Swêd

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ku">
  <siteinfo>
    <sitename>Wîkîpediya</sitename>
    <dbname>kuwiki</dbname>
    <base>https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.22</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Medya</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Taybet</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Gotûbêj</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Bikarhêner</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Gotûbêja bikarhêner</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Wîkîpediya</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Gotûbêja Wîkîpediyayê</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Wêne</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Gotûbêja wêneyî</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">Gotûbêja MediaWiki</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Şablon</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Gotûbêja şablonê</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Alîkarî</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Gotûbêja alîkariyê</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Kategorî</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Gotûbêja kategoriyê</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Portal</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Gotûbêja portalê</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Modul</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Gotûbêja modulê</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Gadget</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Gadget talk</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Gadget definition</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Gadget definition talk</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Swêd</title>
    <ns>0</ns>
    <id>47</id>
    <revision>
      <id>1094297</id>
      <parentid>1092479</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T11:02:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.19.226.2</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18989" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Konungariket Sverige''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Keyaniya Swêdê
| al                 = Flag of Sweden.svg
| girêdana_alê       = Alayê Swêdê
| nîşan              = Great coat of arms of Sweden.svg
| girêdana_nîşanê    = Nîşanê Swêdê
| dirûşm             = Tune
| sirûda_netewî      = Du gamla, du fria
| cîh                = EU-Sweden.svg
| cîh_sernav         = 
| zimanên_fermî      = [[Swêdî]]
| zimanên_tev        = 
| paytext            = [[Stokholm]]
| bajarê_mezin       = [[Stokholm]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}}
| sîstema_siyasî     = [[Keyîtî]]
| serok_cure         = Key
| serok_nav          = [[Carl XVI Gustaf]]
| serok_cure1        = Serekwezîr
| serok_nav1         = [[Magdalena Andersson]]
| serok_cure2        = 
| serok_nav2         = 
| rûerd              = 449,964
| av                 = 8,67
| gelhe              = 10,402,070
| gelhe_sal          = [[2021]]
| berbelavî          = 25
| serxwebûn          = 6'ê pûşperê 1523
| TBH_giştî          = $331.504 billion
| TBH/kes            = $50,339
| TBH_sal            = [[2020]]
| dirav              = Krona swêdî ([[SEK]])
| dem                = [[UTC+1]]
| nîşana_înternetê   = .se
| koda_telefonê      = +46
| nexşe              = 
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Swêd''' ({{bi-sv|Sverige}}) an jî Keyaniya Swêdê ({{bi-sv|Konungariket Sverige}})  welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e.
== Etîmolojî ==
Navê ''Sverige'' (&quot;Swêd&quot;) cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] &quot;Padîşahiya Swêdiyan&quot; tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige''  tê bikaranîn.

==Erdingarî==
Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne.

Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] (&quot;welatên Bakur&quot;) e. 

=== Avhewa ===
Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf.

[[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. &lt;ref&gt; [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] &lt;/ref&gt; Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya &amp; kêm; 16 &amp; nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. &lt;ref&gt; [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo &lt;/ref&gt; Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. &lt;ref&gt; [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo &lt;/ref&gt; Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû.

==Gelê Swêdê==
=== Komên etnîkî ===
Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine.

Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive.

Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn.

Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane.

Nêzîkî 2.2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene.

Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin.

=== Dîn ===
Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt.

Di salên piştî Şerê Cîhanê yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e.

Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin.

==Dîrok==
[[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hizêrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]]
=== Dîroka destpêkê ===
Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[ Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 BZ dest pê kir. bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin.

Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan.

Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî.
Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn.

Hewldaneke Romayê ku sînorê Împaratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû.

Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan.

Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû.

Bi rêya wê [[9. sedsala | nehan]] û [[10. sedsal | sedsala dehan]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13-an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14-an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin.

Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye

Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt.
Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê &quot;kampanyaya li dijî Norwêcê&quot; bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma.

Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn.
==Çand==
Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van.

[[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] .

Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin.

Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin.

==Polîtîka==
Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Rîksdag | Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera Padîşah û Riksdagê de hatiye parve kirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680-an hate dabeş kirin, li dûv padîşahiyek otokratîk.

Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, &quot;serdema azadiyê&quot; di 1719 de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921 de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf ê Swêdê]] hate parastin heya ku di sala 1975-an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin.

Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin.
Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê.

Di piraniya sedsala 20-an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep | sosyalîzm]], [[Partiya Karkerên Sosyal Demokrat ên Swêdê | Demokrasiya Civakî]], [[Partiya Gel | lîberalîzm]] , [[Moderat | muhafezekarî]] û [[Partiya Navend | Berjewendiyên gundan]]. Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û Kristdemokraterna (1991). [[neteweperwerî | neteweperwer]]  [[Sverigedemokratene]] hatiye Riksdag ji sala 2010-an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend, û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîfa femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]].

Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin, û ji hilbijartinên Ewropayê di Hezîrana 2014an de [[Însiyatîfa Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014 de, [[Partîya Korsan (Swêd) | Partîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Ewropa. Parlîman.

== Galerî ==
&lt;center&gt;
&lt;gallery caption=&quot;Kesên navdar ên swêdî&quot;&gt;
Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]]
Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]]
Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]]
&lt;/gallery&gt;

&lt;gallery caption=&quot;Bajarên Swêdê&quot;&gt;
Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê 
Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê
Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê
&lt;/gallery&gt;

&lt;gallery caption=&quot;Hin dîmenên welatê Swêdê&quot;&gt;
Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê
Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê 
Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê
&lt;/gallery&gt;
&lt;/center&gt;

== Girêdanê derve ==
{{Commonscat|Sweden|Sweden}}

== Çavkanî ==
{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Swêd| ]]</text>
      <sha1>q715x39jkna4yw5g6ghi9xz44ga5t2m</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şivan Perwer</title>
    <ns>0</ns>
    <id>837</id>
    <revision>
      <id>1094289</id>
      <parentid>1063672</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T09:19:41Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>88.234.166.229</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7661" xml:space="preserve">{{Agahîdank hunermend
 | nav              = Şivan Perwer
 | navê_rastî       = İsmail Aygün
| bernav = Dengê Kurdistan
 | sernavê_wêne      = Şivan Perwer 2018
 | paşbingeh        = solo_singer
 | roja_jidayikbûnê      = {{Jidayikbûn|23|01|1955|temen=erê}}
| cihê_jidayikbûnê =  ([[Sêwereg]], [[Riha]])
 | cure             = Muzîka Kurdî
 | pîşe             = Hunermend
 | amûr             = [[Tembûr]] û [[saz]]
 | malper           = {{url|www.sivan-perwer.com}}
}}
'''Şivan Perwer''' (jdb. {{Jidayikbûn|23|kanûna paşîn|1955}} li navçeya [[Sêwereg, Riha|Sêwereg]]), hunermendekî [[kurd]] e.

== Jînenîgerî ==

=== Zarokatî û hunera wî ===

Şivan Perwer, [[23ê kanûna paşîn]] sala [[1955]]ê li [[Sêwereg, Riha|Sêwereg]]ê ye xwedê daye.

Ciyê lê xwedêdayî herêmeke xwedî giyaneke (rûh) felsefî ya pir kûr e, mîna dirûvê erdnîgariya xwe. Ev dorhêl bi muzîkê tije ya û vê kûrahiya felsefi kabiliyeteke mezin ya mûzikê jî daye mirovan. Bapîrê Şivan Perwer, bîlûrvan û dengbêjeki mezin bû. Eywaneke aidê (xweserê) wî li gund hebû. Bê dost, bê mêvan, bê heval nedikariya bimîne. Li wan derhêlên nîzik kesên xwedi kabîliyetên çandeyî (mîna mûzîk, destan, çîrok û cûr be cûrên wêjeyê) mûheqeq dibûn mêvanê wi. Sohbetên wanên civakiyên bi muzîkê heya derengiya şevê domdikir. Dengbêj rûdiniştin bi saetan klasikên gelêriyên diroki bi dengên bilind dixwendin û dijiyandin. Mesela; [[Siyabend û Xecê]], [[Evdalê Zeynikê]], [[Eyşana Îbê]], [[Evdî]], [[Erebê]], [[Bêmal]], [[Delalê Qerejdaxi]], [[Lawkê Metînî]], [[Şêxa Delal]], [[stranên govend]] û [[dîlan]]. Bi vî awayî ji êvarî heya derengiya şevê ji aliyekê bilûr, ji aliyê din keman, an jî dengê dengbêjan li kûrahiya rûhê insanan tesîr dikir, bi sedsalan ew paş de dibirin û ew mirovên bi van guhdarkirinan radizan gelek caran di xewnên xwe de jî ev bûyêr diditan. Ji aliyê din ve zordariya li [[Kurdistan]]ê, zulma li ser ziman, çande û şexsiyeta mirovan hêj bêhtir jan (êş) dida mirovan û di pêşberê van tehdayiyan de kîn û nefreta di hûndirê wan de berhev dibû, hest (hiş) û evîna di hûndirê wan de veşartî digeriya ev qêrîn ji dikir kû bi ruhî, bi mirovînî xwe bi tayê jiyanê ve girêbide û dirûvekê muzîkî distand, dibû muzîk. Va ye di vî atmosferî de gelek caran di her bergehi de lehengên (qehreman) bênav digiheştin. Ango di têkoşîna li hemberê zordariyê de, di bûyerên çandeyiyên ji vê dirûvê jiyanê derdayî kes (şexis) derketine nêvengê (holê).

Şivan Perwer di vî atmosferi de giheştiye. Tû kesî xisûsî ew perwerde nekiriye, dijê vê ew bûyereke kû dirûvê jiyanê derxistî nêvengê ye. Wî di biçûkatiyê de dest bi stran gotinê kir. Di tim bûyerên jiyayî û bîhîstî de ew dijiyan û bi stran ji hundirê xwe derdixist. Mirovên guhdarî Şivan dikirin, ji vî zarokê weha biçûk kû buyerên mezin dijî mat (şaş) dibûn. Buyerên dijiya, an ji xeyal dikir. dikire stran û carinan bi seatan digot. Vêca li dorhêlên xwe caran ne bi çavê zarokan lê dinêrîn. Di civatê de giraniya wi hebû. Lewra, weko hêviyek ya civatê ji wi hebe pê re muamele dikirin her demî. Şivanê biçûk li dora xwe de şexsiyeteke fîlozofîk yê muzîkal dihate naskirin û jê heskirin. Lêbelê li gor Şivan, ev civata, paşdemayî, berteng lê xwediyê xususiyetinê rind bû, ji aliyê civakî û ccedil;andeyî ve gerek bihata guhartin. Bi wi ser û dinya xwe ya bicûk evên he dê çawa pêk banîna. Van tiştên he gişan riyek ya çareyê bi wi didan lêgerinê. Ji nêv vê civatê derketin, ango bi der ve çûyîn fîkra li hinek tiştên teorîk geran, hin bûn û dûv re jî li civata xwe vegerîn di temenên biçûk de ew kûr kûr diamand. Ji ber kû gelê kurd ji her ali ve hatibû rapêçan û di bin tehdê (tûndiyê) de bû, di ser de polîtîkaya bihûjtin (asimilasyon) ê ya tîr hebû, riya wî ya dî hûndirê, çandiya xwe de bi civakî, teorîk, teknîk û kirdarî (pratîk) pêşveçûna wi hatibû birîn (girtin).

Ew civata weha ne azada kû bi vî awayî nedikarî biser bikeve helbet, bêhtir di bergehê çande û hunerî de kariye serfiraz bibe. Derktina Şivan jî mînakek ya vê yekê ye. Weke li jor hati gotin, hunermendên kurdên bi kurdi digotin di jiyaneke berteng, zehmetiyên wê pir, şexsiayata hatî êxisitn, bi deng remanên xweş çiqas hîkarî (tesîr) li civatê bikiran jî, ji ber êxistina xwe ya şexsî nexwdiyê tû biryarê bûn. Hunermendên kurdan yên li gor fermanên (emrên) dewletê hereket dikirin jî, ji rûmerên netewî dihatin dûrxistin, vê carê jî çiqas xwediyê derfetên (imkan) mezin jî bin, diketin derecek ya bê şexsiyetiyeke din (ya dûwem). Ango an bi kurdî bibêje, li rûmetên xwe xwedî derkeve di bin emrê axayê kurd de bimîne, bibe mirîdê şêx, bibe dengbêjek basit, an jî dest ji rûmetên netewî tevan berde, bibe xwediyê derfetên maddî, lêbelê mina qaşmerê zordestan hereket bike. Va ye weha bû rewşa çandê, hunermend, muzîsyen, hozan û nivîskarên kurd. Şivan Perwer li van tevan îsyan kir û çi bigre (çi bibe bila bibe) bi armanca çêkirina herî rind pêkbîne tembûra xwe hilda, hestên xwe yên di kurahiyên giyanê (ruh) wi de kombûyîn, bûyerên di mejiyê wî de çêbûyîn bi stranên xwe dan gelê xwe.

Şivan Perwer bi profesyonelî [[1975]]ê dest bi hunermendiyê kiriye, li gor bûyerên li dinyayê hatin guhartin her sal berhem afirandine, bi klasîkên gelêrî mijûl bûye, di vî bergehî de rê şanî gelek hunermendan kiriye û bûye mînak ji wan re.

== Dîskografî ==
* ''[[Govenda Azadîxwazan (albûm)|Govenda Azadîxwazan]]'' (1975)
* ''[[Hevalê Bar Giranim]]'' (1976)
* ''[[Herne Pêş (albûm)|Herne Pêş]]'' (1977)
* ''[[Ey Ferat (albûm)|Ey Ferat]]'' (1978)
* ''[[Kîne Em (albûm)|Kîne Em]]'' (1979)
* ''[[Hay Dil]]'' (1980)
* ''[[Gele Min Rabe]]'' (1981)
* ''[[Agiri]]'' (1982)
* ''[[Bilbilo / Ferzê]]'' (1983)
* ''[[Dotmam]]'' (1985)
* ''[[Lê Dîlberê]]'' (1986)
* ''[[Helebçe (albûm)|Helebçe]]'' (1988)
* ''[[Bilbile dilşadî /helebçe]](1988)
* ''[[Xewna Min / Qasimlo]]'' (1991)
* ''[[Zembîlfiroş (albûm)|Zembîlfiros]]'' (1992)
* ''[[Ya Star (albüm)]]'' (1995)
* ''[[Nazê]]'' (1996)
* ''[[Hêviya Te]]'' (1999)
* ''[[Roj û Heyv]]'' (2000)
* ''[[Sarê (albûm)|Sarê]]'' (2001)
* ''Helbestên bijartî yên 1 /Kirîvê'' (2002)
* ''Helbestên bijartî yên 2/Klasîk'' (2003)
* ''Helbesten Bijarti yên 3'' (2004) 
* ''[[Min bêriya te kiriye]]'' (2004)
* ''[[Destana Rojava (albûm)|Destana Rojava]]'' (2011)
* ''Şivanname/Gazind'' (2013)

== Girêdanên derve ==
*  [http://www.sivan-perwer.com/ Malperê Şivan Perwer ya fermî] Malpera fermî
* {{facebook|sivanperwer|Şivan Perwer}}
* [http://www.sp-f.org/ Fonda Şivan Perwer ji bo Çand û Hunera Navnetewî] Malper pirzimanî ye 
* [http://musicmoz.org/Bands_and_Artists/P/Perwer,_Sivan/ Musicmoz] (Îngilîzî) 
* [http://www.worldmusic.cn/musicboxv2/index.php?action=album&amp;id=139 Hînek ji stranên Şivan Perwer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051120060917/http://www.worldmusic.cn/musicboxv2/index.php?action=album&amp;id=139 |date=2005-11-20 }}
* [http://www.ronibaran.de/sivan.html Gotinên stranên Şivan Perwer]
* [http://www.felsefevan.com/index.php?option=pek_content&amp;task=view&amp;id=240&amp;Itemid=42 Vegera welêt hesreta min e. Hevpeyvîna Şivan Perwer ya di Rojnameya Tarafê de]

[[Kategorî:Şivan Perwer| ]]
[[Kategorî:Kesên ji Sêwregê]]
[[Kategorî:Jidayikbûn 1955]]</text>
      <sha1>gp685n8c4opxb16heiy9pleyfofai8s</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094290</id>
      <parentid>1094289</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T09:48:04Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7541" xml:space="preserve">{{Agahîdank mirov/wîkîdane
 | çînaser = muzîk
 | nav              = Şivan Perwer
 | navê_rastî       = İsmail Aygün
 | bernav = Dengê Kurdistan
 | sernavê_wêne      = Şivan Perwer 2018
 | roja_jidayikbûnê      = {{Jidayikbûn|23|01|1955|temen=erê}}
 | cihê_jidayikbûnê =  ([[Sêwereg]], [[Riha]])
 | malper           = {{url|www.sivan-perwer.com}}
}}

'''Şivan Perwer''' (jdb. {{Jidayikbûn|23|kanûna paşîn|1955}} li navçeya [[Sêwereg, Riha|Sêwereg]]), hunermendekî [[kurd]] e.

== Jînenîgerî ==

=== Zarokatî û hunera wî ===

Şivan Perwer, [[23ê kanûna paşîn]] sala [[1955]]ê li [[Sêwereg, Riha|Sêwereg]]ê ye xwedê daye.

Ciyê lê xwedêdayî herêmeke xwedî giyaneke (rûh) felsefî ya pir kûr e, mîna dirûvê erdnîgariya xwe. Ev dorhêl bi muzîkê tije ya û vê kûrahiya felsefi kabiliyeteke mezin ya mûzikê jî daye mirovan. Bapîrê Şivan Perwer, bîlûrvan û dengbêjeki mezin bû. Eywaneke aidê (xweserê) wî li gund hebû. Bê dost, bê mêvan, bê heval nedikariya bimîne. Li wan derhêlên nîzik kesên xwedi kabîliyetên çandeyî (mîna mûzîk, destan, çîrok û cûr be cûrên wêjeyê) mûheqeq dibûn mêvanê wi. Sohbetên wanên civakiyên bi muzîkê heya derengiya şevê domdikir. Dengbêj rûdiniştin bi saetan klasikên gelêriyên diroki bi dengên bilind dixwendin û dijiyandin. Mesela; [[Siyabend û Xecê]], [[Evdalê Zeynikê]], [[Eyşana Îbê]], [[Evdî]], [[Erebê]], [[Bêmal]], [[Delalê Qerejdaxi]], [[Lawkê Metînî]], [[Şêxa Delal]], [[stranên govend]] û [[dîlan]]. Bi vî awayî ji êvarî heya derengiya şevê ji aliyekê bilûr, ji aliyê din keman, an jî dengê dengbêjan li kûrahiya rûhê insanan tesîr dikir, bi sedsalan ew paş de dibirin û ew mirovên bi van guhdarkirinan radizan gelek caran di xewnên xwe de jî ev bûyêr diditan. Ji aliyê din ve zordariya li [[Kurdistan]]ê, zulma li ser ziman, çande û şexsiyeta mirovan hêj bêhtir jan (êş) dida mirovan û di pêşberê van tehdayiyan de kîn û nefreta di hûndirê wan de berhev dibû, hest (hiş) û evîna di hûndirê wan de veşartî digeriya ev qêrîn ji dikir kû bi ruhî, bi mirovînî xwe bi tayê jiyanê ve girêbide û dirûvekê muzîkî distand, dibû muzîk. Va ye di vî atmosferî de gelek caran di her bergehi de lehengên (qehreman) bênav digiheştin. Ango di têkoşîna li hemberê zordariyê de, di bûyerên çandeyiyên ji vê dirûvê jiyanê derdayî kes (şexis) derketine nêvengê (holê).

Şivan Perwer di vî atmosferi de giheştiye. Tû kesî xisûsî ew perwerde nekiriye, dijê vê ew bûyereke kû dirûvê jiyanê derxistî nêvengê ye. Wî di biçûkatiyê de dest bi stran gotinê kir. Di tim bûyerên jiyayî û bîhîstî de ew dijiyan û bi stran ji hundirê xwe derdixist. Mirovên guhdarî Şivan dikirin, ji vî zarokê weha biçûk kû buyerên mezin dijî mat (şaş) dibûn. Buyerên dijiya, an ji xeyal dikir. dikire stran û carinan bi seatan digot. Vêca li dorhêlên xwe caran ne bi çavê zarokan lê dinêrîn. Di civatê de giraniya wi hebû. Lewra, weko hêviyek ya civatê ji wi hebe pê re muamele dikirin her demî. Şivanê biçûk li dora xwe de şexsiyeteke fîlozofîk yê muzîkal dihate naskirin û jê heskirin. Lêbelê li gor Şivan, ev civata, paşdemayî, berteng lê xwediyê xususiyetinê rind bû, ji aliyê civakî û ccedil;andeyî ve gerek bihata guhartin. Bi wi ser û dinya xwe ya bicûk evên he dê çawa pêk banîna. Van tiştên he gişan riyek ya çareyê bi wi didan lêgerinê. Ji nêv vê civatê derketin, ango bi der ve çûyîn fîkra li hinek tiştên teorîk geran, hin bûn û dûv re jî li civata xwe vegerîn di temenên biçûk de ew kûr kûr diamand. Ji ber kû gelê kurd ji her ali ve hatibû rapêçan û di bin tehdê (tûndiyê) de bû, di ser de polîtîkaya bihûjtin (asimilasyon) ê ya tîr hebû, riya wî ya dî hûndirê, çandiya xwe de bi civakî, teorîk, teknîk û kirdarî (pratîk) pêşveçûna wi hatibû birîn (girtin).

Ew civata weha ne azada kû bi vî awayî nedikarî biser bikeve helbet, bêhtir di bergehê çande û hunerî de kariye serfiraz bibe. Derktina Şivan jî mînakek ya vê yekê ye. Weke li jor hati gotin, hunermendên kurdên bi kurdi digotin di jiyaneke berteng, zehmetiyên wê pir, şexsiayata hatî êxisitn, bi deng remanên xweş çiqas hîkarî (tesîr) li civatê bikiran jî, ji ber êxistina xwe ya şexsî nexwdiyê tû biryarê bûn. Hunermendên kurdan yên li gor fermanên (emrên) dewletê hereket dikirin jî, ji rûmerên netewî dihatin dûrxistin, vê carê jî çiqas xwediyê derfetên (imkan) mezin jî bin, diketin derecek ya bê şexsiyetiyeke din (ya dûwem). Ango an bi kurdî bibêje, li rûmetên xwe xwedî derkeve di bin emrê axayê kurd de bimîne, bibe mirîdê şêx, bibe dengbêjek basit, an jî dest ji rûmetên netewî tevan berde, bibe xwediyê derfetên maddî, lêbelê mina qaşmerê zordestan hereket bike. Va ye weha bû rewşa çandê, hunermend, muzîsyen, hozan û nivîskarên kurd. Şivan Perwer li van tevan îsyan kir û çi bigre (çi bibe bila bibe) bi armanca çêkirina herî rind pêkbîne tembûra xwe hilda, hestên xwe yên di kurahiyên giyanê (ruh) wi de kombûyîn, bûyerên di mejiyê wî de çêbûyîn bi stranên xwe dan gelê xwe.

Şivan Perwer bi profesyonelî [[1975]]ê dest bi hunermendiyê kiriye, li gor bûyerên li dinyayê hatin guhartin her sal berhem afirandine, bi klasîkên gelêrî mijûl bûye, di vî bergehî de rê şanî gelek hunermendan kiriye û bûye mînak ji wan re.

== Dîskografî ==
* ''[[Govenda Azadîxwazan (albûm)|Govenda Azadîxwazan]]'' (1975)
* ''[[Hevalê Bar Giranim]]'' (1976)
* ''[[Herne Pêş (albûm)|Herne Pêş]]'' (1977)
* ''[[Ey Ferat (albûm)|Ey Ferat]]'' (1978)
* ''[[Kîne Em (albûm)|Kîne Em]]'' (1979)
* ''[[Hay Dil]]'' (1980)
* ''[[Gele Min Rabe]]'' (1981)
* ''[[Agiri]]'' (1982)
* ''[[Bilbilo / Ferzê]]'' (1983)
* ''[[Dotmam]]'' (1985)
* ''[[Lê Dîlberê]]'' (1986)
* ''[[Helebçe (albûm)|Helebçe]]'' (1988)
* ''[[Bilbile dilşadî /helebçe]](1988)
* ''[[Xewna Min / Qasimlo]]'' (1991)
* ''[[Zembîlfiroş (albûm)|Zembîlfiros]]'' (1992)
* ''[[Ya Star (albüm)]]'' (1995)
* ''[[Nazê]]'' (1996)
* ''[[Hêviya Te]]'' (1999)
* ''[[Roj û Heyv]]'' (2000)
* ''[[Sarê (albûm)|Sarê]]'' (2001)
* ''Helbestên bijartî yên 1 /Kirîvê'' (2002)
* ''Helbestên bijartî yên 2/Klasîk'' (2003)
* ''Helbesten Bijarti yên 3'' (2004) 
* ''[[Min bêriya te kiriye]]'' (2004)
* ''[[Destana Rojava (albûm)|Destana Rojava]]'' (2011)
* ''Şivanname/Gazind'' (2013)

== Girêdanên derve ==
*  [http://www.sivan-perwer.com/ Malperê Şivan Perwer ya fermî] Malpera fermî
* {{facebook|sivanperwer|Şivan Perwer}}
* [http://www.sp-f.org/ Fonda Şivan Perwer ji bo Çand û Hunera Navnetewî] Malper pirzimanî ye 
* [http://musicmoz.org/Bands_and_Artists/P/Perwer,_Sivan/ Musicmoz] (Îngilîzî) 
* [http://www.worldmusic.cn/musicboxv2/index.php?action=album&amp;id=139 Hînek ji stranên Şivan Perwer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051120060917/http://www.worldmusic.cn/musicboxv2/index.php?action=album&amp;id=139 |date=2005-11-20 }}
* [http://www.ronibaran.de/sivan.html Gotinên stranên Şivan Perwer]
* [http://www.felsefevan.com/index.php?option=pek_content&amp;task=view&amp;id=240&amp;Itemid=42 Vegera welêt hesreta min e. Hevpeyvîna Şivan Perwer ya di Rojnameya Tarafê de]

[[Kategorî:Şivan Perwer| ]]
[[Kategorî:Kesên ji Sêwregê]]
[[Kategorî:Jidayikbûn 1955]]</text>
      <sha1>hjpeqp92jz1429thaxgnictggh8mani</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bakurê Kurdistanê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>1105</id>
    <revision>
      <id>1094253</id>
      <parentid>1081281</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:03:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.180.27.141</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12455" xml:space="preserve">{{bnr|Kurdistan (cudakirin)}}
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| header    = 
| width     = 350
| image1    = Bakurê Kurdistanê.png
| alt1      = 
| caption1  = Bakurê Kurdistanê.
| image2    = Kurdish majority Turkey-es.svg
| alt2      = 
| caption2  = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê.
}}
'''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}&lt;/ref&gt; Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn.

== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

=== Parêzgeh û paytextên Bakurê Kurdistanê ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;width:600px;&quot;
|-
! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe
|-
! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] 
|| [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]]
|| [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]]
|-
! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]]
|| [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]]
|| [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]]
|-
! [[Batman (parêzgeh)|Batman]]
|| '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]]
|| [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]]
|-
! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]]
|| '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]]
|-
! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]]
|| [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]]
|| [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]]
|-
! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]]
|| '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]]
|| [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]]
|-
! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]]
|| [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]&lt;br&gt;Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]]
|| [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]]
|-
! [[Entab (parêzgeh)|Entab]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]]
|-
! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]]
|-
! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]]
|| [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]],  [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]&lt;br&gt;Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]]
|| [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]]
|-
! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]]
|| [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]]
|-
! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]]
|| '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]]
|| [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]]
|-
! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]]
|| [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]]
|| [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]]
|-
! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]]
|-
! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]]
|| [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende ]], [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]]
|-
! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]]
|| [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]]
|| [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]]
|-
! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]]
|-
! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]]
|| [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]]
|| [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]]
|-
! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]]
|| −
|| [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]]
|-
! [[Qers (parêzgeh)|Qers]]
|| [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]]
|| [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]]
|-
! [[Riha (parêzgeh)|Riha]]
|| [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]&lt;br&gt;Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]]
|| [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]]
|-
! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]]
|| [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]]
|| [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]]
|-
! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]]
|| [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]'''
|| [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]]
|-
! [[Wan (parêzgeh)|Wan]]
|| [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]]
|| [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]]
|-
! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]]
|| [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]]
|| [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]]
|-
! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]]
|| −
|| [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]]
|}

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>76pqrdyxp352dpxy3hmcyyfabxatk16</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094254</id>
      <parentid>1094253</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:06:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.180.27.141</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7395" xml:space="preserve">{{bnr|Kurdistan (cudakirin)}}
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| header    = 
| width     = 350
| image1    = Bakurê Kurdistanê.png
| alt1      = 
| caption1  = Bakurê Kurdistanê.
| image2    = Kurdish majority Turkey-es.svg
| alt2      = 
| caption2  = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê.
}}
'''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}&lt;/ref&gt; Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn.

== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>oyehwgkydbxpcdfe0h153srjbzbd83a</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094255</id>
      <parentid>1094254</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:07:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.180.27.141</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6282" xml:space="preserve">== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>02uri6hn2uralakbemixbkm3q10un13</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094256</id>
      <parentid>1094255</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:07:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.180.27.141</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4798" xml:space="preserve">== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>s4is9vszmb75xuj1fgn6yjaadoihgit</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094257</id>
      <parentid>1094256</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:08:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>78.180.27.141</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2516" xml:space="preserve">== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>01ig0rzzdrpno03me38hc6jos1j3pg1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094260</id>
      <parentid>1094257</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T16:01:35Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Guhertoya 1094253 ya [[Special:Contributions/78.180.27.141|78.180.27.141]] ([[User talk:78.180.27.141|gotûbêj]]) şûnde kir</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="3971" xml:space="preserve">== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Bakurê Torosan ===
{{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}}

Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.

Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>oc9qnmcfw2vhr1eh64e3wq13e285g8g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094261</id>
      <parentid>1094260</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T16:03:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Guhertoya 1094257 ya [[Special:Contributions/78.180.27.141|78.180.27.141]] ([[User talk:78.180.27.141|gotûbêj]]) şûnde kir</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6253" xml:space="preserve">== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Bakurê Torosan ===
{{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}}

Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.

Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>q12uxc1vuilv0r2m3sh2h0wxejw2vxg</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094262</id>
      <parentid>1094261</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T16:03:27Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Guhertoya 1094256 ya [[Special:Contributions/78.180.27.141|78.180.27.141]] ([[User talk:78.180.27.141|gotûbêj]]) şûnde kir</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7737" xml:space="preserve">== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Bakurê Torosan ===
{{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}}

Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.

Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>g1xy0qudm733ar45ucuj03dts6peio5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094263</id>
      <parentid>1094262</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T16:03:58Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Guhertoya 1094255 ya [[Special:Contributions/78.180.27.141|78.180.27.141]] ([[User talk:78.180.27.141|gotûbêj]]) şûnde kir</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="8850" xml:space="preserve">{{bnr|Kurdistan (cudakirin)}}
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| header    = 
| width     = 350
| image1    = Bakurê Kurdistanê.png
| alt1      = 
| caption1  = Bakurê Kurdistanê.
| image2    = Kurdish majority Turkey-es.svg
| alt2      = 
| caption2  = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê.
}}
'''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}&lt;/ref&gt; Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn.

== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Bakurê Torosan ===
{{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}}

Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.

Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>mmoibjrcop9lshpk80f0fpvv2j5etzp</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094264</id>
      <parentid>1094263</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T16:04:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>Guhertoya 1094254 ya [[Special:Contributions/78.180.27.141|78.180.27.141]] ([[User talk:78.180.27.141|gotûbêj]]) şûnde kir</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13910" xml:space="preserve">{{bnr|Kurdistan (cudakirin)}}
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| header    = 
| width     = 350
| image1    = Bakurê Kurdistanê.png
| alt1      = 
| caption1  = Bakurê Kurdistanê.
| image2    = Kurdish majority Turkey-es.svg
| alt2      = 
| caption2  = Kurdên Bakurê Kurdistanê û Tirkiyê.
}}
'''Bakurê Kurdistanê''', yek ji çar beşên [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye û beşa herî mezinê erdnîgariya [[Kurdistan|Kurdistanê]] ye ku piraniya [[Kurd|Kurdan]] li vir jiyan dikin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; Bakurê Kurdistanê îro di nava sînorê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] de maye. Jiber zext û astengkirina li ser ziman û çanda [[Zimanê kurdî|kurdî]] ku ji aliyê [[Tirkiye|Tirkiyeyê]] ve pêk tê,&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt; rewşa Bakurê Kurdistanê li [[Tirkiye|Tirkiyê]] di roja îro de bi awayekî bi nakok didome.&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Cite web|url=https://m.bianet.org/bianet/medya/261007-kurtce-gazeteyle-kurt-toplumuna-ulasmak-istedik|title=bianet.org|last=bianet.org|language=Tirki}}&lt;/ref&gt; Hinek caran ji bo Bakurê Kurdistanê bêjeya ''Kurdistana Tirkiyê'' jî tê bikar anîn.

== Erdnîgarî ==

=== Rûerd ===
[[Kurdistan]] welatekî çiyayî ye. Li çiyayên wê [[zozan]] û warên bilind hene. Dema mirov bi jor ve, li nexşeya bakurê Kurdistanê dinerê, rêza çiyayên [[Toros]] ên Başûr, Kurdistanê ji rojava ve, ber bi rojhilat ve dike du cîh. Toros ji Rojavayê Kurdistanê, ji bajarê [[Gurgum]]ê ve dest pê dikin û ber bi rojhilatê ve heta herêma Colemêrgê diçin. Ji wê pê de jî, [[Zagros]] dest pê dikin. Li herêma [[Colemêrg]]ê çiya bilind, gur û tûjik in. Bilindahiya wan digêje 4000 metreyî.

Toros ji aliyê Avhewa ve, [[Başûrê Kurdistanê]] ji hevdu diqetîne. Wê dike dû cîh: Bakur û başûrê Torosan.

=== Bakurê Torosan ===
{{Nexşeya Bakurê Kurdistanê|mezinahî=450px|hêl=right|sernav=Nexşeya topografiya Bakurê Kurdistanê}}

Li bakurê Torosan, ji başûr ve ji bajarên [[Mereş]] û Semsûrê û ji bakur ve jî, ji bajarê Sêwasê heta [[Qers]] û Agiriyê tev çiya, zozan banî, gelî û di nav wan de navrast û deşt hene. Divê herêmê de piraniya çiyan ber bi rojava û rojhilat ve rasrtenhêv in. Ji ber vê yekê ji çûn û hatin hêsan e. Herêm gelekî bilind e. Çiya ji 3000 m. danakevin. Past û deştên herêmê jî, ji 1500 m. bilintir in. ji rojava ber bi rojhilat ve çiyayên Munzir, Dêrsim, Mûrad, Keşîş, Pelandokan û Tendûrekê hene. Nêzîkî gola Wanê çiyayen [[Sîpanê Xelatê|Sîpan]], [[Nemrûd]] û ber bi jor û rojhilat ve jî, Agiriyên Mezin û Biçûk serîhildane. [[Agirî]], Sîpan, [[Nemrûd]] û [[Tendûrek]] volkanên vemirî ne. [[Agiriyê Mezin]] çiyayê Kurdistanê yê herî bilind e. Bilindiya wî 5165 metre ye. Serê wî hertim bi berf, qeşa û mij e. Li ser wî kovikên volkanik hene. Navên wan Bêçare ne. Li van çiyayên bilind havinan jî berf heye.

Ji Bajarê Colemêrgê heta [[Agirî]], [[Qers]], [[Erzîrom]], [[Çewlîg]], [[Xarpêt]] û [[Dêrsim]]ê zozanên têrcayir û mezin hene. Li dorhêla Çewlîgê Zozanê Şerefdînê bi nav û deng e. Deştên Melediyê, Xarpêt, Mûş, Zêdikan, Ezirgan, Erzîrom, Pasîn û Îdirê di nav van çiya û zozanên de ne.

=== Başûrê Torosan ===

Li başûrê Torosan, piraniya rûber deşt, berrî û rast e. Germiyan e. Di vê herêmê de ji Dilûk û Rihayê heta Siwêrekê cîh bi cîh rûerd bi girik e. Piştî Siwêrekê çiyayê [[Qerecdax]]ê dest pê dike û ew jî digihê çiyayê, Mazî û Mêrdînê. Qerecdax di nav deşta Riha û Amedê de bi serê xwe ye. Ew 1938 m. bilind e. Kevirên wê ress in. Di çiyayê Mazî de jî, mirov rastî hinek girikên volqanîk tê. Li herêma [[Botan]] çiyayên Herekol û Cudî hene. Ev rêza çiyan gelek ase û bilind in. Ber bi Kurdistana Başûr û ya Rojhilat ve diçin. Di vê herêmê de çûn û hatin gelek zehmet e.

Li rojava deşta [[Dîlok]]ê (Entebê) û ya [[Tilbişar]]ê, li dorhêla Amedê jî, deşta Gewran û ya Amedê hene. Deşta Gewran di navber a [[Erxenî]] û Qerecdaxê de cîh digirê. Gewran 15.000 hektar berfireh e.

[[Dîcle|Çemê Dicleyê]] deşta Amedê dike du cîh. Beşa navbera Qerecdax û Diclê, axa wê lavên bazalt e. Ji çandinê re ne baş e. Lê, ji çêra heywanan re gelek baş e. Axa li rojhilatê Diclê ji çandinê re gelek bi ber e. Gundên rojhilatên Diclê mezin û gelek in. Deşta Amedê 40.000 hektar fireh e.

Li herêma Rihayê berriya Heranê heye. Heran ji aliyê tene (dan) û dirokî ve bi nav û deng e. Li herêma Mêrdînê ji berriya Mêrdînê gelek mezin û bi ber e. Ev deşt û berriyên Kurdistanê embarên tene ne.

=== Parêzgeh û paytextên Bakurê Kurdistanê ===
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;width:600px;&quot;
|-
! Parêzgeh !! Navçe / serbajar !! Nexşe
|-
! [[Adiyeman (parêzgeh)|Adiyeman]] 
|| [[Aldûş]], [[Bêsnî]], [[Komîşîr]], [[Semîsad]], '''[[Semsûr]]''', [[Sergol]], [[Sincik]], [[Tût]]
|| [[Wêne:Navçeyên Semsûrê.png|80px]]
|-
! [[Agirî (parêzgeh)|Agirî]]
|| [[Avkevir]], [[Bazîd]], [[Dutax]], [[Giyadîn]], [[Patnos]], '''[[Qerekose]]''', [[Xamûr]], [[Zêtka]]
|| [[Wêne:Navçeyên Agiriyê.png|80px]]
|-
! [[Batman (parêzgeh)|Batman]]
|| '''[[Êlih]]''', [[Heskîf]], [[Hezo]], [[Kercews]], [[Qabilcewz]], [[Qubîn]]
|| [[Wêne:Navçeyên Batmanê.png|80px]]
|-
! [[Bidlîs (parêzgeh)|Bidlîs]]
|| '''[[Bidlîs]]''', [[Elcewaz]], [[Motkî]], [[Norşîn]], [[Tetwan]], [[Xelat]], [[Xîzan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Bidlîsê.png|80px]]
|-
! [[Bîngol (parêzgeh)|Bîngol]]
|| [[Azarpêrt]], [[Bongilan]], [[Çêrme]], '''[[Çewlîg]]''', [[Dara Hênî]], [[Kanîreş]], [[Gêxî]], [[Xorxol]]
|| [[Wêne:Navçeyên Bîngolê.png|80px]]
|-
! [[Dêrsim (parêzgeh)|Dêrsim]]
|| '''[[Mamekî]]''', [[Melkişî]], [[Mêzgir]], [[Pêrtag]], [[Pilemor]], [[Pulur]], [[Qisle]], [[Xozat]]
|| [[Wêne:Navçeyên Dêrsimê.png|80px]]
|-
! [[Diyarbekir (parêzgeh)|Diyarbekir]]
|| [[Bismil]], [[Çêrmûg]], [[Çinar]], [[Erxenî]], [[Farqîn]], [[Gêl]], [[Hezro]], [[Hênê]], [[Karaz]], [[Licê]], [[Pasûr]], [[Pîran]], [[Şankuş]]&lt;br&gt;Bajarê Mezin a '''[[Amed]]ê''': [[Bajarê Nû]], [[Payas]], [[Rezik]], [[Sûr]]
|| [[Wêne:Navçeyên Diyarbekirê.png|80px]]
|-
! [[Entab (parêzgeh)|Entab]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Entabê.png|80px]]
|-
! [[Erdêxan (parêzgeh)|Erdêxan]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Erdêxanê.png|80px]]
|-
! [[Erzîrom (parêzgeh)|Erzîrom]]
|| [[Aşqela]], [[Azort]], [[Bardîz, Erzîrom|Bardîz]], [[Çêrmik, Erzîrom|Çêrmik]], [[Espîr]], [[Hesenqela]], [[Narman]], [[Norgeh]], [[Oltî]], [[Oxlê]], [[Parsîna Jor]], [[Pasîna Jêr, Erzîrom|Pasîna Jêr]],  [[Qereçoban]], [[Qereyazî]], [[Tawûsker]], [[Tatos]], [[Tortim]], [[Xinûs, Erzîrom|Xinûs]]&lt;br&gt;Bajarê Mezin a '''[[Erzîrom]]ê''': [[Palandoken]], [[Yakutiye]]
|| [[Wêne:Navçeyên Erzîromê.png|80px]]
|-
! [[Erzîngan (parêzgeh)|Erzîngan]]
|| [[Cîmîn|Cimnî]], [[Egîn]], '''[[Ezirgan]]''', [[Gercan]], [[Îlîç]], [[Kemax]], [[Mose]], [[Qerequlak]], [[Têrcan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Ezirganê.png|80px]]
|-
! [[Hekarî (parêzgeh)|Hekarî]]
|| '''[[Colemêrg]]''', [[Çelê]], [[Gever]], [[Şemzînan]]
|| [[Wêne:Hakkari districts-ku.png|80px]]
|-
! [[Îdir (parêzgeh)|Îdir]]
|| [[Başan]], '''[[Îdir]]''', [[Qulp]], [[Têşberûn]]
|| [[Wêne:Navçeyên Îdirê.png|80px]]
|-
! [[Kilîs (parêzgeh)|Kilîs]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Kilîsê.png|80px]]
|-
! [[Meletî (parêzgeh)|Meletî]]
|| [[Arabkîr]], [[Arga]], [[Aywalî]], [[Çirmik]], [[Darende ]], [[Erxewan]], [[Hekîmxan]], [[Keferdîz]], [[Melediya kevn]], '''[[Meletî]]''', [[Muhacîr, Meledî|Muhacîr]], [[Qela, Meletî|Qela]], [[Şîro]], [[Yazixan]]
|| [[Wêne:Navçeyên Meletiyê.png|80px]]
|-
! [[Mêrdîn (parêzgeh)|Mêrdîn]]
|| [[Artuklu]], [[Kerboran]], [[Dêrik]], [[Qoser]], [[Şemrex]], [[Midyad]], [[Nisêbîn]], [[Mehsert]], [[Stewr]], [[Rişmil]]
|| [[Wêne:Navçeyên Mêrdînê.png|80px]]
|-
! [[Mereş (parêzgeh)|Mereş]]
|| −
|| [[Wêne:Navçeyên Mereşê.png|80px]]
|-
! [[Mûş (parêzgeh)|Mûş]]
|| [[Dêrxas]], [[Gimgim]], [[Kop]], [[Milazgir]], '''[[Mûş]]''', [[Tîl]]
|| [[Wêne:Navçeyên Mûşê.png|80px]]
|-
! [[Osmaniye (parêzgeh)|Osmaniye]]
|| −
|| [[Wêne:Osmaniye districts.png|80px]]
|-
! [[Qers (parêzgeh)|Qers]]
|| [[Cilawûz]], [[Dîxor]], [[Kaxizman]], '''[[Qers]]''', [[Sarîqamîş]], [[Selîm, Qers|Selîm]], [[Şûrêgel]], [[Zarûşad]]
|| [[Wêne:Navçeyên Qersê.png|80px]]
|-
! [[Riha (parêzgeh)|Riha]]
|| [[Bêrecûk]], [[Curnê Reş]], [[Hewenc]], [[Herran]], [[Kaniya Xezalan]], [[Pirsûs]], [[Serê Kaniyê]], [[Sêwreg]], [[Wêranşar]], [[Xelfetî]]&lt;br&gt;Bajarê Mezin a '''[[Riha]]yê''': [[Eyûbî, Riha|Eyûbî]], [[Qerekoprî]] (Pira Reş), [[Xelilî]]
|| [[Wêne:Navçeyên Rihayê.png|80px]]
|-
! [[Sêrt (parêzgeh)|Sêrt]]
|| [[Dih]], [[Hawêl]], [[Misirc]], '''[[Sêrt]]''', [[Şêrwan]], [[Tilo]], [[Xisxêr]]
|| [[Wêne:Navçeyên Sêrtê.png|80px]]
|-
! [[Şirnex (parêzgeh)|Şirnex]]
|| [[Basan]], [[Cizîr]], [[Elkê]], [[Hezex]], [[Qilaban]], [[Silopî]], '''[[Şirnex]]'''
|| [[Wêne:Navçeyên Şirnexê.png|80px]]
|-
! [[Wan (parêzgeh)|Wan]]
|| [[Bêgirî]], [[Ebex]], [[Elbak]], [[Erdîş]], [[Ertemêtan]], [[Miks]], [[Qerqelî]], [[Mehmûdî]], [[Şax]], [[Payîzava]], [[Westan]], [[Rêya Armûşê]], [[Tuşpa]]
|| [[Wêne:Navçeyên Wanê.png|80px]]
|-
! [[Xarpêt (parêzgeh)|Xarpêt]]
|| [[Baskîl]], [[Dep]], [[Egîna Jêrîn]], [[Keban]], [[Maden]], [[Palo]], [[Qerebaxan]], [[Qowanciyan]], '''[[Xarpêt]]''', [[Xulaman]] [[Xûx]]
|| [[Wêne:Navçeyên Xarpêtê.png|80px]]
|-
! [[Xetay (parêzgeh)|Xetay]]
|| −
|| [[Wêne:Hatay location districts.png|80px]]
|}

== Avhewa ==
[[Toros]] wekî dîwarekî bilind û dirêj nahêlin ku ew bayên hênik ên bi baran dakevin başûrê wan. Li bakurê Torosan rûerd gelekî bilind e. Piraniya rêerd çiya û zozan in. Ji vê herêmê re Kurd dibêjin [[Serhed]]. Havîna herêma Serhedê kin e. Germayî li zozan û çiyayên herêmê 25-30 pile ye. Piraniya xelkê Serhedê û herêma bakur havînan bi mal û heywanên xwe ve koç dikin û diçin zozanan. Heta payizê li zozanan dimînin. Biharan hewa nerm û bi baran e. Zivistanan jî li vê herêmê eyam gelek sar e. Heta 24-30 pileyan dadikeve binê sifirê. [[Erzirom]] û [[Qers]], bajarên herî bilind û sar yên Kurdistanê ne. Bi mehan berf li erdê dimîne û caran rê tên girtin.

Zivistanan li herêmên çiya û bilind wekî [[Wan]], [[Şirnex]], [[Sêrt]], [[Colemêrg]], [[Erzirom]] û [[Qersê]] berf gelekî dibare û ji çiyan aşît tên xwarê. Carnan gund û bajar di bin aşîtan de dimînin.

Li rojavayê, li herêmên bajarên [[Elezîz]], [[Meledî]], [[Semsûr]] û [[Mereşê]] rûerd hewqas ne bilind e. Her çiqas çiya û girik hebin jî, rûerd navrast e. Baran zêde dibarê û germ e.

Rêza Torosan nahêlin ku ji başûr ve jî, ji deşta Suriyê, ba û hewayê germ ber bi bakurê Kurdistanê here. Ji ber vê yekê havîn li herêma başûrê Torosan gelek germ û ziwa ye. Havînan li bajarên [[Dîlok]], [[Riha]], [[Amed]] û [[Mêrdîn]]ê gelekî germahî heye. Germahî li siyê 40 - 45 pile ye. Zivistanan jî li vê herêmê baran dibarê. Lê, berf kêm e. Sermayeke hişk û zuha heye. Ji bilî çend deşt, rast, navrast û beriyan, Kurdistan welatekî çiyayî ye. Çiya, cih û avhewaya Kurdistanê mercên dar û daristanan çêdikin. Berê piraniya çiya û herêmen Bakurê bi daristan bûn. Ji ber xizanî û nezaniyê sal bi sal xelk dar û beran dibire û ji bo şewatê bi kar tînin. Ji aliyê din ve li herêmên ku erd û zevî kêm in, daristanan dibirin û cîhên wan dikin erd. Li wir çandiniyê dikin. Di van salên dawî de dewleta Tirk ji bo şikandina şerê gerîlla agir berdidin daristanên Bakur û ew dişewtînin. Li Bakur darên berû, mazî, benav, benîşt, qizwan,  hevirs û merx hene. Li ber çem û cihên avî ji darên gûz, spîndar û bih jî gelek in.

== Dîrok ==
{{GotarêBingeh|Dîroka Bakurê Kurdistanê}}
Her çend dîroka hemû kurdan têkildarî hemû kurdan be jî, her parçeyekê Kurdistanê xwedî ciheke taybete di dîroka Kurdistanê de. Heta îlankirina komara [[Tirkiye]]yê jî qedera her sê parçeyên Kurdistanê(rojava,başûr,bakur) wek hev bû û ji bo qedera xwe ya sedsala bi li benda rûxandina [[Împeratoriya Osmanî]]yan bû. Piştî [[Şerê cîhanî yê yekem]], împeretoriya Osmaniyan ji gelek aliyan ve hatiye dagir kirin ji aliyê dewletên Ewropayî ve. Hêj şerê cîhanî dewam dikir, herêmên Yemen, Iraq û Sûrî ji dewleta Osmanî ve hatin qetandin. Li vir Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê jî ketin bin mandateriya Brîtaniyan li van welatan. Li van herdu welatan ji aliyê Brîtaniyan û bi destê ereban du dewlet hatin ava kirin û micadeleya kurdên van parçeyan hem li gel Ingilîzan hem jî li gel van dewletên ereban bû. Piştî şerê cîhanî yê yekem jî Bakurê Kurdistanê û Anatolya ji aliyê dewletên Ewropayî ve hatin dagir kirin. Di encamê de 10ê tebaxa 1920ê de di navbera dewletên Ewropayî û Osmaniyan de [[Peymana Sevrê]] hatiye destnîşan kirin. Bi dûçûna vê peymanê di navbera Anatolya û Îranê de avabûna du dewletan dihate hatiye pejirandin. Bajarê Wanê wek sinorek bimîne, li rojava û başûrê Wanê biryara herêma xweser ya Kurdistanê û li bakurê Wanê biryara herêma xweser ya Ermenistanê hatibû destnîşan kirin.

== Aborî ==

== Çavkanî ==
{{çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
{{commonscat-inline|Turkish Kurdistan}}
* [http://www.travel-images.com/kurdistan.html Galeriya wêneyan]

{{Parçeyên Kurdistanê}}
{{Parêzgehên Kurdistanê}}
{{Bajarên Kurdistanê}}
{{Êl û eşîrên kurdan ên mezin}}
{{Portal bar|Tirkiye|Kurdistan}}

[[Kategorî:Bakurê Kurdistanê| ]]
[[Kategorî:Kurdên Bakurê Kurdistanê]]</text>
      <sha1>l9g6ig1uz26th34vya5paqnfhillqkc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mîtolojiya îranî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>4166</id>
    <revision>
      <id>1094285</id>
      <parentid>1080501</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T23:12:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7383" xml:space="preserve">[[Wêne:Rostam.jpg|thumb|Lehengê navdar [[Ristemê Zal]], şerê ejderhayekî dike (mînyatura mamosteyê mînyaturê yê hemdem [[Mehmûd Ferşçyan|Mehmûd Ferşçiyan]]).|280x280px]]
'''Mîtolojiya îranî''' an jî '''dastannasiya îranî''' tevaya efsaneyên [[Gelên arî|gelên îranî]] dihewîne. Ji bilî çîrokên paşerojê, ev çîrokên kevneşopî yên ji rojên destpêkê û [[serdema kevnare]] vedihewînin, ku tê de em ne tenê bi xwedayên îranî yên kevnar, [[Yazata]], lê her weha bi kes û heyînên awarte û serxwezayî re rû bi rû dimînin. Ev gelek caran û bi awayekî taybet wêne û dîtinên li ser mijara rûbirûbûna qencî û bediyê, kirinên [[Xwedawend|xwedawendan]], lehengan û afrîdên din nîşan didin. Di dirêjahiya dîroka xwe ya çandî ya çend hezar salî de, fîgurên mîtolojiya îranî gelek caran û bi rengekî dûbare pêşdeçûneke têgihî û watedar nîşan didin, wek mînak di gihandina hin fîgur û têgehên mîtolojiya îranî ya pêşîn di [[Mîstîsîzm|mîstîsîzma]] farisî de. .Wek nimûne, metamorfoza sûretê [[Teyrê Sîmir]], ku berê di nivîsarên kevnar ên îranî de peyda bûye, ji fîgurekî bingehîn ê mîstîsîzma farisî ya sedsala 12mîn re di &quot;[[Mentiqultêyr]]&quot; a helbestvan [[Etarê Nîşabûrî]] de dikare bixebite.

