navê_jidayikbûnê         = Xidir Feqîr
| roja_jidayikbûnê         = {{Birth date and age|1952}}
 | cihê_jidayikbûnê =  Şingal
| wêne                =
| mezinahiya_wêne = 200px
| netewe            = 
| cure                = Folklorîye 
| pîşe                = Stranbêj
| salên_çalak         = 
| malper              = 
}}
'''Xidir Feqîr''', (1952–2009) stranbêjekî folklorîye ku bi eslê xwe ji [[Şingal|Şingalê]] bû. Xidir Feqîr xwediyê gellek sitran û berhamê hunerî ye.    

ji zarokaniya xwe wî dest bi stran gotinê kirîye û rolek wî ya dîyar hebû di vejandina strana kurdî de li herêma Şingalê.    

Piştî mirinawî   kêkîîwê Tasîn Xidir dest bi san rygotinê dike.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://plyric.com/ezidxan-music-xidir-feqir-1952-2009-ci-cem-e|title=Xidir Feqîr (1952-2009) - Çi Çem e – Êzîdxan Music, Xidir Feqîr, Tehsîn Feqîr Song Lyrics {{!}} Plyric.com|website=plyric.com|access-date=2022-07-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.dengeamerika.com/a/fistivala-xidir-feqir-li-ingale--126131328/1116316.html|title=Fistivala Xidir Feqîr li Şingalê|website=VOA|language=ku|access-date=2022-07-22}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://rojnews.news/ku/cand-u-huner/ji-beriya-13-salan-dengbeje-sengale-xidir-feqir-ji-nav-me-bar-kir/|title=Ji beriya 13 salan Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr ji nav me bar kir|date=2022-06-29|website=Rojnews.News - Kurmancî|language=tr|access-date=2022-07-22}}&lt;/ref&gt;

== Jiyan ==
Dengbêjê Şengalê Xidir Feqîr li gundê Simê Hêstir ê li geliyê Kersê li devar şingalê li sala 1952 çavê xwe li dinyayê vekirin e. Bêyî ku binivîse 500 stranên foklorî di hafîzeya xwe de hilgirtî bû. Ji bilî stranên folklor bi xwe jî gelek stran çêkirine û stranên wî yên herî navdar strana xezalê ku piştî wefata hevjîna xwe li ser çêkirîbû û  strana zalimê ye û êi şahiya jî gelek caran stran digotin. Piştî bi dehan sala xizmeta hunera Kurdî di 29’ê Hezîranaa 2009’an de li komalgeha Borik a Şengalê koça dawî kir.

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Stranbêjên kurd]]</text>
      <sha1>qirglqlsfzc5nn1jbu2sfkmwkdjwqmv</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Dîroka sumeran</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129007</id>
    <revision>
      <id>1093254</id>
      <parentid>1093147</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T03:31:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Bajar-xanedanên pêşîn */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21999" xml:space="preserve">[[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}.]]
[[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike.  Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 b.z.); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]]
'''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yê {{bz}} li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyem a Ûrê]] re li dora sala 2004 {{bz}} de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an {{bz}} de derketine holê.

Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]]ê ve hatine girêdan) yan na.

==Demname==
&lt;center&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:800 height:75
PlotArea  = left:25 right:15 bottom:20 top:25
AlignBars = justify

Colors =
    id:time value:rgb(0.7,0.7,1) #
    id:period value:rgb(1,0.7,0.5) #
    id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) #
    id:era value:rgb(1,0.85,0.5) #
    id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) #
    id:filler value:gray(0.8) # background bar
    id:black value:black

Period     = from:-5300 till:-1940
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300

PlotData =
  align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5)

  bar:&amp;nbsp; color:era
  from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~[[Kalkolîtîk|(Kalkolîtîk)]]
  from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[Kalkolîtîka Dereng|(Kalkolîtîka Dereng)]]
  from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]]
  from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]]
  from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]]
  from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]]
  from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]]
  from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]]

  bar:&amp;nbsp; color:eon
  from:-2900  till:-2334 shift:(0,17) text:&quot;[[Xanedaniya Destpêkê]]&quot;
  from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I
  from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II
  from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa
  from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb
&lt;/timeline&gt;
&lt;/center&gt;

==Bajar-xanedanên pêşîn==
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]]
Dibe ku jiyana bajarî ya daîmî yên li seranserê salê, bi pratîkên çandiniyê yên zexm ve derketiye holê. Xebatên ku jibo cihûkên avdanê hatiye kirin, dibe sedema xwarin û  çandiniya zêde û di vê encamê de jî nifus ên bajarî yên daîmî her ku diçe zêde bûne. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], ku du ji bajarên herî pêşîn in, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama [[Xanedaniya Destpêka I]] de, bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên pîroz ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan ên sereke û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in:
* [[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]]
* [[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv)
* [[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj)
* [[Uruk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]]
* [[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]]
* [[Girsu]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]]
* [[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]]
* [[Nippur]], [[E-kur]], [[Enlil]]
* [[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl)
* [[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]])
* [[Kish (Sumer)|Kîşh]], ?, [[Ninhursag]]
* [[Sippar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj)
* [[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]]

Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}&lt;/ref&gt; Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: &quot;Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}&lt;/ref&gt; Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî [[Theo J. H. Krispijn]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}&lt;/ref&gt; di çarçoveya dema jêrîn de ye:&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&amp;oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}&lt;/ref&gt;

''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar''
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:555 height:75
PlotArea  = left:25 right:15 bottom:20 top:25
AlignBars = justify

Colors =
    id:time value:rgb(0.7,0.7,1) #
    id:period value:rgb(1,0.7,0.5) #
    id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) #
    id:era value:rgb(1,0.85,0.5) #
    id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) #
    id:filler value:gray(0.8) # background bar
    id:black value:black

Period     = from:-5300 till:-1940
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300

PlotData =
  align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black)

 mark:(line,black)  textcolor:black  fontsize:M
 bar:&amp;nbsp;  mark:(line,black)  align:center  shift:(0,15)

 at:-3400 text:A width:20
 at:-3300 text:B width:20
 at:-3240 text:C width:20
 at:-3000 text:D width:20

  bar:&amp;nbsp; color:era  mark:(line,black) width:10
  from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]]
  from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]]
  from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]]
&lt;/timeline&gt;
&lt;br /&gt;
:::&lt;small&gt;'''A''' : c. 3400 {{bz}}: Tableta jimareyî; '''B''': c.  3300 {{bz}}: Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;&lt;br /&gt;'''C''': c.  3240 {{bz}}: Nivîsar (Phonogram); '''D''': c.  3000 {{bz}}: Nivîsara ferhengî&lt;/small&gt;

==Dîrok==
===Despêk û protodîrok===
Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&amp;dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&amp;pg=PA40&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}&lt;/ref&gt;
===Serdema Xanedaniyên Destpêkê===
Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin.  Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala  {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn.

Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna  [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike.

====Xanedaniya yekem a Kîş====
[[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]]
Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye.
Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin &quot;şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî&quot;. Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye.  Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke.  Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike.

====Yekemîn Xanedaniya Urûkê====
[[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin.

====Xanedaniya yekem a Urê====
[[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]]
Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}&lt;/ref&gt; [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê &quot;Padîşahê Kiş&quot; wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]&lt;nowiki/&gt;yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e.

====Xanedaniya Awan====
Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&amp;pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}&lt;/ref&gt; Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû.

====Xanedaniya duyem a Urûkê====
[[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye.

====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab====
Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye.

====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş====
Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî &quot;padîşah&quot; hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin.

====Xanedaniya Ekşakê====
Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye.

====Xanedaniya yekem a Lagaşê====
Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=3}}&lt;/ref&gt; Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. 

[[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin.  Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket.

Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike.

====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê====
Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî &quot;ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn&quot; yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=3}}&lt;/ref&gt; Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin.

===Împeratoriya akadî===
Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|Sargon
|c. 2334–2279 BZ
|
|-
|Rimush
|c. 2278–2270 BZ
|kurê Sargonê biçûk
|-
|Man-ishtishu
|c. 2269–2255 BZ
|kurê Sargonê mezin
|-
|Naram-Sin
|c. 2254–2218 BZ
|kurê Man-iştişo
|-
|Şar-kalî-şarrî
|c. 2217–2193 BZ
|kurê Naram-Suen
|-
|Irgigi
|
|
|-
|Imi
|
|
|-
|Nanum
|
|
|-
|Elulu
|
|
|-
|Dudu
|c. 2189–2168 BZ
|
|-
|Şu-Durul
|c. 2168–2147 BZ
|Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû
|}

==Binêre==
* [[Sumer]]
* [[Zimanê sumerî]]
* [[Dîroka Mezopotamyayê]]
* [[Mezopotamya]]

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Sumer]]
[[Kategorî:Dîroka Mezopotamyayê|Sumer]]</text>
      <sha1>g9gcxj9bbilhekqaxh2pr46kdr4esrs</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093285</id>
      <parentid>1093254</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T06:19:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Bajar-xanedanên pêşîn */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21990" xml:space="preserve">[[Wêne:Gudea of Lagash Girsu.jpg|thumb|Gudea ya Lagaşê, dora 2100 {{bz}}.]]
[[Wêne:Relief Im-dugud Louvre AO2783.jpg|thumb|Rolyeya dengdanê ya Ur-Nanshe, qeralê Lagaşê ye ku xwedaya çûk Anzu (an Im-dugud) wekî ajelekî serê şêr temsîl dike.  Alabaster, Early Dynastic III (2550–2500 b.z.); li Telloh, bajarê kevnar ê Girsu hatiye dîtin.]]
'''Dîroka sumeran''', dîrokekî mirovahiyê ye ku di hezarsala 5 û 3yê {{bz}} li [[Başûrê Mezopotamyayê]] qewimiye û serdemên [[Ubaîd]] û [[Urûk|Urûkê]] ya pêşdîrokî vedigire. Şaristaniya sumeriyan, şaristaniya herî kevn ê herêmê yê ku bi hilweşîna [[Xanedaniya Sêyem a Ûrê]] re li dora sala 2004 {{bz}} de bi dawî bûye. Piştî heyama sumeriyan, heyamek veguhêz a dewletên Amorî yên beriya geşedaniya [[Babîl (dewlet)|Babîlê]], di sedsala 18an {{bz}} de derketine holê.

Li [[Başûrê Mezopotamyayê]] rûniştgeha herî kevn a naskirî [[Tell el-'Oueili]] ye. Sumeriyan îdia kirine ku şaristaniya wan ji aliyê xwedawendê wan [[Ea]] yan jî şêwirmendê wî (an Abgallu ji ab=av, gal=mezin, lu=mirov) [[Adapa]] U-an (Oannes a Berossus) ve hatiye avakirin. Kesên pêşî yên li [[Erîdû|Erîdûyê]] çanda Samarrayê ji [[Bakurê Mezopotamyayê]] bi xwe re anîne û bi serdema [[Ubaîd]] re têne naskirin lê nayê zanîn ka ev [[Sumer|Sumerî]] ne (paşê bi serdema [[Urûk]]ê ve hatine girêdan) yan na.

==Demname==
&lt;center&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:800 height:75
PlotArea  = left:25 right:15 bottom:20 top:25
AlignBars = justify

Colors =
    id:time value:rgb(0.7,0.7,1) #
    id:period value:rgb(1,0.7,0.5) #
    id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) #
    id:era value:rgb(1,0.85,0.5) #
    id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) #
    id:filler value:gray(0.8) # background bar
    id:black value:black

Period     = from:-5300 till:-1940
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300

PlotData =
  align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black) width:15 shift:(0,-5)

  bar:&amp;nbsp; color:era
  from:-5300 till:-4100 shift:(0,0) text:[[Serdema Ubeid]]~[[Kalkolîtîk|(Kalkolîtîk)]]
  from:-4100 till:-2900 shift:(-20,0) text:[[Serdema Urûk]]~[[Kalkolîtîka Dereng|(Kalkolîtîka Dereng)]]
  from:-4100 till:-3300 shift:(-20,10) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]]
  from:-3300 till:-3000 shift:(0,5) text:[[Uruk|Uruk IV]]
  from:-3100 till:-2900 shift:(0,-7) text: [[Uruk|Uruk III]]
  from:-2334 till:-2218 shift:(0,-7) text:[[Akadî]]
  from:-2218 till:-2047 shift:(0,5) text:[[Gutî]]
  from:-2047 till:-1940 shift:(7,-7) text:[[Ur III period|Ur III]]

  bar:&amp;nbsp; color:eon
  from:-2900  till:-2334 shift:(0,17) text:&quot;[[Xanedaniya Destpêkê]]&quot;
  from:-2900 till:-2800 shift:(0,7) text:I
  from:-2800 till:-2600 shift:(0,7) text:II
  from:-2600 till:-2500 shift:(0,7) text:IIIa
  from:-2500 till:-2334 shift:(0,7) text:IIIb
&lt;/timeline&gt;
&lt;/center&gt;

