Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Swêd 0 47 1094305 1094297 2022-08-02T17:13:26Z MikaelF 935 Guhertoya 1094297 ya [[Special:Contributions/46.19.226.2|46.19.226.2]] ([[User talk:46.19.226.2|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Konungariket Sverige'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Keyaniya Swêdê | al = Flag of Sweden.svg | girêdana_alê = Alayê Swêdê | nîşan = Great coat of arms of Sweden.svg | girêdana_nîşanê = Nîşanê Swêdê | dirûşm = Tune | sirûda_netewî = Du gamla, du fria | cîh = EU-Sweden.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Swêdî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Stokholm]] | bajarê_mezin = [[Stokholm]] | koordînat_paytext = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Keyîtî]] | serok_cure = Key | serok_nav = [[Carl XVI Gustaf]] | serok_cure1 = Serekwezîr | serok_nav1 = [[Magdalena Andersson]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 449,964 | av = 8,67 | gelhe = 10,402,070 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 25 | serxwebûn = 6'ê pûşperê 1523 | TBH_giştî = $331.504 billion | TBH/kes = $50,339 | TBH_sal = [[2020]] | dirav = Krona swêdî ([[SEK]]) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .se | koda_telefonê = +46 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Swêd''' ({{bi-sv|Sverige}}) an jî Keyaniya Swêdê ({{bi-sv|Konungariket Sverige}}) welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e. == Etîmolojî == Navê ''Sverige'' ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige'' tê bikaranîn. ==Erdingarî== Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] ("welatên Bakur") e. === Avhewa === Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. [[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. <ref> [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] </ref> Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 & nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo </ref> Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo </ref> Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. ==Gelê Swêdê== === Komên etnîkî === Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2.2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin. === Dîn === Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanê yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin. ==Dîrok== [[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hizêrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]] === Dîroka destpêkê === Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[ Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 BZ dest pê kir. bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan. Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împaratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû. Bi rêya wê [[9. sedsala | nehan]] û [[10. sedsal | sedsala dehan]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13-an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14-an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma. Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn. ==Çand== Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. [[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] . Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. ==Polîtîka== Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Rîksdag | Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera Padîşah û Riksdagê de hatiye parve kirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680-an hate dabeş kirin, li dûv padîşahiyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719 de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921 de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf ê Swêdê]] hate parastin heya ku di sala 1975-an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê. Di piraniya sedsala 20-an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep | sosyalîzm]], [[Partiya Karkerên Sosyal Demokrat ên Swêdê | Demokrasiya Civakî]], [[Partiya Gel | lîberalîzm]] , [[Moderat | muhafezekarî]] û [[Partiya Navend | Berjewendiyên gundan]]. Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û Kristdemokraterna (1991). [[neteweperwerî | neteweperwer]] [[Sverigedemokratene]] hatiye Riksdag ji sala 2010-an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend, û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîfa femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]]. Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin, û ji hilbijartinên Ewropayê di Hezîrana 2014an de [[Însiyatîfa Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014 de, [[Partîya Korsan (Swêd) | Partîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Ewropa. Parlîman. == Galerî == <center> <gallery caption="Kesên navdar ên swêdî"> Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]] Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]] Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]] </gallery> <gallery caption="Bajarên Swêdê"> Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê </gallery> <gallery caption="Hin dîmenên welatê Swêdê"> Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê </gallery> </center> == Girêdanê derve == {{Commonscat|Sweden|Sweden}} == Çavkanî == {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Swêd| ]] rhpgm6w5wuzfx4dgowh2jv72t5lxfr3 1094306 1094305 2022-08-02T17:16:40Z MikaelF 935 - kêmasî wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Konungariket Sverige'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Keyaniya Swêdê | al = Flag of Sweden.svg | girêdana_alê = Alaya Swêdê | nîşan = Great coat of arms of Sweden.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Swêdê | dirûşm = Tune | sirûda_netewî = Du gamla, du fria | cîh = EU-Sweden.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Swêdî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Stokholm]] | bajarê_mezin = [[Stokholm]] | koordînat_paytext = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Keyîtî]] | serok_cure = Key | serok_nav = [[Carl XVI Gustaf]] | serok_cure1 = Serekwezîr | serok_nav1 = [[Magdalena Andersson]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 449 964 | av = 8,67 | gelhe = 10 402 070 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 25 | serxwebûn = 6'ê pûşperê 1523 | TBH_giştî = $331 504 billion | TBH/kes = $50 339 | TBH_sal = [[2020]] | dirav = Krona swêdî ([[SEK]]) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .se | koda_telefonê = +46 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Swêd''' ({{bi-sv|Sverige}}) an jî Keyaniya Swêdê ({{bi-sv|Konungariket Sverige}}) welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e. == Etîmolojî == Navê ''Sverige'' ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige'' tê bikaranîn. ==Erdingarî== Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] ("welatên Bakur") e. === Avhewa === Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. [[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. <ref> [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] </ref> Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 & nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo </ref> Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo </ref> Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. ==Gelê Swêdê== === Komên etnîkî === Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2.2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin. === Dîn === Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanê yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin. ==Dîrok== [[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hizêrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]] === Dîroka destpêkê === Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[ Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 BZ dest pê kir. bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan. Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împaratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû. Bi rêya wê [[9. sedsala | nehan]] û [[10. sedsal | sedsala dehan]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13-an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14-an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma. Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn. ==Çand== Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. [[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] . Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. ==Polîtîka== Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Rîksdag | Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera Padîşah û Riksdagê de hatiye parve kirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680-an hate dabeş kirin, li dûv padîşahiyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719 de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921 de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf ê Swêdê]] hate parastin heya ku di sala 1975-an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê. Di piraniya sedsala 20-an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep | sosyalîzm]], [[Partiya Karkerên Sosyal Demokrat ên Swêdê | Demokrasiya Civakî]], [[Partiya Gel | lîberalîzm]] , [[Moderat | muhafezekarî]] û [[Partiya Navend | Berjewendiyên gundan]]. Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û Kristdemokraterna (1991). [[neteweperwerî | neteweperwer]] [[Sverigedemokratene]] hatiye Riksdag ji sala 2010-an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend, û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîfa femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]]. Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin, û ji hilbijartinên Ewropayê di Hezîrana 2014an de [[Însiyatîfa Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014 de, [[Partîya Korsan (Swêd) | Partîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Ewropa. Parlîman. == Galerî == <center> <gallery caption="Kesên navdar ên swêdî"> Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]] Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]] Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]] </gallery> <gallery caption="Bajarên Swêdê"> Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê </gallery> <gallery caption="Hin dîmenên welatê Swêdê"> Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê </gallery> </center> == Girêdanê derve == {{Commonscat|Sweden|Sweden}} == Çavkanî == {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Swêd| ]] pnjgkjuzmgsk0t21v5cfw8fmmhw7xgh 1094307 1094306 2022-08-02T17:21:21Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Konungariket Sverige'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Keyaniya Swêdê | al = Flag of Sweden.svg | girêdana_alê = Alaya Swêdê | nîşan = Great coat of arms of Sweden.