Qada ku mîtolojiya Îranê lê derketiye û qada sereke ya çalakiya wê ya çandî bi taybetî [[Îran]], [[Efxanistan]], [[Tacîkistan]], [[Mezopotamya]] her wiha [[Kurdistan]], [[Qefqasya]], [[Belûçistan]] û beşek ji [[Asyaya Navendî|Asyaya Navîn]] û [[parzemîna Hindistanê]] ye .Pirtûka [[Şahname]] , serberhema  helbestvanê faris [[Firdewsî]] , ku bi girîngiya wê bi [[Îlyada]] a [[Homer]] re tê berhevkirin, ji bo kevneşopiya mîtolojiyê diyarker e.Dorpaşa berhema Homer ji ya  farisî  pir zêdetir e. Çavkaniyên din ên girîng ên mîtolojiya Farisî, beşên cûrbecûr yên Avestayê ne, wek [[Yaşt|Yaştan]] û nivîsarên [[Vendîdad]], û her weha [[Wêjeya zimanê pehlevî|wêjeya Pehlevî]].Efsaneya afirandinê ya îranî bi taybetî di pirtûka [[Bundahişn]] a farisiya navîn de cih digire.

Têgînên &quot;efsaneya îranî&quot; û &quot;efsaneya farisî&quot; bi gelemperî bi hev re têne bikar anîn, tevî ku pêkhateya etnîkî ya têgîna &quot;îranî&quot; bi rêkûpêk hemî [[Gelên arî|gelên îranî]] ji xêza farisî ya îraniyan vedihewîne. Ji bilî binavkirina Persia wek Îran di zimanên îranî de, ev yek ji ber wê yekê ye ku beşên girîng ên mîtolojiya îranî di zimanê farisî de, bi taybetî di farisiya navîn û nûjen de, û zimanê farisî di zimanê farisî de hatine danîn û ji aliyê çandî ve, li Asyaya Navîn û Başûrêrojavayê, wek zimanekî ku gelek caran bi hev re û carna jî wek zimanê [[Lingua franca]] ê bikaranîn, cihekî taybet digire.

== Kes û têgehên mîtolojiya îranî ==

Di beşa jêrîn de nêrînek giştî peyda dike û ne navnîşek tevahî ye ji hemî têgeh û karakteran ku ji ber berfirehiya mîtolojiya îranî tê dayîn .

* [[Ageş]] , Agaş , Agij . Dêwê çavê bed, di Bundahişna mezin de bi me re tê.
* [[Ahûra Mezda]], Hurmazd, Hormuzd, Ohrmazd, Ormazd; &quot;Xwedayê zana&quot;, Afirînerê; Ahûra Mezda jixwe di metnên herî kevn ên îranî de, wek di Gathan de û di Farisiya kevin de, belgeyên hexamenişî de, wek mînak di [[Wergera nivîskên Bêstûnê|nivîskên Bêstûnê]] ên sê zimanî de derbas dibe.
* [[Aîryanem Vaeceh]]
* [[Akataş]] , &quot;Afirînerê bediyê&quot;, li gorî Bundahişn, mirov ji qenciyê dûr dihêl e
* [[Anahita]]
* [[Anaya]] , cinawirên cinî
* [[Araş]] an jî Key Araş , bi zimanê  avestî Erexşa, &quot;tîra bilez&quot;; leheng û tîrvanekî birûmet e .
* [[Cemşîd]]
* [[Dehak]]
* [[Dêw]]
* [[Direfşa Kaway|Direfşa Kawa]]
* [[Ehrîman]] , ''Angra Mainyu''. Giyana Afirandina Xirab, Ruhê Wêranker, Qada Destpêkê ya Afirandina Xirab; li hember wî Spenta Mainyu û Ahûra Mezda ne .
* [[Esman ( xwedawend )|Esman]] xwedawendê esmanê; ew dewlemendiyê dide; di şerê li dijî Ehrîman de ew bi xwe Ehrîman û hem jî Dêw tam dike.
* [[Êşma]] , dêwê xezebê
* [[Firawer]]
* [[Fraşokeretî]]
* [[Isfendiyar]]
* [[Kawayê Hesinkar]]
* [[Meh (mîtolojî)]]
* [[Mihregan]]
* [[Mîtra]]
* [[Newroz]]
* [[Ristemê Zal]]
* [[Teyrê Sîmir]]
* [[Tîrgan]]
* [[Suşyant]]
* [[Vîştaspa]]
* [[Zal]]
* [[Zervan]]

== Mijarên têkildar ==
* [[Zerdeştî]]
* [[Împeratoriya farisî]]
* [[Med]]
* [[Îran]]
* [[Avesta]]
* [[Yezdanên îranî]]
* [[Şahname]]


[[Kategorî:Mîtolojiya îranî|*]]
[[Kategorî:Mîtolojiya Kurdistanê]]

== Çavkanî ==

* Tony Allan, Charles Phillips, Michael Kerrigan. ''Weiser Herr des Himmels: Persien''. Aus der Reihe ''Mythen der Menschheit''. Time-Life Books, Amsterdam: 1999.
* Jalil Doostkhah. ''Avesta''. Übersetzung des Textes. Morvarid, Teheran, 1996. ISBN 964-6026-17-6.
* Jürgen Ehlers (Hrsg. und Übers.): Abū'l-Qāsem Ferdausi: Rostam – Die Legenden aus dem ''Šāhnāme''. Philipp Reclam jun., Stuttgart 2002
* A. Ferdowsi. ''„Shanameh e Ferdowsi“''. Vollständige persische Ausgabe. Verlagsgesellschaft der Nationalbank ''(Bank Melli Publications)''.Teheran, 2003. ISBN 964-93135-3-2.
* D. N. MacKenzie: ''A Concise Pahlavi Dictionary''. Routledge Curzon, 2005. ISBN 0-19-713559-5.
* M. Mo’in. ''An Intermediate Persian Dictionary. Six Volumes''. Amir Kabir Publications, Teheran, 1992.
* Hashem-e Razi. ''Encyclopaedia of Ancient Iran''. Sokhan, Teheran, 2002. ISBN 964-372-027-6.
* Hashem-e Razi. ''Chronology &amp; Ancient Iranian Festivals''. Behjat, Teheran, 2004. ISBN 964-6671-37-3.
* [[Friedrich Rückert]]: ''Firdosi’s Königsbuch  (Schahname) Sage I–XIII''. Aus  dem Nachlass herausgegeben von E. A. Bayer. 1890. Nachdruck: epubli GmbH,  Berlin, 2010 ISBN 978-3-86931-356-6
* Friedrich  Rückert: ''Firdosi’s  Königsbuch (Schahname) Sage XV–XIX.'' Aus dem Nachlass herausgegeben von E. A. Bayer. Nachdruck der Erstausgabe. epubli Berlin, 2010, ISBN 978-3-86931-407-5 [http://www.epubli.de/shop/showshopelement?pubId=3446 (Details).]
* Friedrich  Rückert: ''Firdosi’s  Königsbuch (Schahname) Sage XX–XXVI.'' Aus dem Nachlass herausgegeben von E. A. Bayer. Nachdruck der Erstausgabe. epubli Berlin, 2010, ISBN 978-3-86931-555-3 [http://www.epubli.de/shop/showshopelement?pubId=3597 (Details).]
* Friedrich Rückert: ''Rostem und Suhrab. Eine Heldengeschichte in 12 Büchern.'' Nachdruck der Erstausgabe. epubli, Berlin, 2010, ISBN 978-3-86931-571-3 [https://www.epubli.de/shop/showshopelement?pubId=3545 (Details).]
* Friedrich Rückert: ''Rostam und Sohrab''. Neuausgabe. Epubli, 2010. ISBN 978-3-86931-684-0 [http://www.epubli.de/shop/buch/Rostam-Sohrab-Friedrich-R%C3%BCckert-9783869316840/4116 (Details).]
* Friedrich Rückert: ''Rostam und Sohrab''. Neuausgabe E-Book. Epubli, 2011. ISBN 978-3-86931-939-1 [http://www.epubli.de/shop/buch/Rostam-Sohrab-Friedrich-Rückert-9783869319391/6339 (Details).]
* Vesta Sarkhosh Curtis. ''Persische Mythen''. Reclam, Ditzingen, 1994. ISBN 3-15-010399-1.
* E. W. West. ''Pahlavi Texts. Translated by E. W. West''. 5 Volumes. Routledge Curzon, 1895–1910, 2004.  ISBN 07007-1544-4.
* [[Geo Widengren]]: ''Iranische Geisteswelt: Von den Anfängen bis zum Islam.'' Holle Verlag, Baden-Baden 1961
* R. C. Zaehner. ''Zurvan. A Zoroastrian Dilemma''. Biblo and Tannen, 1972. ISBN 0-8196-0280-9.</text>
      <sha1>jy7kg95kw8cxk3hugc8trnllux4r9ln</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Ahûra Mezda</title>
    <ns>0</ns>
    <id>5467</id>
    <revision>
      <id>1094286</id>
      <parentid>1069857</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T23:18:16Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2312" xml:space="preserve">[[Wêne:Faravahar.png|thumb|220px|[[Firawer]], rê û sembola rewanê pak ê biserketî]]
[[Wêne:Faravahar.JPG|thumb|Dîmenek din]]
[[Wêne:Naqsh i Rustam. Investiture d'Ardashir 1.jpg|thumb|220px|Nexşe Ristem ([[Îran]]) &lt;br /&gt;([[Erdeşîrê Yekê]] û Ahûra Mazda)]]
'''Ahûra Mezda''', bi zimanê [[Avesta|Avestayî]], tê wateya ''(rewan)'''a ji xwe re mezin''' e an '''Uhrmezd''' an jî '''Hurmezd''', ê tê re xwe dike ango pir zana ye''. Ev rengdêra herî mezin û pîroz a ji bo Xwedê ye. Kurdan di dema [[Zerdeşt]]iyê de jî bo [[Xwedê]] digotine Xwedê. Lê eger bipirsiyana Xwedê kê ye, digotin: Ahura Mazda. Ango îcar bi rengdêrên pîroz binavdikirin. Di [[îslam]]ê de jî gelek navê Xwedê hene. Lê binavka herî pîroz [[Allah]] e.

== Ma Hurmuz Xwedê ye ==
Kurd derbareyê ola xwe ya berê de ji kanên xelkê agahiyan werdigirin ku pirranî ne bêalî, zanîstî ne. Hin ronakbîrên kurd nivîsîne ku Hurmuz, Ahura Mazda ango Xwedê ye. Ev ne rast e. 

Hurmuz rewan û peywirdariya başî û xêrê ye. Mirov behsa Hurmuz bike, ji ber ku berê mirovên baş, Hurmuz berî bi Xwedê (Ahura Mazda) ne, mirov Xwedê tîna bîra xwe. Ji ber vê prînsîbê, carnan peyva Hurmuz di wateya Xwedê de hatiye bikaranîn. Lê di rastiyê de Hurmuz jî di bin ferman û parastina Xwedê de ye. Ji ber ku Ahura Mazda tevlî karên mirovan nabe, bêalî û birehm e, fitrata mirov azad kiriye daku riya xêrê bibînin, rola Hurmuz bilind dibe. 

Di Zerdeştiyê de mirov, xwedayî (bo mînak Hurmuz) û Xwedê ji heman tîrêjê ne, li ser heman kokê ne. Lewra Xwedê ji materyal û hebûnên bi wî ne biyanî ne, bi xwe afirandine mirov çêkiriye. 

Li gora baweriya Zerdeştî, Ahûra Mazda xaliqê hemû gerdûnê ye û her du ruhên ku bi navê [[Ehrîman]] dihên navandin ji aliyê wî ve hatine çêkirin. [[Spenta Maînyu]] ruhê rastiyê, ronahî û heyatê temsîl dike. [[Angra Maînyu]] jî derewan, tarîtiyê û mirinê temsîl dike. Li gora pirtûka pîroz ya dînê zerdeşt, Avestayê, şerê di navbera van herdu ruhan de tarîxa dinyayê pêk diîne.

== Girêdanên derve ==
* [http://yesna.vacau.com/ Malpera zerdeştiyên Kurd] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101016022808/http://www.yesna.vacau.com/ |date=2010-10-16 }}

[[Kategorî:Zerdeştî]]</text>
      <sha1>fbpby2l2yyad8yz2zgcvinwd58ybow2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Yewnanistan</title>
    <ns>0</ns>
    <id>6432</id>
    <revision>
      <id>1094296</id>
      <parentid>1094199</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T11:01:12Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>46.19.226.2</ip>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="32103" xml:space="preserve">{{Infobox welat
| nav                = ''Ελληνική Δημοκρατία&lt;br /&gt;Ellinikí Dimokratía''
| navê_fermî         = 
| navê_kurdî         = Komara Yewnanistanê&lt;br /&gt;Komara Êlînîk
| al                 = Flag of Greece.svg
| nîşan              = Coat of arms of Greece.svg
| sirûda_netewî      = Ύμνος εις την Ελευθερίαν  Ýmnos is tīn Eleftherían
| cîh                = EU-Greece.svg
| zimanên_fermî      = [[Yewnanî]]
| sîstema_siyasî     = [[Komar]]
| serxwebûn          = 25 Adar [[1821]]
| paytext            = [[Atîna]]
| koordînat_paytext  = {{Koord|38|00|N|23|43|E|type:country}}
| bajarê_mezin       = [[Atîna]]
| serok_komar        = Katerina Sakellaropoulou
| serok_wezîr        = Kyriakos Mitsotakis
| rûerd              = 131.990
| av                 = 0.8669
| gelhe              = 11.216.708 &lt;ref name=&quot;Eurostat&quot;&gt;[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,39140985&amp;_dad=portal&amp;_schema=PORTAL&amp;screen=detailref&amp;language=en&amp;product=Yearlies_new_population&amp;root=Yearlies_new_population/C/C1/C11/caa10000 Eurostat]&lt;/ref&gt;
| gelhe_sal          = [[2008]]
| berbelavî          = 84
| dirav              = Euro [[EUR]]
| dem                = UTC+2
| nîşana_înternetê   = .gr
| koda_telefonê      = +30
| nexşe              = EU-Greece (orthographic projection).svg
| nexşe_sernav       = 
}}
'''Yewnanistan''' yan jî '''Grekistan''' (bi [[Zimanê yewnanî|yewnanî]]:  Ελλάδα / Ελλάς, Êlada / Êlas, bi fermî Ελληνική Δημοκρατία, Komara Yewnanistanê an Komara Êlînîk)  [[welat]]eke li başûrê rojhilatê [[Ewropa]] ye û li ser peravên [[Deryaya Ege]]yê û [[Derya Navîn]] e. Axa Yewnanistanê digihêjê [[Albanya]]yê, [[Komara Makedonyayê]], [[Bulgaristan]]ê û [[Tirkiyê]]. Paytextê Yewnanistanê [[Atîna]] ye. Yewnanistan endamê [[NATO]]ê û ji 1981ê ve endamê [[Yekîtiya Ewropayê]] ye. Ew delîlên pêşî yên pêşniyarên mirovên li Başûrê Balkansê, ji 270.000 {{bz}} ve, li navenda Yewnanistanê de li Petroftona cave tê dîtin. Her sê qonaxên temenê kevir (Paleolîtîk, Mesolîtîk û Neolîtîk) di Yewnanistanê de, wek mînak di Franchthi Cave de têne nîşandan. Rûniştiyên neolîtîk li Yewnanî, ji BZ-7 millennium dostî, gelek welatan li Ewropayê ye, ji ber Yûnanî li ser rêya ku çandiniya ku ji Rojhilata Navîn ve ji Ewropayê ve belav dibe.

Paytext û bajarî herî mezina Yewnanistanê bajarê [[Atîna]] ye, bajarê duyem a mezin jî bajarê [[Tesalonîkî]] ye.

== Etîmolojî ==
Navê fermî yê Yewnanîstanê &quot;Komara Yewnanîstan&quot; e&lt;ref&gt;{{webref |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html |weşanger=[[Navendî Ajansa Îstixbaratî |CIA]] |kar=[[The World Factbook]] |title=Yewnanistan |Dîroka dakêşanê=10'ê Sibatê 2010 |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt; (''Ellinikí Dhimokratía'', Ελληνικά Διμοκρατία). Yewnanî bi xwe ji welatê xwe re dibêjin ''Hellas'', ku îro jê re ''Ellas'', an jî di axaftina rojane de ''Ellada'' tê gotin. Yewnanî ji xwe re dibêjin Helen (''Ellines'', Έλληνες). Peyva Yewnanî ji navê latînî ''Graecia'' tê ku di eslê xwe de behsa herêmeke li bakurê Yewnanistana îroyîn dike ku Graiyan lê dijîn.&lt;ref&gt;Pirtûka Malbata Bakur cild 10. (1909) sp . 234: &quot;Navê Yewnanî (Yewnanî graikōī', Lat. græci) dixuye ku bi eslê xwe ji eşîreke ku li Epirusê dijiyan e, lê di nav Romayiyan de wekî navdêrek ji bo tevahiya neteweyê gelemperî bûye.&quot;&lt;/ref&gt; Di piraniya zimanên din de. [[Yewnan | helen]] û Hellas li şûna wateya dîrokî. Binêre [[Helenîzm]].

== Dîrok ==
=== Serdema Kevir ===
* 400.000-3600 BZ Yewnanîstan di serdema paşîn de herî çalak bû.
* 7000 BZ Li Yewnanîstanê çandinî hatiye avakirin.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

=== Serdema Bronz ===
* 3600-1050 BZ
Serdema Bronz di dîroka Yewnanîstanê de bi gelemperî di navbera 3600-1050 BZ de tê danîn. Ew bi gelemperî li gorî guhertoyên ku di cîhana Egeyê de hebûn di bin-serdeman de tê dabeş kirin: ji çanda Girîtê re &quot;Minoan&quot;, ya giravên Egeyê &quot;Cycladic&quot; û ya parzemînê û nîvgirava Peloponnese &quot;Hellaic&quot; tê gotin. Carinan jî mirov behsa çanda li bakur wek ''Makedonî'' dike. Paşê her yek ji van di sê serdeman de tê dabeş kirin: zû, navîn û dereng.

=== Serdema Bronz a Mînoan ===
{{Gotara sereke|Minos}}
* 3600–2000 BZ - Serdema Mînoan a Destpêkê
* 2100–1600 BZ - Serdema Mînoya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Mînoaya Dereng

=== Serdema Bronz a Helladî ===
{{Binêre jî|Çanda Mîkenî}}
* 3600–2100 BZ - Serdema Helladî ya Destpêkê
* 2100–1550 BZ - Serdema Helladî ya Navîn
* 1550–1050 BZ - Serdema Helladî ya Dereng an jî Mîkenî

=== Serdema Bronz a Cycladic ===
* 3500-2000 BZ - Serdema Cycladic ya destpêkê
** 2900-2400 BZ - Destpêka Cycladic II
** 2400-2000 BZ - Destpêka Cycladic III
* 2000-1550 BZ - Serdema Kîkladiya Navîn
* 1550-1050 BZ - Serdema Cycladic dereng

=== Antîk ===
{{Gotara sereke|Yûnanistana kevnar}}
[[Wêne: Karta historisk grekiska feniciska kolonier.jpg |thumb|Nexşeya berfereh ya koloniyên Yewnanî û Phoenician li dora 550 BZ. - 500 PZ]]Li dora sala 2000 B.Z êlên pêşîn ên Yewnanî ji bakur koç kirin û li Yewnanîstanê belav bûn. Di nav yên pêşî de, [[Axayî]] yên pêşîn bûn. Vana zû bi dû i.a. [[Iyon]] û [[Eolî]] (bi tevayî êl û bin-eşîrên Yewnanî gihîştin dora 200). Hem ji aliyê zimanî û hem jî ji aliyê çandî ve nêzî hev bûn û çanda Mîkenî ya ku beriya zayînê di sedsala 16-an de pêş ket, wan afirand.

Ji vê demê ve navdar şerê [[Troya]] ye, ku di nav tiştên din de bi [[Iliad]] tê zanîn. Troya bajarekî Yewnanî bû li perava [[Asyaya Biçûk]], û şer dibe ku ji bo kontrolkirina bazirganiyê li ser Deryaya Egeyê di navbera vî bajarî û [[Mykena]] de bû. Di sedsala 12. berî zayînê de hêza Axayan kêm bû û çanda Mycenaean hilweşiya dema ku eşîrek din a Yewnanî, şerker [[Dorî]], êrîşî Yewnanîstanê kir. Axayî, Îyonî û Ayolî, di nav tiştên din de, ber bi [[Atîka]], giravên Deryaya Egeyê û Asyaya Biçûk hatin avêtin.

Piştî paşketina Mycenaean, [[Yewnanistan]] dîsa di sedsala 8-an BZ de dest bi geşbûnê kir. Dorîyan dest bi [[hesinî]]desthilatdariyê kirin, li ser vê yekê bajaran dest bi pêşbaziyê kirin [[bajar-dewlet]]. Pêşveçûn zû bû sedema nifûsa zêde, û padîşahên ku li bajaran hukum dikirin li dora 800-500 BZ şandin. komên nifûsa wê ji bo avakirina koloniyan li cihên cihê li [[Derya Spî]], di nav de [[Asyaya Biçûk]], li dora [[Behra Reş]] (''Evxinos Pontos''), li [[Sicily]] , li [[Îtalya]] û li rojhilat [[Ispanya]]. Ev berfirehbûn bi [[Fenîkiyan]] re ku li peravên [[Efrîka]], li [[Sicily]], [[Sardinia]] û li [[Spanya]] kolonî ava kirin re hat.

=== Serdema Navîn ===
==== Împaratoriya Bîzansê ====
{{Gotara sereke|Împeratoriya Bîzansê}}

Binêre [[Hûnera Bîzansî]].

Împaratoriya Bîzansê, ku jê re Bîzans jî tê gotin, bi kevneşopî (ji [[sedsala 16-an]]) navê [[Împeratoriya Romayî]] di dema [[Sedsalên Navîn]] de ye, yanî ya gerdûnî [[Xiristiyanî|Mesîhî]] avabûna dewletê ya ku piştre navenda wê li [[Asyaya Biçûk]] bû û [[Konstantînopolîs]] (îro [[Stenbol]]; bi eslê xwe [[Bîzans]]) bû paytexta wê û ku li [[Împeratoriya Roma]] derketibû. s dabeşkirina [[395 ]] li beşekî rojava û rojhilat di navbera her du kurên [[Theodosius I]] [[Honorius (împarator)|Honorius]] û [[Arcadius]] de û heta [[1453]] dom kir. Di dema [[Antîka Dereng]] de, bi pêwendiya bi perçebûna [[Împeratoriya Romaya Rojava]] ([[sedsala 2.|200]]-[[sedsala 4.|400]]), Împeratoriya Bîzansê bi gelemperî wekî &quot;Împeratoriya Romaya Rojhilat&quot; ''' an '''Östrom''''.

Çanda Bîzansê ji [[Împeratoriya Romayê|Dewleta Romayî]], [[Hûnera Yewnan|Çanda Yewnan]], [[Helenîst|Helenîstîk]] [[kozmopolîtîzm]] û herikîna olî ya [[Rojhilat]]] bû. . Di bin [[Theodosius I]] (r. 379–395), [[Xirîstiyanî]] bû fermî ya padîşahiyê [[olê dewletê]] dema ku [[olê Romayî|Polîteîzma Romayî]] û yên din hatin qedexekirin &lt;ref&gt;{{webref |url=https ://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10036/30020/TildenP_fm.pdf |title=Di Împaratoriya Romaya Paşî de Bêtehemûliya Dînî: Delîlên Qanûna Theodosian. |archiveurl= |archivedate= |format={{pdf}} |weşanger=Zanîngeha Exeter |ziman=Îngilîzî}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Hughes, Philip (1949), Dîroka Dêrê I (reş. ), Sheed &amp; Ward.&lt;/ref&gt; di encamê de gelek perestgeh û tiştên din ên olî hatin hilweşandin&lt;ref&gt;Grindle, Gilbert (1892) The Destruction of Paganism in the Roman Empire, pp. 29–30&lt;/ref&gt;. Di bin împarator [[Heraklîtos]] (r. 610–641), rêvebirî û leşkerîya împaratorîyê [[Yewnanî]] li şûna [[Latînî]] pejirand&lt;ref&gt;Ostrogorsky 1969, pp. 105–107&lt;/ref&gt;.

Împaratorî di bin [[Justinian I]] de piştî vegerandina axên ku girêdayî rojavayê Deryaya Navîn a Romaya dîrokî ne, gihîşt lûtkeya xwe. Piştî kuştina împarator [[Maurikios]], bi [[Sasaniyan|Sasaniyan]] re şerekî demdirêj dest pê kir, ku çavkaniyên aborî yên padîşahiyê kêm kirin. Di demeke dirêj de, hilweşîna aborî rê li ber hilweşandina împaratoriyê vekir &lt;ref&gt;Liska, George (1998), &quot;Projection contra Prediction: Alternative Futures and Vebijarkên&quot; &lt;/ref&gt;&lt;ref&gt; Berfirehkirina Realîzmê: The Historical Dimension of World Politics, Rowman &amp; Littlefield, {{ISBN|0-8476-8680-9}}&lt;/ref&gt;. Lêbelê, piştî têkçûna Selçûqiyan li [[Şerê Manzikertê]] di [[1071]] de, desthilatdariya Bîzansê ket û piştî [[Sefera Xaçperestan a Çaran]] xistina Konstantînopolê, ku piştî dagirkirina bajêr 1204, padîşah tu carî xelas nebû. Hilweşîna wê di dawîyê de bi [[Kêştina Konstantînopolîsê]] ji [[Imperatoriya Osmanî]] [[1453]] hat.

=== Dema Modern ===
==== Dema Osmaniyan ====
[[Konstantînopolîs|Konstantinople]] di dawiyê de di 1453 de ket destê [[Împeratoriya Osmanî|Imparatoriya Osmanî]]. Bi vî awayî Împaratoriya Bîzansê - Östrom - bi dawî bû û [[Helenîzm]] bi windabûnê ket xeterê, piştî ku çanda Yewnanî li welatên Deryaya Navîn û cîhana rojavayî ewqas serdest bû. [[Patrîaxê Konstantînopêl]] berdewam kir ku serokê [[Dêra Ortodoks a Rojhilat|Dêrên Ortodoks ên Rojhilat]] bû, û bi vê pêwendiyê navenda Xirîstiyaniya Ortodoks dê ji bandora Yewnanî winda bibe. Lêbelê [[Dîra Ortodoks a Yewnanîstan]] di civakê de faktorek hêzek sereke bû.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di bin serweriya Osmanî de, Yunanan bi rengek berfireh azadiyek mezin hate dayîn. Li herêmên Yewnanî, mirovên herêmî ji bo postên îdarî ([[phanariots]]) hatin tayîn kirin, û destûr ji wan re hat dayîn ku bazirganiya li ser astek mezin, hem li neteweyî hem jî navneteweyî bikin.