==Bajar-xanedanên pêşîn==
[[Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|thumb|Nexşeya bajarên sumeriyan.]]
Dibe ku jiyana bajarî ya daîmî yên li seranserê salê, bi pratîkên çandiniyê yên zexm ve derketiye holê. Xebatên ku jibo cihûkên avdanê hatiye kirin, dibe sedema xwarin û  çandiniya zêde û di vê encamê de jî nifus ên bajarî yên daîmî her ku diçe zêde bûne. Navendên [[Erîdû]] û [[Urûk]], ku du ji bajarên herî pêşîn in, li pey hev kompleksên perestgehan ên mezin ên ku ji kerpîçan hatine çêkirin, hatine avakirin. Wekê perestgehên piçûk ên bi niştecîhên herî pêşîn ve, di heyama [[Xanedaniya Destpêka I]] de, bûne avahiyên herî bi heybet li bajarên xwe yên pîroz ku her yek ji xwedawendê xwe re hatiye bijartin. Ji başûr ber bi bakur ve, perestgeh-bajarên sereke, kompleksa perestgeha wan ên sereke û xwedawendên ku ji wan re xizmet dihate kirin ev in:
* [[Erîdû]], [[E-Abzu]], [[Ea]]
* [[Ur]], [[E-kishnugal]], [[Şîn (mythology)|Nanna]] (heyv)
* [[Larsa]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj)
* [[Urûk]], [[E-anna]], [[Inana]] and [[An (goddess)|An]]
* [[Bad-tibira]], [[E-mush]], [[Tammuz (deity)|Dumuzi]] û [[Inana]]
* [[Gîrsû]], [[E-ninnu]], [[Ningirsu]]
* [[Umma]], [[E-mah]], [[Shara (god)|Shara (son of Inana)]]
* [[Nîbûr]], [[E-kur]], [[Enlil]]
* [[Shuruppak]], [[E-dimgalanna]], Sud (guhertoya Nînlîl, jina Enlîl)
* [[Marad]], [[E-igikalamma]], Lugal-Marada (variant a [[Ninurta|Nînurta]])
* [[Kîş]], ?, [[Ninhursag]]
* [[Sîppar]], [[E-babbar]], [[Utu]] (roj)
* [[Kutha]], [[E-meslam]], [[Nergal]]

Beriya 3000 salên {{bz}}ê jiyana siyasî ya bajêr ji aliyê padîşah (ensî) ve bi alîkariya meclîsa rûspiyan û li ser bingeha van perestgehan dihat meşandin lê nayê zanîn ku li bajaran çawa di demên despêkê de mîrên sekuler bi navûdeng bûne. Pêşveçûn û pergala rêvebirinê dibe sedem ku tabletên arkaîk li dora 3500 û 3200 salên {{bz}}ê de û nivîsandina îdeografî (z. 3100 {{bz}}) li dora 2500 salên {{bz}}ê de di nivîsandina logografî de hatiye pêşve xistin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www-personal.umich.edu/~piotrm/WRISYRRE.htm|title=WRISYRRE|website=www-personal.umich.edu|access-date=2022-07-23}}&lt;/ref&gt; Wekî ku sumerolog (sumernas) [[Christopher Woods]] di Nivîsara Mezopotamya ya Destpêkê de destnîşan dike: &quot;Dîroka rastîn a nivîsarên kevnar ên kunîfîk ne diyar e, ji ber ku hema hema hemî tablet di çarçoveyek arkeolojîk a duyemîn de, bi taybetî, di nav hemberiyên ku analîzên stratîgrafîk ên rast red dikin, hatine keşfkirin. Tabloyên axê yên ku bi tava rojê hatine hişkkirin ku bi eşkereyî ji kêrhatina xwe derbas bûne, digel bermayiyên din, wek çîpên kerpîç, moriyên ax û kerpîçên heriyê yên şikestî, hatine bikar anîn, ji bo ku bingehên avakirina nû dagirtin - ji ber vê yekê, nayê zanîn ku were destnîşankirin ka tablet kengî hatine nivîsandin û hatine bikaranîn.&quot;&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/664327312|title=Visible language : inventions of writing in the ancient Middle East and beyond|date=2010|publisher=Oriental Institute of the University of Chicago|others=Christopher Woods, Geoff Emberling, Emily Teeter, University of Chicago. Oriental Institute|isbn=978-1-885923-76-9|location=Chicago, Ill.|oclc=664327312}}&lt;/ref&gt; Bi vê yekê re, tê pêşniyar kirin ku ramanên nivîsandinê li seranserê deverê pêşkeftî, li gorî [[Theo J. H. Krispijn]],&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://www.universiteitleiden.nl/en/staffmembers/theo-krispijn|title=Theo Krispijn|website=Leiden University|language=en|access-date=2022-07-23}}&lt;/ref&gt; di çarçoveya dema jêrîn de ye:&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2015-08-16|title=Dietrich Sürenhagen|url=https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Dietrich_S%C3%BCrenhagen&amp;oldid=145100950|journal=Wikipedia|language=de}}&lt;/ref&gt;

''Kronolojiya stratîgrafiya têkildar''
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:555 height:75
PlotArea  = left:25 right:15 bottom:20 top:25
AlignBars = justify

Colors =
    id:time value:rgb(0.7,0.7,1) #
    id:period value:rgb(1,0.7,0.5) #
    id:age value:rgb(0.95,0.85,0.5) #
    id:era value:rgb(1,0.85,0.5) #
    id:eon value:rgb(1,0.85,0.7) #
    id:filler value:gray(0.8) # background bar
    id:black value:black

Period     = from:-5300 till:-1940
TimeAxis   = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:200 start:-5300
ScaleMinor = unit:year increment:50 start:-5300

PlotData =
  align:center textcolor:black fontsize:10 mark:(line,black)

 mark:(line,black)  textcolor:black  fontsize:M
 bar:&amp;nbsp;  mark:(line,black)  align:center  shift:(0,15)

 at:-3400 text:A width:20
 at:-3300 text:B width:20
 at:-3240 text:C width:20
 at:-3000 text:D width:20

  bar:&amp;nbsp; color:era  mark:(line,black) width:10
  from:-4100 till:-3300 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk XIV-V]]
  from:-3300 till:-3000 shift:(0,0) text:[[Uruk|Uruk IV]]
  from:-3100 till:-2900 shift:(0,-10) text: [[Uruk|Uruk III]]
&lt;/timeline&gt;
&lt;br /&gt;
:::&lt;small&gt;'''A''' : c. 3400 {{bz}}: Tableta jimareyî; '''B''': c.  3300 {{bz}}: Tableta jimareyî bi [[Logogram]]man;&lt;br /&gt;'''C''': c.  3240 {{bz}}: Nivîsar (Phonogram); '''D''': c.  3000 {{bz}}: Nivîsara ferhengî&lt;/small&gt;