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Swêdê | dirûşm = Tune | sirûda_netewî = Du gamla, du fria | cîh = EU-Sweden.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Swêdî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Stokholm]] | bajarê_mezin = [[Stokholm]] | koordînat_paytext = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Keyîtî]] | serok_cure = Key | serok_nav = [[Carl XVI Gustaf]] | serok_cure1 = Serekwezîr | serok_nav1 = [[Magdalena Andersson]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 449 964 | av = 8,67 | gelhe = 10 402 070 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 25 | serxwebûn = 6 hezîran 1523 | TBH_giştî = $331 504 billion | TBH/kes = $50 339 | TBH_sal = [[2020]] | dirav = Krona swêdî ([[SEK]]) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .se | koda_telefonê = +46 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Swêd''' ({{bi-sv|Sverige}}) an jî Keyaniya Swêdê ({{bi-sv|Konungariket Sverige}}) welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e. == Etîmolojî == Navê ''Sverige'' ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige'' tê bikaranîn. ==Erdingarî== Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] ("welatên Bakur") e. === Avhewa === Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. [[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. <ref> [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] </ref> Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 & nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo </ref> Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo </ref> Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. ==Gelê Swêdê== === Komên etnîkî === Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2,2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin. === Dîn === Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin. ==Dîrok== [[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hezîrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]] === Dîroka destpêkê === Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 BZ dest pê kir. bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan. Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împaratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû. Bi rêya wê [[9. sedsala | nehan]] û [[10. sedsal | sedsala dehan]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13-an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14-an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma. Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn. ==Çand== Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. [[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] . Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. ==Polîtîka== Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Rîksdag | Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera Padîşah û Riksdagê de hatiye parve kirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680-an hate dabeş kirin, li dûv padîşahiyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719 de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921 de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf ê Swêdê]] hate parastin heya ku di sala 1975-an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê. Di piraniya sedsala 20-an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep | sosyalîzm]], [[Partiya Karkerên Sosyal Demokrat ên Swêdê | Demokrasiya Civakî]], [[Partiya Gel | lîberalîzm]] , [[Moderat | muhafezekarî]] û [[Partiya Navend | Berjewendiyên gundan]]. Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û Kristdemokraterna (1991). [[neteweperwerî | neteweperwer]] [[Sverigedemokratene]] hatiye Riksdag ji sala 2010-an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend, û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîfa femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]]. Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin, û ji hilbijartinên Ewropayê di Hezîrana 2014an de [[Însiyatîfa Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014 de, [[Partîya Korsan (Swêd) | Partîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Ewropa. Parlîman. == Galerî == <center> <gallery caption="Kesên navdar ên swêdî"> Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]] Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]] Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]] </gallery> <gallery caption="Bajarên Swêdê"> Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê </gallery> <gallery caption="Hin dîmenên welatê Swêdê"> Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê </gallery> </center> == Girêdanê derve == {{Commonscat|Sweden|Sweden}} == Çavkanî == {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Swêd| ]] dxqyk23iccc5qfjldx53xcl7j752my1 1094309 1094307 2022-08-02T17:33:20Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Konungariket Sverige'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Keyaniya Swêdê | al = Flag of Sweden.svg | girêdana_alê = Alaya Swêdê | nîşan = Great coat of arms of Sweden.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Swêdê | dirûşm = Tune | sirûda_netewî = Du gamla, du fria | cîh = EU-Sweden.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Swêdî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Stokholm]] | bajarê_mezin = [[Stokholm]] | koordînat_paytext = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Keyîtî]] | serok_cure = Key | serok_nav = [[Carl XVI Gustaf]] | serok_cure1 = Serekwezîr | serok_nav1 = [[Magdalena Andersson]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 449 964 | av = 8,67 | gelhe = 10 402 070 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 25 | serxwebûn = 6 hezîran 1523 | TBH_giştî = $331 504 billion | TBH/kes = $50 339 | TBH_sal = [[2020]] | dirav = Krona swêdî ([[SEK]]) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .se | koda_telefonê = +46 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Swêd''' (bi swêdî: ''Sverige'') an jî Keyaniya Swêdê (bi swêdî: ''Konungariket Sverige'') welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn<sup>[Çend?]</sup>. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e. == Etîmolojî == Navê ''Sverige'' ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige'' tê bikaranîn. ==Erdingarî== Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] ("welatên Bakur") e. === Avhewa === Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. [[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. <ref> [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] </ref> Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 & nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo </ref> Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo </ref> Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. ==Gelê Swêdê== === Komên etnîkî === Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2,2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin. === Dîn === Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin. ==Dîrok== [[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hezîrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]] === Dîroka destpêkê === Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 BZ dest pê kir. bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan. Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împaratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû. Bi rêya wê [[9. sedsala | nehan]] û [[10. sedsal | sedsala dehan]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13-an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14-an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma. Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn. ==Çand== Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. [[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] . Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. ==Polîtîka== Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Rîksdag | Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera Padîşah û Riksdagê de hatiye parve kirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680-an hate dabeş kirin, li dûv padîşahiyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719 de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921 de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf ê Swêdê]] hate parastin heya ku di sala 1975-an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê. Di piraniya sedsala 20-an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep | sosyalîzm]], [[Partiya Karkerên Sosyal Demokrat ên Swêdê | Demokrasiya Civakî]], [[Partiya Gel | lîberalîzm]] , [[Moderat | muhafezekarî]] û [[Partiya Navend | Berjewendiyên gundan]]. Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û Kristdemokraterna (1991). [[neteweperwerî | neteweperwer]] [[Sverigedemokratene]] hatiye Riksdag ji sala 2010-an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend, û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîfa femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]]. Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin, û ji hilbijartinên Ewropayê di Hezîrana 2014an de [[Însiyatîfa Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014 de, [[Partîya Korsan (Swêd) | Partîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Ewropa. Parlîman. == Galerî == <center> <gallery caption="Kesên navdar ên swêdî"> Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]] Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]] Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]] </gallery> <gallery caption="Bajarên Swêdê"> Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê </gallery> <gallery caption="Hin dîmenên welatê Swêdê"> Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê </gallery> </center> == Girêdanê derve == {{Commonscat|Sweden|Sweden}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Swêd| ]] dmd2egncvp8cva037wpdfh506d7fq7h 1094310 1094309 2022-08-02T17:38:41Z MikaelF 935 /* Dîroka destpêkê */ Di 17. sedsal, ne kurdî ye --> di sedsala 17an de wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Konungariket Sverige'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Keyaniya Swêdê | al = Flag of Sweden.svg | girêdana_alê = Alaya Swêdê | nîşan = Great coat of arms of Sweden.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Swêdê | dirûşm = Tune | sirûda_netewî = Du gamla, du fria | cîh = EU-Sweden.