Di sala 1770’an de li dijî Osmaniyan serhildana yekemîn hat kirin, lê dîsa hat şikandin. Paşê serhildêr xwe ji cezakirin û tesbîtkirinê li çiya geriyan, li wir teknîkên [[gerîlla]] pêşxistin. Piştî 50 salan, di 23ê Adara 1821ê de, Serpîskopos [[Germanosê Patrasê]] bi bilindkirina ala li ser Keşîşxaneya Hagia Levra ya li [[Peloponesos]] sînyala ku şoreşa li dijî Tirkan dest pê kiriye da. Ev ne tenê pêşgotina şoreşê bû, lê di heman demê de ji neteweperestiya Yewnaniya Mezin, ''Idea Megáli'' re jî bû, ku dixwest Împaratoriya Bîzansê, bi hemû milkên wê, di şeklê Yewnanî [[netewe-dewlet] de ji nû ve biafirîne. ], ''[[ Panhelenîzm#Piştî 1945|enosis]]''. Hevbendiyek di navbera [[Rûsya]], [[Fransa]] û [[Brîtanyaya Mezin]] piştgirî da serhildana Yewnanî, û çend leşkerên dilxwaz ji van welatan herikîn ku di şer de alîkariyê bikin, di nav de [[Lord Byron]]. Ji bo azadiya Yewnanîstanê di 20ê cotmeha 1827an de li kendava [[Pylos|Navarîno]] ya li perava rojavayê Peloponnesê serketina li ser fîloya osmanî bû.

Şertên aşitiyê ji aliyê hevbendiya Rûs-Fransa-Brîtanî ve hatine danîn, û tenê di [[Aştiya Adrianople]] û Protokolên Londonê yên sala 1830 de, Yewnanîstan wek [[dewleteke serbixwe]] wek [[padişahî]] .

=== Serxwebûn 1830 ===
[[Wêne: Territorial Expansion of Greece from 1832–1947.gif |thumb|Berfirehbûna Yewnanîstanê ji 1832 heta 1947an, her weha axa ku Yewnanîstan bi Peymana Sèvresê bi dest xistibû (bi rengê zer tê nîşandan) nîşan dide, lê di sala 1923-an de di peymanê de ji Tirkiyê re winda kir. Lozan. (ji bo mezinkirinê bikirtînin)]]

Piştî ku biryar hate girtin ku Yewnanîstan dê bibe padîşah, pirsgirêka peydakirina padîşahek guncan ma. Di dawiyê de, hevalbendiya sêalî li ser [[Otto I Yewnanî|Otto of Bavaria]], ku tenê 17 salî bû, li hev kir. Padîşah Otto heyranê her tiştî Yewnanî bû, lê derdora wî [[camarilla]] her ku diçe zêdetir alîgirê Almanan e. Ew camarilla bû ku emir girtibû, û azadiya Yewnaniyan li gora ku di bin destê Tirkan de bû, bi giranî hate birîn. Vê yekê hişt ku çiya ji bo serhildêrên ku şerê gerîla dikirin û xewnên serhildanê mezin dikirin, bidomînin. Hevalbendiya Rûs-Fransî-Brîtanya xwest ku Yewnanîstan [[destûrparêzî|destûrî]] be, lê Qral Otto pejirandina [[Destûra Bingehîn|Destûra Dewletê]] taloq kir.

Di îlona 1843 de, nerazîbûn bû sedema serhildanek gel, ku Padîşah Otto neçar kir ku camarilla ji holê rake, destûrek qebûl bike û [[Parlamento]] ava bike. Di sala 1853an de [[Şerê Kirimê]] di sala 1853an de nêrîna xwe guhert û kir “enosis”, dema ku hevbendiya Rûs-Fransa-Îngilîz şikest, û tirk ji aliyê Îngiliz û Fransiyan ve hatin alîkariya tirkan. Di heman demê de, welat bi pratîkî îflas kiribû.

Padîşah Otto di şoreşa 1862 de neçar ma ku dev ji serweriyê berde, û William yê [[Danîmarka]], yê ku navê qral [[George I of Yewnanistan]], Padîşahê Helenan girt, hate şûna wî. Di [[Kongreya Berlînê]] di sala 1878 de, axa Yewnanîstanê, bi [[Giravên Îyonî]] re zêde bû, û di navbera [[Qibris]] û [[Tesalya]] de hilbijartinek hat dayîn - wan Thesalî hilbijart. Dûv re Yewnanîstan di sala 1912-an de beşdarî [[Şerê Balkanan ê Yekem]] û di sala 1913 de [[Şerê Balkanê yê Duyemîn]] û di [[Şerê Cîhanê yê Yekem]] de bû. Padîşah George I di sala 1913 de hate kuştin, û kurê wî [[Constantine I of Yewnanistan]] hate kuştin.

Konstantîn I ji dema ketina textê xwe de xwestibû ku [[padîşahiya mutleq]] destnîşan bike, ku ev bû sedema wê yekê ku fraksîyonên li welêt pir bûn, û her tişt tê de ji yên ku [[padişahîya destûrî]] dixwazin, heta [ [komarparêzan]] û ji [[komunîstan]] re. Berhevkirina van hêmanên nakok dê ji bo demeke dirêj ji bo hemû aliyan ne mumkun be. Nakokî di heman demê de li ser wê yekê jî bû ku divê welat çawa xwe di siyaseta derve de bi cih bike, ku xeta padîşah Konstantîn a pro-Alman ji [[Elefterios Venizelos]] monarşîzma destûrî û hevalbendiya bi [[Antanta]] re winda kir. Tevliheviyên siyasî bûn sedema qeyranek neteweyî, ku di sala 1917-an de dema ku King Constantine dev ji kar berda, bi hilweşandina padîşahiyê derket.

Venizelos nekarî welat yekpare bike û di hilbijartina 1920 de têk çû. Paşê [[Şerê Yewnan-Tirk (1919-1922)|şerê dijî Tirkan]] di bin [[Kemal Atatürk]] de li ser [[Anatolya]] derket, ku diviyabû di bin [[Peymana] Yûnanan de biçûya. Sèvres]], û Yewnanîstan winda kir. Padîşah Konstantîn careke din neçar ma ku dev ji serweriyê berde, lê vê carê ji bo kurê xwe, [[George II yê Yewnanîstan]]. Lê jixwe di sala 1923-an de gel şoreşek pêk anî, ku monarşî ji holê rakir. Komarê 11 salan domand. Di wê demê de, welat bi şerên dijwar di navbera komarparêz û monarşîstan (populîst) de hejand.

Piştî teşebûsa derbeyê, di sala 1935an de referandumek li ser vegerandina padîşahiyê hat kirin û George II vegeriya ser text. Jixwe sala din, derbeyeke nû, ji aliyê general û monarşîst [[Ioannis Metaxas]], ku ji wê demê heta mirina xwe di sala 1941 de serokwezîrê Yewnanîstanê, [[dîktator]] bû, di bin destê padîşah de pêk hat.

=== Dîroka Hemdem a Yewnanîstanê ===
[[Wêne:Gr-triple-occupation.png|thumb|Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de herêmên dagirkeriyê: Îtalya şîn, Bulgaristana kesk û Almanyaya sor.]]

Ketina dîktatoriya Ioannis Metaxas, di 4ê Tebaxa 1936an de, bi gelemperî wekî sînorek ji dîroka Yewnanî ya hemdem re tê dîtin. Dîktatorî hinekî bi qedexekirina [[komunîzmê]] û pelçiqandina [[tevgera kedê]], hinekî jî bi serdemeke îstîqrar û mezinbûna aborî ya xuya bû.

Di 28ê cotmeha 1940an de, Yewnanîstan ji aliyê Îtalyaya [[Benito Mussolini]] ve hat dagirkirin ([[Şerê Îtalo-Yûnan|Şerê Yewnan-Îtalî]]). Lêbelê, hêzên Yewnanî, di bin serokatiya [[Alexandros Papagos]] de, karîbûn hêzên Italiantalî paşve bikşînin û wan paşve bixin nav [[Albanya]]. Ev şikestina leşkerî bû sedem ku [[Adolf Hitler]] hêzên xwe bişîne Yewnanîstanê, berî ku Îngîlîz xwe li wir bi cih bikin. Di Nîsan-Gulan 1941 de, Yewnanîstan ji hêla hêzên Alman ve hate dagir kirin û dagir kirin û hêzên Brîtanî yên nû ji [[Afrîqaya Bakur]] hatibûn vala kirin. Yewnanistan di navbera leşkerên Îtalya, Bulgaristan û Alman de di nav deverên dagirkirinê de hate dabeş kirin. Di sala 1943'an de Îtalya kapîtûl kir û paşê tevahiya welat ji aliyê hêzên Alman ve hat dagirkirin. Dagirkerî bû sedema pêşveçûna [[tevgereke berxwedanê]] ku ji hêla Hevalbendan ve tê piştgirî kirin.

Yewnanistana nûjen di sala 1947an de gihaşt mezinahiya xwe ya îroyîn. Di Şerê Cîhanê yê Duyemîn de, di navbera komên cuda yên tevgera berxwedanê ya li dijî hêza dagirker de [[Şerê Navxweyî yê Yewnanîstan|Şerê navxweyî yê Yewnanîstanê]] derket, ku heta sala 1949an dom kir. Şer di navbera [[Komunîzm|komunîst]] ELAS û komên girêdayî hikûmetê. Di sala 1946 de, wan paşê pişta artêşa nîzamî wergirt. Dema ku Papagos hat gazîkirin, û [[Doktrîna Trumand]] ji [[Amerîka]] piştgirî da, komunîst hatin perçiqandin. Serkeftin bû sedem ku Yewnanîstan tevlî [[NATO|Nato]] bibe.

Piştî şerê navxweyî, ti partiyekê nekarî piraniyê bi dest bixe û bi vî awayî bi rastî welat birêve bibe. Di navbera 1944 û 1952 de, welat 25 [[wezaret]] û neh hikûmetên veguhêz hebûn. Xala zivirînê hat dema ku generalê ji Şerê Cîhanê yê Duyemîn, [[Alexandros Papagos]], di sala 1952 de bi partiya xwe ya muhafezekar re bi piraniya pir mezin bû serokwezîr. Wî û cîgirê wî [[Konstantinos Karamanlis]] karîn ku aboriya felaket bi ser bikevin. Di sala 1963 de muhafezekar ji aliyê [[Georgios Papandreou]] ji bo partiyeke [[Lîberalîzm|lîberal]] têk çûn.

Di sala 1967 de, artêş, bi piştgirîya [[Amerîka]] û di bin [[Georgios Papadopoulos]] de, [[derbeya d'état]] pêk anî, û paşê welat ji hêla [[cunta leşkerî ya Yewnanîstan 1967-1974 ve hate rêvebirin. |cunta leşkerî]], dibe sedema tecrîda navneteweyî. Padîşah bê encam hewl da ku bi derbeyek kontra ji nû ve bi dest bixe, û piştre neçar ma sirgûnê bike. Di sala 1973 de, padîşah bi fermî hate hilweşandin, lê padîşah dev ji serweriya xwe berneda. Di sala 1974 de, piştî ku [[Qibris 1974|derbeya li Qibrisê]] di dema [[Krîza Qibrisê]] de cûntaya leşkerî hilweşiya. Bêyî ku padîşah were vegerandin, [[Konstantinos Karamanlis]] di 24’ê Tîrmehê de wek serokê hikûmet û dewletê hat îdiakirin û hikûmeta yekîtiyê ava kir. [[Demokrasî]] hat vegerandin û Yewnanîstan tevlî [[Konseya Ewropayê]] bû.

Yewnanistan di sala 1981ê de tevlî [[Civatên Ewropî|KE]] û di 2001ê de jî tevlî [[Yekîtiya Aborî û Diravî|EMU]] bû.

Siyaseta Yewnanîstan hîn jî ji hêla qeyrana aborî ve, ya ku di nîvê yekem a 2010-an de di kûrahiya xwe de bû û tenê ber bi dawiya dehsalê ve dest pê kir, dema ku krediyên awarte yên ji welêt re biqede, dest pê kir. Krîzê encamên mezin ên civakî, mirovahî û aborî ji bo nifûsê, bi awayê bêkarîya bilind, xirabûna refahê û nerehetiya civakî. Nerazîbûna di nav hilbijêran de di Tîrmeha 2019an de bû sedem ku muhafezekar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] desthilatdariyê ji tifaqa çepgir [[Syriza]] bigire.

== Erdnîgarî ==
[[Wêne:Gr-map-SV.jpg|thumb|Nexşeya Yewnanîstanê.]]
{{Gotara sereke|Erdnîgariya Yewnanîstan}}

Yewnanistan pir gir e û peravê wê bi kûr ve girêdayî ye, ku bi çiyayên hundurê wê ve girêdayî ye ku beşek ji pergala çiyayan e ku piraniya [[Nivgirava Balkan]] digire. Rêzeya çiyayên herî mezin li Yewnanîstanê çiyayên navendî yên [[Pindos]] ye ku, mîna piraniya rêzeçiyayên li Yewnanîstanê, rêyek bakur-rojava-başûrrojhilat heye. Zincîre çiyayên ku ji Pindosê derdikevin, di nav deryayê de dirêj dibin û di navbera wan de [[berbar]] û [[Vîk (erdnîgarî)|kevz]] çêdibin. Di heman demê de li ser [[Peloponnesos]], li Deryaya Îyon û li Deryaya Egeyê, rêzeçiyayên çiyayan zincîre û rêzên giravên bi heman dirêjbûnê pêk tînin. Du ji şaxên Pindo, [[Çiyayên Cambunian|Çiyayên Kambunian]] û [[Çiyayên Kerauian]], li rojhilat û rojava proje dikin, ku li bakurê [[Thessalya]] sînorek xwezayî pêk tînin.

Erdhej û bi rêjeyek pir kêmtir, teqînên volkanîk çêdibin. Çiyayê Yewnanîstanê yê herî bilind [[Olympos]] 2,917 metre ye.

Yewnanistan xwediyê [[ avhewaya Deryaya Navîn]] ye, lê bi cudahiyên mezin di navbera bakur û başûrê welêt û di navbera çiya û peravê û hundur de. Berf û qeşa li herêmên çiyayî yên bilind belav in lê li Yewnanîstanê yên mayî jî çêdibin. Bayên sar, hem ji çiyayan û hem jî ji deryayê, germahiya havînê bi gelemperî nerm dike, ku tê vê wateyê ku avhewa Yewnanîstanê di navbera demsalên havîn û zivistanê de bi nermî diguhere. Lê li gelek geliyan germahî û ziwabûna havînê dibe pirsgirêkek mezin û li gelek deveran di navbera destpêka meha Hezîranê û dawiya meha Tebaxê de qet baran nabare.&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;

Tenê newalên çemên mezin ji bo çandiniya dexl guncan in. Avhewaya Yewnanîstanê kevneşopiyeke dirêj a rezvanî û fêkîkirina rezvaniyê afirandiye: [[zeytûn]], hêjîr, [[porteqal]], [[lîmon]] û [[pişk]].
Di nav cureyên daran de cureyên [[Girûz cins|birrûz]], [[Bîh (dar)|bihîn]] û [[çem]] hene. Lêbelê, daristana li Yewnanîstanê bi giranî tê hilweşandin, ku di nav tiştên din de di demsala havînê de dibe sedema ziwabûnê.

== Dewlet û siyaset ==
{{Gotara sereke|Siyaseta Yewnanîstan}}
[[Wêne: Hellenic Parliament from high above.jpg |thumb|Parlamentoya Yewnanîstanê li navenda Atînayê.]]

Yewnanistan Komara Parlementerî ye. [[Destûra Bingehîn|Destûra bingehîn]] ji sala 1975an ve mafên medenî yên berfireh [[Hemwelatî|welatî]] dide welêt û dibêje ku serokê welêt ([[serokê dewletê]]) divê ji hêla [[parlamento]]yê ve, bi rêya [[parlamento]]yê were hilbijartin.  Lêbelê, di jiyana siyasî de rola navendî di destê [[Serokwezîrê Yewnanîstan|serokwezîrê welat]] de ye û serok bi giranî xwedî erkên merasîmê ye. Serokkomar her pênc salan carekê tê hilbijartin û tenê carekê dikare were hilbijartin.

Endamên meclîsa li Yewnanîstanê [[Parlamentoya Yekdem|Parlamentoyê]] (''Vouli ton Ellinon'') her çar salan carekê têne tayîn kirin (heya ku hilbijartinên nû neyên kirin). Yewnanîstan [[pergala hilbijartinê ya rêjeyî]] tevlihev bikar tîne ku garantî dike ku partiya ku di hilbijartinan de herî zêde deng bidest bixe jî herî zêde di parlamentoyê de cîh bigire. Partiyek ji bo ku bikeve parlamentoyê divê herî kêm %3 dengan bistîne. Partiya ku di hilbijartinan de herî zêde dengan bigire, ji 300 erkên Riksdagê 50 erkên xwe bixwe distîne. Erkên din li gorî dengên ku hatine wergirtin bi rêje têne dabeş kirin. Ev tê wê wateyê ku partiyeke ku di hilbijartinan de %41ê dengan bi dest bixe û partiya herî mezin be jî bi 152 kursiyan piraniya xwe di parlamentoyê de bidest dixe. 50 + (41% ji 250 = 102,5) = 152

Di hilbijartinên parlementoya 2019an de, partiya muhafazakar [[Demokrasiya Nû (Yewnanistan)|Demokrasiya Nû]] ji sedî 40 ê dengan stendibû, ji sedî 28,5 ji bo serokwezîrê niha [[Alexis Tsipras]] partiya [[Syriza]]. Demokrasiya Nû piraniya xwe di parlamentoyê de bi dest xist û [[Kyriakos Mitsotakis]] bû serokwezîrê nû.

== Demografî ==
{{Gotara sereke|Demografiya Yewnanîstanê}}
Di sala 2001 de, Yewnanîstanê 10,934,020 niştecîh bû, ji wan 58,8% li bajaran û 28,4% li herêmên gundewarî dijiyan. Nifûsa du bajarên mezin ên Yewnanîstanê, [[Atîna]] û [[Selans]], hema hema 4 mîlyon bû. Her çend nifûsa Yewnanîstanê hîn zêde dibe jî, ew dest bi pirsgirêkên demografîk kiriye: 2002 sala yekem bû ku tê de rêjeya mirinê ji rêjeya jidayikbûnê zêdetir bû.

Li Yewnanîstanê îro jimareke mezin ji koçberan hene, ku derdora 65% ji wan ji [[Albanya]] ne. Dema ku sînorê Yewnan-Albanîstan hate vekirin, rayedarên Yewnanî ji bo koçberiya girseyî ya ku çêbû, ne amade bûn, û koçberiya mezin a ji Albanya piştî hilweşîna komunîzmê bû sedema nakokiyên etnîkî li Yewnanîstanê. Lêbelê, îro piraniya Yewnaniyan girîngiya Albanî ji bo aboriya Yewnanîstanê qebûl kirine, û gelek werzîşvanên serketî yên îroyîn ên Arnavut-Yewnan di salên 1990-an de hatine Yunanîstanê. Li Yewnanîstanê jî gelek komên koçber ên piçûk hene ku ji [[Bulgaristan|Bulgarya]], [[Romanya]], [[Ukrayna]], [[Belarûs]], [[Gurcistan]], [[Efxanistan|Afganîstan]] û Pakistan. Lêbelê, hejmara koçberên li Yewnanîstanê dijwar e ku were texmîn kirin ji ber ku piraniya wan ne xwediyê destûra rûniştinê ne û di ti îstatîstîkî de xuya nakin. Agios Triadas]] li Yewnanistana navendî. Li Yewnanîstanê çend ziman, ol û çandên hindikayiyan hene. Mezintirîn [[Kêmariya neteweyî| hindikahiyên etnîkî]] [[rom]], [[Zimanên slavî|Slavî]] [[Makedonî]] in (bi Yewnaniyên ku jê re Makedonî tê gotin û li parêzgeha Yewnanî ya dijîn. Makedonya li (bakurê Yewnanîstanê), [[Tirk]], [[Alban]] (binihêre [[Albanên Yewnanistanê|Albaniyên li Yewnanîstanê]]), û [[Vlax|Vlax]]. Yewnanîstanê hê jî Peymana Konseya Ewropayê ya li ser Parastina Kêmarên Neteweyî erê nekiriye. Di şûna wê de, welat belgeya Kopenhagê ya [[Rêxistina Ewlekarî û Hevkarîya Ewropayê|OSCE]] îmze kir, ku mafê her kesî dide ku xwe wekî mensûbê neteweyek an hindikahiyek din bide nasîn. Yewnanîstan Peymana Zimanên Herêmî û Kêmaran îmze nekiriye û nepejirandiye.

=== Ol ===

Destûra Yewnanî [[azadiya ol]] tam garantî dike û parastinê ji hemî [[baweriyan]] re pêşkêş dike, lê [[Dêra Ortodoks a Yewnanîstan]] wekî ola serdest bi nav dike. Lêbelê, hêza Dêra Yewnanî di tevahiya civakê de derbas dibe. Di vekirina parlamentoyê de, wek hemû vekirina dikanan û pîrozbahiyên din, pîrozkirina kahînan roleke sereke heye. Nêzîkî 95-98% ji hemî Yewnaniyan ji Dêra Yewnanî ya Ortodoks in, lê asta [[laîkbûnê]] di van salên dawî de zêde bûye. Kêmariya olî ya herî mezin [[Îslam|Misilman]] e, ku bi piranî li [[Rojhilata Makedonya û Trakya|Trakya]] tê dîtin. Li [[Katolîk|Katolîk]] û [[Cihûdî|Cihûyan]] li [[Selans]] komên olî yên piçûktir jî hene. Komên din ên piçûktir hewl didin ku ola Yewnanî ya paganî ​​ya kevnar vegerînin.[[Wêne:Attica 06-13 Athens 28 Academy of Athens.jpg|thumb|Akademiya Atînayê saziya lêkolînê ya herî bilind li Yewnanîstanê ye.]]

=== Perwerde ===
Wezareta Perwerdehiyê ya Yewnanîstanê ji perwerdehiyê berpirsiyar e û bi [[bac]] pere tê fînanse kirin. Ji ber ku azadiya [[ol]] û ziman li seranserê Yewnanîstanê serdest e, wezaret berpirsiyar e ku ji bo [[perwerde]] komên hindikayiyan (mînak [[Îslam|Misilman]] îmkanên [[perwerde]] hebin).

Dibistana seretayî ji [[pêşdibistanê]] ji sê sal û nîv û nehsalî [[dibistana seretayî]] ku di şeş saliya xwe de dest pê dike pêk tê. Di sala 1985an de biryar hat dayîn ku zimanên biyanî jî di perwerdeyê de cih bigirin. Perwerdehiya navîn sê-salî [[Gymnasium|gymnasieutbildning]] dihewîne ku li çar rêzên cihê tê dabeş kirin, lê di heman demê de lîseyek çar-salî bi xwendina êvarê jî heye ji bo kesên ku dixebitin. Pirtûkên dersê li dibistanên dewletê belaş in, lê ji bo materyalên hînkirinê bi gelemperî li dibistanên taybet têne dayîn.

Li Yewnanîstanê bi giştî 17 [[zanîngeh]] û [[Kolêj|kolîj]] (1996) bi tevayî 106.000 [[xwendekar]] hene (ji wan derdora 59.000 jin in). Zanîngeha herî mezin [[Zanîngeha Atînayê]] ye ku di sala 1837-an de hatiye damezrandin. Her weha pir gelemperî ye ku ciwan biçin welatên din da ku perwerdehiyên bilind û pêşkeftî bistînin.

{{Parêzgehên Yewnanistanê}}

== Çand ==
Yewnanî di dema [[antîk]] de di bin dewletên piçûk ên îzole de dijiyan. Lê ji aliyê ziman, ol û civakeke çandî ya bi hêz ve bûne yek. Di [[Serdema Zêrîn]]n (sedsala 4 û 4an) de ew bûne çandeke dewlemend û tevlihev. Ji bo şaristaniya rojava alîkariyên pir mezin kirine.&lt;ref name=&quot;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&quot;&gt;All the World's Countries 2000 Bonnier Lexikon&lt;/ref&gt;

Çanda Yewnanîstanê bi wê yekê xuya dike ku welat di navbera Rojhilat û Rojava de ye. Yewnanî bi çand û dîroka xwe pir serbilind in ku wan yekgirtî dihêle. Çanda Yewnanî ji kevneşopî, ol, muzîk, ziman û ne kêmî xwarin û şerab pêk tê.

=== kevneşopiyên Yewnanî ===
Pir kevneşopî, hem li ser axa sereke û hem jî li giravan, li ser betlaneyên olî ne. Mînak [[Namesday]] hema ji rojbûnê zêdetir tê pîroz kirin.

=== Muzîk ===
Muzîk ji hêla bandorên rojavayî û ji [[Rojhilata Dûr]] ve tête diyar kirin. Stranên gelêrî yên Yewnanî li ku derê welat lê bin, dikarin werin bihîstin. Muzîka Yewnanî ya nûjen bi piranî li ser azadî û berxwedana li dijî [[dîktatoriyê]], pirsgirêkên rojane û li ser evîn û evîna bêbersiv e. Di nav hunermendên îroyîn de mirov dikare bêje: George Dalaras ji hemû hunermendên Yewnanî yên herî navdar û firotan e û 50 sal konser dan û her weha [[Despina Vandi]], [[Nikos Vertis]], [[Nikos Kourkoulis]], Kalomoira, [[Mixalis Xatzigiannis]], [[Pashalis Terzis]], [[Sarbel]], [[Peggy Zina]], [[Nikos Oikonomopoulos]], [[Melina Mercouri]], [[Elli Kokkinou ]], [[Notis Sfakianakis]], [[Sakis Rouvas]], [[Helena Paparizou]] û yên din.

=== Xwarin ===
{{Gotara sereke|Pêjgeha Yewnanî}}
[[Wêne:GreekSalad.jpg|thumb|Selata Yewnanî.]]
Xwarina ji Yewnanîstanê bi giranî li ser sebze û [[goşt]] ye. Hem xwarinên neteweyî û hem jî yên herêmî hene. Meriv nikare seleteya Yewnanî ya klasîk bi [[penîrê feta]], [[zeytûn]], [[xiyar]], tomato, rûnê zeytûnê û Kingminta|oregano tam neke. Dibe ku xwarina herî navdar [[tzatziki]] ye ku ji [[mast]], xiyarê hûrkirî bi [[sîr]] û rûnê zeytûnê pêk tê. Bi nanê teze pijyayî re, bi tercîhî wek destpêk an jî wek xwarinek xwarinê tê pêşkêş kirin.

Li xwaringehan, Yewnanî bi gelemperî beşên piçûk ên her tiştê gengaz ferman dikin, û paşê her tiştî parve dikin. Ku her kes qalikê xwe bikar tîne da ku ji lewheyên cûda derxîne, tiştek bê guman e.