==Dîrok==
===Despêk û protodîrok===
Dîroka destpêkê û protodîroka [[Başûrê Mezopotamya]] di serdemên [[Ubaid]] (6500–3800 {{bz}}), Urûk (nêz. 4000 heta 3100 salên {{bz}}) û [[Serdema Jemdet Nasr]] de (3100 heta 2900 {{bz}}) tê dabeş kirin. Di warê zanistiye de li ser kengî hebûna [[Sumer|Sumeran]] li herêmê dest pê kiriye, her çend bi gelemperî tê pêşbînîkirin kirin ku [[Zimanê sumerî|zimanê Sumerî]] di dawiya serdema [[Urûk|Urûkê]] de li [[Başûrê Mezopotamyayê]] hatiye bikar anîn, nakokî hene. Hinek lêkolîner di wê baweriyê de ne ku Sumerî heta 3600 salên {{bz}}ê diçe lê hinek lêkolîner ên din bawer dikin ku hebûna [[Sumer|Sumeran]] vedigere serdema [[Ubaid]] a pêşîn yan jî berî wî.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.com.tr/books?id=DoyTDAAAQBAJ&amp;dq=ubaid+uruk+%2522jemdet+nasr%2522+sumerian&amp;pg=PA40&amp;redir_esc=y#v=onepage&amp;q&amp;f=false|title=Ancient Near Eastern History and Culture|last=Jr|first=William H. Stiebing|date=2016|publisher=Routledge|isbn=978-1-315-51116-0|language=en}}&lt;/ref&gt;
===Serdema Xanedaniyên Destpêkê===
Serdema Xanedaniya Destpêkê piştî veqetînek çandî bi serdema pêşîn a Jemdet Nasr re dest pê kir ku bi radyo-karbonê ve bi qasî 2900 salên {{bz}}ê di destpêka Serdema Destpêka Xanedaniya I de hatiye damezrandin. Hêj ti nivîsar nehatine dîtin ku tu navên padîşahan ku dikarin bi serdema Xanedaniya Destpêka I-ê re têkildar bin, verast bikin. Serdema ED I ji heyama ED II bi morên silindir ên teng ên serdema ED I û morên firehtir ên ED II yên ku bi dîmenên ziyafetê an dîmenên pêşbaziya heywanan hatine xemilandin ji heyama ED II tê cûda kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya II-yê dema ku [[Gilgamêş]], padîşahê navdar ê Uruk, tê bawer kirin ku padîşah bûye. Nivîsên ji serdema ED II hêj jî nehatine fêm kirin.  Nivîsên paşerojê ku hatine dîtin hinek navên Xanedaniya Destpêkê II ji Lîsteya Qeralên Sumeran hildigirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIa, ku wekî serdema Fara jî tê zanîn, di dema nivîsandina sîllabî de dest pê kiriye. Tomarên hesabkirinê û nivîsarek logografî ya ku nehatiye eşkerekirin, berî [[Serdema Fara]] hebûn, lê herikîna tevahî ya axaftina mirovan yekem car li ser 2600 sala  {{bz}}ê de, di destpêka [[Serdema Fara]] de hatiye tomar kirin. Serdema Destpêka Xanedaniya IIIb wekî serdema Pêş-Sargonîk jî tê zanîn.

Hegemonyaya ku ji aliyê kahniya Nippur ve hat dayîn, di nav çend xanedanên hevrik de cih girtiye, ku ji bajarên-dewletên Sumeran ên kevneşopî Kîş, Ûrûk, Ûr, Adab û Akshak û her weha hinek ji derveyî [[Başûrê Mezopotamyayê]], mîna  [[Awan]], [[Hemazî]] û [[Marî]], heta ku Akadiyan, di bin Sargonê Akkadî de, bi ser herêmê de girtine dewam dike.

====Xanedaniya yekem a Kîş====
[[Wêne:Tableta con trillo.png|thumb|Tabloya Kiş, tableta kevirê kisil a ji Kişê ya bi piktografik ku bi tîpên cûnî yên destpêkê (nêzîkî 3350–3200 {{bz}}ê) hatiye nivîsandin.]]
Dibe ku mînaka herî kevn a nivîsandinê ya naskirî ye.
Navê Xanedaniya herî kevn a di navnîşê de ku ji çavkaniyên din ên efsanewî tê zanîn [[Etana]] ye, ku jê re dibêjin &quot;şivanê ku hilkişiyaye ezman û hemî welatên biyanî hevgirtî&quot;. Ew ji hêla Roux ve tê pêşbînîkirin ku nêzîkî 3000 salê {{bz}}ê jiyaye.  Di nav 11e padîşahên ku li pey wan hatine, çend navên [[Akadî]] yên [[Semîtîk]] hatine tomar kirin, ku destnîşan dike ku van kesan rêjeyek mezin a nifûsa vî bajarê bakur pêk tînin. Di lîsteyê de padîşahê herî pêşîn ê ku hebûna wî ya dîrokî bi rengekî serbixwe bi nivîsên arkeolojîk ve hatî pejirandin, En-me-barage-si yê Kîş e (2600 salê {{bz}}), tê gotin ku [[Elam]] têk biriye û perestgeha [[Enlîl]] li [[Nîppurê]] ava kiriye. Tê gotin ku cîgirê Enmebaragesi, Aga, bi [[Gilgamêş|Gilgamêşê]] Urûk, padîşahê pêncemîn ê wî bajarî re şer kiriye. Ji vê demê û vir ve, ji bo demekê [[Urûk]] li [[Sumer|Sumerê]] bûye xwedî hegemonyayeke.  Ev qelsiya lîsteya padîşahên Sumeran nîşan dide, ji ber ku hevdem pir caran di xanedanên li pey hev de têne bicîh kirin, ji nû ve avakirinê dijwar dike.

====Yekemîn Xanedaniya Urûkê====
[[Mesh-ki-ang-gasher]] wekî yekem Padîşahê [[Urûk|Urûkê]] tê navnîş kirin. Li pey wî jî [[Enmerkar]]. [[Destana Enmerkar]] û Xudanê [[Aratta]] behsa sefera wî ya bi çem ber bi [[Aratta]], welatekî çiyayî, dewlemend-mêneral ji [[Sumer|Sumerê]] ve, dike. Piştê wî efsaneya Lugalbanda, ku ji yek efsaneyên perçekirî jî tê zanîn û piştre re jî efsaneyên [[Dumuzid]] û [[Masîgir]], dişopîne. Padîşahê herî navdar ê vê xanedanê cîgirê [[Dumuzid]] [[Gilgamêş (destan)|Gilgamêş]] bû, lehengê [[Gilgamêş (destan)|Destana Gilgamêş]] ku jê re kurê [[Lugalbanda]] dihate gotin. Kopiyên kevnar, perçebûyî yên vê nivîsê li cihên ji hev dûr wek [[Hattusas]] li [[Anatolya Navîn|Anatolyayê]], [[Megiddo]] li [[Îsraêl|Îsraîlê]] û [[Tell el Amarna]] li [[Misir|Misirê]] hatine dîtin.