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Swêdî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Stokholm]] | bajarê_mezin = [[Stokholm]] | koordînat_paytext = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Keyîtî]] | serok_cure = Key | serok_nav = [[Carl XVI Gustaf]] | serok_cure1 = Serekwezîr | serok_nav1 = [[Magdalena Andersson]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 449 964 | av = 8,67 | gelhe = 10 402 070 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 25 | serxwebûn = 6 hezîran 1523 | TBH_giştî = $331 504 billion | TBH/kes = $50 339 | TBH_sal = [[2020]] | dirav = Krona swêdî ([[SEK]]) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .se | koda_telefonê = +46 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Swêd''' (bi swêdî: ''Sverige'') an jî Keyaniya Swêdê (bi swêdî: ''Konungariket Sverige'') welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn<sup>[Çend?]</sup>. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e. == Etîmolojî == Navê ''Sverige'' ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige'' tê bikaranîn. ==Erdingarî== Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] ("welatên Bakur") e. === Avhewa === Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. [[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. <ref> [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] </ref> Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 & nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo </ref> Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo </ref> Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. ==Gelê Swêdê== === Komên etnîkî === Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2,2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin. === Dîn === Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin. ==Dîrok== [[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hezîrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]] === Dîroka destpêkê === Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 b.z. dest pê kir. Bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan. Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împeratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû. Bi rêya wê [[sedsala 9an]] û [[sedsala 10an]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma. Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn. ==Çand== Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. [[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] . Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. ==Polîtîka== Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Rîksdag | Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera Padîşah û Riksdagê de hatiye parve kirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680-an hate dabeş kirin, li dûv padîşahiyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719 de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921 de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf ê Swêdê]] hate parastin heya ku di sala 1975-an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê. Di piraniya sedsala 20-an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep | sosyalîzm]], [[Partiya Karkerên Sosyal Demokrat ên Swêdê | Demokrasiya Civakî]], [[Partiya Gel | lîberalîzm]] , [[Moderat | muhafezekarî]] û [[Partiya Navend | Berjewendiyên gundan]]. Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û Kristdemokraterna (1991). [[neteweperwerî | neteweperwer]] [[Sverigedemokratene]] hatiye Riksdag ji sala 2010-an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend, û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîfa femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]]. Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin, û ji hilbijartinên Ewropayê di Hezîrana 2014an de [[Însiyatîfa Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014 de, [[Partîya Korsan (Swêd) | Partîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Ewropa. Parlîman. == Galerî == <center> <gallery caption="Kesên navdar ên swêdî"> Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]] Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]] Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]] </gallery> <gallery caption="Bajarên Swêdê"> Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê </gallery> <gallery caption="Hin dîmenên welatê Swêdê"> Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê </gallery> </center> == Girêdanê derve == {{Commonscat|Sweden|Sweden}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Swêd| ]] 1ze64vwllszx1j4kn7sfwfe0qsve3vc 1094312 1094310 2022-08-02T17:56:11Z MikaelF 935 /* Polîtîka */ - çend kêmasî wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Konungariket Sverige'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Keyaniya Swêdê | al = Flag of Sweden.svg | girêdana_alê = Alaya Swêdê | nîşan = Great coat of arms of Sweden.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Swêdê | dirûşm = Tune | sirûda_netewî = Du gamla, du fria | cîh = EU-Sweden.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Swêdî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Stokholm]] | bajarê_mezin = [[Stokholm]] | koordînat_paytext = {{Koord|59|20|N|18|3|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Keyîtî]] | serok_cure = Key | serok_nav = [[Carl XVI Gustaf]] | serok_cure1 = Serekwezîr | serok_nav1 = [[Magdalena Andersson]] | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 449 964 | av = 8,67 | gelhe = 10 402 070 | gelhe_sal = [[2021]] | berbelavî = 25 | serxwebûn = 6 hezîran 1523 | TBH_giştî = $331 504 billion | TBH/kes = $50 339 | TBH_sal = [[2020]] | dirav = Krona swêdî ([[SEK]]) | dem = [[UTC+1]] | nîşana_înternetê = .se | koda_telefonê = +46 | nexşe = | nexşe_sernav = }} '''Swêd''' (bi swêdî: ''Sverige'') an jî Keyaniya Swêdê (bi swêdî: ''Konungariket Sverige'') welatek li bakûrê [[Ewropa|Ewropayê]] ye. Tixûbên wî digihên [[Norwêc]], [[Fînlenda]] û [[Danîmarka]]. Li Swêdê gelek [[kurd]] dijîn<sup>[Çend?]</sup>. Serbajarê Swêdê [[Stokholm]] e. == Etîmolojî == Navê ''Sverige'' ("Swêd") cara yekem di helbesta epîk a anglo-saksonî [[Beowulf]] de, di destnivîsek ji salên 1000an de, bi forma navê ''Swēorice'', hatiye belgekirin. Ji dawiya sedsala 13an de, ew bi awayê ''Swerike'' li ser Kendava Bothnyayê hatiye tomarkirin. Li herêma [[Svealand]] "Padîşahiya Swêdiyan" tê gotin. Di dawiya sedsala 15an de nav guherî bû ''Swerighe'', di sedsala 17an de bû ''Swerghe'' û ''Swirghe'', [[Gustav II Adolfê Swêdê |Gustav II Adolf]] forma ''Swirge'', îro forma derengiya serdema navîn ''Sverige'' tê bikaranîn. ==Erdingarî== Swêd li bakurê [[Ewropa]], li beşa rojhilatê [[Nivgirava Skandînavyayê]] ye û di warê rûberê de, welat pêncemîn welatê herî mezin e li Ewropayê. Welat li rojava bi [[Norwêc]] re (piraniya sînor bi [[Çiyayên Skandînavyayê]] re derbas dibe), [[Fînlenda]] li bakur-rojhilat çemên [[Muonioälven]] û [[Torneälven]], û [[Danîmarka]] li başûrê rojava bi rêya [[girêdana Øresund]]. Ji bilî parzemînê, giravên wê yên mezin [[Gotland]] û [[Öland]] hene. Li beşê welêt li bakurê [[Çerxa Arktîkê]], di havînê de tav naçe ava û di zivistanê de şev tevahiya rojê didomîne. Welat bi [[Estonya]], [[Letonya]], [[Litvanya]], [[Polonya]], [[Almanya]] û [[Rûsya]] ([[Kaliningrad]]) re jî sînorên deryayî hene. Deverên deryayê yên derdor li rojhilat û başûr [[Bottenviken]], [[Bottenhavet]] û [[Deryaya Baltîk]] ne, herwiha [[Skagerrak]], [[Kattegat]] û [[Øresund]]-[[Öresund]] ] li başûrê rojavayê. Swêd beşek ji herêma erdnîgarî [[Norden]] ("welatên Bakur") e. === Avhewa === Tevî cîhê wê yê bakur, Swêd xwediyê [[avhewaya nerm]] seretayî ye. Ev bi giranî ji ber [[Birha Gulf]] e. Li bakurê Swêdê, ku bi çiyayan ve girêdayî ye, li welêt [[avhewaya subarktîk]] heye, bi zivistanên dirêjtir, sar û bi berf. [[Baran|Barîna salane]] bi gelemperî li dora 1000 mm e, bi rêjeyên nisbeten mezintir li ser beşên rojavayî yên Highlands û li ber perava rojava. <ref> [http://www. -markinfo.slu.se /sve/klimat/ned.html Nexşeya barîna salane ya li Swêdê] {{Wayback | url = http: //www-markinfo.slu.se/sve/klimat/ned.html | dîrok = 20100708003657}}, ji malpera MarkInfo] </ref> Germahiya navînî ya rojane di meha kanûna paşîn de ji derdora 0℃ li başûr, çend derece di binê sifirê de li beşa navendî ya welêt heya & kêm; 16 & nbsp diguhere. ; ℃ li bakurê Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve /klimat/jantemp.html Nexşeya germahiya navînî Çile] {{Wayback | url = http: //www-markinfo. slu.se/sve/klimat/jantemp.html | date = 20100623011019}}, ji malpera MarkInfo </ref> Di tîrmehê de, li Götaland û Svealandê derdora 16–17℃ hene û yekser ji 10℃ li beşa herî bakur a Swêdê. <ref> [http://www-markinfo.slu.se/sve/klimat/jultemp.html Nexşeya germahiya navînî ya tîrmehê] {{Wayback | url = http: //www- markinfo.slu.se/sve/klimat/ jultemp.html | date = 20100624092358}}, ji malpera MarkInfo </ref> Germahiya herî nizm li Swêdê bi -52,6℃, li Vuoggatjålme, Lappland, di 2ê sibata 1963an de hat pîvandin, lê ya herî bilind bû. ==Gelê Swêdê== === Komên etnîkî === Ji bilî swêdiyan (nêzîkî 75%), fînlendî (2%) û samî li bakurê welêt dijîn. Di van dehsalên dawî de, gelek ji Îtalya, Danîmarka, Norwêc, Almanya, Yûgoslavyaya berê, Îran, Libnan, Sûriye, Şîle, Iraq û gelên din ên ji Rojhilata Navîn û Afrîkayê koçî Swêdê kirine. Li bakurê Swêdê hejmareke hindik [[samî]] dijîn. Samî li ser çiyayên sînorê rojava [[Çiyayên Skandînavya]] ji çemê Könkämaälven heta [[Idre]] li serê [[Dalarna]] di civakên piçûk de dijîn. Samî li bakurê dûr, li wargehên wekî Karesuando û Jukkasjärvi, [[samiya bakur]] diaxivin. Samî li herêma [[Jokkmokk]]ê samiya Luleyî xeber didin. Li başûr jî, [[samiya Piteyî]] û [[samiya Umeyî]] ji hêla komên pir piçûk ve têne axaftin. Koma herî başûr [[samiya başûr]] diaxive. Li Tornedalen, ku li ser sînorê bi Fînlendayê re li bakur-rojhilat û li bakur-rojavayê wêdetir ber bi [[Gällivare]] ve, herêma zimanê fînî ye û xwedî dîrokek e ku ji swêdî wêdetir diçe. Fîniya Tornedalî jê re [[meänkieli]] dibêjin. Piraniya axaftvanên fînlendî koçber an neviyên koçberên ku di salên piştî [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de ji Fînlendayê hatine û piraniya wan li bajarên pîşesazî yên li başûr û navenda Swêdê dijîn. Berê, komeke din a fînîaxêv jî hebû, ya bi navê fîniyên Finnskogen, devera sînorî di navbera Värmland û Hedmarkê de li aliyê Norwêcê. Ev kom ji sala 1620an ji Savolax (bi fînî: ''Savo'') li Fînlendayê koç kirine û heta piştî sala 1900î bi zimanê fînî mane. Nêzîkî 2,2 mîlyon şênî li [[Stockholma Mezin]], li dora