== Mijarên têkildar ==

* [[Zimanê yewnanî]]
* [[Împeratoriya Bîzansê]]
* [[Yewnanistana Kevn]]
* [[Yewnaniya kevn]]
* [[Yewnanên pontî]]

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Giredanê derve ==
{{Commons|Greece}}

{{YE}}
{{Dewletên Ewropayê}}

[[Kategorî:Yewnanistan| ]]
[[Kategorî:Dewletên Ewropayê]]</text>
      <sha1>jb15m9hpdqysnx69z35ymoqv8btuhhg</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Heleb</title>
    <ns>0</ns>
    <id>7064</id>
    <revision>
      <id>1094265</id>
      <parentid>991722</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T16:50:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <ip>185.255.46.118</ip>
      </contributor>
      <comment>Heleb Rojava</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2802" xml:space="preserve">{{Agahîdank bajar
 | nav            = Heleb
 | navê_fermî     = Halab
 | nexşeya_cihan  = Sûrî
 | koordînat       = {{Koord|36|12|0|N|37|9|47|E|display=inline, title}}
 | welat          ={{Rojava}} 
 | dûgel          = {{al2|Sûrî}}
 | parêzgeh       = [[Heleb (parêzgeh)|Heleb]]
 | gelhe          = 1.959.515
 | gelhe_sal      = [[2012]]
 | rûerd          = 190
 | bilindayî      = 379
 | nexşe          = Aleppo districts (ku).PNG
 | nexşe_sernav   = Nexşeya parêzgehê
 | wêneSer        =
 | wêneSer_sernav = Dîmenine ji Helebê
 | malper         = 
}}
'''Heleb''' (bi [[erebî]] حلب‎, ''Halab''; ji  bo ewropiyan weke ''Aleppo'' tê naskirin; bi [[ermenî]] Հալէպ, ''Haleb''; [[aramî]] ''Hadad'' an ''Halab'') parêzgeh û yek ji mezintirîn bajarên [[Sûrî|Sûriyê]] ye û yek ji bajarên herî kevnar e li herêmê. Ev bajar dikeve bakur-rojavayê wî welatî, nêzîka 360 km ji [[Şam|Şamê]] bi dûr dikeve. 

== Navên Helebê ==
Ji xeynî navê Heleb, bi zimanê erebî, wek ''Leqeb'' û ''Heleb eş-Şehbe'', ango &quot;Heleba gewr&quot; jê re tê gotin. [[akadî|Akkadiyan]] jî jê re digotin ''Halab'' an ''Halap'' (û wisa jî ''Hallaba'', ''Halba'', ''Halbi'', ''Halpa'' hatî nivîsandin{{fact}}. Di jêderên kevne-misriyan de, bajar bi navê hlp dihat nasîn. Bi [[ûgarîtî]] û aramî jî wek hlb dihat nasîn{{fact}}.

== Dîrok ==
Yek ji cihên dîrokî, ku li Helebê herî zêde tê naskirin [[Kelheya Helebê]] ye. Ev kelhe pir kevin e û bi şêweyê xwe yê îro ji aliyê [[eyûbî|eyubiyan]] ve hatiye avakirin. 

== Rûniştvanên Helebê ==
Piraniya helebiyan erebên [[sunî]] ne, lê hejmareke mezin ji niştîvanên bajarê Helebê û navçeyên wê [[kurd]] in. Her wekî din, ermeni, [[turkman]], [[sûryanî]], [[çerkez]], [[çêçan]] û [[ernewût]] jî li wir bi cî dibin. Dor 15-20% ji helebiyan [[mesihî]] ne.
 
== Sabûna navdar a Helebê ==

Vaye demek dirêj e (ji sedsala 7'an de) ku li Helebê sabûn tê çêkirin û firotan. [[Sabûna Helebê]], ê ku ji zeytê [[zeytûn]]an û [[zeytê xarê]] tê kelandin, netenê li rojhilatê, lê belê li seranserî cîhanê deng vedayî. Piraniya zeytê ji navçeya [[Çiyayê Kurmênc|Kurdaxê]] ([[Efrîn]]), a ku dor 40 km li bakur-rojavayê Helebê dikeve, tê anîn. 
Îro, li Helebê nêzîka 60 sabûn-karxane yên biçûk hene û piraniya wan bi dest malbetan de ne.

== Galerî ==
&lt;gallery&gt;
Wêne:Savons d'Alep traditionnels.jpg|Sabûna Helebê
&lt;/gallery&gt;

== Girêdanên derve ==
{{Infobox Hiyeroglîf
|SERNAV = Heleb, 
|NAV    = &lt;hiero&gt;Aa1:D21-Z3-D58-G29-N25&lt;/hiero&gt;&lt;br /&gt;Chalba&lt;br /&gt;''{{Unicode|ẖrb3}}''&lt;br /&gt;''Heleb''
}}
{{Commonscat-b|Aleppo}}


{{Koord|36|12|00|N|37|09|47|E|type:city(1959515)|display=title}}


[[Kategorî:Bajarên Sûriyê]]


{{Bajar-şitil}}</text>
      <sha1>ermbu0zplz22v5ggw6fkuvhs7rm030s</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Neteweyên Yekbûyî</title>
    <ns>0</ns>
    <id>8296</id>
    <revision>
      <id>1094266</id>
      <parentid>1094189</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:44:47Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Endamî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11175" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî Vatîkanê, hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. Sûdana Başûr ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye. Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta Filistînê. Giravên Cook û Niue, her du dewletên ku bi Zelanda Nû re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.

Endonezya yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû. Piştî ku CONEFO wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, Endonezya di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>d5tmvlhzyhn8f5s2z4mm3o17oc0yw1x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094267</id>
      <parentid>1094266</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:49:25Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11248" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye. Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]]. [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.

[[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû. Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>8fk4isyongqe4q5t72uevxi020s91lj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094276</id>
      <parentid>1094267</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:04:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12482" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;

[[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>9vgfscksro7f2zy26j7patdwwf6aub8</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094279</id>
      <parentid>1094276</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:26:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Endamî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12698" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;

[[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.
==Awayî ya rêxistinê==
===Civata Giştî===
Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in:

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>7qg61pjdgi5riit2kfqjyfxuftnpwn1</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094281</id>
      <parentid>1094279</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:37:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Civata Giştî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12999" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;

[[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.
==Awayî ya rêxistinê==
===Civata Giştî===
Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in:
* Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin.
* Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin.
* Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin.

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>cx7t77agmg0m5qbqto1n3wono7p9pxa</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094282</id>
      <parentid>1094281</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:47:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Civata giştî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12999" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;

[[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.
==Awayî ya rêxistinê==
===Civata giştî===
Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in:
* Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin.
* Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin.
* Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin.

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>m9m2mqe9ugg9vzbxgfagacqq3g0e00c</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094283</id>
      <parentid>1094282</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:57:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Penaber49</username>
        <id>39672</id>
      </contributor>
      <comment>/* Civata giştî */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="13919" xml:space="preserve">{| class=&quot;wikitable&quot; width=&quot;290px&quot; align=&quot;right&quot; border=&quot;1&quot; cellpadding=&quot;2&quot; cellspacing=&quot;0&quot; style=&quot;margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;&quot;
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;big&gt;'''Neteweyên Yekbûyî'''&lt;/big&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot;|&lt;br /&gt;[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;br /&gt;&lt;small&gt;[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]&lt;/small&gt;
|-
| align=&quot;center&quot; colspan=&quot;2&quot; style=&quot;background:#ffffff&quot;|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Zimanê fermî]]'''
| [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Sekreterê giştî]]'''
| [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a)
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Damezrandin]]'''
| [[26'ê pûşperê]] [[1945]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''Fermîbûna [[Çarta NY]]'''
| [[24'ê kewçêrê]] 1945
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]]
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]'''
| [[New York City|New York]] ([[DYA]])
|- valign=&quot;top&quot;
| '''[[Malper]]'''
| [http://www.un.org/ www.un.org]
|}
[[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]]

'''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene.

Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;
==Dîrok==
Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.&lt;ref&gt;{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}&lt;/ref&gt;
[[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]]
Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]&lt;nowiki/&gt;yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt; Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.&lt;ref&gt;{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}&lt;/ref&gt; Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû.

Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.&lt;ref&gt;{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&amp;oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}&lt;/ref&gt; Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}&lt;/ref&gt;

== Endamî ==
Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;
&lt;blockquote&gt;
1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.&lt;br&gt;
2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4.
&lt;/blockquote&gt;
Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û &quot;kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina&quot; ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt;

[[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}&lt;/ref&gt; Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin.
==Awayî ya rêxistinê==
===Civata giştî===
Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in:
* Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin.
* Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin.
* Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin.
===Konseya ewlekariyê===
Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in:
* Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin.
* Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî.
* Amadekirina planên kontrolkirina çekan.
* Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike.
* Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin.

== Xebat ==
Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye.

Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin.

== Dezgehên NY ==
Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene.

=== Dezgehên bingehîn yên NY ===
* [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]]
* [[Dadgeha Navneteweyî]]
* [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'')
* [[Encûmena Aborî û Civakî]]

=== Dezgehên taybet yên NY ===
Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî:
* [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]])
* [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]])
* [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]])
* [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]])
* [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]])
* [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]])
==Çavkanî==
{{Çavkanî}}

== Girêdanên derve ==
* [http://www.un.org Malpera NY]

[[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]]</text>
      <sha1>9nsvyaun7nz0apaxu7u8w8ht62qdsrq</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Şîle</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17711</id>
    <revision>
      <id>1094284</id>
      <parentid>1089960</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T20:13:34Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>599</id>
      </contributor>
      <comment>[[commons:User:Orgullobot/commands|Bot]]: Es-República_de_Chile.oga şonê RepChile.ogg</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="23841" xml:space="preserve">{{Wergerîne|es|ziman2=fr|bijartî=1}}

{{Koord|30|S|71|W|display=title}}
{{Infobox Welat2
|nav                        = 
|navê rastî                 = {{navê rastî|es|República de Chile}}
|navê hevbeş                = Şîle
|konvansiyonel navê dirêj   = Komara Şîleyê
|rewş                       = 
|wêneyê ala                 = Flag of Chile.svg
|sernav ala                 = 
|wêneyê mertal              = Coat of arms of Chile.svg
|sernav mertal              = 
|dirûşma netewî             = {{vunblist |{{native phrase|es|&quot;Por la razón o la fuerza&quot;|italics=off}} |{{raise|0.45em |{{small|&quot;Aliyê rastê an karînê&quot;}}&amp;nbsp;{{lower|0.5em|&lt;ref&gt;{{cite web|title=100 peso Coin |url=http://www.bcentral.cl/eng/banknotes-coins/coins/m0100.htm |work=[[Central Bank of Chile]] |accessdate=16 September 2012 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120510231608/http://www.bcentral.cl/eng/banknotes-coins/coins/m0100.htm |archivedate=10 May 2012 }}&lt;/ref&gt;}}}} }}
|dirûşma bi kurdî           = 
|sirûda netewî              = &lt;br/&gt;''[[Sirûda Neteweyî ya Şîle]]'' &lt;div style=&quot;padding-top:0.5em;text-align:center;&quot;&gt;&lt;center&gt;[[File:United States Navy Band - National Anthem of Chile.ogg]]&lt;/div&gt;&lt;/center&gt;
|sirûda keyane              = 
|awayê sembolên din         = 
|sembolên din               = 
|wêneyê nexşe               = Chile (orthographic projection).svg
|wêneyê nexşe2              = 
|nexşe mezinî               = 220px
|nexşe mezinî2              = 
|nexşe sernav               = 
|nexşe sernav2              = 
|nexşe sernûçe              = Şîle bi keskê tarî tê xuyakirin; îdîakirin ku di heman demê de naskirin [[Herêma Antarktîka Şîleyê|Herêma Antarktîkê]] bi keskê ronî tê xuyakirin.
|nexşe sernûçe2             = 
|cih                        = 
|paytext                    = [[Santiago de Chile|Santiago]]&lt;sup&gt;a&lt;/sup&gt;[[Wêne:Coat of arms of Santiago (Chile).svg|right|20px|Nîşana Santiago de Chile]]
|paytext2                   = 
|bajarê mezin               = [[Santiago de Chile|Santiago]][[Wêne:Coat of arms of Santiago (Chile).svg|right|20px|Nîşana Santiago de Chile]]
|bicîhbûna mezin            = paytext
|awayê bicîhbûna mezin      = 
|latd = 33 |latm = 26 |latNS=S 
|longd= 70 |longm= 40 |longEW=W
|zimanên fermî              = [[Zimanê spanî|Spanî]]
|zimanên naskirin           = 
|zimanên herêmî             = 
|awayê ziman                = [[Zimanê Neteweyî]]
|awayê ziman2               = 
|ziman                      = 
|ziman2                     = 
|zimanên bin                = 
|zimanên bin2               = 
|komên etnîkî               = 
|komên etnîkî sal           = 
|dîn                        = 
|demonîm                    = Şîleyan
|awayê rêveberiyê           = [[Komar]]a [[Sîstema serokatiyê|serokatiyê]]
|sernav rêber1              = [[Serokê Şîleyê|Serok]]
|navê rêber1                = [[Gabriel Boric]]
|sernav rêber2              = 
|navê rêber2                = 
|sernav rêber3              = 
|navê rêber3                = 
|sernav rêber4              = 
|navê rêber4                = 
|sernav rêber5              = 
|navê rêber5                = 
|pêşvebirî                  = [[Kongreya Neteweyî ya Şîleyê|Kongreya Neteweyî]]
|meclîsa jorîn              = [[Senatoya Şîleyê|Senato]]
|meclîsa jêrîn              = [[Odeya Cîgirên Şîleyê|Odeya Cîgiran]]
|awayê serxwebûnê           = [[Dîroka Şîleyê|Serxwebûn]]
|nota serxwebûnê            = ji [[Spanya]]yê
|bûyera avakirinê1          = [[Hikûmeta Cûntayê ya Şîle (1810)|Yekem Hikûmeta Cûnta]]
|dema avakirinê1            = 18 Rezber 1810
|bûyera avakirinê2          = Îlankirin
|dema avakirinê2            = 12 Reşemî 1818
|bûyera avakirinê3          = Naskirin
|dema avakirinê3            = 25 Avrêl 1844
|bûyera avakirinê4          = {{nowrap|[[Destûra Bingehîn a Şîleyê|Destûra niha]]}}
|dema avakirinê4            = 11 Rezber 1980 (guhortin li 1989 û 2005)
|bûyera avakirinê5          = 
|dema avakirinê5            = 
|rûerd etîket2              = 
|rûerd etîket2              = 
|rûerd dane                 = 
|rûerd dane2                = 
|rûerd                      = 
|rûerd magnitude            = 1 E11
|rûerd rêz                  = 38.
|rûerd jêrenot              = 
|av                         = 1.07&lt;sup&gt;b&lt;/sup&gt;
|gelhe texmînkirin          = 18,006,407&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ine.cl/canales/sala_prensa/noticias/noticia.php?opc=news&amp;id=615&amp;lang=esp|title=CIFRAS DE ENVEJECIMIENTO Y MIGRACIÓN MUESTRAN UN CHILE DISTINTO AL DE HACE UN DECENIO|work=POBLACIÓN PAÍS Y REGIONES – ACTUALIZACIÓN 2002–2012|publisher=[[National Statistics Institute (Chile)|National Statistics Institute]]|date=4 September 2014|accessdate=4 September 2014}}&lt;/ref&gt;
|gelhe texmînkirin sal      = 2015
|gelhe texmînkirin rêz      = 62.
|gelhe giştî                = 16,341,929&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.emol.com/noticias/nacional/2014/02/26/646872/entrega-de-conclusiones-del-cuestionado-censo-2012.html |title=Revisión del cuestionado Censo 2012 reduce población chilena a 16.341.929 |publisher=Emol |accessdate=26 February 2014 |language=Spanish}}&lt;/ref&gt;
|gelhe giştî sal            = 2012
|gelhe giştî rêz            = 
|gelhe tîrbûn km2           = 24
|gelhe tîrbûn rêz           = 194.
|hejmara endaman            = 
|TBH PHK                    = $457.534 trîlyon&lt;ref name=&quot;imf&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2014/02/weodata/weorept.aspx?sy=2013&amp;ey=2017&amp;scsm=1&amp;ssd=1&amp;sort=country&amp;ds=.&amp;br=1&amp;pr1.x=73&amp;pr1.y=3&amp;c=228&amp;s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&amp;grp=0&amp;a=|work=International Monetary Fund web site|title=Chile|date=July 2016|accessdate=27 July 2016}}&lt;/ref&gt;
|TBH PHK sal                = 2016
|TBH PHK rêz                = 42.
|TBH PHK her kesekî         = $25,415
|TBH PHK her kesekî rêz     = 53.
|TBH nomînal                = $297.714 trîlyon
|TBH nomînal sal            = 2016
|TBH nomînal rêz            = 38.
|TBH nomînal her kesekî     = $16,573
|TBH nomînal her kesekî rêz = 49.
|Gini                       = 50.3 &lt;!--tenê hejmar--&gt;
|Gini sal                   = 2011
|Gini guherandin            = kêmbûn
|Gini rêz                   = 
|Gini çavk                  = &lt;ref&gt;{{cite web |url=http://www.oecd.org/social/soc/47572883.pdf |title=Society at a Glance : Social Indicators OECD |publisher=[[OECD]] |date=October 2012 |accessdate=28 October 2013}}&lt;/ref&gt;
|PPM                        = 0.832 &lt;!--tenê hejmar--&gt;
|PPM sal                    = 2014
|PPM guherandin             = zêdebûn&lt;!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertin--&gt;
|PPM rêz                    = 42.
|PPM çavk                   = &lt;ref name=&quot;HDI&quot;&gt;{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report  |date=2015 |accessdate=14 December 2015 |publisher=United Nations Development Programme }}&lt;/ref&gt;
|dirav                      = [[Pesoya Şîleyê|Peso]]
|dirav kod                  = CLP
|demjimêr                   = {{nowrap|[[Demjimêra Şîleyê|CLT û EAST]]&lt;sup&gt;c&lt;/sup&gt;}}
|utc offset                 = −3 û −5
|demjimêr DST               = 
|utc offset DST             = 
|DST not                    = 
|dijrabertî                 = 
|celebê dîrokê              = 
|hatûçûn                    = rast
|koda înternetê             = [[.cl]]
|iso3166kod                 = 
|koda telefonê              = [[+56]]
|berdilê hîmander           = 
|wêne nexşe3                = 
|nexşe sernav3              = 
|jêrenot a                  = [[Siyaseta Şîleyê#Şaxê Qanûnsaziyê|Zagonsazî]] li gor [[Valparaíso]] ye.
|jêrenot b                  = Tê de Girava Rojhilatê û [[Isla Sala y Gómez]]; ne di nav {{convert|1250000|km2}} ji herêmên li Antartîkê îdîakirin.
}}

'''Şîle''' ({{IPA-ku|ˈ|ʃ|i:|l|e|}}{{Çavkanî hewce ye}}; {{IPA-es|ˈtʃile|lang}}&lt;ref&gt;{{cite web |url=http://dictionary.reference.com/browse/Chile |title=Chile |publisher=Dictionary.reference.com |accessdate=14 November 2010}}&lt;/ref&gt;), bi fermî '''Komara Şîleyê''' ({{Audio-es|República de Chile|Es-República de Chile.oga}}),&lt;!-- {{IPA-es|reˈpuβlika ðe ˈtʃile|}} --&gt; dewletekî ji aliyê [[Amerîkaya Başûr]] gelek caran hate dagirkirin, di xeteka teng ên erdên ku di navbera [[zincîreçiyayên Andê]] a li rojhilat û li rojavayê [[Okyanûsa Pasîfîk]]ê ye. Paytext û bajarê mezin a Şîlîyê [[Santiago de Chile|Santiago]] ye. Sînorên wî bi [[Perû]] li bakur, bi [[Bolîvya]] li bakurrojhilat, bi [[Arjentîn]] li rojhilat, û bi [[Dertenga Dêrîk]] li başûrê dûr e. Erdên Şîleyê di Pasîfîkê de bi Giravên [[Juan Fernández Islands|Juan Fernández]], [[Salas y Gómez]], [[Desventuradas Islands|Desventuradas]], û [[Girava Paskalyayê]] li [[Okyanûsya]] ye. Şîle jî li ser {{convert|1250000|km2}} ya [[Antarktîka]]yê îdîa dike, tevî ku hemû îdîaya di bin [[Peymana Antarktîkayê]] rawestandin in.

Şîle wek îdarî li pênc herêman tê belavkirin. Çardeh ji van, ji serî 1'an heta 15'an (13 rakirî ye) ku bi îfadekirina reqamên herêmên Romayî, [[Tarapacá]], [[Antofagasta]], [[Atacama]], [[Coquimbo]], [[Valparaíso]], [[O'Higgins]],[[Maule]], [[Bío-Bío]], [[Araucanía]], [[Los Lagos]], [[Aysén]], [[Magallanes y la Antártica Chilena]], [[Los Ríos û Arica y Parinacota]] ne. Di nav wan de li paytext û derdora wê, ji bo reqemkirina herêma [[Región Metropolitana de Santiago]] wek bi kurtekirina peyva RM tê bikaranîn.

==Etîmolojî==
Bi eslê xwe navê welatê ya bi spanî Chile ye, ku di welêt de bi tenê bi awayekî kifşkirî û vebir e. Bilêvkirin, herî zêde ew peyva wê ji zimanê [[Aymara]] ye. Di vî zimanê de peyva Chilli wek tê wateya welatê dawiya dinyayê. Ev rewş guherandinên ji herêma Aymarayê bi bûyerên pêşî yên çareseriya spanî ji Şîle jî piştgirî ne. Ji destpêkê ve xwedaniya spanî ji [[Atacama]] ya [[Amerîkaya Başûr]] yê li başûr ya li ser xaka bi navê Chile ravekirin.

Teoriya bêhtir û kêmtir jî, di zimanê [[Înka]]yê de koknavê [[Quechua]] nîşan dide. Kêmtir berfirehbûna [[Keyaniya Înkayê]] ya îro xwe digihêjin Santiagoyê. Înkayî di axên başûrê [[Río Aconcagua]] de, avûhewayê nisbeten sar û berfên girtî de tê wateya [[Andlar]]'ê ya li ser bingeha Tchil wan re dibêjin.

==Dîrok==
Kevirê delîl alaveke dide ku mirov heta 18.500 sal berê gelek caran li herêma Geliyê [[Monte Verde]]. Derbarê 10.000 sal berê koçberên amerîkayên xwecih li gelî û bi bereket li herêmên deryayê ne, ku tiştên wek Şîleya roj-didome ye. Malperên bicîanînî ji warê zû mirovan de Monte Verde, [[Cueva del Milodon]] û bablîsoka lawayê ji [[Pali Aike Crater]] da. Bi kurtî [[Împaratorîya Înkayê]] xwe nav tiştên ku niha li bakurê Şîle ye dirêjkirin, lê belê [[Mapuche]] (an Araucanian ku ew ji aliyê Yariya naskirin) bi serkeftî gelek hewldanên ji aliyê Împaratoriya Înkayê li ber xwe û ji wan re bitewînin, tevî kêmbûna wan ji rêxistina dewletê. Wan li dijî Sapa Inca Tupac Yupanqui û artêşa wan şer kirin. Tên zanîn ku di encama pevçûna bi xwînê de sê rojan [[Şerê Mauleyê]] bû, ku fethê Înkayê ji axa Şîleyê di [[Çemê Mauleyê]] de bi dawî bû.

==Erdnîgarî==
Dirêj û tengasiya ber keviya başûrê welatê li aliyê rojavayê çiyayên Andesê ya Şîleyê bakur ber bi başûr li ser 4,300&amp;nbsp;km (2,670&amp;nbsp;mi), di heman demê de bi tenê 350&amp;nbsp;km (217&amp;nbsp;mi) xala xwe ya rojhilat ta bi rojava de hate guherandin. Ev tenûra cihêrengiyeke balkêşên hercûmercê û erdnîgariyê ye. Ev li ser 756.950 çargoşe kîlometre (292,260&amp;nbsp;mi sq) ji herêma welatê dihewîne. Şîle di nava [[Agirçerxa Pasîfîkê]] ye. Yekineyên Giravên Pasîfîkê û îdîaya Antartîkê ya Şîleyê di navbera hêlîpan 17° û 56°S, û hêlîlar 66° û 75°W de ye.

Şîle di nav dirêjtirîn welatên bakur-başûr di cîhanê de ye. Eger yek tenê barên axê dibîne, Şîle yekane di nav vê komê de tengkirina xwe ji rojhilat ta bi rojava, bi welatên din yên bakur-başûr de dirêj e (ji wan [[Brezîl]], [[Rûsya]], [[Kanada]], û [[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ku di nav yên din ye), berfirehtir hemû ji rojhilatê ta bi rojava aliyê faktoreke zêdetir 10'an e. Şîle jî îdîa dike ku 1.250.000 km2 (480,000&amp;nbsp;mi sq) ya Antarktîka, wekî beşek ji axa xwe ([[Herêma Antarktîkaya Şîleyê]]) ye. Lê belê, ev îdîaya nebin, di bin şertên [[Peymana Antarktîkayê]], yên ku alîgirên Şîleyê rawestandin. Ev li başûrê welatê cîhanê de, ku ji aliyê erdnîgarî de li parzemînê ye.

Şîle kontrola [[Girava Paskalyayê]] û [[Girava Sala y Gómez]], ku li rojhilatê giravên Polînêzyayê ew li ser xaka xwe ya di sala 1888'an de cîh girtiye û [[Girava Robinson Crusoe]], zêdetir parzemîna 600&amp;nbsp;km (370&amp;nbsp;mi) di [[Giravên Fernandez Juanê]] ye. Jî demê de, di bin kontrola tenê ji bo demekê bijîn (ji aliyê hin masîvanên ne herêmî) bi giravên biçûk ên San Ambrosio û San Felix bûn. Di van giravan de berbiçav in, ji ber ku ew îdiaya Şîleyê, bi parvekirina avê ji beravên wê di nav [[Okyanûsa Pasîfîk]] dirêj derketin.

Li bakurê Atacama dewlemendî mîneralên mezin , di serî de [[sifir]] û [[nîtrat]] dihewîne. Nisba peywendeyên biçûk [[Valley Central]], ku tevî Santiago, di warên şêniyên çandiniyê û çavkaniyên serdesta welat in. Ev herêm navendekî dîrokî ye, dema ku entegreyê li herêmên bakur û başûr di dawiya sedsala 19'an de Şîleyê berfirehkirin. Başûra Şîleyê dewlemendî daristanan, axa zozanan û taybetiyên rêzikên volkanan û golan e. Li peravên başûr gêjgerînka fjordsê, pîyê deryayan, cihokan, berovajîkirina nîvgiravan û giravan e. Şîle ji çiyayên Andesê bi ser sînorê rojhilatan ve dikeve.

=== Çiya ===
[[Wêne:Miscanti Lagoon near San Pedro de Atacama Chile Luca Galuzzi 2006.jpg|thumb|hochkant=1.23|Salar de Talar (4010 Metro) li nêzikî San Pedro li çola [[Atacama]]]]

Pêkanîna Andesê ya Şîleyê yek ji bilindtirîn çiyayên di dinyayê de û xwedî, pirejimarî ji bendavên li ser 6000&amp;nbsp;m ye. Di nav wan de bilindtirîn çiyayên li Şîleyê [[Ojos del Salado]] (6893&amp;nbsp;m) ye, ku di heman demê de herî bilind de volkanê di cîhanê de ye.