====Xanedaniya yekem a Urê====
[[Wêne:Golden helmet of Meskalamdug in the British Museum.jpg|thumb|Helmeta zêrîn ya Meskalamdug, hikumdarê Xanedaniya Yekemîn a Ur, di sedsala 26an ê {{bz}}ê.]]
Xanedaniya yekem a [[Ur|Urê]] di beriya zayînê di sedsala 26an de ye.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/cambridgeancient0001unse|title=The Cambridge ancient history|date=1970|publisher=Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press|others=Internet Archive|isbn=978-0-521-85073-5}}&lt;/ref&gt; [[Meskalamdug]] yekem padîşahê arkeolojîk (Lugal ji lu=man, gal=mezin) a bajarê Urê ye. Di cihî wî de kurê wî [[Akalamdug]] û di cihî [[Akalamdug]] de jî kurê wî [[Mesh-Ane-pada]] bûye padîşah. [[Mesh-Ane-pada]] yekem padîşahê [[Ur]] e ku di navnîşa padîşah de tê navnîş kirin û dibêje ku wî [[Lugalkildu]] yê [[Urûk|Urûkê]] têk biriye. Her weha dixuye ku wî [[Kîş]] xistiye bin fermana padîşahiya xwe, paşê ji bo xwe sernavê &quot;Padîşahê Kiş&quot; wergirtiye. Ev sernav ji hêla gelek padîşahên xanedanên seretayî ve piştî demek şûnda hatiye bikaranîn. Qeralê Kîş [[Mesilim]] ji nivîsarên [[Lagaş]] û [[Adab]] tê zanîn ku wî li wan bajaran perestgehan çêkiriye, dixuye ku wî hinek bandor li wan kiriye. Her weha ew di hinek bîranînên pêşîn ên Lagaş de tê gotin ku ew wekî kesê navberdîtina nakokiyek sinorî di navbera [[Lugal-sha-engur]], ensi (serokkahîn an parêzgar) [[Lagaş]] û ensi dijberê wan ê sereke, bajarokê cîran a [[Umma]]&lt;nowiki/&gt;yê ye. Ji ber nebûna navên hevdem ên din di nivîsan de û nebûna wî ji lîsteya padîşah, cihgirtina [[Mesilim]] berî, di dema, an jî piştî serdestiya [[Mesannepada]] li [[Ûr|Ûrê]] ne diyar e.

====Xanedaniya Awan====
Dîroka vê xanedaniyê di sedsala 26an ê berî zayînê de ye û di heman demê de di dîroka vî xanedanê de bi awayekî zelal behsa [[Elam]] jî tê kirin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://books.google.ca/books?id=WE62CgAAQBAJ&amp;pg=PA79|title=The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State|last=Potts|first=D. T.|date=2016|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-107-09469-7|language=en}}&lt;/ref&gt; Li gorî lîsteya şahên [[Sumer|Sumeran]], Elam, cîranê [[Sumer]] li rojhilat, li [[Sumer|Sumerê]] ji bo demeke kurt padîşahiyê kir û navenda xanedaniyê li bajarê [[Awan|Awanê]] bû.

====Xanedaniya duyem a Urûkê====
[[Enshakushanna]] padîşahê [[Urûk|Urûkê]] bû ku di hezarsala 3an a {{bz}}ê de ye, ku navê wî di lîsteya padîşahên [[Sumer|Sumeran]] de ye û tê gotin ku emrê wî 60 sal bûye. Li [[Urûk|Urûkê]] [[Lugal-kinishe-dudu]] hatiye cihî wî lê dixuyê ku hegemonya jibo demekê kurt derbasî [[Eannatum|Eannatumê]] [[Lagaş|Lagaşê]] bûye.

====Împeratoriya Lugal-Ane-mundu ya Adab====
Piştî vê serdemê, herêma [[Mezopotamya]] dixuye ku ketiye bin sîwana dagîrkerekî [[Sumer|Sumerî]] yê ji [[Adab]], [[Lugal-Ane-mundu]] ku li ser [[Urûk]], [[Ur]] û [[Lagaş|Lagaşê]] hikum dike. Li gorî nivîsaran, wî ji [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] heta [[Deryaya Navîn]] û heta [[Zagros (rêzeçiya)|Çiyayên Zagrosê]] ku [[Elam]] jî di nav de ye, hikum kiriye. Lêbelê, împeratoriya wî bi mirina wî re hilweşiya; lîsteya padîşahan diyar dike ku [[Marî]] li [[Mezopotamya]] Jorîn bajarê din ê ku hegemonyayê girtiye.

====Kug-Bau û xanedaniya sêyem a Kîş====
Xanedaniya sêyem a Kişê ku tenê ji hêla Kug-Bau an Kubaba ve hatiye birêvebirin, di rastiyê de bêhempa ye ku ew yekane jina ku di navnîşa padîşahan de navê wî wekî &quot;padîşah&quot; hatiye binavkirin. Navnîş tîne ziman ku ew beriya ku hegemonyaya Mari hilweşîne û bibe padîşah, xwediyê meyxaneyê bû. Di sedsalên paşerojê de, ew wekî xwedawendek piçûk, nemaze li Qerqamîşê, hate perizîn, ku di serdema Hûrî û Hîtîtan de hinek statu bi dest xistiye. Di serdema Frîgya ya piştî Hîtît de jê re Kubele (latînî Kîbele), wekî Dayika Mezin a Xwedawendan hatiye binavkirin.

====Xanedaniya Ekşakê====
Berî ku di Xanedaniya Çaremîn a Kişê de ji hêla serdestan ve were têkbirin. Xanedaniya Ekşakê jî bi rêzek serwerên ku ji Puzur-Nirah, Ishu-Il û Shu-Suen, kurê Ishu-Il dirêj dibe, serxwebûna xwe bi dest xistiye.

====Xanedaniya yekem a Lagaşê====
Xanedaniya yekem a [[Lagaş|Lagaşê]] di beriya zayînê di sedsala 25an de ye. [[En-hegal]] wekî yekem serwerê naskirî yê Lagaşê hatiye tomar kirin, ku bi [[Urûk|Urûkê]] ve girêdayî ye. Li pey hegemonyaya [[Mesannepada]] ya Ur, [[Ur-Nanshe]] li cihî [[Lugal-sha-engur]] bû serokkahînek nû yê Lagaşê û serxwebûna xwe bi dest xist û dibe padîşah. Wî [[Ur|Urê]] têk bir û padîşahê [[Umma]] Pabilgaltuk girt. Di bermahiyên avahiyek ku ew bi perestgeha [[Ningirsu]] ve girêdayî ye, rolyefên bass ên terrakota yên padîşah û kurên wî û her weha lewheyên onîksê û serê şêran ên di onîksê de hatine dîtin ku karê [[Misir|Misirê]] tîne bîra mirovan.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=3}}&lt;/ref&gt; Di nivîsekê de tê gotin ku keştiyên Dilmunê (Behreyn) ji welatên biyanî dar wek bac anîne. 