milyonek li [[Göteborga Mezin]] û 700 000 li [[Malmöya Mezin]] hene. Navenda demografîk a Swêdê wekî cihekî bi navê [[Hjortkvarn]] tê pênasekirin. === Dîn === Swêd di nav welatên Ewropaya Bakur de bû ku yekem car [[Reformasyon]] pêk anî û bi sedsalan dînê [[Luterîtî|luterî]] yê evangelîst, an jî [[Dêra Swêdê]] tenê dînê destûr bû. Sedsala 19an Kêmarên dînî mezin bûn, berî her tiştî ji aliyê kesekî ku Dêra Swêdê terikand û dêrên cuda yên azad ava kirin. Bi ser de jî, Swêd koçberiyeke cihûyan wergirt. Di salên piştî Şerê Cîhanî yê Duyem de, Swêd koçberiyek mezin û cihêreng wergirt, ku di heman demê de dîmena dînî jî guherand. Dînên wekî yê [[katolîk]], yê ortodoks, [[îslam]], [[bûdîzm]] û [[hindûîzm]] bûne hindikahiyên girîng, lê ya herî mezin hîn jî dêra luterî ya evangelîst e. Kêmneteweya samî bi tevgera [[vejîna Laestadî]] ya ku di sala 1840an de li [[Karesuando]] derket holê tê diyarkirin. ==Dîrok== [[Wêne: Gustav Vasa.jpg|thumb| [[Gustav Vasa]] di 6ê hezîrana 1523an de wek şahê swêdî hat hilbijartin, rojek ku niha roja neteweyî ya Swêdê ye, wêneyê Jakob Binck ji sala 1542-an de]] === Dîroka destpêkê === Yekem şopên mirovên li herêmê ku niha wekî Swêd tê zanîn ji [[Allerødtiden]], li ser {{formatnum: 12000}} [[fvt.]] Bi [[Paleolithic | Paleolithic]] nêçîrvanên [[Brommekulturen]] yên ku nêçîra [[keran]] li sînorê qeşayê ya îroyîn [[Skåne]]. Ev serdem ji hêla komên piçûk ên [[nêçîrvan û komker]] ve hat nîşankirin ku [[çirîn]] ji bo çek û amûran bikar anîn. Çandinî û xwedîkirina sewalan ligel cihên goristana bîrdarî, axînên firtonê yên berferehî û potên axê yên xemilandî ji Ewropaya Navîn bi [[çanda kasa funnel]] li dora sala 4000 BZ hatine. Sêyemîn başûrê Swêdiya îroyîn beşek ji qada çandî ya [[Serdema Bronz a Bakur]] bû, lê ji navenda çandê ya Danîmarkî re derdor bû. Dem li dora 1700 b.z. dest pê kir. Bi îtxalata destpêkê ya [[bronz]] ji Ewropaya Navîn. Di vê serdemê de, li welatên bakur dernexistina [[sifir]] tunebû û [[Tin]] li herêmê nayê dîtin, ji ber vê yekê diviyabû hemû metal bihatana îthalkirin. Serdema Bronz a Bakur bêyî pêkhateyên bajarî bû, gel li zeviyên bi yek qatî [[Langhus (avahî) | langhus]] ji dar dijiyan. Ji ber nebûna [[Împeratoriya Romayî | Dagirkirina Romayê]], [[Serdema Hesinî]] li Swêdê li dijî mîmariya kevir û keşîşxaneyan di sedsala 12an de tê hesibandin. Piraniya serdemê protohistorîk e, ango çavkaniyên nivîskî hene, lê piraniya wan bi baweriyeke kêm. Materyalên nivîskî yan ji serdemê pir dereng tê nivîsandin, li herêmên dûr tên nivîsandin, yan jî eger bi awayekî herêmî hatibin nivîsandin, pir bi kurtî. Di vê heyamê de avhewa sartir bû û vê yekê cotkar neçar kir ku di zivistanê de heywanan di hundurê xwe de bihêlin, ku ev bû sedema peydabûna stokên zibilê ku piştre ji bo başkirina axê bi rêkûpêk were bikar anîn. Hewldaneke Romayê ku sînorê Împeratoriya Romayê ji [[Rhine]] ber bi [[Elbe]] veguhezîne di sedsala 9an de ji hêla eşîrên Alman ve di bin serokatiya Roma-perwerdekirî de hate rawestandin, Romayiyan [[Şerê Daristana Teutoburgê têk bir. ]]. Di vê demê de, di çanda maddî ya Skandînavyayê de, ji ber zêdebûna têkiliya bi Romayiyan re, guhertinek berbiçav hebû. Delîlên arkeolojîk hene ku herêma ku Swêdiya îroyîn pêk tîne, niştecihên xwe yên pêşîn di [[Serdema Kevir]] de hebûn, ji ber ku qeşaya ji [[serdema qeşayê]] ya dawî vekişiya. Niştecîhên pêşîn [[nêçîr û berhevkar]] bûn, yên ku bi taybetî ji dewlemendiyên Deryaya Baltîkê dijiyan. Gelek vedîtinên arkeolojîk ên ji civakên mezin ên bazirganiyê piştgirî didin teoriya ku başûrê Swêdê di [[Serdema Bronz]] de pir niştecîh bû. Bi rêya wê [[sedsala 9an]] û [[sedsala 10an]] li Swêdê bi bazirganî, talankirin û kolonîzasyonên li rojhilat, bi taybetî li [[Baltîk | welatên Baltîk]], [[Rûsya]] û [[Behra Reş]] li Swêdê serdest bû. Di sedsala 13an de, qanûnên perestgehê û qanûnên neteweyî, di nav yên din de, ji hêla [[Magnus Eriksson]] ve hatin danîn. Di sedsala 14an de, hêza padîşah hate bihêz kirin û deverên peravê yên Norrland hatin kolonîzekirin û swêdî kirin. Di [[1397]] de, sê welat [[Norwêc]], [[Denmark]] û Swêd di bin yek padîşah de bûn yek. [[Yekîtiya Kalmar]] ne sendîkaya siyasî, lê sendîka karmendan bû û bi rêya wê [[15. sedsal]] t Swêd hewl da ku li dijî hukûmetek navendî ya Danîmarkî ya di bin padîşahê Danîmarkî de li ber xwe bide. Swêd di 1523 de ji Yekîtiya Kalmar veqetiya, dema ku [[Gustav Vasa | Gustav Eriksson Vasa]], ku paşê wekî Gustav I yê Swêdê tê zanîn, taca Swêdî ji nû ve ava kir. Li vir beşeke li ser dawiya Serdema Navîn winda ye Di [[17. sedsal]] Swêd bû yek ji hêzên mezin li [[Ewropa]], piştî ku welat bi serkeftî beşdarî [[Şerê 'Şerê Sih Salî | Şerê 30 Salî']] bû. Ev helwest di [[18. sedsal]] t dema ku [[Rûsya]] di [[şerê mezin ê Bakur]] de desthilatdarî girt. Dîroka dawî ya Swêdê aştiyane bû. Şerê herî dawî yê mezin li dijî Rûsyayê di 1809 de bû, bi navê [[Şerê Fînlandiya]] dema ku Swêd [[Fînlanda]] winda kir. Şerê dawîn li dijî [[Şerê bi Swêdê re 1814 | Norwêc]] di havîna 1814 de, li Swêdê bi navê "kampanyaya li dijî Norwêcê" bû. Şer bi [[Peymana Moss | Peymana li Moss]] qediya, li wir Mîrê Swêdê destûra nû ya Norwêcê qebûl kir [[17. Gulan]] û Padîşahê Norwêcê razî bûn ku dev ji kar berde da ku yekîtiya karmendan bi Swêdê re mumkun be. Di sala 1905an de dema ku Norwêcî [[Storting]] yekîtîya bi Swêdê re betalbûyî îlan kir, şer tehdîd kir ku dê derkeve. Di sala 1905-an de bi rûniştina Karlstad ji şer dûr ket. Swêd di dema [[Şerê Cîhanê yê Yekem | Yekem]] û [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] û di dema [[Şerê Sar]] de bêalî ma. Yekem [[Xelata Nobelê | Merasîma Xelata Nobelê]] di sala 1901 de li [[Stockholm]] hat lidarxistin. Ji sala 1902 de, xelatên zanistî bi fermî ji hêla padîşahê Swêdê ve têne dayîn, lê [[Xelata Nobelê ya Aştiyê | xelata aştiyê]] ji aliyê Parlamentoya Norwêcê ve tê dayîn. ==Çand== Çanda swêdî parçeyek ji [[Nordî | Nordîk]], [[Zimanên Almanî | Almanî]] ye û qada çandî ya cîhana rojavayî ye û vegotinên çanda swêdî di huner, muzîk û wêjeyê de di serî de bi van. [[August Strindberg]] di [[wêjeya swêdî]] de wekî nivîskarê herî pêşîn tê hesibandin, dema ku [[Astrid Lindgren]] bi pirtûkên xwe yên zarokan li cîhanê navdar e. Nivîskarên swêdî gelek xelatên Nobelê yên wêjeyê bi dest xistine, di nav wan de [[Selma Lagerlöf]] û [[Harry Martinson]]. Ji [[hunera swêdî | hunermendên dîtbar ên swêdî]], [[Alexander Roslin]], [[Anders Zorn]] û [[Carl Larsson]] bi taybetî di nav peykersaz [[Carl Milles]] û [[Johan Tobias de têne zanîn. Sergel]] . Swêdî [[çand]] di [[20. sedsala]] t bi xebata pêşeng a di rojên destpêkê yên fîlmê de ji hêla [[Mauritz Stiller]] û [[Victor Sjöström]] ve tê destnîşan kirin. Dûv re, [[Ingmar Bergman]] û lîstikvanên wekî [[Greta Garbo]], [[Ingrid Bergman]] û [[Anita Ekberg]] jî li derveyî sînorên welêt karîyera çêkirin. Stranên [[Carl Michael Bellman | Bellman]], [[Evert Taube]] û [[Birger Sjöberg]] li qada navneteweyî têne naskirin. [[ABBA]] bi gelemperî bi [[muzîka]] ya nû ya populer a swêdî re tê hevber kirin, lê komên nû yên wekî [[The Cardigans]], [[Roxette]] û [[The Hives]] di van demên dawî de jî nasnameyek navneteweyî bi dest xistin. ==Polîtîka== Swêd hema hema hezar sal e [[padîşah]] ye û kontrola [[Riksdag]] diguhere. Desthilata qanûnî di navbera padîşah û Riksdagê de hatiye parvekirin. Hêza rêveberiyê di navbera padîşah û meclîsek esilzade heta sala 1680an hate dabeşkirin, li dûv padîşahiyek otokratîk. Wekî bertekek ji têkçûna di Şerê Mezin ê Nordîk de, "serdema azadiyê" di 1719an de dest pê kir, li dû wê sê monarşiyên destûrî yên rêxistinî yên cihêreng di 1772, 1789 û 1809 de, ya paşîn a ku çend mafên medenî dihewand. Parlamenterîzm di sala 1917an de ji nû ve hat desteserkirin dema ku keyê [[Gustav V yê Swêdê]], piştî têkoşînek dirêj, razî bû ku hikûmetê bi biryarên piraniyê li Riksdagê tayîn bike. Piştre, di 1918-1921ê de, dengdana gerdûnî hate destpêkirin. Parlamenterîzm ji hêla cîgirê padîşah [[Gustav VI Adolf]] ê Swêdê hate parastin heya ku di sala 1975an de destûrek bi bandor hêza siyasî ya padîşah rakirin. Padîşah wekî saziyek fermî, lê bi tevahî sembolîk, bi taybetî bi erkên merasîmê ve hate parastin. Li gorî makezagonê, li Swêdê desthilatdariya herî bilind Riksdag e ku 349 endamên wê hene. Riksdag dikare destûrê biguherîne. Ji bo ku Riksdag Destûra Bingehîn biguherîne divê biryareke ducarî hebe û di navbera van her du biryaran de hilbijartina parlementoyê bê kirin. Qanûn dikare ji hêla hukûmetê an ji hêla komek an nûnerên kesane yên Riksdag ve were pêşkêş kirin. Endamên Riksdagê li gorî pergala hilbijartinê ya rêjeyî ji bo heyama çar salan têne hilbijartin. Sîstema dadrêsî li dadgehên ku dozên medenî û tawanan cîbicî dikin, û her weha dadgehên taybetî yên ku ji têkiliya qanûnî ya di navbera gel û hukûmetê an rayedarên din ên giştî de berpirsiyar in, dabeş dibe. Sîstema dadwerî ya Swêdê dabeşî dozên ku ji dadgehên herêmî (dadgehên herêmî), dadgehên temyîzê yên herêmî (dadgehên herêmî) û dadgeha bilind (swêdî [[Högsta domstolen (Swêd) | Högsta domstolen]] pêk tê. Di piraniya sedsala 20an de, Swêd bi giranî pênc partiyên cuda di parlementoyê de hebûn, Riksdag, ku bi gelemperî [[Partiya Çep| sosyalîzm]] (''Vänsterpartiet''), [[Partiya Karkerên Sosyaldemokrat ên Swêdê|Demokrasiya Civakî]] (''Socialdemokraterna''), [[Partiya Gel|lîberalîzm]] (''Folkpartiet'') , [[Moderat|muhafezekarî]] (''Moderaterna'') û [[Partiya Navend|Berjewendiyên gundan]] (''Centerpartiet''). Di dawiya sedsala 20an de, du partiyên parlemanî hatin zêdekirin, [[Miljöpartiet de gröna]] (1988) û [[Demokratên Xiristiyan]] (''Kristdemokraterna'') (1991). [[Demokratên Swêdê|neteweperwer]] (''Sverigedemokraterna'') hatiye Riksdag ji sala 2010an ve. Di sala 1991an de - hilbijartin [[Demokrasiya Nû]] ket parlamenê, lê piştî hilbijartinên 1994an ji siyaseta Swêdê wenda bû. Lê belê demokrasiya nû hema bi qasî ku derketibû holê winda bû. Dema ku Ian Wachtmeister wek serokê partiyê îstifa kir - ji ber nakokiyên navxweyî - paşketina partiyê di anketan de girantir bû. Lêbelê, ev kêmbûn di sala 1992-an de dest pê kiribû. Di hilbijartinên parlemanî yên 1994-an de, demokrasiya nû tenê ji sedî 1,2 ê dengan stend û ji hingê ve di pratîkê de ji holê rabû. [[Însiyatîva femînîst]], [[Alternativ ji bo Sverige]] û [[Samling Medborgerlig]]{{Çavk}}. Di [[Parlamena Ewropayê]] de, Swêd ji aliyê partiyên parlemenê ve tê temsîlkirin û ji hilbijartinên Ewropayê di hezîrana 2014an de [[Însiyatîva Femînîst]]. Di salên 2004–2009 de, [[Lîsteya Hezîranê]] bû sê serdemên pêşîn û dûv re jî du dewreyên, û di salên 2009–2014an de, [[Partiya Korsan (Swêd)|artîya Korsan]] bû xwedî du kursî li