Di lîsteya jêr de çiyayên herî navdar ên li Şîleyê ne (ji bakur ber bi başûr):
* [[Volcán Parinacota]], 6342&amp;nbsp;m, XV. Region (''[[Región de Arica y Parinacota]]'')
* [[Licancabur|Volcán Licancábur]], 5916&amp;nbsp;m, II. Region (''[[Región de Antofagasta]]'')
* [[Llullaillaco|Volcán Llullaillaco]], 6739&amp;nbsp;m, II. Region (''[[Región de Antofagasta]]'')
* [[Nevado Ojos del Salado]], 6893&amp;nbsp;m, III. Region (''[[Región de Atacama]]'')
* [[Tupungato (Volkan)|Cerro Tupungato]], 6550&amp;nbsp;m, Hauptstadt-Region (''[[Región Metropolitana]]'')
* [[Puyehue (Volkan)|Vulkan Puyehue]], 2236&amp;nbsp;m, XIV. Region (''[[Región de los Ríos]]'')
* [[Descabezado Grande]], 3830&amp;nbsp;m, VII. Region (''[[Región del Maule]]'')
* [[Villarrica (Volkan)|Volcán Villarrica]], 2840&amp;nbsp;m, IX. Region (''[[Región de la Araucanía]]'')
* [[Volcán Osorno]], 2652&amp;nbsp;m, X. Region (''[[Región de los Lagos]]'')
* [[Cerro Hudson|Volcán Cerro Hudson]], 1905&amp;nbsp;m, XI. Region (''[[Región de Aisén]]'')
* [[Cerro Paine Grande]], 2800&amp;nbsp;m, XII. Region (''[[Región de Magallanes y de la Antártica Chilena]]'')

=== Çem û Gol ===
Ji ber ku binesaziya taybetî yên welêt êdî ti çem ên Şîleyê heye. Ev ê bi 443&amp;nbsp;Kîlometroyên herî dirêj a [[Río Loa]] li bakur di nav çola [[Atacama]] ye. Çemên ku rê domkirina avê bi piranî ji berf û cemedê de jî dihele Andesê têr bike. Li gor zêdebûna barînê tevlîhevbûna benda avê li başûr dike.  Çem ji bo avdaniyê di çandiniyê de tê bikaranîn, ji bo hilberîna enerjiyê û bi qasî cidabûna ji bo tûrîzmê. Hin çem ji bakur ber bi başûr:
* [[Río Lluta]], 167&amp;nbsp;km, XV. Region (''Región de Arica y Parinacota'')
* [[Río Lauca]], 160&amp;nbsp;km, XV. Region (''Región de Arica y Parinacota'')
* [[Río Loa]], 443&amp;nbsp;km, II. Region (''Región de Antofagasta'')
* [[Río Copiapó]], 162&amp;nbsp;km, III. Region (''Región de Atacama'')
* [[Río Elqui]], 170&amp;nbsp;km, IV. Region (''Región de Coquimbo'')
* [[Río Choapa]], 160&amp;nbsp;km, IV. Region (''Región de Coquimbo'')
* [[Río Aconcagua]], 142&amp;nbsp;km, V. Region (''Región de Valparaíso'')
* [[Río Mapocho]], 120&amp;nbsp;km, Hauptstadt-Region (''Región Metropolitana'')
* [[Río Maipo]], 250&amp;nbsp;km, Hauptstadt-Region und V. Region (''Región Metropolitana'', ''Región de Valparaíso'')
* [[Río Cachapoal]], 172&amp;nbsp;km, VI. Region (''Región O’Higgins'')
* [[Río Maule]], bi gerîna keştiyê,&lt;ref name=&quot;schiffbar&quot;&gt;Binêre jî lîsteya navên çemên bi gerîna keştiyê û golên ji aliyê D.O. Nº 36.093, ji 19. Pûşper 1998 li http://www.bordecostero.cl/documentos/nomina_rios_lagos.pdf{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; 240&amp;nbsp;km, VII. Region (''Región Maule'')
* [[Río Bío Bío|Río Biobío]], 380&amp;nbsp;km, VIII. Region (''Región del Biobío'')
* [[Río Imperial]], bi gerîna keştiyê,&lt;ref name=&quot;schiffbar&quot; /&gt; 52&amp;nbsp;km, IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Río Valdivia]], bi gerîna keştiyê,&lt;ref name=&quot;schiffbar&quot; /&gt; 15&amp;nbsp;km, XIV. Region (''[[Región de Los Ríos]]'')

Di hejmarkirina golên Şîleyê de li bakur [[Gola xwê]], ku herî mezin û navdar ên [[Salar de Atacama]] (3000&amp;nbsp;çargoşe kîlometre) ye. Li herî bakur 21,5&amp;nbsp;çargoşe kîlometre mezintir [[Lago Chungará]] li gor 4500&amp;nbsp;Metro Bilindayî yek ji yên herî bilind, gola di cîhanê de.

[[Wêne:Parinacota.jpg|thumb|[[Lago Chungará]] û Volkana [[Parinacota]]]]

Baştir golên mezin û çiyagerên Şîleyê dirêjkirina başûrê bajarê [[Temuco]] heta [[Puerto Montt]] li gor rêza jêr:
* [[Lago Colico]], 56&amp;nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Caburga]], 51&amp;nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Villarrica]], 176&amp;nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'')
* [[Lago Calafquén]], 120&amp;nbsp;km², IX. Region (''Región de la Araucanía'') û X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Panguipulli]], 116&amp;nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Riñihue]], 77&amp;nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Ranco]], 401&amp;nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Puyehue]], 156&amp;nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Rupanco]], 223&amp;nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago Llanquihue]], 860&amp;nbsp;km², X. Region (''Región de los Lagos'')
* [[Lago General Carrera]], 970&amp;nbsp;km², XI. Region (''Región de Aisén''), perçeya rojavayê Arjentînê [[Lago Buenos Aires]]

Gelek gol bi gerîna keştiyê ye ne.&lt;ref name=&quot;schiffbar&quot; /&gt;

===Xweza û Avûhewa===
&lt;div class=&quot;tleft&quot;&gt;
[[Wêne:Klimadiagramm-Antofagasta-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|ohne|Diyagrama Avûhewaya Antofagasta]]
[[Wêne:Klimadiagramm-Santiago-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|without|Diyagrama Avûhewaya Santiago]]
[[Wêne:Klimadiagramm-Punta Arenas-Chile-metrisch-deutsch.png|thumb|without|Diyagrama Avûhewaya Punta Arenas]]
&lt;/div&gt;
[[Wêne:ValleLuna-002.jpg|thumb|Valle de la Luna, [[San Pedro de Atacama]]]]

Bakurê Şîleyê (bi navê &quot;bakurê mezin&quot;) xwediyê çiyayên gelek li ser 6000 m bilind in. Dikeve navbera qeraxê û ser merbenda Andeyana rojava, ku li [[Çola Atacama]] dirêj in. Ev çol yek herî zuhatirên li dinyayê ye; gelek caran ji bo salan baran nabare. Li çolê ji bo guherçîleya mezin wê di dema borî de diyar bû, dema ku li wir bi taybetî sifir îro xurtkirin. Herî mezin û herî girîng a bendergeha Antofagastayê ku li herêma vî bajarî xwediyê (310,000 şênîyan) e.

Li navenda Şîleyê, avûhewayê herêma [[Deryaya Navîn]] yên dişibin hev hene. Vê herêmê gelek adan û cihên lê dijîn dîtin e. Li vir paytexta Santiago de Chile bi derdora 5.5 milyon welatiyan e. Ji bilî [[Valparaíso]] (bendergeh û rûniştgeha parlementoyê 280.000 şênîyan) in, [[Viña del Mar]] (der û mijûliya bijareya 320.000 şênîyan) in û [[Concepción]] (navenda çandinî û pîflesaziyê 216.000 şênî) girîng e. Li herêma bakurê Santiago &quot;Bakurê biçûk&quot; û li başûrê paytexta Santiago bi navê &quot;Başûrê biçûk&quot; tê zanîn.

[[Wêne:CapeHorn.jpg|thumb|[[Kap Hoorn]]]]

Ew ê ku başûrê Şîleyê gelek zirav mistemlekekirin (bi navê &quot;Başûrê mezin&quot;) herêmeke gelekî barînekî dewlemend e. Li peravên aliyên giravên di deryayan de gelek kevir in. Li başûrê parzemîna girava [[Tierra del Fuego]], ku bi dabeşkirina cîraniya Arjentînê ye. Li ser Tierra del Fuego di giravê deryayan de [[Isla Hornos]] cih girtina [[Kap Horn]] heye, ku li ser xala başûrê Şîleyê û [[Amerîkaya Başûr]] e.

;Avûhewaya taybet
Bi tevayî, li ber bandora vê hewaya Şîle ya tund di peravên ji aliyê Okyanûsa Humboldt e. Ev, ji başûr de berve bakur û veguhastina avderyaya sar a [[Antartîka]] diherike. Gava ku di danberheva [[Ewropaya Bakur]] ji berjewendiyên germ [[Herikîna Kendavê]], germiya avê de li Şîleyê ji bo analog ne [[hêlîpan]] (Bakur-/Koordînata başûr) bi awayekî nizimtir in. Li [[Punta Arenas]] (Başûrê Şîle) - ku bi qasî hev nêzikî ji Ekwatorê dûrî wek cih girtina [[Hamburg]] - germiya têkrayî rojane di havînê 12&amp;nbsp;°C ye.

Taybetiyek ên avûhewaya Şîleyê ya li Bandora-[[El Niño|El-Niño]] ye, jî wek &quot;Vetewşa başûr&quot; tê zanîn. Tevî ku ev diyardeyeke avûhewayê bi taybetî bandorê welatên wekî [[Perû]] û [[Îndonezya]] dike. Di heman demê de jî li Şîleyê, ew li ser her heft salan bandorekî li gorî salên normal e û li vir ber bi zêdebûna barînê ye.

===Flora û Faûna===
Ji ber ku di navbera mezin ên zêdetir ji 4.000 kîlometre dirêjahiya li Şîleyê gelek herêma şînahiyên beravan hene. Li devera Çola Atacama kêm hêşin dibin. Hêşinbûn tenê li qeraxê an li herêma [[Anden]]ê hene. Li vir gelek cureyên cuda yên kaktûs, avûmêwe û boçiyên devî hêşin dibin. Lê belê, her çend salan bi barana li çolê, da ku rûberên rûerdên çolê mezin ji bo çend rojan bi milyonan kulîlk (kulîlkî yên di çolê de ne) tênê.

Başûrê Çol li pey [[berî]] bi çêrgehên hişk û li Andenê bi dijwariya latê ya Yareta (Azorella yareta) hêşin dibe, jî wek &quot;Balgeha Andenê&quot; tê gotin. Li herêmên hişk yên &quot;Cuhurê [[boldo]]&quot; (''boldus Peumus'') hêşin dibin. Li ser çiyaçolan û di nav Andenê [[perdeya mij]] (''daristana hîdrofîlîk'') hene, li ku ji bo nimûne, [[tilîperê darokî]] (bi spanî Helecho arborescente) hêşin dibe.

Li bax û bostanên herêma çemê [[Río Elqui]] dest pê dike, berevajî tenê li derveyî newala çemê [[Şîlan]]an û [[Kaktûs]]an hene.

Li navenda Şîleyê di Nexilên hingivan (''Jubaea chilensis'') de xurtir dibe. Darûkên (''Araucaria araucana'') dara pîroz ên Mapuche, xwarinên tovên mezin a xwe yên wan bûn. Li Şîleyê jî gelek [[Plantasyon]] ên [[Okalîptûs]]ên mezin hene.

&lt;gallery heights=&quot;180&quot; widths=&quot;180&quot;&gt;
 Lapageria rosea.jpg|[[Gulezengil]] a Şîleyê&lt;br /&gt;(''Lapageria rosea'')
 Nothofagus pumilio.jpg|[[Spîndarê başûrî]]
 Zweig einer Araukarie.jpg|[[Arokarya]] ya Şîle
 Jubaea chilensis Hyères gross.jpg|[[Nexilhingiv]] (''Jubaea chilensis'')
&lt;/gallery&gt;

== Girêdanên derve ==
{{Commonscat-b|Şîle}}
{{Wikiatlas|Şîle}}

{{Welatên Amerîkayê}}
== Çavkanî ==

[[Kategorî:Şîle| ]]</text>
      <sha1>gldl9gpngsoeqvwyu62auzrqjtacasl</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Korsîka</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17753</id>
    <revision>
      <id>1094278</id>
      <parentid>997283</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:14:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2013" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
|wdneyîne=Beşa îdarî
|nav=Korsîka
|wargeh=[[Herêm]]
|awayê binebeş2=[[Herêmên Fransayê]]
|navê binebeş2=
|awayê binebeş3=
|navê binebeş3=
}}

[[Wêne:Korsika-satelite.jpg|thumb|180px|Korsîka ji peka NASA de]]
[[Wêne:Map of Corsica.svg|thumb|150px|Nexşe Korsîka]]
'''Korsîka''' (bi [[korsî]]: ''Corsica'', {{bi-fr|Corse}}) girava çarem a mezinê ji pê [[Sîcîlya]], [[Sardînya]] û [[Kîpros]] re di [[Derya Navîn]]de ye.

Korsîka yek ji 26 navçeyên [[Fransa]] ye. Lê otonomiyê giravê Korsîka gorî otonom navçeyên dinên Fransa hinekî lawaz e. Yanê ew hinekî din serbixwe ye. [[Napoleon Bonaparte]] li Korsîka hatiye dine.

== Erdnîgarî ==
Korsîka ji girava Sardînya bi [[Tengava Bunifaziuyê]] vediqete. Hin bajarên xwe yên mezin [[Aiacciu]], [[Bastia]], [[Corti]] û [[Sartè]] ne.

== Dîrok ==
Korsîka heta [[237 b.z.]] de derbaza [[Împeratoriya Romayê]] bû di bin destên [[Kartaca]]yan de bû. Ew heta [[430]] p.z. de ji aliyê [[vandal]]an hat dagirkirin, dest [[roma]]yan de ma. Ew di [[522]]an de derbaza [[Bîzans]] bû. Pê [[Bîzans]]an re [[ereb]], [[Lombard]] û bi dawî di [[1282]]an de derbaza [[Genova]]yê bû. Ew navbera 1296-1434 [[Aragon]]an û navbera 1553-1559an de [[Fransa]]yê kergar kir jî, ew heta di [[1768]]an de [[Genova]]yê ew firota Fransa ew bin destên Genovayê de ma.

[[Pasquale Paoli]] (1725-1807), generalekî korsîkayî, ji bo serxwebûna Korsîka pêşin hembera Genovayê ji pê re jî hembera Fransê serîhilda. Lê ji pê [[Genova]]yê girav [[1769]]an de firota Fransa, fransiyan girav dagir kir û [[Pasquale Paoli]] hat mişexta [[Londra]] kirin.

[[Napoleon Bonaparte]] di [[1769]]an de li Korsîka hate dinê.

== Girêdanên derve ==
{{InterWiki|code=co|korsîkayî}}
{{Commonscat-b|Corsica}}


{{Koord|42|09|N|09|05|E|region:FR_type:isle|display=title}} 
{{Herêmên Fransayê}}

[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]
[[Kategorî:Giravên Deryaya Navîn]]
[[Kategorî:Korsîka]]</text>
      <sha1>mcoypa56ota4hrnzd2edxxnj1y3jmnz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094280</id>
      <parentid>1094278</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:28:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1984" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| wêne = Korsika-satelite.jpg
|wdneyîne=Beşa îdarî
|nav=Korsîka
|wargeh=[[Herêm]]
|awayê binebeş2=[[Herêmên Fransayê]]
|navê binebeş2=
|awayê binebeş3=
|navê binebeş3=
}}

[[Wêne:Map of Corsica.svg|thumb|150px|Nexşe Korsîka]]

'''Korsîka''' (bi [[korsî]]: ''Corsica'', {{bi-fr|Corse}}) girava çarem a herî mezin a ji pê [[Sîcîlya]], [[Sardînya]] û [[Kîpros]] re di [[Derya Navîn]] de ye.

Korsîka yek ji 26 navçeyên [[Fransa]] ye. Lê otonomiyê giravê Korsîka gorî otonom navçeyên dinên Fransa hinekî lawaz e. Yanê ew hinekî din serbixwe ye. [[Napoleon Bonaparte]] li Korsîka hatiye dine.

== Erdnîgarî ==
Korsîka ji girava Sardînya bi [[Tengava Bunifaziuyê]] vediqete. Hin bajarên xwe yên mezin [[Aiacciu]], [[Bastia]], [[Corti]] û [[Sartè]] ne.

== Dîrok ==
Korsîka heta [[237 b.z.]] de derbaza [[Împeratoriya Romayê]] bû di bin destên [[Kartaca]]yan de bû. Ew heta [[430]] p.z. de ji aliyê [[vandal]]an hat dagirkirin, dest [[roma]]yan de ma. Ew di [[522]]an de derbaza [[Bîzans]] bû. Pê [[Bîzans]]an re [[ereb]], [[Lombard]] û bi dawî di [[1282]]an de derbaza [[Genova]]yê bû. Ew navbera 1296-1434 [[Aragon]]an û navbera 1553-1559an de [[Fransa]]yê kergar kir jî, ew heta di [[1768]]an de [[Genova]]yê ew firota Fransa ew bin destên Genovayê de ma.

[[Pasquale Paoli]] (1725-1807), generalekî korsîkayî, ji bo serxwebûna Korsîka pêşin hembera Genovayê ji pê re jî hembera Fransê serîhilda. Lê ji pê [[Genova]]yê girav [[1769]]an de firota Fransa, fransiyan girav dagir kir û [[Pasquale Paoli]] hat mişexta [[Londra]] kirin.

[[Napoleon Bonaparte]] di [[1769]]an de li Korsîka hate dinê.

== Girêdanên derve ==
{{InterWiki|code=co|korsîkayî}}
{{Commonscat-b|Corsica}}


{{Koord|42|09|N|09|05|E|region:FR_type:isle|display=title}} 
{{Herêmên Fransayê}}

[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]
[[Kategorî:Giravên Deryaya Navîn]]
[[Kategorî:Korsîka]]</text>
      <sha1>k7tu0oqcfr5wbzcqvw22wwv35i4bczj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094288</id>
      <parentid>1094280</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T08:44:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Dîrok */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1984" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| wêne = Korsika-satelite.jpg
|wdneyîne=Beşa îdarî
|nav=Korsîka
|wargeh=[[Herêm]]
|awayê binebeş2=[[Herêmên Fransayê]]
|navê binebeş2=
|awayê binebeş3=
|navê binebeş3=
}}

[[Wêne:Map of Corsica.svg|thumb|150px|Nexşe Korsîka]]

'''Korsîka''' (bi [[korsî]]: ''Corsica'', {{bi-fr|Corse}}) girava çarem a herî mezin a ji pê [[Sîcîlya]], [[Sardînya]] û [[Kîpros]] re di [[Derya Navîn]] de ye.

Korsîka yek ji 26 navçeyên [[Fransa]] ye. Lê otonomiyê giravê Korsîka gorî otonom navçeyên dinên Fransa hinekî lawaz e. Yanê ew hinekî din serbixwe ye. [[Napoleon Bonaparte]] li Korsîka hatiye dine.

== Erdnîgarî ==
Korsîka ji girava Sardînya bi [[Tengava Bunifaziuyê]] vediqete. Hin bajarên xwe yên mezin [[Aiacciu]], [[Bastia]], [[Corti]] û [[Sartè]] ne.

== Dîrok ==
Korsîka heta [[237 b.z.]] de derbaza [[Împeratoriya Romayê]] bû di bin destên [[Kartaca]]yan de bû. Ew heta [[430]] p.z. de ji aliyê [[vandal]]an hat dagirkirin, dest [[roma]]yan de ma. Ew di [[522]]an de derbaza [[Bîzans]] bû. Pê [[Bîzans]]an re [[ereb]], [[Lombard]] û bi dawî di [[1282]]an de derbaza [[Genova]]yê bû. Ew navbera 1296-1434 [[Aragon]]ê û navbera 1553-1559an de [[Fransa]]yê kergar kir jî, ew heta di [[1768]]an de [[Genova]]yê ew firota Fransa ew bin destên Genovayê de ma.

[[Pasquale Paoli]] (1725-1807), generalekî korsîkayî, ji bo serxwebûna Korsîka pêşin hembera Genovayê ji pê re jî hembera Fransê serîhilda. Lê ji pê [[Genova]]yê girav [[1769]]an de firota Fransa, fransiyan girav dagir kir û [[Pasquale Paoli]] hat mişexta [[Londra]] kirin.

[[Napoleon Bonaparte]] di [[1769]]an de li Korsîka hate dinê.

== Girêdanên derve ==
{{InterWiki|code=co|korsîkayî}}
{{Commonscat-b|Corsica}}


{{Koord|42|09|N|09|05|E|region:FR_type:isle|display=title}} 
{{Herêmên Fransayê}}

[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]
[[Kategorî:Giravên Deryaya Navîn]]
[[Kategorî:Korsîka]]</text>
      <sha1>i3t4ss4fn9s2e9wevm8yeqiecldh3ue</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tengava Bunifaziuyê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>17858</id>
    <revision>
      <id>1094268</id>
      <parentid>1094237</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:56:40Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="687" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}

{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| mapframe           = na
| wargeh             = Tengav
}}
'''Tengava Bonifacio''' (bi [[Zimanê korsîkî|korsî]]: ''Bocche di Bunifaziu'', bi [[fransî]]: ''Bouches de Bonifacio'', bi [[gallurezî]]: ''Bocchi di Bunifaziu'', bi [[îtalî]]: ''Bocche di Bonifacio'') [[tengav]]a navbera [[Korsîka]] û [[Sardînya]] de ye û bi navê bajarekî beravên [[Kosta Rîka]] [[Bonifacio]] hatiye binavkirin. Di dera herî teng de 12 km firehî û heta 70 m kûrahiya wê he ye. 

[[Wêne:Bocche di Bonifacio.png|thumb|Nexşa Tengava Bonifacio|çep]]

== Çavkanî ==

[[Kategorî:Tengav]]
[[Kategorî:Deryaya Navîn]]

{{erdnîgarî-şitil}}</text>
      <sha1>s8o8gw1p8ln7ekidwasuiu62ycx6gtn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094269</id>
      <parentid>1094268</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:58:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MikaelF navê [[Tengava Bonifacioyê]] weke [[Tengava Bunifaziuyê]] guhert</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="687" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}

{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| mapframe           = na
| wargeh             = Tengav
}}
'''Tengava Bonifacio''' (bi [[Zimanê korsîkî|korsî]]: ''Bocche di Bunifaziu'', bi [[fransî]]: ''Bouches de Bonifacio'', bi [[gallurezî]]: ''Bocchi di Bunifaziu'', bi [[îtalî]]: ''Bocche di Bonifacio'') [[tengav]]a navbera [[Korsîka]] û [[Sardînya]] de ye û bi navê bajarekî beravên [[Kosta Rîka]] [[Bonifacio]] hatiye binavkirin. Di dera herî teng de 12 km firehî û heta 70 m kûrahiya wê he ye. 

[[Wêne:Bocche di Bonifacio.png|thumb|Nexşa Tengava Bonifacio|çep]]

== Çavkanî ==

[[Kategorî:Tengav]]
[[Kategorî:Deryaya Navîn]]

{{erdnîgarî-şitil}}</text>
      <sha1>s8o8gw1p8ln7ekidwasuiu62ycx6gtn</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094271</id>
      <parentid>1094269</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:59:14Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="690" xml:space="preserve">{{Bêçavkanî}}

{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| mapframe           = na
| wargeh             = Tengav
}}
'''Tengava Bunifaziuyê''' (bi [[Zimanê korsîkî|korsî]]: ''Bocche di Bunifaziu'', bi [[fransî]]: ''Bouches de Bonifacio'', bi [[gallurezî]]: ''Bocchi di Bunifaziu'', bi [[îtalî]]: ''Bocche di Bonifacio'') [[tengav]]a navbera [[Korsîka]] û [[Sardînya]] de ye û bi navê bajarekî beravên [[Kosta Rîka]] [[Bonifacio]] hatiye binavkirin. Di dera herî teng de 12 km firehî û heta 70 m kûrahiya wê he ye. 

[[Wêne:Bocche di Bonifacio.png|thumb|Nexşa Tengava Bonifacio|çep]]

== Çavkanî ==

[[Kategorî:Tengav]]
[[Kategorî:Deryaya Navîn]]

{{erdnîgarî-şitil}}</text>
      <sha1>r72xcy730qg8myxsfkqqi7k7fmh77ch</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bunifaziu</title>
    <ns>0</ns>
    <id>18139</id>
    <revision>
      <id>1094272</id>
      <parentid>1094241</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T18:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>MikaelF navê [[Bonifacio]] weke [[Bunifaziu]] guhert</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="459" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| wêne = Bonifacio - Vue haute ville de la marine.jpg
}}


'''Bonifacio''' (bi korsî: ''Bunifaziu'') bajarekî li [[pozik]]ekî biçûk î li başûrê [[Korsîka]] ye. Hejmara rûniştvanên bajêr di sala 2005an de gihişt 2 660 kesî û navê xwe da ye [[Tengava Bonifacio]].

== Girêdanen derve ==
{{Commonscat-b|Bonifacio}}


{{Koord|41|23|15|N|9|09|15|E|type:city(2938)|display=title}}

[[Kategorî:Bajarên Fransayê]]</text>
      <sha1>aslul414j0jy5kgfpi8i7suvxvpp09y</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094274</id>
      <parentid>1094272</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:00:46Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="463" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| wêne = Bonifacio - Vue haute ville de la marine.jpg
}}


'''Bunifaziu''' (bi fransî: ''Bonifacio'') bajarekî li [[pozik]]ekî biçûk î li başûrê [[Korsîka]] ye. Hejmara rûniştvanên bajêr di sala 2005an de gihişt 2 660 kesî û navê xwe da ye [[Tengava Bunifaziuyê]].

== Girêdanen derve ==
{{Commonscat-b|Bonifacio}}


{{Koord|41|23|15|N|9|09|15|E|type:city(2938)|display=title}}

[[Kategorî:Bajarên Fransayê]]</text>
      <sha1>b5s7t71o8dyyi1frytlrbi23kazf3zj</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094275</id>
      <parentid>1094274</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:03:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="486" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| wêne = Bonifacio - Vue haute ville de la marine.jpg
}}


'''Bunifaziu''' (bi fransî: ''Bonifacio'') bajarekî li [[pozik]]ekî biçûk î li başûrê [[Korsîka]] ye. Hejmara rûniştvanên bajêr di sala 2005an de gihişt 2 660 kesî û navê xwe da ye [[Tengava Bunifaziuyê]].

== Girêdanen derve ==
{{Commonscat-b|Bonifacio}}


{{Koord|41|23|15|N|9|09|15|E|type:city(2938)|display=title}}

[[Kategorî:Bajarên Fransayê]]
[[Kategorî:Korsîka]]</text>
      <sha1>5wqzzohb0uh9xfyudvtbun2kbhzu9w5</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094277</id>
      <parentid>1094275</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T19:05:23Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="485" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane
| wêne = Bonifacio - Vue haute ville de la marine.jpg
}}


'''Bunifaziu''' (bi fransî: ''Bonifacio'') bajarekî li [[pozik]]ekî biçûk î li başûrê [[Korsîka]] ye. Hejmara rûniştvanên bajêr di sala 2005an de gihişt 2 660 kesî û navê xwe daye [[Tengava Bunifaziuyê]].