[[Eannatum]], neviyê [[Ur-Nanshe]], bi bajarên Urûkê re (ji aliyê Enshakushana) li [[Ur]], [[Nîppur]], [[Ekşak]] û [[Larsa]], li tevahiya navçeya [[Sumer|Sumerê]] dibe padîşah.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Li [[Umma|Ummayê]] sîstema bacê hate bikaranîn - ji her kesê li vir dijîn hinek genim dihat standin ku diviyabû bihata xezîneya xwedawenda [[Nina]] û xwedawenda [[Ningirsu]]. Tevgerên [[Eannatum]] ji sinorên [[Sumer]] derbas bûn û wî beşek ji [[Elam|Elamê]] dagir kir, bajarê [[Az]] li ser [[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]] girt û bac stand heta [[Marî]] yê lêbelê gelek warên ku wî zeft kiribûn gelek caran li hemberî wî di serhildanê de bûn. Di dema desthilatdariya wî de, perestgeh û qesrên li [[Lagaş|Lagaşê]] û cihên din hatin restorekirin yan çêkirin.  Bajaroka [[Nîna]] yan jî [[Nînowaya paşîn]], ji nû ve hate avakirin û kanî û avgehên nû hatin kolandin. Li cihê [[Eannatum]] birayê wî, En-anna-tum I hat. Di dema desthilatdariya wî de, [[Umma]] careke din serxwebûna xwe di bin serweriya [[Ur-Lumma]] de destnîşan kir, ku êrişî [[Lagaş|Lagaşê]] bi ser neket.

Kurê wî û cîgirê wî [[Entemena]] carek din dîsa prestîja [[Lagaş|Lagaşê]] vegerandin. [[Illi]] ya [[Umma]], bi alîkariya hevalbendê xwe [[Lugal-kinishe-dudu]] yan jî [[Lugal-ure]] yê [[Urûk|Urûkê]], cîgirê [[Enshakushana]] ku di heman demê de di navnîşa padîşah de bû, wî bindest kirin. Wisa dixuye ku [[Lugal-kinishe-dudu]] di wê demê de kesayetek berbiçav bû, ji ber ku wî jî îdîa dikir ku hikumdariya [[Kîş]] û [[Ur|Urê]] dike.

====Împeratoriya Lugal-zage-si ya Urûkê====
Urûkagîna (k. 2359–2335 b.z. kronolojiya kurt) hate hilweşandin û bajarê wî [[Lagaş]] ji hêla [[Lugal-zage-si]], serokkahîn ê Ummayê ve hate desteser kirin. [[Lugal-zage-si]] jî [[Urûk]] û Ur desteser kir û [[Urûk|Urûkê]] wek paytexta xwe diyar kir. Di nivîseke dirêj de ku wî bi sedan li ser vazoyên kevirî yên ku ji bo [[Enlîl]] [[Nîppur|Nîppurê]] hatiye xêzkirin çêkiriye, ew pesnê xwe dide ku padîşahiya wî &quot;ji [[Deryaya Bering|Deryaya Jêrîn]] ([[Kendava Besreyê|Kendava Besrayê]]), bi Dîcle û Firatê, heta Deryaya Jorîn&quot; yan jî [[Deryaya Navîn]] dirêj bûye.&lt;ref&gt;{{Cite journal|title=Babylonia and Assyria|url=https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria|journal=1911 Encyclopædia Britannica|volume=3}}&lt;/ref&gt; Piştre Împeratoriya wî ji aliyê Sargonê [[Akadî]] ve hat hilweşandin.

===Împeratoriya akadî===
Serdema Akadî b. 2334–2147 {{bz}}ê (kronolojiya navîn). Li jêr navnîşek padîşahên naskirî yên vê serdemê heye:
{| class=&quot;wikitable&quot;
|Sargon
|c. 2334–2279 BZ
|
|-
|Rimush
|c. 2278–2270 BZ
|kurê Sargonê biçûk
|-
|Man-ishtishu
|c. 2269–2255 BZ
|kurê Sargonê mezin
|-
|Naram-Sin
|c. 2254–2218 BZ
|kurê Man-iştişo
|-
|Şar-kalî-şarrî
|c. 2217–2193 BZ
|kurê Naram-Suen
|-
|Irgigi
|
|
|-
|Imi
|
|
|-
|Nanum
|
|
|-
|Elulu
|
|
|-
|Dudu
|c. 2189–2168 BZ
|
|-
|Şu-Durul
|c. 2168–2147 BZ
|Akad ji aliyê Gûtiyan ve têk çû
|}

==Binêre==
* [[Sumer]]
* [[Zimanê sumerî]]
* [[Dîroka Mezopotamyayê]]
* [[Mezopotamya]]

==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

[[Kategorî:Sumer]]
[[Kategorî:Dîroka Mezopotamyayê|Sumer]]</text>
      <sha1>0kwkhxmpq6uhqxkk1iw7dstuntoae1f</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Gotûbêj:Dîroka sumeran</title>
    <ns>1</ns>
    <id>129022</id>
    <revision>
      <id>1093234</id>
      <parentid>1093192</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:12:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Kurdîkirin */ çavk.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2168" xml:space="preserve">== Nexşe ==

[[Wêne:Cities of Sumer (en).svg|thumb]]
{{silav|Penaber49}}, Vê nexşeyê bi kurdî bikim an jî bi vî awayî bimînî? [[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 20:45, 25 tîrmeh 2022 (UTC)
:{{Silav|Ghybu}} ku tu dikarî bi kurdî bikî baş e. Jiber nexşeya bajarên Mezopotamyayê ye, mirov dikarê di gotarên dinê Mezopotamyayê de jî bikar bîne. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 20:56, 25 tîrmeh 2022 (UTC)
:: Silav {{r|Penaber49|MikaelF}} Nêrîna we li ser kurdîkirina jêr:

==== Kurdîkirin ====
{{columns-list|2|2=&lt;br/&gt;
* {{g|Der (Sumer)|en}} → [[Der (sumer)]]
* {{g|Eshnunna|en}} → [[Eşnûna]]
* {{g|Tutub|en}} → 
* {{g|Rapiqum|en}} → 
* {{g|Sippar|en}} → [[Sîppar]]
* {{g|Akshak|en}} → [[Akşak]]
* {{g|Kutha|en}} → [[Kutha]]
* {{g|Kid-nun|en}} → 
* {{g|Kish (Sumer)|en}} → [[Kîş]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;
* {{g|Babylon|en}} → [[Babîl]]
* {{g|Barsippa|en}} → [[Borsîppa]]&lt;ref&gt;https://www.rudaw.net/kurmanci/middleeast/iraq/16082019&lt;/ref&gt;
* {{g|Bilbat|en}} (= {{g|Dilbat|en}} ?)→ [[Dilbat]]
* {{g|Marad|en}} → [[Marad]]
* {{g|Larak (Sumer)|en}} → 
* {{g|Nippur|en}} → [[Nîbûr]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;, [[Nîpor]], Nîppur, Nîppûr
* {{g|Pazurish-Dagan|en}} → 
* {{g|Isin|en}} → [[Isîn]]
* {{g|Shuruppak|en}} → Şuruppag, Şûrûppag, Şuruppak, Şûrûppak (??)
* {{g|Kisurra|en}} → 
* {{g|Adab (city)|en}} → [[Adab]]
* {{g|Umma|en}} → [[Umma]]
* {{g|Bad-tibira|en}} → [[Bad-tibira]]
* {{g|Lagash|en}} → [[Lagaş]]
* {{g|Girsu|en}} → [[Gîrsû]]
* {{g|Urukag|en}} (bnr. {{g|Urukagina|en}}) → 
* {{g|Nina|en}} (= {{g|Sirara|en}} ?)→ 
* {{g|Uruk|en}} → [[Ûrûk]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;&gt;Kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist-Hejmar 19-Bihar 2015&lt;/ref&gt;, [[Urûk]]
* {{g|Kutallu|en}} → 
* {{g|Larsa|en}} → [[Larsa]]
* {{g|Ur|en}} → [[Ur]]
* {{g|Eridu|en}} → [[Erîdo]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;, [[Êrîdu]]
}}

{{Silav|Ghybu}} baş çêbûye, spas.
—[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 06:52, 27 tîrmeh 2022 (UTC)

==== Çavkanî ====
{{çavkanî}}</text>
      <sha1>7ntnass9tqx3dvvalsbhtsjkqi28bpg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093235</id>
      <parentid>1093234</parentid>
      <timestamp>2022-07-27T21:16:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Nexşe */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2325" xml:space="preserve">== Nexşe ==

{{silav|Penaber49}}, Vê nexşeyê bi kurdî bikim an jî bi vî awayî bimînî? [[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 20:45, 25 tîrmeh 2022 (UTC)
:{{Silav|Ghybu}} ku tu dikarî bi kurdî bikî baş e. Jiber nexşeya bajarên Mezopotamyayê ye, mirov dikarê di gotarên dinê Mezopotamyayê de jî bikar bîne. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 20:56, 25 tîrmeh 2022 (UTC)
:: Silav {{r|Penaber49|MikaelF}} Nêrîna we li ser kurdîkirina jêr:

==== Kurdîkirin ====

&lt;gallery&gt;
Wêne:Cities of Sumer (en).svg|inglîzî
Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|kurdî
Wêne:N-Mesopotamia and Syria english.svg|inglîzî
Wêne:N-Mesopotamia and Syria ku.svg|kurdî
&lt;/gallery&gt;

{{columns-list|2|2=&lt;br/&gt;
* {{g|Der (Sumer)|en}} → [[Der (sumer)]]
* {{g|Eshnunna|en}} → [[Eşnûna]]
* {{g|Tutub|en}} → 
* {{g|Rapiqum|en}} → 
* {{g|Sippar|en}} → [[Sîppar]]
* {{g|Akshak|en}} → [[Akşak]]
* {{g|Kutha|en}} → [[Kutha]]
* {{g|Kid-nun|en}} → 
* {{g|Kish (Sumer)|en}} → [[Kîş]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;
* {{g|Babylon|en}} → [[Babîl]]
* {{g|Barsippa|en}} → [[Borsîppa]]&lt;ref&gt;https://www.rudaw.net/kurmanci/middleeast/iraq/16082019&lt;/ref&gt;
* {{g|Bilbat|en}} (= {{g|Dilbat|en}} ?)→ [[Dilbat]]
* {{g|Marad|en}} → [[Marad]]
* {{g|Larak (Sumer)|en}} → 
* {{g|Nippur|en}} → [[Nîbûr]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;, [[Nîpor]], Nîppur, Nîppûr
* {{g|Pazurish-Dagan|en}} → 
* {{g|Isin|en}} → [[Isîn]]
* {{g|Shuruppak|en}} → Şuruppag, Şûrûppag, Şuruppak, Şûrûppak (??)
* {{g|Kisurra|en}} → 
* {{g|Adab (city)|en}} → [[Adab]]
* {{g|Umma|en}} → [[Umma]]
* {{g|Bad-tibira|en}} → [[Bad-tibira]]
* {{g|Lagash|en}} → [[Lagaş]]
* {{g|Girsu|en}} → [[Gîrsû]]
* {{g|Urukag|en}} (bnr. {{g|Urukagina|en}}) → 
* {{g|Nina|en}} (= {{g|Sirara|en}} ?)→ 
* {{g|Uruk|en}} → [[Ûrûk]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;&gt;Kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist-Hejmar 19-Bihar 2015&lt;/ref&gt;, [[Urûk]]
* {{g|Kutallu|en}} → 
* {{g|Larsa|en}} → [[Larsa]]
* {{g|Ur|en}} → [[Ur]]
* {{g|Eridu|en}} → [[Erîdo]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;, [[Êrîdu]]
}}

{{Silav|Ghybu}} baş çêbûye, spas.
—[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 06:52, 27 tîrmeh 2022 (UTC)

==== Çavkanî ====
{{çavkanî}}</text>
      <sha1>8u5t1n7byisdvgw5bfh4y1wz9l3z4bb</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1093252</id>
      <parentid>1093235</parentid>
      <timestamp>2022-07-28T02:39:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>/* Kurdîkirin */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2362" xml:space="preserve">== Nexşe ==

{{silav|Penaber49}}, Vê nexşeyê bi kurdî bikim an jî bi vî awayî bimînî? [[Bikarhêner:Ghybu|Ghybu]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Ghybu|gotûbêj]]) 20:45, 25 tîrmeh 2022 (UTC)
:{{Silav|Ghybu}} ku tu dikarî bi kurdî bikî baş e. Jiber nexşeya bajarên Mezopotamyayê ye, mirov dikarê di gotarên dinê Mezopotamyayê de jî bikar bîne. [[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 20:56, 25 tîrmeh 2022 (UTC)
:: Silav {{r|Penaber49|MikaelF}} Nêrîna we li ser kurdîkirina jêr:

==== Kurdîkirin ====

&lt;gallery&gt;
Wêne:Cities of Sumer (en).svg|inglîzî
Wêne:Cities of Sumer (ku).svg|'''kurdî'''
Wêne:N-Mesopotamia and Syria english.svg|inglîzî
Wêne:N-Mesopotamia and Syria Kurdish.svg|'''kurdî'''
&lt;/gallery&gt;