== Girêdanen derve ==
{{Commonscat-b|Bonifacio}}


{{Koord|41|23|15|N|9|09|15|E|type:city(2938)|display=title}}

[[Kategorî:Bajarên Fransayê]]
[[Kategorî:Korsîka]]</text>
      <sha1>0xncyqh7mc6lyj0q5hjp0bonsqxl5q8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Nordrhein-Westfalen</title>
    <ns>0</ns>
    <id>19264</id>
    <revision>
      <id>1094259</id>
      <parentid>997747</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:29:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2805" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane|wêneyê ala=|wêneyê nexşe={{Nexşeya Herêmên Almanyayê}}}}{{Wergerîne|de}}'''Nordrhein-Westfalen''' (herêma Bakurê Reyn û Westfaliya, bi kurte ''NRW'') yek ji herêmên kargêriyên [[Almanya]]yê ye û gorî nêzî 18 milyon nifûsa wê herêma Almanyayê ya herî mezin e. Ew li rojavaya [[Almanya]]yê rûniştî ye û rûerda wê 34.080 km² ye. Çiqas paytexta NRW [[Düsseldorf]] e jî bajarê xweyî herî mezin [[Köln]] e. 

Nordrhein-Westfalen li bakur bi [[Saksonya Jêrîn]], rojhilat [[Hessen]] û başûr jî bi [[Rheinland-Pfalz]] ve, li bakur jî bi [[Belgiya]] û [[Holenda]]yê ve tê sînorkirin.

Di navenda NRW de [[Ruhrgebiet]] (ango, ''navçeya Ruhr'') yê bi bajarên li bakur [[Bottrop]], [[Gelsenkirchen]], [[Herne]] û [[Recklinghausen]], li rojhilat [[Dortmund]], [[Hamm]] û [[Hagen]], li navend de [[Bochum]], [[Wuppertal]], [[Remscheid]], [[Essen]], [[Oberhausen]] û [[Mülheim]] û li rojava jî [[Duisburg]] û [[Moers]] ve he ye. Hin bajarên dinên mezinên NRW wiha ne: [[Munster]], rojava [[Bielefeld]] û [[Paderborn]], başûr [[Siegen]] û li rojava [[Bonn]], [[Koln]], [[Leverkusen]], [[Aachen]], [[Mönchengladbach]] û paytexta wê [[Düsseldorf]] in.

== Polîtîka û serkarî ==
{| class=&quot;wikitable&quot;
![[Herêma]] [[hikûmet]]
![[herêm]], [[menteqe]] [[bajar]]
![[Nifûs]]
!'''[[Rûerd]]''' ([[km²]])
!'''[[Berbilavî]] (kes/'''[[Km²|km'''²''']]''')'''
|-
|[[Arnsberg]]
|''[[Bochum]]'', ''[[Dortmund]]'', [[Ennepe-Ruhr-Kreis]], ''[[Hagen]]'', ''[[Hamm]]'', ''[[Herne]]'', [[Hochsauerlandkreis]], [[Märkischer Kreis]], [[Olpe]], [[Siegen-Wittgenstein]], [[Soest]], [[Unna]]
|3.597.297
|8011,2334
|449
|-
|[[Detmold]]
|''[[Bielefeld]]'', [[Gütersloh]], [[Herford]], [[Höxter]], [[Lippe]], [[Minden-Lübbecke]], [[Paderborn]]
|2.057.996
|6525,2915
|315
|-
|[[Düsseldorf]]
|''[[Duisburg]]'', ''[[Düsseldorf]]'', ''[[Essen]]'', [[Kleve]], ''[[Krefeld]]'', [[Mettmann]], ''[[Mönchengladbach]]'', ''[[Mülheim an der Ruhr]]'', ''[[Oberhausen]]'', ''[[Remscheid]]'', [[Rhein-Kreis Neuss]], ''[[Solingen]]'', [[Viersen]], [[Wesel]], ''[[Wuppertal]]''
|5.173.623
|5292,4211
|978
|-
|[[Köln]]
|[[Aachen]] &lt;small&gt;([[menteqe]] [[bajar]])&lt;/small&gt;, ''[[Bonn]]'', [[Düren]], [[Euskirchen]], [[Heinsberg]], ''[[Köln]]'', ''[[Leverkusen]]'', [[Oberbergischer Kreis]], [[Rhein-Erft-Kreis]], [[Rhein-Sieg-Kreis]], [[Rheinisch-Bergischer Kreis]]
|4.422.371
|7363,9683
|601
|-
|[[Münster]]
|[[Borken, Nordrhein-Westfalen|Borken]], ''[[Bottrop]]'', [[Coesfeld]], ''[[Gelsenkirchen]]'', ''[[Münster]]'', [[Recklinghausen]], [[Steinfurt]], [[Warendorf]]
|2.614.229
|6917,4873
|378
|}

{{Navçeyên Almanyayê Nordrhein-Westfalen}}
{{Herêmên Almanyayê}}

[[Kategorî:Herêmên Almanyayê]]
[[Kategorî:Nordrhein-Westfalen| ]]</text>
      <sha1>jhaf2ihqtxh0uangczdmemu96jdq49t</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bavyera</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20038</id>
    <revision>
      <id>1094258</id>
      <parentid>998023</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T15:28:17Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="922" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane|wêneyê ala=Flag of Bavaria (striped).svg|wêneyê nexşe={{Nexşeya Herêmên Almanyayê}}}}{{Wergerîne|de}}'''Bavyera''' ({{bi-de|Bayern}}, {{Bi-la|Bavaria}}), li başûr rojhilata [[Almanya]]yê dikeve û gorî rûerda xwe herêma herî mezina Almanyayê ye. Gorî nifûsa dihêwirîne jî, ji [[Nordrhein-Westfalen]] şunda duyem mezintir herêmên Almanyayê ye. Sînorên wê bi herêmên [[Baden-Wurttemberg]], [[Hessen]] û dewleta serbixweya [[Turîngiya]] û [[Saksonya]] re hene, li başûra wê [[Awistirya]], ser Gola [[Boden]] re bi [[Swîsre]] re û li rojhilat jî bi [[Komara Çekî]] re heye.

Bajarê herî mezinî Bayern [[Munîh]]. Gorî mezinahiyên xwe [[Nürnberg]] û [[Augsburg]] jî du bajarên dinên girîngên Bayern in.

Çemê herî girîngî Bayern [[Duna]] ye.
{{Navçeyên Almanyayê Bavyera}}
{{Herêmên Almanyayê}}

[[Kategorî:Herêmên Almanyayê]]</text>
      <sha1>qzxcq9kmm5igsc658lxu7a6ggemu9e0</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Mecklenburg-Vorpommern</title>
    <ns>0</ns>
    <id>20040</id>
    <revision>
      <id>1094252</id>
      <parentid>998025</parentid>
      <timestamp>2022-08-01T14:00:21Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Avestaboy</username>
        <id>34898</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="1067" xml:space="preserve">{{Agahîdank wargeh/wîkîdane|wêneyê ala=|wêneyê nexşe={{Nexşeya Herêmên Almanyayê}}}}{{Wergerîne|de}}'''Mecklenburg-Vorpommern''', yek ji herêmên [[Almanya]]yê li bakura welat dikeve ye. Paytexta Wêyê [[Schwerin]] e.

[[Wêne:Mecklenburg-Vorpommern Map Districts Border Mecklenburg Western Pomerania - Landkreise Grenzen Karte MV MeckPomm.svg|thumb|left|Meklenburg û Pêşpomeranya]]

Navê Mecklenburg-Vorpommern di [[12ê kanûna paşîn]] [[1947]]an de wek 'Mecklenburg' hati bû navandin. Ji pê şunda yekbûna Almanya re wek niha hat navandin.

Sînorên wê bi [[Deryaya Baltîk]], [[Brandenburg]], [[Schleswig-Holstein]], [[Saksonya Jêrîn]] û [[Polonya]] re hene. Li serbajar [[Schwerin]] bêtir bajarên wek [[Rostock]], [[Neubrandenburg]] jî di sînora wê de dimên.

== Galerî ==
&lt;gallery&gt;
Wêne:Schwerin Castle Aerial View Island Luftbild Schweriner Schloss Insel See.jpg|''Schloss [[Schwerin]]''
&lt;/gallery&gt;

== Girêdanên derve ==
{{Commons-b|Mecklenburg-Vorpommern}}

{{Herêmên Almanyayê}}

[[Kategorî:Herêmên Almanyayê]]</text>
      <sha1>1epwe6n7v127u1n0wjm7bhu1crqkmrx</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Herêmên Fransayê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>25491</id>
    <revision>
      <id>1094291</id>
      <parentid>1083252</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:05:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Hermên Fransayê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5137" xml:space="preserve">[[Wêne:Départements régions (France) ku.svg|thumb|350px|Nexşeya Herêmên Fransayê li parzemînê Ewropa]]
'''Herêmên Fransayê''' ([[fransî]]: ''Régions'', tekane: ''Région'') navçeyên ku [[Fransa]]yê pêk tînin. 
[[Fransa]] ji 26 herêmên ku ji wan 21 li ser axên Fransayê parzemînê Ewropayê ne, yek [[Korsîka (herêm)|Korsîka]] li ser giravê [[Korsîka]] bi şûn bûye, çar herêm jî yên ku [[ser deryayî]] ne. Ji wan Korsîka navçeyekê bi unvana ''Collectivité territoriale'' xwediyê satuyekê taybetî ye. Çar herêmên [[ser deryayî]] (fr., ''Régions d'Outre-Mer'') [[Martinique]], [[Guadeloupe]], [[Réunion]] û [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]) navçeyên ku ne li ewropa û ji [[kolonî]]yên Fransayê de mane. 

Her yek herêmên Fransayê xwediyê ''civatê herêmî'' (''Conseil Régional'') ye. Di meclîsên heremî de serok (''Président''), serokê alîkarî tên hilbijartin. Di nav wan de bi tenê Korsîka xwediyê statuyekê taybetî ye û şûna meclisê herêmî xwediyê kargeriyekê herêmî (''Assemblée territoriale de Corse'') ye.

== Dîrok ==

Herêmên Fransayê îro di [[1956]]an de bi programa herêman (''Régions de programme'') hatin avakirin.

Heta [[1970]]an [[Corse|Korsîka]] tevlî herêma Alpes-Côte d'Azur-Corse ''Provence-Alpes-Côte d'Azur-Corse'' bû. Lê wê wextê ew jê veqetî û bû herêmekê xweser. Lê

Di [[1976]]an de herêma ku heta wê çaxê bi navê ''Région Parisienne'' dihat binavkirin, êdî wek [[Île-de-France]] hat binavkirin. 
Ji pê destpêkirina xebatên kêmkirina navendiyê(décentralisation) di [[1982]]an re li gorî navendê bandora herêman bi ''Collectivités territoriales'' re hat zêdekirin. Heta wê wextê herêm bi tenê wek navçeyên coxrafîk dihatin ditîn.

Di [[1986]]an de meclisên herêmî car siftê hatin hilbijartin (li herêmên ser deryayî di [[1983]]an de hatibûn hilbijartin). Ji wê vir ve rayeyên herêmî gorî kargera navend têne zêdekirin.

[[Corse|Korsîkay]]ê di[[1982]]an de statuya taybetî xist destê xwe û ji bo kargeriya herêmî di heman salê de hilbijartin hat kirin. Di sala [[1991]]an de statuya Korsikayê taybetî hat çerxa ''Collectivité territoriale'' kirin.

== Hermên Fransayê ==

{| class=&quot;prettytable sortable&quot; 
|- class=&quot;hintergrundfarbe6&quot;
! Herêm
! Navend
! Nifûs&lt;ref&gt;hehmertina 1999, ji [http://www.insee.fr insee.fr]&lt;/ref&gt;
! Rûerd (km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)

|-
| [[Aquitaine]]
| [[Bordeaux]]
| align=&quot;right&quot; | 2.908.359
| align=&quot;right&quot; | 41.308
|- 
| [[Auvergne]]
| [[Clermont-Ferrand]]
| align=&quot;right&quot; | 1.308.878
| align=&quot;right&quot; | 26.013
|-
| [[Basse-Normandie]]
| [[Caen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.422.193
| align=&quot;right&quot; | 17.589
|-
| [[Bretagne]]
| [[Rennes]]
| align=&quot;right&quot; | 2.906.197
| align=&quot;right&quot; | 27.208
|-

| [[Bourgogne]]
| [[Dijon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.610.067
| align=&quot;right&quot; | 31.582
|-

| [[Centre]]
| [[Orléans]]
| align=&quot;right&quot; | 2.440.329
| align=&quot;right&quot; | 39.151
|-

| [[Champagne-Ardenne]]
| [[Châlons-en-Champagne]]
| align=&quot;right&quot; | 1.342.363
| align=&quot;right&quot; | 25.606
|-

| [[Alsace]] 
| [[Strasbourg]] 
| align=&quot;right&quot; | 1.734.145
| align=&quot;right&quot; | 8.280
|-

| [[Franche-Comté]]
| [[Besançon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.117.059
| align=&quot;right&quot; | 16.202
|-

| [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]
| [[Cayenne]]
| align=&quot;right&quot; | 157.213
| align=&quot;right&quot; | 83.534

|-

| [[Guadeloupe]]
| [[Basse-Terre]]
| align=&quot;right&quot; | 422.496
| align=&quot;right&quot; | 1.703

|-

| [[Haute-Normandie]]
| [[Rouen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.780.192
| align=&quot;right&quot; | 12.317
|-

| [[Île-de-France]]
| [[Paris]]
| align=&quot;right&quot; | 10.952.011
| align=&quot;right&quot; | 12.012
|-

| [[Korsîka]] (Corse)
| [[Aiacciu]]
| align=&quot;right&quot; | 260.196
| align=&quot;right&quot; | 8.680
|-

| [[Languedoc-Roussillon]]
| [[Montpellier]]
| align=&quot;right&quot; | 2.295.648
| align=&quot;right&quot; | 27.376

|-

| [[Limousin]]
| [[Limoges]]
| align=&quot;right&quot; | 710.939
| align=&quot;right&quot; | 16.942

|-

| [[Lorraine]] 
| [[Metz]]
| align=&quot;right&quot; | 2.310.376
| align=&quot;right&quot; | 23.547

|-

| [[Martinique]]
| [[Fort-de-France]]
| align=&quot;right&quot; | 381.427
| align=&quot;right&quot; | 1.128
|-

| [[Midi-Pyrénées]]
| [[Toulouse]]
| align=&quot;right&quot; | 2.551.687
| align=&quot;right&quot; | 45.348
|-

| [[Nord-Pas-de-Calais]]
| [[Lille]]
| align=&quot;right&quot; | 3.996.588
| align=&quot;right&quot; | 12.414

|-

| [[Pays de la Loire]]
| [[Nantes]]
| align=&quot;right&quot; | 3.222.061
| align=&quot;right&quot; | 32.082
|-

| [[Picardie]]
| [[Amiens]]
| align=&quot;right&quot; | 1.857.481
| align=&quot;right&quot; | 19.399
|-

| [[Poitou-Charentes]]
| [[Poitiers]]
| align=&quot;right&quot; | 1.640.068
| align=&quot;right&quot; | 25.810

|-

| [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]]
| [[Marseille]]
| align=&quot;right&quot; | 4.506.151
| align=&quot;right&quot; | 31.400

|-

| [[Réunion]]
| [[Saint-Denis (Réunion)|Saint-Denis]]
| align=&quot;right&quot; | 706.300
| align=&quot;right&quot; | 2.504

|-

| [[Rhône-Alpes]]
| [[Lyon]]
| align=&quot;right&quot; | 5.645.407
| align=&quot;right&quot; | 43.698
|-

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
| '''Yekûn'''
| &amp;nbsp;
| align=&quot;right&quot; | '''60.185.831'''
| align=&quot;right&quot; | '''672.352'''&lt;ref&gt;bi rûerda heremên ser deryayî ve&lt;/ref&gt;
|}

== Agahî û çavkanî ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorî:Fransa]]
[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]</text>
      <sha1>sc289ppz27bwipuumteio5y0epat62z</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094292</id>
      <parentid>1094291</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:09:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Hermên Fransayê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5179" xml:space="preserve">[[Wêne:Départements régions (France) ku.svg|thumb|350px|Nexşeya Herêmên Fransayê li parzemînê Ewropa]]
'''Herêmên Fransayê''' ([[fransî]]: ''Régions'', tekane: ''Région'') navçeyên ku [[Fransa]]yê pêk tînin. 
[[Fransa]] ji 26 herêmên ku ji wan 21 li ser axên Fransayê parzemînê Ewropayê ne, yek [[Korsîka (herêm)|Korsîka]] li ser giravê [[Korsîka]] bi şûn bûye, çar herêm jî yên ku [[ser deryayî]] ne. Ji wan Korsîka navçeyekê bi unvana ''Collectivité territoriale'' xwediyê satuyekê taybetî ye. Çar herêmên [[ser deryayî]] (fr., ''Régions d'Outre-Mer'') [[Martinique]], [[Guadeloupe]], [[Réunion]] û [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]) navçeyên ku ne li ewropa û ji [[kolonî]]yên Fransayê de mane. 

Her yek herêmên Fransayê xwediyê ''civatê herêmî'' (''Conseil Régional'') ye. Di meclîsên heremî de serok (''Président''), serokê alîkarî tên hilbijartin. Di nav wan de bi tenê Korsîka xwediyê statuyekê taybetî ye û şûna meclisê herêmî xwediyê kargeriyekê herêmî (''Assemblée territoriale de Corse'') ye.

== Dîrok ==

Herêmên Fransayê îro di [[1956]]an de bi programa herêman (''Régions de programme'') hatin avakirin.

Heta [[1970]]an [[Corse|Korsîka]] tevlî herêma Alpes-Côte d'Azur-Corse ''Provence-Alpes-Côte d'Azur-Corse'' bû. Lê wê wextê ew jê veqetî û bû herêmekê xweser. Lê

Di [[1976]]an de herêma ku heta wê çaxê bi navê ''Région Parisienne'' dihat binavkirin, êdî wek [[Île-de-France]] hat binavkirin. 
Ji pê destpêkirina xebatên kêmkirina navendiyê(décentralisation) di [[1982]]an re li gorî navendê bandora herêman bi ''Collectivités territoriales'' re hat zêdekirin. Heta wê wextê herêm bi tenê wek navçeyên coxrafîk dihatin ditîn.

Di [[1986]]an de meclisên herêmî car siftê hatin hilbijartin (li herêmên ser deryayî di [[1983]]an de hatibûn hilbijartin). Ji wê vir ve rayeyên herêmî gorî kargera navend têne zêdekirin.

[[Corse|Korsîkay]]ê di[[1982]]an de statuya taybetî xist destê xwe û ji bo kargeriya herêmî di heman salê de hilbijartin hat kirin. Di sala [[1991]]an de statuya Korsikayê taybetî hat çerxa ''Collectivité territoriale'' kirin.

== Hermên Fransayê ==

{| class=&quot;prettytable sortable&quot; 
|- class=&quot;hintergrundfarbe6&quot;
! Herêm
! Navend
! Nifûs&lt;ref&gt;hehmertina 1999, ji [http://www.insee.fr insee.fr]&lt;/ref&gt;
! Rûerd (km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)

|-
| [[Aquitaine]]
| [[Bordeaux]]
| align=&quot;right&quot; | 2.908.359
| align=&quot;right&quot; | 41.308
|- 
| [[Auvergne]]
| [[Clermont-Ferrand]]
| align=&quot;right&quot; | 1.308.878
| align=&quot;right&quot; | 26.013
|-
| [[Basse-Normandie]]
| [[Caen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.422.193
| align=&quot;right&quot; | 17.589
|-
| [[Bretanya]] (Bretagne)
| [[Rennes]]
| align=&quot;right&quot; | 2.906.197
| align=&quot;right&quot; | 27.208
|-

| [[Bourgogne]]
| [[Dijon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.610.067
| align=&quot;right&quot; | 31.582
|-

| [[Centre]]
| [[Orléans]]
| align=&quot;right&quot; | 2.440.329
| align=&quot;right&quot; | 39.151
|-

| [[Champagne-Ardenne]]
| [[Châlons-en-Champagne]]
| align=&quot;right&quot; | 1.342.363
| align=&quot;right&quot; | 25.606
|-

| [[Alsace]] 
| [[Strasbourg]] 
| align=&quot;right&quot; | 1.734.145
| align=&quot;right&quot; | 8.280
|-

| [[Franche-Comté]]
| [[Besançon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.117.059
| align=&quot;right&quot; | 16.202
|-

| [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]
| [[Cayenne]]
| align=&quot;right&quot; | 157.213
| align=&quot;right&quot; | 83.534

|-

| [[Guadeloupe]]
| [[Basse-Terre]]
| align=&quot;right&quot; | 422.496
| align=&quot;right&quot; | 1.703

|-

| [[Haute-Normandie]]
| [[Rouen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.780.192
| align=&quot;right&quot; | 12.317
|-

| [[Île-de-France]]
| [[Paris]]
| align=&quot;right&quot; | 10.952.011
| align=&quot;right&quot; | 12.012
|-

| [[Korsîka]] (Corse)
| [[Aiacciu]]
| align=&quot;right&quot; | 260.196
| align=&quot;right&quot; | 8.680
|-

| [[Languedoc-Roussillon]]
| [[Montpellier]]
| align=&quot;right&quot; | 2.295.648
| align=&quot;right&quot; | 27.376

|-

| [[Limousin]]
| [[Limoges]]
| align=&quot;right&quot; | 710.939
| align=&quot;right&quot; | 16.942

|-

| [[Lorraine]] 
| [[Metz]]
| align=&quot;right&quot; | 2.310.376
| align=&quot;right&quot; | 23.547

|-

| [[Martînîka]] (Martinique)
| [[Fort-de-France]]
| align=&quot;right&quot; | 381.427
| align=&quot;right&quot; | 1.128
|-

| [[Midi-Pyrénées]]
| [[Tolosa]] (Toulouse)
| align=&quot;right&quot; | 2.551.687
| align=&quot;right&quot; | 45.348
|-

| [[Nord-Pas-de-Calais]]
| [[Lille]]
| align=&quot;right&quot; | 3.996.588
| align=&quot;right&quot; | 12.414

|-

| [[Pays de la Loire]]
| [[Nantes]]
| align=&quot;right&quot; | 3.222.061
| align=&quot;right&quot; | 32.082
|-

| [[Picardie]]
| [[Amiens]]
| align=&quot;right&quot; | 1.857.481
| align=&quot;right&quot; | 19.399
|-

| [[Poitou-Charentes]]
| [[Poitiers]]
| align=&quot;right&quot; | 1.640.068
| align=&quot;right&quot; | 25.810

|-

| [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]]
| [[Marseille]]
| align=&quot;right&quot; | 4.506.151
| align=&quot;right&quot; | 31.400

|-

| [[Réunion]]
| [[Saint-Denis (Réunion)|Saint-Denis]]
| align=&quot;right&quot; | 706.300
| align=&quot;right&quot; | 2.504

|-

| [[Rhône-Alpes]]
| [[Liyon]] (Lyon)
| align=&quot;right&quot; | 5.645.407
| align=&quot;right&quot; | 43.698
|-

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
| '''Yekûn'''
| &amp;nbsp;
| align=&quot;right&quot; | '''60.185.831'''
| align=&quot;right&quot; | '''672.352'''&lt;ref&gt;bi rûerda heremên ser deryayî ve&lt;/ref&gt;
|}

== Agahî û çavkanî ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorî:Fransa]]
[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]</text>
      <sha1>9hl7rtjz4ac2s59wrxcmep1h0bl0200</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094293</id>
      <parentid>1094292</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:10:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Hermên Fransayê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5178" xml:space="preserve">[[Wêne:Départements régions (France) ku.svg|thumb|350px|Nexşeya Herêmên Fransayê li parzemînê Ewropa]]
'''Herêmên Fransayê''' ([[fransî]]: ''Régions'', tekane: ''Région'') navçeyên ku [[Fransa]]yê pêk tînin. 
[[Fransa]] ji 26 herêmên ku ji wan 21 li ser axên Fransayê parzemînê Ewropayê ne, yek [[Korsîka (herêm)|Korsîka]] li ser giravê [[Korsîka]] bi şûn bûye, çar herêm jî yên ku [[ser deryayî]] ne. Ji wan Korsîka navçeyekê bi unvana ''Collectivité territoriale'' xwediyê satuyekê taybetî ye. Çar herêmên [[ser deryayî]] (fr., ''Régions d'Outre-Mer'') [[Martinique]], [[Guadeloupe]], [[Réunion]] û [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]) navçeyên ku ne li ewropa û ji [[kolonî]]yên Fransayê de mane. 

Her yek herêmên Fransayê xwediyê ''civatê herêmî'' (''Conseil Régional'') ye. Di meclîsên heremî de serok (''Président''), serokê alîkarî tên hilbijartin. Di nav wan de bi tenê Korsîka xwediyê statuyekê taybetî ye û şûna meclisê herêmî xwediyê kargeriyekê herêmî (''Assemblée territoriale de Corse'') ye.

== Dîrok ==

Herêmên Fransayê îro di [[1956]]an de bi programa herêman (''Régions de programme'') hatin avakirin.

Heta [[1970]]an [[Corse|Korsîka]] tevlî herêma Alpes-Côte d'Azur-Corse ''Provence-Alpes-Côte d'Azur-Corse'' bû. Lê wê wextê ew jê veqetî û bû herêmekê xweser. Lê

Di [[1976]]an de herêma ku heta wê çaxê bi navê ''Région Parisienne'' dihat binavkirin, êdî wek [[Île-de-France]] hat binavkirin. 
Ji pê destpêkirina xebatên kêmkirina navendiyê(décentralisation) di [[1982]]an re li gorî navendê bandora herêman bi ''Collectivités territoriales'' re hat zêdekirin. Heta wê wextê herêm bi tenê wek navçeyên coxrafîk dihatin ditîn.

Di [[1986]]an de meclisên herêmî car siftê hatin hilbijartin (li herêmên ser deryayî di [[1983]]an de hatibûn hilbijartin). Ji wê vir ve rayeyên herêmî gorî kargera navend têne zêdekirin.

[[Corse|Korsîkay]]ê di[[1982]]an de statuya taybetî xist destê xwe û ji bo kargeriya herêmî di heman salê de hilbijartin hat kirin. Di sala [[1991]]an de statuya Korsikayê taybetî hat çerxa ''Collectivité territoriale'' kirin.

== Hermên Fransayê ==

{| class=&quot;prettytable sortable&quot; 
|- class=&quot;hintergrundfarbe6&quot;
! Herêm
! Navend
! Nifûs&lt;ref&gt;hehmertina 1999, ji [http://www.insee.fr insee.fr]&lt;/ref&gt;
! Rûerd (km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)

|-
| [[Aquitaine]]
| [[Bordeaux]]
| align=&quot;right&quot; | 2.908.359
| align=&quot;right&quot; | 41.308
|- 
| [[Auvergne]]
| [[Clermont-Ferrand]]
| align=&quot;right&quot; | 1.308.878
| align=&quot;right&quot; | 26.013
|-
| [[Basse-Normandie]]
| [[Caen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.422.193
| align=&quot;right&quot; | 17.589
|-
| [[Bretanya]] (Bretagne)
| [[Rennes]]
| align=&quot;right&quot; | 2.906.197
| align=&quot;right&quot; | 27.208
|-

| [[Bourgogne]]
| [[Dijon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.610.067
| align=&quot;right&quot; | 31.582
|-

| [[Centre]]
| [[Orléans]]
| align=&quot;right&quot; | 2.440.329
| align=&quot;right&quot; | 39.151
|-

| [[Champagne-Ardenne]]
| [[Châlons-en-Champagne]]
| align=&quot;right&quot; | 1.342.363
| align=&quot;right&quot; | 25.606
|-

| [[Alsace]] 
| [[Strasbourg]] 
| align=&quot;right&quot; | 1.734.145
| align=&quot;right&quot; | 8.280
|-

| [[Franche-Comté]]
| [[Besançon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.117.059
| align=&quot;right&quot; | 16.202
|-

| [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]
| [[Cayenne]]
| align=&quot;right&quot; | 157.213
| align=&quot;right&quot; | 83.534

|-

| [[Guadeloupe]]
| [[Basse-Terre]]
| align=&quot;right&quot; | 422.496
| align=&quot;right&quot; | 1.703

|-

| [[Haute-Normandie]]
| [[Rouen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.780.192
| align=&quot;right&quot; | 12.317
|-

| [[Île-de-France]]
| [[Paris]]
| align=&quot;right&quot; | 10.952.011
| align=&quot;right&quot; | 12.012
|-

| [[Korsîka]] (Corse)
| [[Aiacciu]]
| align=&quot;right&quot; | 260.196
| align=&quot;right&quot; | 8.680
|-

| [[Languedoc-Roussillon]]
| [[Montpellier]]
| align=&quot;right&quot; | 2.295.648
| align=&quot;right&quot; | 27.376

|-

| [[Limousin]]
| [[Limoges]]
| align=&quot;right&quot; | 710.939
| align=&quot;right&quot; | 16.942

|-

| [[Lorraine]] 
| [[Metz]]
| align=&quot;right&quot; | 2.310.376
| align=&quot;right&quot; | 23.547

|-

| [[Martînîk]] (Martinique)
| [[Fort-de-France]]
| align=&quot;right&quot; | 381.427
| align=&quot;right&quot; | 1.128
|-

| [[Midi-Pyrénées]]
| [[Tolosa]] (Toulouse)
| align=&quot;right&quot; | 2.551.687
| align=&quot;right&quot; | 45.348
|-

| [[Nord-Pas-de-Calais]]
| [[Lille]]
| align=&quot;right&quot; | 3.996.588
| align=&quot;right&quot; | 12.414

|-

| [[Pays de la Loire]]
| [[Nantes]]
| align=&quot;right&quot; | 3.222.061
| align=&quot;right&quot; | 32.082
|-

| [[Picardie]]
| [[Amiens]]
| align=&quot;right&quot; | 1.857.481
| align=&quot;right&quot; | 19.399
|-

| [[Poitou-Charentes]]
| [[Poitiers]]
| align=&quot;right&quot; | 1.640.068
| align=&quot;right&quot; | 25.810

|-

| [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]]
| [[Marseille]]
| align=&quot;right&quot; | 4.506.151
| align=&quot;right&quot; | 31.400

|-

| [[Réunion]]
| [[Saint-Denis (Réunion)|Saint-Denis]]
| align=&quot;right&quot; | 706.300
| align=&quot;right&quot; | 2.504

|-

| [[Rhône-Alpes]]
| [[Liyon]] (Lyon)
| align=&quot;right&quot; | 5.645.407
| align=&quot;right&quot; | 43.698
|-

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
| '''Yekûn'''
| &amp;nbsp;
| align=&quot;right&quot; | '''60.185.831'''
| align=&quot;right&quot; | '''672.352'''&lt;ref&gt;bi rûerda heremên ser deryayî ve&lt;/ref&gt;
|}

== Agahî û çavkanî ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorî:Fransa]]
[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]</text>
      <sha1>j7a08wvulh5mo570sfylvbn73zw3d5g</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094294</id>
      <parentid>1094293</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:37:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Hermên Fransayê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5188" xml:space="preserve">[[Wêne:Départements régions (France) ku.svg|thumb|350px|Nexşeya Herêmên Fransayê li parzemînê Ewropa]]
'''Herêmên Fransayê''' ([[fransî]]: ''Régions'', tekane: ''Région'') navçeyên ku [[Fransa]]yê pêk tînin. 
[[Fransa]] ji 26 herêmên ku ji wan 21 li ser axên Fransayê parzemînê Ewropayê ne, yek [[Korsîka (herêm)|Korsîka]] li ser giravê [[Korsîka]] bi şûn bûye, çar herêm jî yên ku [[ser deryayî]] ne. Ji wan Korsîka navçeyekê bi unvana ''Collectivité territoriale'' xwediyê satuyekê taybetî ye. Çar herêmên [[ser deryayî]] (fr., ''Régions d'Outre-Mer'') [[Martinique]], [[Guadeloupe]], [[Réunion]] û [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]) navçeyên ku ne li ewropa û ji [[kolonî]]yên Fransayê de mane. 

Her yek herêmên Fransayê xwediyê ''civatê herêmî'' (''Conseil Régional'') ye. Di meclîsên heremî de serok (''Président''), serokê alîkarî tên hilbijartin. Di nav wan de bi tenê Korsîka xwediyê statuyekê taybetî ye û şûna meclisê herêmî xwediyê kargeriyekê herêmî (''Assemblée territoriale de Corse'') ye.

== Dîrok ==

Herêmên Fransayê îro di [[1956]]an de bi programa herêman (''Régions de programme'') hatin avakirin.

Heta [[1970]]an [[Corse|Korsîka]] tevlî herêma Alpes-Côte d'Azur-Corse ''Provence-Alpes-Côte d'Azur-Corse'' bû. Lê wê wextê ew jê veqetî û bû herêmekê xweser. Lê

Di [[1976]]an de herêma ku heta wê çaxê bi navê ''Région Parisienne'' dihat binavkirin, êdî wek [[Île-de-France]] hat binavkirin. 
Ji pê destpêkirina xebatên kêmkirina navendiyê(décentralisation) di [[1982]]an re li gorî navendê bandora herêman bi ''Collectivités territoriales'' re hat zêdekirin. Heta wê wextê herêm bi tenê wek navçeyên coxrafîk dihatin ditîn.

Di [[1986]]an de meclisên herêmî car siftê hatin hilbijartin (li herêmên ser deryayî di [[1983]]an de hatibûn hilbijartin). Ji wê vir ve rayeyên herêmî gorî kargera navend têne zêdekirin.

[[Corse|Korsîkay]]ê di[[1982]]an de statuya taybetî xist destê xwe û ji bo kargeriya herêmî di heman salê de hilbijartin hat kirin. Di sala [[1991]]an de statuya Korsikayê taybetî hat çerxa ''Collectivité territoriale'' kirin.

== Hermên Fransayê ==

{| class=&quot;prettytable sortable&quot; 
|- class=&quot;hintergrundfarbe6&quot;
! Herêm
! Navend
! Nifûs&lt;ref&gt;hehmertina 1999, ji [http://www.insee.fr insee.fr]&lt;/ref&gt;
! Rûerd (km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)

|-
| [[Aquitaine]]
| [[Bordeaux]]
| align=&quot;right&quot; | 2.908.359
| align=&quot;right&quot; | 41.308
|- 
| [[Auvergne]]
| [[Clermont-Ferrand]]
| align=&quot;right&quot; | 1.308.878
| align=&quot;right&quot; | 26.013
|-
| [[Basse-Normandie]]
| [[Caen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.422.193
| align=&quot;right&quot; | 17.589
|-
| [[Bretanya]] (Bretagne)
| [[Rennes]]
| align=&quot;right&quot; | 2.906.197
| align=&quot;right&quot; | 27.208
|-

| [[Bourgogne]]
| [[Dijon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.610.067
| align=&quot;right&quot; | 31.582
|-

| [[Centre]]
| [[Orléans]]
| align=&quot;right&quot; | 2.440.329
| align=&quot;right&quot; | 39.151
|-

| [[Champagne-Ardenne]]
| [[Châlons-en-Champagne]]
| align=&quot;right&quot; | 1.342.363
| align=&quot;right&quot; | 25.606
|-

| [[Elsas]] (Alsace) 
| [[Strasbourg]] 
| align=&quot;right&quot; | 1.734.145
| align=&quot;right&quot; | 8.280
|-

| [[Franche-Comté]]
| [[Besançon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.117.059
| align=&quot;right&quot; | 16.202
|-

| [[Guayanaya Fransî]] (Guyane française)
| [[Cayenne]]
| align=&quot;right&quot; | 157.213
| align=&quot;right&quot; | 83.534

|-

| [[Guadeloupe]]
| [[Basse-Terre]]
| align=&quot;right&quot; | 422.496
| align=&quot;right&quot; | 1.703

|-

| [[Haute-Normandie]]
| [[Rouen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.780.192
| align=&quot;right&quot; | 12.317
|-

| [[Île-de-France]]
| [[Paris]]
| align=&quot;right&quot; | 10.952.011
| align=&quot;right&quot; | 12.012
|-

| [[Korsîka]] (Corse)
| [[Aiacciu]]
| align=&quot;right&quot; | 260.196
| align=&quot;right&quot; | 8.680
|-

| [[Languedoc-Roussillon]]
| [[Montpellier]]
| align=&quot;right&quot; | 2.295.648
| align=&quot;right&quot; | 27.376

|-

| [[Limousin]]
| [[Limoges]]
| align=&quot;right&quot; | 710.939
| align=&quot;right&quot; | 16.942

|-

| [[Lorraine]] 
| [[Metz]]
| align=&quot;right&quot; | 2.310.376
| align=&quot;right&quot; | 23.547

|-

| [[Martînîk]] (Martinique)
| [[Fort-de-France]]
| align=&quot;right&quot; | 381.427
| align=&quot;right&quot; | 1.128
|-

| [[Midi-Pyrénées]]
| [[Tolosa]] (Toulouse)
| align=&quot;right&quot; | 2.551.687
| align=&quot;right&quot; | 45.348
|-

| [[Nord-Pas-de-Calais]]
| [[Lille]]
| align=&quot;right&quot; | 3.996.588
| align=&quot;right&quot; | 12.414

|-

| [[Pays de la Loire]]
| [[Nantes]]
| align=&quot;right&quot; | 3.222.061
| align=&quot;right&quot; | 32.082
|-

| [[Picardie]]
| [[Amiens]]
| align=&quot;right&quot; | 1.857.481
| align=&quot;right&quot; | 19.399
|-

| [[Poitou-Charentes]]
| [[Poitiers]]
| align=&quot;right&quot; | 1.640.068
| align=&quot;right&quot; | 25.810

|-

| [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]]
| [[Marseille]]
| align=&quot;right&quot; | 4.506.151
| align=&quot;right&quot; | 31.400

|-

| [[Réunion]]
| [[Saint-Denis (Réunion)|Saint-Denis]]
| align=&quot;right&quot; | 706.300
| align=&quot;right&quot; | 2.504

|-

| [[Rhône-Alpes]]
| [[Liyon]] (Lyon)
| align=&quot;right&quot; | 5.645.407
| align=&quot;right&quot; | 43.698
|-

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
| '''Yekûn'''
| &amp;nbsp;
| align=&quot;right&quot; | '''60.185.831'''
| align=&quot;right&quot; | '''672.352'''&lt;ref&gt;bi rûerda heremên ser deryayî ve&lt;/ref&gt;
|}

== Agahî û çavkanî ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorî:Fransa]]
[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]</text>
      <sha1>6nzoxaw6m26zgbtd2uk4fgckkroa6xd</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1094295</id>
      <parentid>1094294</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T10:38:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <minor />
      <comment>/* Hermên Fransayê */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5188" xml:space="preserve">[[Wêne:Départements régions (France) ku.svg|thumb|350px|Nexşeya Herêmên Fransayê li parzemînê Ewropa]]
'''Herêmên Fransayê''' ([[fransî]]: ''Régions'', tekane: ''Région'') navçeyên ku [[Fransa]]yê pêk tînin. 
[[Fransa]] ji 26 herêmên ku ji wan 21 li ser axên Fransayê parzemînê Ewropayê ne, yek [[Korsîka (herêm)|Korsîka]] li ser giravê [[Korsîka]] bi şûn bûye, çar herêm jî yên ku [[ser deryayî]] ne. Ji wan Korsîka navçeyekê bi unvana ''Collectivité territoriale'' xwediyê satuyekê taybetî ye. Çar herêmên [[ser deryayî]] (fr., ''Régions d'Outre-Mer'') [[Martinique]], [[Guadeloupe]], [[Réunion]] û [[Guayanaya Fransî|Guyane française]]) navçeyên ku ne li ewropa û ji [[kolonî]]yên Fransayê de mane. 

Her yek herêmên Fransayê xwediyê ''civatê herêmî'' (''Conseil Régional'') ye. Di meclîsên heremî de serok (''Président''), serokê alîkarî tên hilbijartin. Di nav wan de bi tenê Korsîka xwediyê statuyekê taybetî ye û şûna meclisê herêmî xwediyê kargeriyekê herêmî (''Assemblée territoriale de Corse'') ye.

== Dîrok ==

Herêmên Fransayê îro di [[1956]]an de bi programa herêman (''Régions de programme'') hatin avakirin.

Heta [[1970]]an [[Corse|Korsîka]] tevlî herêma Alpes-Côte d'Azur-Corse ''Provence-Alpes-Côte d'Azur-Corse'' bû. Lê wê wextê ew jê veqetî û bû herêmekê xweser. Lê

Di [[1976]]an de herêma ku heta wê çaxê bi navê ''Région Parisienne'' dihat binavkirin, êdî wek [[Île-de-France]] hat binavkirin. 
Ji pê destpêkirina xebatên kêmkirina navendiyê(décentralisation) di [[1982]]an re li gorî navendê bandora herêman bi ''Collectivités territoriales'' re hat zêdekirin. Heta wê wextê herêm bi tenê wek navçeyên coxrafîk dihatin ditîn.

Di [[1986]]an de meclisên herêmî car siftê hatin hilbijartin (li herêmên ser deryayî di [[1983]]an de hatibûn hilbijartin). Ji wê vir ve rayeyên herêmî gorî kargera navend têne zêdekirin.

[[Corse|Korsîkay]]ê di[[1982]]an de statuya taybetî xist destê xwe û ji bo kargeriya herêmî di heman salê de hilbijartin hat kirin. Di sala [[1991]]an de statuya Korsikayê taybetî hat çerxa ''Collectivité territoriale'' kirin.

== Hermên Fransayê ==

{| class=&quot;prettytable sortable&quot; 
|- class=&quot;hintergrundfarbe6&quot;
! Herêm
! Navend
! Nifûs&lt;ref&gt;hehmertina 1999, ji [http://www.insee.fr insee.fr]&lt;/ref&gt;
! Rûerd (km&lt;sup&gt;2&lt;/sup&gt;)

|-
| [[Aquitaine]]
| [[Bordeaux]]
| align=&quot;right&quot; | 2.908.359
| align=&quot;right&quot; | 41.308
|- 
| [[Auvergne]]
| [[Clermont-Ferrand]]
| align=&quot;right&quot; | 1.308.878
| align=&quot;right&quot; | 26.013
|-
| [[Basse-Normandie]]
| [[Caen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.422.193
| align=&quot;right&quot; | 17.589
|-
| [[Bretanya]] (Bretagne)
| [[Rennes]]
| align=&quot;right&quot; | 2.906.197
| align=&quot;right&quot; | 27.208
|-

| [[Bourgogne]]
| [[Dijon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.610.067
| align=&quot;right&quot; | 31.582
|-

| [[Centre]]
| [[Orléans]]
| align=&quot;right&quot; | 2.440.329
| align=&quot;right&quot; | 39.151
|-

| [[Champagne-Ardenne]]
| [[Châlons-en-Champagne]]
| align=&quot;right&quot; | 1.342.363
| align=&quot;right&quot; | 25.606
|-

| [[Elsas]] (Alsace) 
| [[Strasbourg]] 
| align=&quot;right&quot; | 1.734.145
| align=&quot;right&quot; | 8.280
|-

| [[Franche-Comté]]
| [[Besançon]]
| align=&quot;right&quot; | 1.117.059
| align=&quot;right&quot; | 16.202
|-

| [[Guayanaya fransî]] (Guyane française)
| [[Cayenne]]
| align=&quot;right&quot; | 157.213
| align=&quot;right&quot; | 83.534

|-

| [[Guadeloupe]]
| [[Basse-Terre]]
| align=&quot;right&quot; | 422.496
| align=&quot;right&quot; | 1.703

|-

| [[Haute-Normandie]]
| [[Rouen]]
| align=&quot;right&quot; | 1.780.192
| align=&quot;right&quot; | 12.317
|-

| [[Île-de-France]]
| [[Paris]]
| align=&quot;right&quot; | 10.952.011
| align=&quot;right&quot; | 12.012
|-

| [[Korsîka]] (Corse)
| [[Aiacciu]]
| align=&quot;right&quot; | 260.196
| align=&quot;right&quot; | 8.680
|-

| [[Languedoc-Roussillon]]
| [[Montpellier]]
| align=&quot;right&quot; | 2.295.648
| align=&quot;right&quot; | 27.376

|-

| [[Limousin]]
| [[Limoges]]
| align=&quot;right&quot; | 710.939
| align=&quot;right&quot; | 16.942

|-

| [[Lorraine]] 
| [[Metz]]
| align=&quot;right&quot; | 2.310.376
| align=&quot;right&quot; | 23.547

|-

| [[Martînîk]] (Martinique)
| [[Fort-de-France]]
| align=&quot;right&quot; | 381.427
| align=&quot;right&quot; | 1.128
|-

| [[Midi-Pyrénées]]
| [[Tolosa]] (Toulouse)
| align=&quot;right&quot; | 2.551.687
| align=&quot;right&quot; | 45.348
|-

| [[Nord-Pas-de-Calais]]
| [[Lille]]
| align=&quot;right&quot; | 3.996.588
| align=&quot;right&quot; | 12.414

|-

| [[Pays de la Loire]]
| [[Nantes]]
| align=&quot;right&quot; | 3.222.061
| align=&quot;right&quot; | 32.082
|-

| [[Picardie]]
| [[Amiens]]
| align=&quot;right&quot; | 1.857.481
| align=&quot;right&quot; | 19.399
|-

| [[Poitou-Charentes]]
| [[Poitiers]]
| align=&quot;right&quot; | 1.640.068
| align=&quot;right&quot; | 25.810

|-

| [[Provence-Alpes-Côte d'Azur]]
| [[Marseille]]
| align=&quot;right&quot; | 4.506.151
| align=&quot;right&quot; | 31.400

|-

| [[Réunion]]
| [[Saint-Denis (Réunion)|Saint-Denis]]
| align=&quot;right&quot; | 706.300
| align=&quot;right&quot; | 2.504

|-

| [[Rhône-Alpes]]
| [[Liyon]] (Lyon)
| align=&quot;right&quot; | 5.645.407
| align=&quot;right&quot; | 43.698
|-

|- class=&quot;hintergrundfarbe5&quot;
| '''Yekûn'''
| &amp;nbsp;
| align=&quot;right&quot; | '''60.185.831'''
| align=&quot;right&quot; | '''672.352'''&lt;ref&gt;bi rûerda heremên ser deryayî ve&lt;/ref&gt;
|}

== Agahî û çavkanî ==
&lt;references/&gt;

[[Kategorî:Fransa]]
[[Kategorî:Herêmên Fransayê]]</text>
      <sha1>captlwod3lgqbirn0wfaktitr8r0h2o</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Sîma Semer</title>
    <ns>0</ns>
    <id>95176</id>
    <revision>
      <id>1094287</id>
      <parentid>1044907</parentid>
      <timestamp>2022-08-02T02:48:28Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>45060</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 3 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4567" xml:space="preserve">{{Orphan|date=kanûna pêşîn 2020}}
{{Agahîdank mirov/wîkîdane
| nav                = Sîma Semer
| navê_rastî         = Sima Samar
| wêne               = Seema Samar.gif
| sernavê_wêne       = Sîma Semer (2017)
| roja_jidayikbûnê   = {{Jidayikbûn|3|2|1957|temen=erê}}
| cihê_jidayikbûnê   = [[Caxorî]], [[Efxanistan]]
| roja_mirinê        = 
| cihê_mirinê        = 
| hevwelatî          = [[Efxanistan]]
| perwerde           = 
| netewe             = Xezarî
| pîşe               = 
| salên_çalak        = 
| xebatên_navdar     = 
| partî              = Partiya Heqîqet û Dadê (Efxanistan)
| dê                 = 
| bav                = 
| malper             = 
}}

'''Sîma Semer''' (bi farisî: سیما سمر, ''Sima Samar'') (z. 3 sibat 1957), parastvaneke jin û [[Çalakvanî|çalakvana]] [[mafên mirovan]] e. Di forûmên neteweyî û navneteweyî de çalakvaneke û civakî ya navdar e. Ji kanûn 2001-2003 ew wezîra jinên Efxanistanê bû.

Niha serokê Komîsyona Serbixwe ya Mafên Mirovan a Exanistanê (AIHRC) ye û, ji 2005an ve, Raporterê Taybet yê Neteweyên Yekbûyî li ser pirsa mafên mirovan li [[Sûdan]]ê ye.  Di sala 2011an de bû endamê Partiya Heqîqetiyê û Dadmendiyê.

==Jînenîgarî==
Dr. Sîma Semer di 3ê sibata 1957an de li [[Caxorî|Caxoriya]] (Jaghori) ya Efxanistanê ji dayik bû û bi eslê xwe [[xezarî]] ye. Wê di sibata 1982an de [[Zanîngeha Kabulê]] beşa tenduristiyê xilaskir û li nexweşxaneyek hikûmî ya li Kabul dest bi bijîşkiyê kir. Piştî çend mehan jiber rewşa ewlehiyê neçar ma çû bajarê Caxoriyê. Li bajarê Caxoriyê dest bi bijîjkî kir û ji bo nexweşan li seranserê deverên dûr ên Efxanistana navîn derman peyda dikir. Dr Sîma Semer niha serokê komîsyona mafên mirovan ya Efxanistanê ye.

== Xelatên wê ==
Dr. Sîma Semer ji bo xebata xwe ya parastina demokrasî û mafên mirovan  gelek xelatên navneteweyî standine. Çend xelatên ku ji aliyê saziyên ve hatiye dayîn ev in.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.allardprize.org/recipient-and-honourable-mentions|title=Recipient and Honourable Mentions {{!}} Allard Prize @ Peter A. Allard School of Law|date=2016-06-30|website=web.archive.org|access-date=2020-12-01|archive-date=2016-06-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20160630182709/http://www.allardprize.org/recipient-and-honourable-mentions|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.gg.ca/media/doc.asp?lang=e&amp;DocID=5815|title=Governor General announces 60 new appointments to the Order of Canada|date=2009-07-05|website=web.archive.org|access-date=2020-12-01|archive-date=2009-07-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20090705124004/http://www.gg.ca/media/doc.asp?lang=e&amp;DocID=5815|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;

* Xelata Ramon Magsaysay ji bo serokatiya civakê di 1994 de;
* Rêberê Navnetewî ya Xelata Pêşerojê ji li Foruma Aborî ya Cîhanê li Swîsreyê di sala 1995 ;
* Di sala 1998an de li Amerîkayê Xelata 100 Qehremaniyê;
* Paul Grunninger Xelata Mafên Mirovan a li Swîsreyê di adar 2001 de;
* Xelata Dengên Cesaretê, New York, Hezîran 2001;
* Xelata Azadiyê ya John Humphrey, Kanada 2001;
* Mrs. kovar, Jinên Salê li ser navê Jinên Efxanî, DYA Kanûn 2001;
* Xelata Jina Mehê, Toronto, Kanada, Kanûn 2001;
* Xelata Xebatkarê Civakî ya Çêtirîn, Weqfa Baweriya Mailo, Quetta, Pakistan adar 2001;
* Xelata Mafên Mirovan a Navneteweyî, Washington, DC nîsan 2002;
* Xelata Azadiyê, Barcelona, tîrmeh 2002;
* Xelata Mafên Mirovan a Perdita Huston 2003;
* Profîl di Xelata Cesaretê de 2004;
* Yek ji 15 Championsampiyonên Demokrasiya Cîhanê yên ''Dîmenek Cûda'' , çile 2008
* Sala 2008an li Belçîkayê Xelata Aşitiyê ya Bajarê Ieper (Ypres)
* Xelata Demokrasî û Mafên Mirovan a Asyayê di kanûn 2008an de.
* Karmendê Rûmetê yê Fermana Kanada, 2009
* Xelata Jiyana Rast di 2012nan de
* Xelata Mother Teresa ji bo Dadweriya Civakî, çiriya Paşîn 2012.&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.motherteresaawards.org/2012.htm|title=Mother Teresa Awards|date=2016-09-29|website=web.archive.org|access-date=2020-12-01|archive-date=2016-09-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20160929104318/http://www.motherteresaawards.org/2012.htm|url-status=bot: unknown}}&lt;/ref&gt;
* Di 2013an de Doktoraya Rûmetê ya Zanîngeha Salem Dewletê.
* Xelata Allard 2013, Xelata Fînalîst a CDN 25,000 $

== Çavkanî ==
{{Çavkanî}}

== Çavkanî ==

[[Kategorî:Aktivîstên mafên mirovan]]
[[Kategorî:Aktîvîstên mafên mirovan ên Efxanistanê]]</text>
      <sha1>atxp4qr6ghvp0ave1hm0dcqu3q0d6e2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Tengava Bonifacioyê</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129055</id>
    <redirect title="Tengava Bunifaziuyê" />
    <revision>
      <id>1094270</id>
      <timestamp>2022-08-01T18:58:31Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <comment>MikaelF navê [[Tengava Bonifacioyê]] weke [[Tengava Bunifaziuyê]] guhert</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="38" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Tengava Bunifaziuyê]]</text>
      <sha1>k61l7ooc1ln6hkn3aapvzszatxa7p6a</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Bonifacio</title>
    <ns>0</ns>
    <id>129056</id>
    <redirect title="Bunifaziu" />
    <revision>
      <id>1094273</id>
      <timestamp>2022-08-01T18:59:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>MikaelF</username>
        <id>935</id>
      </contributor>
      <comment>MikaelF navê [[Bonifacio]] weke [[Bunifaziu]] guhert</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="27" xml:space="preserve">#BERALÎKIRIN [[Bunifaziu]]</text>
      <sha1>aaloi9sreh1b6gzdf7mkhromk4rxwg2</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>