{{columns-list|2|2=&lt;br/&gt;
* {{g|Der (Sumer)|en}} → [[Der (sumer)]]
* {{g|Eshnunna|en}} → [[Eşnûna]]
* {{g|Tutub|en}} → 
* {{g|Rapiqum|en}} → 
* {{g|Sippar|en}} → [[Sîppar]]
* {{g|Akshak|en}} → [[Akşak]]
* {{g|Kutha|en}} → [[Kutha]]
* {{g|Kid-nun|en}} → 
* {{g|Kish (Sumer)|en}} → [[Kîş]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;
* {{g|Babylon|en}} → [[Babîl]]
* {{g|Barsippa|en}} → [[Borsîppa]]&lt;ref&gt;https://www.rudaw.net/kurmanci/middleeast/iraq/16082019&lt;/ref&gt;
* {{g|Bilbat|en}} (= {{g|Dilbat|en}} ?)→ [[Dilbat]]
* {{g|Marad|en}} → [[Marad]]
* {{g|Larak (Sumer)|en}} → 
* {{g|Nippur|en}} → [[Nîbûr]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;, [[Nîpor]], Nîppur, Nîppûr
* {{g|Pazurish-Dagan|en}} → 
* {{g|Isin|en}} → [[Isîn]]
* {{g|Shuruppak|en}} → Şuruppag, Şûrûppag, Şuruppak, Şûrûppak (??)
* {{g|Kisurra|en}} → 
* {{g|Adab (city)|en}} → [[Adab]]
* {{g|Umma|en}} → [[Umma]]
* {{g|Bad-tibira|en}} → [[Bad-tibira]]
* {{g|Lagash|en}} → [[Lagaş]]
* {{g|Girsu|en}} → [[Gîrsû]]
* {{g|Urukag|en}} (bnr. {{g|Urukagina|en}}) → 
* {{g|Nina|en}} (= {{g|Sirara|en}} ?)→ 
* {{g|Uruk|en}} → [[Ûrûk]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;&gt;Kovara Înstîtûta Kurdî ji bo lêkolîn û zanist-Hejmar 19-Bihar 2015&lt;/ref&gt;, [[Urûk]]
* {{g|Kutallu|en}} → 
* {{g|Larsa|en}} → [[Larsa]]
* {{g|Ur|en}} → [[Ur]]
* {{g|Eridu|en}} → [[Erîdo]]&lt;ref name=&quot;IK&quot;/&gt;, [[Êrîdu]]
}}

==== Gotûbêj ====
{{Silav|Ghybu}} baş çêbûye, spas.
—[[Bikarhêner:Penaber49|Penaber49]] ([[Gotûbêja bikarhêner:Penaber49|gotûbêj]]) 06:52, 27 tîrmeh 2022 (UTC)

==== Çavkanî ====
{{çavkanî}}</text>
      <sha1>im0bgh1chqw3o8cx36yycadf1kokgjy</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Zanista civakê (kitêb)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129026</id>
    <redirect title="Zanista civakê (pirtûk)" />
    <revision>
      <id>1093239</id>
      <timestamp>2022-07-27T22:10:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <comment>Avestaboy navê [[Zanista civakê (kitêb)]] guhart û kir [[Zanista civakê (pirtûk)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="43" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Zanista civakê (pirtûk)]]</text>
      <sha1>nn30wvm4jdyxilvqad047ujkymzjnwf</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Govendistan (kitêb)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129027</id>
    <redirect title="Govendistan (pirtûk)" />
    <revision>
      <id>1093241</id>
      <timestamp>2022-07-27T22:13:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <comment>Avestaboy navê [[Govendistan (kitêb)]] guhart û kir [[Govendistan (pirtûk)]]</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Govendistan (pirtûk)]]</text>
      <sha1>sjfal28edw191u7sor1sxfl9btj4dou</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şablon:Bi-sux</title>
    <ns>10</ns>
    <id>129029</id>
    <revision>
      <id>1093264</id>
      <timestamp>2022-07-28T04:21:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{bi-zimanê|sumerî|{{{1}}}|[[romanîzekirin]]={{{romanîzekirin}}}|wate={{{wate&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}}}&lt;noinclude&gt;  {{Belgekirin|content={{Bi-zimanê/belge|sux|Latn=erê}}}}&lt;/noinclude&gt;&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="196" xml:space="preserve">{{bi-zimanê|sumerî|{{{1}}}|[[romanîzekirin]]={{{romanîzekirin}}}|wate={{{wate&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}}}&lt;noinclude&gt;

{{Belgekirin|content={{Bi-zimanê/belge|sux|Latn=erê}}}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>qrtbmzu5vhn2glf9ij53oqqcawhkcwg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şablon:Bi-akk</title>
    <ns>10</ns>
    <id>129030</id>
    <revision>
      <id>1093265</id>
      <timestamp>2022-07-28T04:22:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{bi-zimanê|akadî|{{{1}}}|[[romanîzekirin]]={{{romanîzekirin}}}|wate={{{wate&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}}}&lt;noinclude&gt;  {{Belgekirin|content={{Bi-zimanê/belge|sux|Latn=erê}}}}&lt;/noinclude&gt;&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="195" xml:space="preserve">{{bi-zimanê|akadî|{{{1}}}|[[romanîzekirin]]={{{romanîzekirin}}}|wate={{{wate&lt;includeonly&gt;|&lt;/includeonly&gt;}}}}}&lt;noinclude&gt;

{{Belgekirin|content={{Bi-zimanê/belge|sux|Latn=erê}}}}&lt;/noinclude&gt;</text>
      <sha1>p7zmzkhbk4ah6wjwsmzcotx7xx8gkh6</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Erîdo</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129031</id>
    <redirect title="Erîdû" />
    <revision>
      <id>1093267</id>
      <timestamp>2022-07-28T04:25:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Ji bo [[Erîdû]] hat beralîkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Erîdû]]</text>
      <sha1>4oi2w6lwrcad0c0vpx1cr6riecupqwj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tell Abu Shahrain</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129032</id>
    <redirect title="Erîdû" />
    <revision>
      <id>1093268</id>
      <timestamp>2022-07-28T04:26:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Ji bo [[Erîdû]] hat beralîkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="25" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Erîdû]]</text>
      <sha1>4oi2w6lwrcad0c0vpx1cr6riecupqwj</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Kategorî:CS1 errors: missing periodical</title>
    <ns>14</ns>
    <id>129033</id>
    <revision>
      <id>1093278</id>
      <timestamp>2022-07-28T04:55:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Ghybu</username>
        <id>9854</id>
      </contributor>
      <comment>Rûpel bi &quot;{{Kategoriya veşartî}}&quot; hat çêkirin</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="24" xml:space="preserve">{{Kategoriya veşartî}}</text>
      <sha1>9nrqp418qrp8ij3mmemb18hxii4xmd0</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>