Perlamena Ewropayê. == Galerî == <center> <gallery caption="Kesên navdar ên swêdî"> Wêne:AlfredNobel cropped.jpg|[[Alfred Nobel]] Wêne:Greta Garbo Grand Hotel.jpg|[[Greta Garbo]] Wêne:Olof Palme statsminister, tidigt 70-tal.jpg|[[Olof Palme]] </gallery> <gallery caption="Bajarên Swêdê"> Wêne:GamlaStan from Katarinahissen Stockholm Swe.jpg|Bajarê kevin ê paytextê [[Stokholm]]ê Wêne:Götaplatsen 01.JPG|Meydana Göta li [[Göteborg|Goteborg]]ê Wêne:Jorchr-Malmö rådhus.jpg|Bajarvaniya [[Malmö|Malmoy]]ê </gallery> <gallery caption="Hin dîmenên welatê Swêdê"> Wêne:Duolbagorni.jpg|Çiyayê Duolbagorni di newala [[Kebnekaise]]yê de, li [[Samîlenda]]yê Wêne:Gotland-Fårö Raukar-Gamlehamn.jpg|Nêzîkî [[Fårö]] li girava [[Gotland]]ê Wêne:Bohuslän-Marstrand.jpg|Marstrand, li başûrê Swêdê </gallery> </center> == Girêdanê derve == {{Commonscat|Sweden|Sweden}} == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Swêd| ]] 5x303gx60t21b01j8ouk4jkq67ocyhq Casimê Celîl 0 3792 1094323 997040 2022-08-02T18:47:39Z Richardkiwi 29940 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:1934 yılındaki Erivan Kürdoloji Konferansı (cropped) Casimê Celîl.jpg]] → [[File:Casimê Celîl.jpg]] [[c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) wikitext text/x-wiki {{Agahîdank mirov/wîkîdane | nav = Casimê Celîl | wêne = Casimê Celîl.jpg | mezinahiya_wêne = 200 | sernavê_wêne = Casimê Celîl ( 1934) | roja_jidayikbûnê = {{Mirin|25|10|1908}} | cihê_jidayikbûnê = | roja_mirinê = {{Mirin|24|10|1998|25|10|1908|temen=erê}} | cihê_mirinê = | netewe = [[Kurd]] | hevwelatî = | perwerde = | pîşe = | salên_çalak = }} '''Casimê Celîl''' [[helbestvan]] , [[nivîskar]] û wêjevanêk kurd e. Casimê Celîl di sala [[1908]]an de li [[Ermenistan]]ê ji dayîk bûye. Casimê Celîl di sala [[1931]]an de dixebite. Ew li vira dibe redaktorê pirtukên nivîskarên Kurd, bo lê mêzekirinê, di ber destê wî ra derbas bûne. Casimê Celîl di warê wêje, zargotin û [[Dîroka Kurdistanê]] da bê sekinandin û bê westan hettanî van rojên dawiyê jî gelek xebat pêkanîye. Wusa herdu kurên wî [[Ordîxanê Celîl]], [[Celîlê Celîl]] û keça wî [[Cemîla Celîl]] ser [[folklor]], [[dîrok]] û [[sazbendiya Kurdî]] xebatên hêja pêkanîne. Di nav helbestên Casimê Celîl de welathizî û [[enternasyonalîzm]]ê cîhikî fireh girtîye. Di sala [[1954]]an de pirtuka Casimê Celîl ya pêşîn bi navên [[Elegez]] li [[Êrîvan|Erîvanê]] hat çapkirinê. Pey vê pirtukê ra di sala [[1960]]în de Casimê Celîl pirtukeke bi navê "[[Roja min]]" nivîsî. Di vê pirtukê de nivîskar nîşan dide ku, gelên Sovyet, wusa jî pareke Kurdên li [[Yekîtiya Sovyeta berê]]n çawa paşî [[Şoreşa Çiriya Pêşîn]] hatine gîhîştine van rojên dilşa, bextewar û azad. {{Wêjevanên kurd}} [[Kategorî:Jidayikbûn 1908]] [[Kategorî:Mirin 1998]] [[Kategorî:Helbestvanên kurd]] [[Kategorî:Nivîskarên êzîdî]] ifak1ryh1jk0i04taacbf0np53bgifv Lîbya 0 6458 1094347 991547 2022-08-02T22:32:43Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ليبيا | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Lîbyayê | al = Flag of Libya.svg | nîşan = Seal of the National Transitional Council (Libya).svg | sirûda_netewî = ''Libya Libya Libya'' | cîh = Libya (orthographic projection).svg | zimanên_fermî = [[Erebî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Komar | serxwebûn = | paytext = [[Trîpolîs]] | koordînat_paytext = {{Koord|32|52|N|13|11|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Trîpolîs]] | serok_komar = [[Muhammed el-Menfi]] | serok_wezîr = [[Abdul Hamid Dbeibeh]] | rûerd = 1,759,541 km2 | av = | gelhe = 5,670,688 (2006) | berbelavî = 9.4 | dirav = Dînarê | dem = [[UTC]] +1, havînê +2 | nîşana_înternetê = .ly | koda_telefonê = +218 | nexşe = | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|hr|ziman2=no|ziman3=da|bijartî=1}} '''Lîbya''' ({{bi-ar|ليبيا|Libya}}) [[welat]]ekî li bakurê [[Efrîqa|Afrîkayê]] ye. ==Dîrok== Welatê Lîbyayê heta sala 1911ê de jî di bin desthilata Osmaniyan da bû lê piştî dagirkirina Ewropiyan bo hemû Afrîkaya Bakur, welatê Îtalyayê jî li sala 1911ê de dest bi dagirkirina Lîbyayê kir. Di [[şerê cîhanê yê duyem]] de Fransa û Brîtanyayê bi alikariya xelkê Lîbyayê Lîbya dagir kir. Lîbya bû sê parçe, yek parçe di destê Fransayê de bû û du parçe di destê Brîtanyayê de bûn. Parçekê di destê Brîtanyayê de serokê terîqeta Şenûsî birêve dibir. Neteweyên Yekgirtî ji bo serxwebûna Lîbyayê biryarek da û di bin rêvebiriya serokê terîqeta Şenûsî key Îdrîs de li sala 1951ê de Lîbya bû serbixwe. Lê hindek leşkerên Brîtanya û Amerîkayê man li welat. Li sala 1969ê de bi rêberiya [[Muemer Qedafî]] li Lîbyayê derbeya leşkerî pêkhat. Qedafî bû desthilatê nû. == Erdnîgarî == Lîbya li ber [[Deryaya Navîn]] ye. Dewletên cîran li rojhilat [[Misir]] û [[Sûdan]], lî başûr [[Nîjer]] û [[Çad]] û li rojava jî [[Tûnis]] û [[Alcerya]] ne. Paytexta Lîbyayê [[Trîpolîs]] e. Rûbera wî nêzî 1.800.000 km² e ku 90% ê wê ji çolan pêkhatiye; Lîbya, li gor rûber, çaremîn welatê mezinê Efrîqa û 17'emîn welatê mezinê cîhanê ye. Nufûs nêzî 5,5 milyon kesan e. == Aborî == Mezintirîn beşa aborî ya Lîbiyayê, berhemînan û firotina [[neft]]ê ye. == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Libya}} * [http://news.nationalgeographic.com/news/2010/05/100505-fossil-water-radioactive-science-environment/ Underground "Fossil Water" Running Out] Brian Handwerk, National Geographic, May 6, 2010. {{en}} * {{en}} [http://members.tripod.com/%7eamerican_almanac/libya.htm Libya turns on the Great Man-Made River] Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, September 1991. {{Dewletên Efrîqa}} [[Kategorî:Lîbya| ]] o1ubs5d4mxojgf7o3r47z6ictc3tr97 1094348 1094347 2022-08-02T22:34:31Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ليبيا | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Lîbyayê | al = Flag of Libya.svg | nîşan = Seal of the National Transitional Council (Libya).svg | sirûda_netewî = ''Libya Libya Libya'' | cîh = Libya (orthographic projection).svg | zimanên_fermî = [[Erebî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Komar | serxwebûn = | paytext = [[Trablûs]] | koordînat_paytext = {{Koord|32|52|N|13|11|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Trîpolîs]] | serok_komar = [[Muhammed el-Menfi]] | serok_wezîr = [[Abdul Hamid Dbeibeh]] | rûerd = 1,759,541 km2 | av = | gelhe = 5,670,688 (2006) | berbelavî = 9.4 | dirav = Dînarê | dem = [[UTC]] +1, havînê +2 | nîşana_înternetê = .ly | koda_telefonê = +218 | nexşe = | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|hr|ziman2=no|ziman3=da|bijartî=1}} '''Lîbya''' ({{bi-ar|ليبيا|Libya}}) [[welat]]ekî li bakurê [[Efrîqa|Afrîkayê]] ye. ==Dîrok== Welatê Lîbyayê heta sala 1911ê de jî di bin desthilata Osmaniyan da bû lê piştî dagirkirina Ewropiyan bo hemû Afrîkaya Bakur, welatê Îtalyayê jî li sala 1911ê de dest bi dagirkirina Lîbyayê kir. Di [[şerê cîhanê yê duyem]] de Fransa û Brîtanyayê bi alikariya xelkê Lîbyayê Lîbya dagir kir. Lîbya bû sê parçe, yek parçe di destê Fransayê de bû û du parçe di destê Brîtanyayê de bûn. Parçekê di destê Brîtanyayê de serokê terîqeta Şenûsî birêve dibir. Neteweyên Yekgirtî ji bo serxwebûna Lîbyayê biryarek da û di bin rêvebiriya serokê terîqeta Şenûsî key Îdrîs de li sala 1951ê de Lîbya bû serbixwe. Lê hindek leşkerên Brîtanya û Amerîkayê man li welat. Li sala 1969ê de bi rêberiya [[Muemer Qedafî]] li Lîbyayê derbeya leşkerî pêkhat. Qedafî bû desthilatê nû. == Erdnîgarî == Lîbya li ber [[Deryaya Navîn]] ye. Dewletên cîran li rojhilat [[Misir]] û [[Sûdan]], lî başûr [[Nîjer]] û [[Çad]] û li rojava jî [[Tûnis]] û [[Alcerya]] ne. Paytexta Lîbyayê [[Trîpolîs]] e. Rûbera wî nêzî 1.800.000 km² e ku 90% ê wê ji çolan pêkhatiye; Lîbya, li gor rûber, çaremîn welatê mezinê Efrîqa û 17'emîn welatê mezinê cîhanê ye. Nufûs nêzî 5,5 milyon kesan e. == Aborî == Mezintirîn beşa aborî ya Lîbiyayê, berhemînan û firotina [[neft]]ê ye. == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Libya}} * [http://news.nationalgeographic.com/news/2010/05/100505-fossil-water-radioactive-science-environment/ Underground "Fossil Water" Running Out] Brian Handwerk, National Geographic, May 6, 2010. {{en}} * {{en}} [http://members.tripod.com/%7eamerican_almanac/libya.htm Libya turns on the Great Man-Made River] Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, September 1991. {{Dewletên Efrîqa}} [[Kategorî:Lîbya| ]] b8kxsgmjuecfhon1jrdy0d25n1pwiey 1094349 1094348 2022-08-02T22:35:40Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ليبيا | navê_fermî = | navê_kurdî = Komara Lîbyayê | al = Flag of Libya.svg | nîşan = Seal of the National Transitional Council (Libya).svg | sirûda_netewî = ''Libya Libya Libya'' | cîh = Libya (orthographic projection).svg | zimanên_fermî = [[Erebî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Komar | serxwebûn = | paytext = [[Trablûs]] | koordînat_paytext = {{Koord|32|52|N|13|11|E|type:country}} | bajarê_mezin = [[Trîpolîs]] | serok_komar = [[Muhammed el-Menfi]] | serok_wezîr = [[Abdul Hamid Dbeibeh]] | rûerd = 1,759,541 km2 | av = | gelhe = 5,670,688 (2006) | berbelavî = 9.4 | dirav = Dînarê | dem = [[UTC]] +1, havînê +2 | nîşana_înternetê = .ly | koda_telefonê = +218 | nexşe = | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|hr|ziman2=no|ziman3=da|bijartî=1}} '''Lîbya''' ({{bi-ar|ليبيا|Libya}}) [[welat]]ekî li bakurê [[Efrîqa|Afrîkayê]] ye. ==Dîrok== Welatê Lîbyayê heta sala 1911ê de jî di bin desthilata Osmaniyan da bû lê piştî dagirkirina Ewropiyan bo hemû Afrîkaya Bakur, welatê Îtalyayê jî li sala 1911ê de dest bi dagirkirina Lîbyayê kir. Di [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de Fransa û Brîtanyayê bi alikariya xelkê Lîbyayê Lîbya dagir kir. Lîbya bû sê parçe, yek parçe di destê Fransayê de bû û du parçe di destê Brîtanyayê de bûn. Parçekê di destê Brîtanyayê de serokê terîqeta Şenûsî birêve dibir. Neteweyên Yekgirtî ji bo serxwebûna Lîbyayê biryarek da û di bin rêvebiriya serokê terîqeta Şenûsî key Îdrîs de li sala 1951ê de Lîbya bû serbixwe. Lê hindek leşkerên Brîtanya û Amerîkayê man li welat. Li sala 1969ê de bi rêberiya [[Muemer Qedafî]] li Lîbyayê derbeya leşkerî pêkhat. Qedafî bû desthilatê nû. == Erdnîgarî == Lîbya li ber [[Deryaya Navîn]] ye. Dewletên cîran li rojhilat [[Misir]] û [[Sûdan]], lî başûr [[Nîjer]] û [[Çad]] û li rojava jî [[Tûnis]] û [[Alcerya]] ne. Paytexta Lîbyayê [[Trîpolîs]] e. Rûbera wî nêzî 1.800.000 km² e ku 90% ê wê ji çolan pêkhatiye; Lîbya, li gor rûber, çaremîn welatê mezinê Efrîqa û 17'emîn welatê mezinê cîhanê ye. Nufûs nêzî 5,5 milyon kesan e. == Aborî == Mezintirîn beşa aborî ya Lîbiyayê, berhemînan û firotina [[neft]]ê ye. == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Libya}} * [http://news.nationalgeographic.com/news/2010/05/100505-fossil-water-radioactive-science-environment/ Underground "Fossil Water" Running Out] Brian Handwerk, National Geographic, May 6, 2010. {{en}} * {{en}} [http://members.tripod.com/%7eamerican_almanac/libya.htm Libya turns on the Great Man-Made River] Marcia Merry, Printed in the Executive Intelligence Review, September 1991. {{Dewletên Efrîqa}} [[Kategorî:Lîbya| ]] 0mhjt9qhvlfodvv9bnmz26remlo71ie Neteweyên Yekbûyî 0 8296 1094313 1094283 2022-08-02T18:01:52Z Penaber49 39672 /* Konseya ewlekariyê */ wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] rl0k5uavnjl56nkb10nyzz9remto883 1094324 1094313 2022-08-02T18:53:13Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''' ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. Li gorî hiqûqa Neteweyên Yekbûyî, dema ku Encumena Ewlekariyê biryarek distîne, yek an jî çend endamên xwedî mafê veto beşdarî dengdanê nebin, nayê wê wateyê ku ev endam biryarê veto dikin. Her wiha bêlayetiya endamên daîmî tê wateya heman encamê. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] flxlpfk3ge88awrhcutmi893lv7a4m6 Hiror 0 9062 1094299 1094244 2022-08-02T15:03:12Z 31.187.201.59 /* Daniştiyên gundê Hirorê */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Hiror | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)]] | Navçe = [[Amêdî]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = | Gelhe sal = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 1.130 | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Hikûmeta Herêma Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|display=inline, title}} }} '''Hiror''' gundeke ji layê cografî (erdîngarî) ve di kevîte devera [[Berwarî Bala]] ser bi herêmdariya Amêdiyê û navça Kanîmasê û girêday parêzgeha Duhokê ya [[Kurdistana başûr]] e. Anku em di şêyn bêjîn Hirorê li ser nexşê di kevîte nav hêlên 37°15’14’ yên panî û 43°13’53’ yên stûnû. Bilindahiya vî gundî li ser astê deryayê 1130 metre û yê li cihekê çiyayî. Hirorê di kevîte di navbera 3 geliyan da (geliyê Tebala, geliyê Derarê û geliyê Hirorê ku di kevîte ser sinûrê gundê [[Çelkê]]. Dewrûberên gundî dapoşayne bi çend çiyayekan. Gundên hevsinurên Hirorê evenin: [[Kêste]] rojava bakur, [[Çelkê]] rojava, [[Qomriyê]] rojhelat, [[Dêşêş]] bakur rojhelat û [[Birîfka]] başur. Herwesa ev gunde ji layê hejmara daniştiyan ve êk ji mezintirîn gundên devera [[Berwarî Bala]] ye. == Daniştiyên gundê Hirorê == Êk ji mestirîn gundên [[Berwarî Bala]] ye. Hirorê ji 5 (pênc) ûcaxan pêkhatiye. Piraniya Hiroriyan li gundê Hirorê, gundê Bazîvê, bajêrê [[Dihokê]] û bajêrê [[Zaxo]] di jîn. Herwesa hejmarek ji xelkê vî gundî li dervey [[Kurdistanê]] di jîn, bi taybet li [[Elmaniya]], [[Siwêd]], [[Holenda]], [[Emrîka]], [[Keneda]], [[Fînlenda]], [[Frensa]] û [[Belçîka]]. Amara xelkê gundê Hirorê li gorey serjimêriya sala 1947, 719 kes bûn. Li gorey serjimêriya sala 1958 xelkê vî gundî 825 kes bûn. Herwesa li gorey sejimêriya 2018 xelkê vî gundî ji 1412 xêzanan û 6381 kesan pêkhatîye{{fact}}. Ev serjimêrîye hatîye tomarkirin piştî Hiroriyên hemî cihanê hatîne hejmartin. == Xandin li gundê Hirorê == == Jêderên siruştî == Gundê Hirorê yê dewlemende bi avê. Av jêderekê serekîye ji bo jîyana mirovan, gîyaneweran û rûweka. Hejmareka kaniyên avê li vî gundî hene, ku ev hejmare di gehîte nêzîkî 50-60 kaniyan. Zêdebarî van kaniyan 2 rûbarkên biçûk ku serûkaniyên wan ji di nav sinorê gundê Hirorê dane, di nav gundî ra di herikin. Ro navê rûbarkekî ji vana ye, serûkaniya wî di kevîte bakûr-rojhelatê gundî. Serûkaniya vî rûbarkî bi dûratiya 500 metra heta 1 kîlometre ji gundî dûre. Ro gundê Hirorê di kete 2 beş. Rûbarkê dî bi Gilale dihête navkirin. Ev rûbarkê navhatî di kevîte başûr-rojhelatê gundî. Beşekê mezin ji mêw û keskatiya vî gundî li ber vê avê dihête avdan. Ji berku Hiror ya têr ave, dîmenekê suruştî yê keskê ciwan yê hey. Herwesa ev gunde yê navdare li devera Berwarî Bala bi mêw û keskatiyê. Mêwên(fêqî) ku li Hirorê jîn dibin: [[tirî]], [[hejîr]], [[hinar]], [[sêv]], [[hilûk]], [[mijmije]], [[xox]], [[hirmîk]], [[tireqî]], [[zebeş]], [[gundor]] û ûhd. Keskatiyên berniyas: [[bacan]], [[xiyar]], [[tilozî]], [[bacan-reş]], [[kerefs]], [[reşad]], [[filfil]], [[xes]], [[şêlim]], [[tivir]], [[pitat]], [[pîvaz]], [[kolind]], [[kelemî]], [[baqilk]], [[nok]], [[fasolî]] ûhd. Li vî gundî darên [[gûza]] di mişene û [[simaq]] jî li nav gundî jîn dibît. Darên ku li nava gundî jîn dibin: [[çinar]], [[spîndar]], [[tawk]], [[tû]] ûhd. Darên çiyayi: [[darberû]], [[darmazî]], [[dardîndar]], [[kevot]], [[Kezan]], [[bahîv]], [[kaçîne]], [[guhûşk]], û çendîn darên dî yên berhemdar li çiyayên Hirorê jîn dibin. Giyayên buharî: [[stûrk]], [[tirşok]], [[soryas]], [[kivark]], [[rêvas]], [[tolk]], ûhd. == Mêjo == Ji layê mêjoyî ve, ev gunde gelek yê kevne ji berku şûnwarên gelek kevin li vî gundî dihêne dîtin. Zêdebarî van şûnwarên bi dehan navên bîyanî li vî gundî hene(Hurî, Mîtanî, Medî) wekî: Gewîse, Nava Dinse, Gemase, Tebala, Bîvî yê û heta domahî yê. Goristanên kevin jî li gundê Hiror hene, eve jî dîdevaniya kevnatiya gundê Hirorê diken. Şikefta Mendka gelek kevne çunkî diyarde û şêwê vê şikeftê diyardiket ko ya kevne. Dergehê vê şikeftê bi şêweyekê bazine yê hatiye çêkirin. Herwesa ev şikefte ya ji sê textên berî pêkhatiye. Herwesa gelek dîrgeh(dûrgeh) li dewrûberên gundê Hirorê dihêne dîtin, ev dîrgehe ji hindek dîwarên bi berên mezin hatîne çêkirin pêkdihêt. Zêdebarî van dîyardên dîrokî, Kelek jî di kevîte başûr rojhelatê gundî, êk ji kelên navdare li deverê. Şûnwarên vê kelê diyardiken ko vê kelê di dîroka xwe da bandor li deverê kiriye. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|type:city_scale:500000|display=title}} {{Bajar û gundên Amêdiyê}} [[Kategorî:Gundên Berwarî Bala]] avff7z7zl30s00v8an4grccclvdphdl 1094300 1094299 2022-08-02T15:13:11Z 31.187.201.59 /* Xandin li gundê Hirorê */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Hiror | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)]] | Navçe = [[Amêdî]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = | Gelhe sal = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 1.130 | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Hikûmeta Herêma Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|display=inline, title}} }} '''Hiror''' gundeke ji layê cografî (erdîngarî) ve di kevîte devera [[Berwarî Bala]] ser bi herêmdariya Amêdiyê û navça Kanîmasê û girêday parêzgeha Duhokê ya [[Kurdistana başûr]] e. Anku em di şêyn bêjîn Hirorê li ser nexşê di kevîte nav hêlên 37°15’14’ yên panî û 43°13’53’ yên stûnû. Bilindahiya vî gundî li ser astê deryayê 1130 metre û yê li cihekê çiyayî. Hirorê di kevîte di navbera 3 geliyan da (geliyê Tebala, geliyê Derarê û geliyê Hirorê ku di kevîte ser sinûrê gundê [[Çelkê]]. Dewrûberên gundî dapoşayne bi çend çiyayekan. Gundên hevsinurên Hirorê evenin: [[Kêste]] rojava bakur, [[Çelkê]] rojava, [[Qomriyê]] rojhelat, [[Dêşêş]] bakur rojhelat û [[Birîfka]] başur. Herwesa ev gunde ji layê hejmara daniştiyan ve êk ji mezintirîn gundên devera [[Berwarî Bala]] ye. == Daniştiyên gundê Hirorê == Êk ji mestirîn gundên [[Berwarî Bala]] ye. Hirorê ji 5 (pênc) ûcaxan pêkhatiye. Piraniya Hiroriyan li gundê Hirorê, gundê Bazîvê, bajêrê [[Dihokê]] û bajêrê [[Zaxo]] di jîn. Herwesa hejmarek ji xelkê vî gundî li dervey [[Kurdistanê]] di jîn, bi taybet li [[Elmaniya]], [[Siwêd]], [[Holenda]], [[Emrîka]], [[Keneda]], [[Fînlenda]], [[Frensa]] û [[Belçîka]]. Amara xelkê gundê Hirorê li gorey serjimêriya sala 1947, 719 kes bûn. Li gorey serjimêriya sala 1958 xelkê vî gundî 825 kes bûn. Herwesa li gorey sejimêriya 2018 xelkê vî gundî ji 1412 xêzanan û 6381 kesan pêkhatîye{{fact}}. Ev serjimêrîye hatîye tomarkirin piştî Hiroriyên hemî cihanê hatîne hejmartin. == Xandin li gundê Hirorê == Bo êkem car li sala 1931-1932 xwandingeh li gundê Hirorê hatiye vekirin. Ji sala 1931 heta sala 1975 gelek xwendekaran diploma seretay li vê xwandingehê bidest xwe ve inaye. Piştî niskoya sala 1975 gund hate xirapkirin û xalkê vî gundî ji ser cih û warê wan hatine dûrxistin. Piştî çendîn salên derbederiyê carekadî li sala 1991 xwandengeha vî gundî hate vekirin. == Jêderên siruştî == Gundê Hirorê yê dewlemende bi avê. Av jêderekê serekîye ji bo jîyana mirovan, gîyaneweran û rûweka. Hejmareka kaniyên avê li vî gundî hene, ku ev hejmare di gehîte nêzîkî 50-60 kaniyan. Zêdebarî van kaniyan 2 rûbarkên biçûk ku serûkaniyên wan ji di nav sinorê gundê Hirorê dane, di nav gundî ra di herikin. Ro navê rûbarkekî ji vana ye, serûkaniya wî di kevîte bakûr-rojhelatê gundî. Serûkaniya vî rûbarkî bi dûratiya 500 metra heta 1 kîlometre ji gundî dûre. Ro gundê Hirorê di kete 2 beş. Rûbarkê dî bi Gilale dihête navkirin. Ev rûbarkê navhatî di kevîte başûr-rojhelatê gundî. Beşekê mezin ji mêw û keskatiya vî gundî li ber vê avê dihête avdan. Ji berku Hiror ya têr ave, dîmenekê suruştî yê keskê ciwan yê hey. Herwesa ev gunde yê navdare li devera Berwarî Bala bi mêw û keskatiyê. Mêwên(fêqî) ku li Hirorê jîn dibin: [[tirî]], [[hejîr]], [[hinar]], [[sêv]], [[hilûk]], [[mijmije]], [[xox]], [[hirmîk]], [[tireqî]], [[zebeş]], [[gundor]] û ûhd. Keskatiyên berniyas: [[bacan]], [[xiyar]], [[tilozî]], [[bacan-reş]], [[kerefs]], [[reşad]], [[filfil]], [[xes]], [[şêlim]], [[tivir]], [[pitat]], [[pîvaz]], [[kolind]], [[kelemî]], [[baqilk]], [[nok]], [[fasolî]] ûhd. Li vî gundî darên [[gûza]] di mişene û [[simaq]] jî li nav gundî jîn dibît. Darên ku li nava gundî jîn dibin: [[çinar]], [[spîndar]], [[tawk]], [[tû]] ûhd. Darên çiyayi: [[darberû]], [[darmazî]], [[dardîndar]], [[kevot]], [[Kezan]], [[bahîv]], [[kaçîne]], [[guhûşk]], û çendîn darên dî yên berhemdar li çiyayên Hirorê jîn dibin. Giyayên buharî: [[stûrk]], [[tirşok]], [[soryas]], [[kivark]], [[rêvas]], [[tolk]], ûhd. == Mêjo == Ji layê mêjoyî ve, ev gunde gelek yê kevne ji berku şûnwarên gelek kevin li vî gundî dihêne dîtin. Zêdebarî van şûnwarên bi dehan navên bîyanî li vî gundî hene(Hurî, Mîtanî, Medî) wekî: Gewîse, Nava Dinse, Gemase, Tebala, Bîvî yê û heta domahî yê. Goristanên kevin jî li gundê Hiror hene, eve jî dîdevaniya kevnatiya gundê Hirorê diken. Şikefta Mendka gelek kevne çunkî diyarde û şêwê vê şikeftê diyardiket ko ya kevne. Dergehê vê şikeftê bi şêweyekê bazine yê hatiye çêkirin. Herwesa ev şikefte ya ji sê textên berî pêkhatiye. Herwesa gelek dîrgeh(dûrgeh) li dewrûberên gundê Hirorê dihêne dîtin, ev dîrgehe ji hindek dîwarên bi berên mezin hatîne çêkirin pêkdihêt. Zêdebarî van dîyardên dîrokî, Kelek jî di kevîte başûr rojhelatê gundî, êk ji kelên navdare li deverê. Şûnwarên vê kelê diyardiken ko vê kelê di dîroka xwe da bandor li deverê kiriye. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|type:city_scale:500000|display=title}} {{Bajar û gundên Amêdiyê}} [[Kategorî:Gundên Berwarî Bala]] r616uhecfvr9prpc66dx79s1iszn984 1094301 1094300 2022-08-02T15:17:35Z 31.187.201.59 /* Jêderên siruştî */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Hiror | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)]] | Navçe = [[Amêdî]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = | Gelhe sal = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 1.130 | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Hikûmeta Herêma Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|display=inline, title}} }} '''Hiror''' gundeke ji layê cografî (erdîngarî) ve di kevîte devera [[Berwarî Bala]] ser bi herêmdariya Amêdiyê û navça Kanîmasê û girêday parêzgeha Duhokê ya [[Kurdistana başûr]] e. Anku em di şêyn bêjîn Hirorê li ser nexşê di kevîte nav hêlên 37°15’14’ yên panî û 43°13’53’ yên stûnû. Bilindahiya vî gundî li ser astê deryayê 1130 metre û yê li cihekê çiyayî. Hirorê di kevîte di navbera 3 geliyan da (geliyê Tebala, geliyê Derarê û geliyê Hirorê ku di kevîte ser sinûrê gundê [[Çelkê]]. Dewrûberên gundî dapoşayne bi çend çiyayekan. Gundên hevsinurên Hirorê evenin: [[Kêste]] rojava bakur, [[Çelkê]] rojava, [[Qomriyê]] rojhelat, [[Dêşêş]] bakur rojhelat û [[Birîfka]] başur. Herwesa ev gunde ji layê hejmara daniştiyan ve êk ji mezintirîn gundên devera [[Berwarî Bala]] ye. == Daniştiyên gundê Hirorê == Êk ji mestirîn gundên [[Berwarî Bala]] ye. Hirorê ji 5 (pênc) ûcaxan pêkhatiye. Piraniya Hiroriyan li gundê Hirorê, gundê Bazîvê, bajêrê [[Dihokê]] û bajêrê [[Zaxo]] di jîn. Herwesa hejmarek ji xelkê vî gundî li dervey [[Kurdistanê]] di jîn, bi taybet li [[Elmaniya]], [[Siwêd]], [[Holenda]], [[Emrîka]], [[Keneda]], [[Fînlenda]], [[Frensa]] û [[Belçîka]]. Amara xelkê gundê Hirorê li gorey serjimêriya sala 1947, 719 kes bûn. Li gorey serjimêriya sala 1958 xelkê vî gundî 825 kes bûn. Herwesa li gorey sejimêriya 2018 xelkê vî gundî ji 1412 xêzanan û 6381 kesan pêkhatîye{{fact}}. Ev serjimêrîye hatîye tomarkirin piştî Hiroriyên hemî cihanê hatîne hejmartin. == Xandin li gundê Hirorê == Bo êkem car li sala 1931-1932 xwandingeh li gundê Hirorê hatiye vekirin. Ji sala 1931 heta sala 1975 gelek xwendekaran diploma seretay li vê xwandingehê bidest xwe ve inaye. Piştî niskoya sala 1975 gund hate xirapkirin û xalkê vî gundî ji ser cih û warê wan hatine dûrxistin. Piştî çendîn salên derbederiyê carekadî li sala 1991 xwandengeha vî gundî hate vekirin. == Jêderên siruştî == Gundê Hirorê yê dewlemende bi avê. Av jêderekê serekîye ji bo jîyana mirovan, gîyaneweran û rûweka. Hejmareka kaniyên avê li vî gundî hene, ku ev hejmare di gehîte nêzîkî 50-60 kaniyan. Zêdebarî van kaniyan 2 rûbarkên biçûk ku serûkaniyên wan ji di nav sinorê gundê Hirorê dane, di nav gundî ra di herikin. Ro navê rûbarkekî ji vana ye, serûkaniya wî di kevîte bakûr-rojhelatê gundî. Serûkaniya vî rûbarkî bi dûratiya 500 metra heta 1 kîlometre ji gundî dûre. Ro gundê Hirorê di kete 2 beş. Rûbarkê dî bi Gilale dihête navkirin. Ev rûbarkê navhatî di kevîte başûr-rojhelatê gundî. Beşekê mezin ji mêw û keskatiya vî gundî li ber vê avê dihête avdan. Ji berku Hiror ya têr ave, dîmenekê suruştî yê keskê ciwan yê hey. Herwesa ev gunde yê navdare li devera Berwarî Bala bi mêw û keskatiyê. Mêw(fêqî) ku li Hirorê jîn dibin: [[tirî]], [[hejîr]], [[hinar]], [[sêv]], [[hilûk]], [[mijmije]], [[xox]], [[hirmîk]], [[tireqî]], [[zebeş]], [[gundor]] û ûhd. Keskatiyên berniyas: [[bacan]], [[xiyar]], [[tilozî]], [[bacan-reş]], [[kerefs]], [[reşad]], [[filfil]], [[xes]], [[şêlim]], [[tivir]], [[pitat]], [[pîvaz]], [[kolind]], [[kelemî]], [[baqilk]], [[nok]], [[fasolî]] ûhd. Li vî gundî darên [[gûza]] di mişene û [[simaq]] jî li nav gundî jîn dibît. Darên ku li nava gundî jîn dibin: [[çinar]], [[spîndar]], [[tawk]], [[tû]] ûhd. Darên çiyayi: [[darberû]], [[darmazî]], [[dardîndar]], [[kevot]], [[Kezan]], [[bahîv]], [[kaçîne]], [[guhûşk]], û çendîn darên dî yên berhemdar li çiyayên Hirorê jîn dibin. Giyayên buharî: [[stûrk]], [[tirşok]], [[soryas]], [[kivark]], [[rêvas]], [[tolk]], ûhd. == Mêjo == Ji layê mêjoyî ve, ev gunde gelek yê kevne ji berku şûnwarên gelek kevin li vî gundî dihêne dîtin. Zêdebarî van şûnwarên bi dehan navên bîyanî li vî gundî hene(Hurî, Mîtanî, Medî) wekî: Gewîse, Nava Dinse, Gemase, Tebala, Bîvî yê û heta domahî yê. Goristanên kevin jî li gundê Hiror hene, eve jî dîdevaniya kevnatiya gundê Hirorê diken. Şikefta Mendka gelek kevne çunkî diyarde û şêwê vê şikeftê diyardiket ko ya kevne. Dergehê vê şikeftê bi şêweyekê bazine yê hatiye çêkirin. Herwesa ev şikefte ya ji sê textên berî pêkhatiye. Herwesa gelek dîrgeh(dûrgeh) li dewrûberên gundê Hirorê dihêne dîtin, ev dîrgehe ji hindek dîwarên bi berên mezin hatîne çêkirin pêkdihêt. Zêdebarî van dîyardên dîrokî, Kelek jî di kevîte başûr rojhelatê gundî, êk ji kelên navdare li deverê. Şûnwarên vê kelê diyardiken ko vê kelê di dîroka xwe da bandor li deverê kiriye. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|type:city_scale:500000|display=title}} {{Bajar û gundên Amêdiyê}} [[Kategorî:Gundên Berwarî Bala]] 6pxtrywf49c5pcdw7390a4qzrwjh8wm 1094302 1094301 2022-08-02T15:23:19Z 31.187.201.59 /* Jêderên siruştî */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Hiror | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)]] | Navçe = [[Amêdî]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = | Gelhe sal = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 1.130 | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Hikûmeta Herêma Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|display=inline, title}} }} '''Hiror''' gundeke ji layê cografî (erdîngarî) ve di kevîte devera [[Berwarî Bala]] ser bi herêmdariya Amêdiyê û navça Kanîmasê û girêday parêzgeha Duhokê ya [[Kurdistana başûr]] e. Anku em di şêyn bêjîn Hirorê li ser nexşê di kevîte nav hêlên 37°15’14’ yên panî û 43°13’53’ yên stûnû. Bilindahiya vî gundî li ser astê deryayê 1130 metre û yê li cihekê çiyayî. Hirorê di kevîte di navbera 3 geliyan da (geliyê Tebala, geliyê Derarê û geliyê Hirorê ku di kevîte ser sinûrê gundê [[Çelkê]]. Dewrûberên gundî dapoşayne bi çend çiyayekan. Gundên hevsinurên Hirorê evenin: [[Kêste]] rojava bakur, [[Çelkê]] rojava, [[Qomriyê]] rojhelat, [[Dêşêş]] bakur rojhelat û [[Birîfka]] başur. Herwesa ev gunde ji layê hejmara daniştiyan ve êk ji mezintirîn gundên devera [[Berwarî Bala]] ye. == Daniştiyên gundê Hirorê == Êk ji mestirîn gundên [[Berwarî Bala]] ye. Hirorê ji 5 (pênc) ûcaxan pêkhatiye. Piraniya Hiroriyan li gundê Hirorê, gundê Bazîvê, bajêrê [[Dihokê]] û bajêrê [[Zaxo]] di jîn. Herwesa hejmarek ji xelkê vî gundî li dervey [[Kurdistanê]] di jîn, bi taybet li [[Elmaniya]], [[Siwêd]], [[Holenda]], [[Emrîka]], [[Keneda]], [[Fînlenda]], [[Frensa]] û [[Belçîka]]. Amara xelkê gundê Hirorê li gorey serjimêriya sala 1947, 719 kes bûn. Li gorey serjimêriya sala 1958 xelkê vî gundî 825 kes bûn. Herwesa li gorey sejimêriya 2018 xelkê vî gundî ji 1412 xêzanan û 6381 kesan pêkhatîye{{fact}}. Ev serjimêrîye hatîye tomarkirin piştî Hiroriyên hemî cihanê hatîne hejmartin. == Xandin li gundê Hirorê == Bo êkem car li sala 1931-1932 xwandingeh li gundê Hirorê hatiye vekirin. Ji sala 1931 heta sala 1975 gelek xwendekaran diploma seretay li vê xwandingehê bidest xwe ve inaye. Piştî niskoya sala 1975 gund hate xirapkirin û xalkê vî gundî ji ser cih û warê wan hatine dûrxistin. Piştî çendîn salên derbederiyê carekadî li sala 1991 xwandengeha vî gundî hate vekirin. == Jêderên siruştî == Gundê Hirorê yê dewlemende bi avê. Av jêderekê serekîye ji bo jîyana mirovan, gîyaneweran û rûweka. Hejmareka kaniyên avê li vî gundî hene, ku ev hejmare di gehîte nêzîkî 50-60 kaniyan. Zêdebarî van kaniyan 2 rûbarkên biçûk ku serûkaniyên wan ji di nav sinorê gundê Hirorê dane, di nav gundî ra di herikin. Ro navê rûbarkekî ji vana ye, serûkaniya wî di kevîte bakûr-rojhelatê gundî. Serûkaniya vî rûbarkî bi dûratiya 500 metra heta 1 kîlometre ji gundî dûre. Ro gundê Hirorê di kete 2 beş. Rûbarkê dî bi Gilale dihête navkirin. Ev rûbarkê navhatî di kevîte başûr-rojhelatê gundî. Beşekê mezin ji mêw û keskatiya vî gundî li ber vê avê dihête avdan. Ji berku Hiror ya têr ave, dîmenekê suruştî yê keskê ciwan yê hey. Herwesa ev gunde yê navdare li devera Berwarî Bala bi mêw û keskatiyê. Mêw(fêqî) ku li Hirorê jîn dibin: [[tirî]], [[hejîr]], [[hinar]], [[sêv]], [[hilûk]], [[mijmije]], [[xox]], [[hirmîk]], [[tireqî]], [[zebeş]], [[gundor]]... Keskatiyên berniyas: [[bacan]], [[xiyar]], [[tilozî]], [[bacan-reş]], [[kerefs]], [[reşad]], [[filfil]], [[xes]], [[şêlim]], [[tivir]], [[pitat]], [[pîvaz]], [[kolind]], [[kelemî]], [[baqilk]], [[nok]], [[fasolî]] ûhd. Li vî gundî darên [[gûza]] di mişene û [[simaq]] jî li nav gundî jîn dibît. Darên ku li nava gundî jîn dibin: [[çinar]], [[spîndar]], [[tawk]], [[tû]]. Darên çiyayi: [[darberû]], [[darmazî]], [[dardîndar]], [[kevot]], [[Kezan]], [[bahîv]], [[kaçîne]], [[guhûşk]], û çendîn darên dî yên berhemdar li çiyayên Hirorê jîn dibin. Giyayên buharî: [[stûrk]], [[tirşok]], [[soryas]], [[kivark]], [[rêvas]], [[tolk]], ûhd. == Mêjo == Ji layê mêjoyî ve, ev gunde gelek yê kevne ji berku şûnwarên gelek kevin li vî gundî dihêne dîtin. Zêdebarî van şûnwarên bi dehan navên bîyanî li vî gundî hene(Hurî, Mîtanî, Medî) wekî: Gewîse, Nava Dinse, Gemase, Tebala, Bîvî yê û heta domahî yê. Goristanên kevin jî li gundê Hiror hene, eve jî dîdevaniya kevnatiya gundê Hirorê diken. Şikefta Mendka gelek kevne çunkî diyarde û şêwê vê şikeftê diyardiket ko ya kevne. Dergehê vê şikeftê bi şêweyekê bazine yê hatiye çêkirin. Herwesa ev şikefte ya ji sê textên berî pêkhatiye. Herwesa gelek dîrgeh(dûrgeh) li dewrûberên gundê Hirorê dihêne dîtin, ev dîrgehe ji hindek dîwarên bi berên mezin hatîne çêkirin pêkdihêt. Zêdebarî van dîyardên dîrokî, Kelek jî di kevîte başûr rojhelatê gundî, êk ji kelên navdare li deverê. Şûnwarên vê kelê diyardiken ko vê kelê di dîroka xwe da bandor li deverê kiriye. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|type:city_scale:500000|display=title}} {{Bajar û gundên Amêdiyê}} [[Kategorî:Gundên Berwarî Bala]] dh64l43nq8333f6669wr4327q1mydgr 1094303 1094302 2022-08-02T15:24:20Z 31.187.201.59 /* Jêderên siruştî */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Hiror | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)]] | Navçe = [[Amêdî]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = | Gelhe sal = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 1.130 | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Hikûmeta Herêma Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|display=inline, title}} }} '''Hiror''' gundeke ji layê cografî (erdîngarî) ve di kevîte devera [[Berwarî Bala]] ser bi herêmdariya Amêdiyê û navça Kanîmasê û girêday parêzgeha Duhokê ya [[Kurdistana başûr]] e. Anku em di şêyn bêjîn Hirorê li ser nexşê di kevîte nav hêlên 37°15’14’ yên panî û 43°13’53’ yên stûnû. Bilindahiya vî gundî li ser astê deryayê 1130 metre û yê li cihekê çiyayî. Hirorê di kevîte di navbera 3 geliyan da (geliyê Tebala, geliyê Derarê û geliyê Hirorê ku di kevîte ser sinûrê gundê [[Çelkê]]. Dewrûberên gundî dapoşayne bi çend çiyayekan. Gundên hevsinurên Hirorê evenin: [[Kêste]] rojava bakur, [[Çelkê]] rojava, [[Qomriyê]] rojhelat, [[Dêşêş]] bakur rojhelat û [[Birîfka]] başur. Herwesa ev gunde ji layê hejmara daniştiyan ve êk ji mezintirîn gundên devera [[Berwarî Bala]] ye. == Daniştiyên gundê Hirorê == Êk ji mestirîn gundên [[Berwarî Bala]] ye. Hirorê ji 5 (pênc) ûcaxan pêkhatiye. Piraniya Hiroriyan li gundê Hirorê, gundê Bazîvê, bajêrê [[Dihokê]] û bajêrê [[Zaxo]] di jîn. Herwesa hejmarek ji xelkê vî gundî li dervey [[Kurdistanê]] di jîn, bi taybet li [[Elmaniya]], [[Siwêd]], [[Holenda]], [[Emrîka]], [[Keneda]], [[Fînlenda]], [[Frensa]] û [[Belçîka]]. Amara xelkê gundê Hirorê li gorey serjimêriya sala 1947, 719 kes bûn. Li gorey serjimêriya sala 1958 xelkê vî gundî 825 kes bûn. Herwesa li gorey sejimêriya 2018 xelkê vî gundî ji 1412 xêzanan û 6381 kesan pêkhatîye{{fact}}. Ev serjimêrîye hatîye tomarkirin piştî Hiroriyên hemî cihanê hatîne hejmartin. == Xandin li gundê Hirorê == Bo êkem car li sala 1931-1932 xwandingeh li gundê Hirorê hatiye vekirin. Ji sala 1931 heta sala 1975 gelek xwendekaran diploma seretay li vê xwandingehê bidest xwe ve inaye. Piştî niskoya sala 1975 gund hate xirapkirin û xalkê vî gundî ji ser cih û warê wan hatine dûrxistin. Piştî çendîn salên derbederiyê carekadî li sala 1991 xwandengeha vî gundî hate vekirin. == Jêderên siruştî == Gundê Hirorê yê dewlemende bi avê. Av jêderekê serekîye ji bo jîyana mirovan, gîyaneweran û rûweka. Hejmareka kaniyên avê li vî gundî hene, ku ev hejmare di gehîte nêzîkî 50-60 kaniyan. Zêdebarî van kaniyan 2 rûbarkên biçûk ku serûkaniyên wan ji di nav sinorê gundê Hirorê dane, di nav gundî ra di herikin. Ro navê rûbarkekî ji vana ye, serûkaniya wî di kevîte bakûr-rojhelatê gundî. Serûkaniya vî rûbarkî bi dûratiya 500 metra heta 1 kîlometre ji gundî dûre. Ro gundê Hirorê di kete 2 beş. Rûbarkê dî bi Gilale dihête navkirin. Ev rûbarkê navhatî di kevîte başûr-rojhelatê gundî. Beşekê mezin ji mêw û keskatiya vî gundî li ber vê avê dihête avdan. Ji berku Hiror ya têr ave, dîmenekê suruştî yê keskê ciwan yê hey. Herwesa ev gunde yê navdare li devera Berwarî Bala bi mêw û keskatiyê. Mêw(fêqî) ku li Hirorê jîn dibin: [[tirî]], [[hejîr]], [[hinar]], [[sêv]], [[hilûk]], [[mijmije]], [[xox]], [[hirmîk]], [[tireqî]], [[zebeş]], [[gundor]]... Keskatiyên berniyas: [[bacan]], [[xiyar]], [[tilozî]], [[bacan-reş]], [[kerefs]], [[reşad]], [[filfil]], [[xes]], [[şêlim]], [[tivir]], [[pitat]], [[pîvaz]], [[kolind]], [[kelemî]], [[baqilk]], [[nok]], [[fasolî]] ûhd. Li vî gundî darên [[gûza]] di mişene û [[simaq]] jî li nav gundî jîn dibît. Darên ku li nava gundî jîn dibin: [[çinar]], [[spîndar]], [[tawk]], [[tû]]. Darên çiyayi: [[darberû]], [[darmazî]], [[dardîndar]], [[kevot]], [[Kezan]], [[bahîv]], [[kaçîne]], [[guhûşk]], û çendîn darên dî yên berhemdar li çiyayên Hirorê jîn dibin. Giyayên buharî: [[stûrk]], [[tirşok]], [[soryas]], [[kivark]], [[rêvas]], [[tolk]]…. == Mêjo == Ji layê mêjoyî ve, ev gunde gelek yê kevne ji berku şûnwarên gelek kevin li vî gundî dihêne dîtin. Zêdebarî van şûnwarên bi dehan navên bîyanî li vî gundî hene(Hurî, Mîtanî, Medî) wekî: Gewîse, Nava Dinse, Gemase, Tebala, Bîvî yê û heta domahî yê. Goristanên kevin jî li gundê Hiror hene, eve jî dîdevaniya kevnatiya gundê Hirorê diken. Şikefta Mendka gelek kevne çunkî diyarde û şêwê vê şikeftê diyardiket ko ya kevne. Dergehê vê şikeftê bi şêweyekê bazine yê hatiye çêkirin. Herwesa ev şikefte ya ji sê textên berî pêkhatiye. Herwesa gelek dîrgeh(dûrgeh) li dewrûberên gundê Hirorê dihêne dîtin, ev dîrgehe ji hindek dîwarên bi berên mezin hatîne çêkirin pêkdihêt. Zêdebarî van dîyardên dîrokî, Kelek jî di kevîte başûr rojhelatê gundî, êk ji kelên navdare li deverê. Şûnwarên vê kelê diyardiken ko vê kelê di dîroka xwe da bandor li deverê kiriye. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|type:city_scale:500000|display=title}} {{Bajar û gundên Amêdiyê}} [[Kategorî:Gundên Berwarî Bala]] fmjzxammjhj53f0ldo11eln1vmx16la 1094304 1094303 2022-08-02T15:24:48Z 31.187.201.59 /* Jêderên siruştî */ wikitext text/x-wiki {{Agahîdank gund | Nav = Hiror | Navê din = | Navê fermî = | Wêne = | Wêne sernav = | Welat = [[Başûrê Kurdistanê]] | Dûgel = [[Îraq]] | Parêzgeh = [[Dihok (parêzgeh)]] | Navçe = [[Amêdî]] | Nahiye = | Hejmara mezran = | Gelhe = | Gelhe sal = | Berbelavî = | Rûerd = | Bilindayî = 1.130 | Koda postayê = | Koda telefonê = | nexşeya_cihan = Hikûmeta Herêma Kurdistanê | koordînat = {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|display=inline, title}} }} '''Hiror''' gundeke ji layê cografî (erdîngarî) ve di kevîte devera [[Berwarî Bala]] ser bi herêmdariya Amêdiyê û navça Kanîmasê û girêday parêzgeha Duhokê ya [[Kurdistana başûr]] e. Anku em di şêyn bêjîn Hirorê li ser nexşê di kevîte nav hêlên 37°15’14’ yên panî û 43°13’53’ yên stûnû. Bilindahiya vî gundî li ser astê deryayê 1130 metre û yê li cihekê çiyayî. Hirorê di kevîte di navbera 3 geliyan da (geliyê Tebala, geliyê Derarê û geliyê Hirorê ku di kevîte ser sinûrê gundê [[Çelkê]]. Dewrûberên gundî dapoşayne bi çend çiyayekan. Gundên hevsinurên Hirorê evenin: [[Kêste]] rojava bakur, [[Çelkê]] rojava, [[Qomriyê]] rojhelat, [[Dêşêş]] bakur rojhelat û [[Birîfka]] başur. Herwesa ev gunde ji layê hejmara daniştiyan ve êk ji mezintirîn gundên devera [[Berwarî Bala]] ye. == Daniştiyên gundê Hirorê == Êk ji mestirîn gundên [[Berwarî Bala]] ye. Hirorê ji 5 (pênc) ûcaxan pêkhatiye. Piraniya Hiroriyan li gundê Hirorê, gundê Bazîvê, bajêrê [[Dihokê]] û bajêrê [[Zaxo]] di jîn. Herwesa hejmarek ji xelkê vî gundî li dervey [[Kurdistanê]] di jîn, bi taybet li [[Elmaniya]], [[Siwêd]], [[Holenda]], [[Emrîka]], [[Keneda]], [[Fînlenda]], [[Frensa]] û [[Belçîka]]. Amara xelkê gundê Hirorê li gorey serjimêriya sala 1947, 719 kes bûn. Li gorey serjimêriya sala 1958 xelkê vî gundî 825 kes bûn. Herwesa li gorey sejimêriya 2018 xelkê vî gundî ji 1412 xêzanan û 6381 kesan pêkhatîye{{fact}}. Ev serjimêrîye hatîye tomarkirin piştî Hiroriyên hemî cihanê hatîne hejmartin. == Xandin li gundê Hirorê == Bo êkem car li sala 1931-1932 xwandingeh li gundê Hirorê hatiye vekirin. Ji sala 1931 heta sala 1975 gelek xwendekaran diploma seretay li vê xwandingehê bidest xwe ve inaye. Piştî niskoya sala 1975 gund hate xirapkirin û xalkê vî gundî ji ser cih û warê wan hatine dûrxistin. Piştî çendîn salên derbederiyê carekadî li sala 1991 xwandengeha vî gundî hate vekirin. == Jêderên siruştî == Gundê Hirorê yê dewlemende bi avê. Av jêderekê serekîye ji bo jîyana mirovan, gîyaneweran û rûweka. Hejmareka kaniyên avê li vî gundî hene, ku ev hejmare di gehîte nêzîkî 50-60 kaniyan. Zêdebarî van kaniyan 2 rûbarkên biçûk ku serûkaniyên wan ji di nav sinorê gundê Hirorê dane, di nav gundî ra di herikin. Ro navê rûbarkekî ji vana ye, serûkaniya wî di kevîte bakûr-rojhelatê gundî. Serûkaniya vî rûbarkî bi dûratiya 500 metra heta 1 kîlometre ji gundî dûre. Ro gundê Hirorê di kete 2 beş. Rûbarkê dî bi Gilale dihête navkirin. Ev rûbarkê navhatî di kevîte başûr-rojhelatê gundî. Beşekê mezin ji mêw û keskatiya vî gundî li ber vê avê dihête avdan. Ji berku Hiror ya têr ave, dîmenekê suruştî yê keskê ciwan yê hey. Herwesa ev gunde yê navdare li devera Berwarî Bala bi mêw û keskatiyê. Mêw(fêqî) ku li Hirorê jîn dibin: [[tirî]], [[hejîr]], [[hinar]], [[sêv]], [[hilûk]], [[mijmije]], [[xox]], [[hirmîk]], [[tireqî]], [[zebeş]], [[gundor]]... Keskatiyên berniyas: [[bacan]], [[xiyar]], [[tilozî]], [[bacan-reş]], [[kerefs]], [[reşad]], [[filfil]], [[xes]], [[şêlim]], [[tivir]], [[pitat]], [[pîvaz]], [[kolind]], [[kelemî]], [[baqilk]], [[nok]], [[fasolî]] ûhd. Li vî gundî darên [[gûza]] di mişene û [[simaq]] jî li nav gundî jîn dibît. Darên ku li nava gundî jîn dibin: [[çinar]], [[spîndar]], [[tawk]], [[tû]]. Darên çiyayi: [[darberû]], [[darmazî]], [[dardîndar]], [[kevot]], [[Kezan]], [[bahîv]], [[kaçîne]], [[guhûşk]], û çendîn darên dî yên berhemdar li çiyayên Hirorê jîn dibin. Giyayên buharî: [[stûrk]], [[tirşok]], [[soryas]], [[kivark]], [[rêvas]], [[tolk]]…. == Mêjo == Ji layê mêjoyî ve, ev gunde gelek yê kevne ji berku şûnwarên gelek kevin li vî gundî dihêne dîtin. Zêdebarî van şûnwarên bi dehan navên bîyanî li vî gundî hene(Hurî, Mîtanî, Medî) wekî: Gewîse, Nava Dinse, Gemase, Tebala, Bîvî yê û heta domahî yê. Goristanên kevin jî li gundê Hiror hene, eve jî dîdevaniya kevnatiya gundê Hirorê diken. Şikefta Mendka gelek kevne çunkî diyarde û şêwê vê şikeftê diyardiket ko ya kevne. Dergehê vê şikeftê bi şêweyekê bazine yê hatiye çêkirin. Herwesa ev şikefte ya ji sê textên berî pêkhatiye. Herwesa gelek dîrgeh(dûrgeh) li dewrûberên gundê Hirorê dihêne dîtin, ev dîrgehe ji hindek dîwarên bi berên mezin hatîne çêkirin pêkdihêt. Zêdebarî van dîyardên dîrokî, Kelek jî di kevîte başûr rojhelatê gundî, êk ji kelên navdare li deverê. Şûnwarên vê kelê diyardiken ko vê kelê di dîroka xwe da bandor li deverê kiriye. == Çavkanî == {{çavkanî}} {{Koord|37|15|14|N|43|13|53|E|type:city_scale:500000|display=title}} {{Bajar û gundên Amêdiyê}} [[Kategorî:Gundên Berwarî Bala]] q0i2dxrn7tvyfhc8xatnmnlbfc3o3eo Navçeya saetî 0 16029 1094333 996527 2022-08-02T19:26:05Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:World Time Zones Map.png|thumb|350px|Nexşa Navçeya Saetî]] [[Wêne:daylight.png|thumb|350px|Xêzedema Guhertinê]] '''Navçeya saetî''', an jî '''beşên saetê''', an jî bikurtî [[UTC]] (bi Îngîlîzî, [[Coordinated Universal Time]] ) navçeyê ko li deman heman heye. Gorî we dinya bi toziya 15° niqira, qasî ko navberê de herî pir saetek bibe, hatiya par kirin e. Gorî wê dinya li 24 navçeya saeta par bûya. Li Cemseran 24 saet jî hêne, lê li [[Antarktîka]] tim [[UTC]] heye. Bi rast li derekê roj gîşte xala herî bilind, li wir saet 12 ne. Lê gorî navçeya saetî jî li ser nexşeke, an jî bi rast mirov aliya rojhilat de hara saet kêm dibe, ku rojava da hara jî saet pêş de dera. Ew saet kêm bûn, an jî pir bûn e sînoraka xwe he ye. Bi wê re [[Xêzedema Guhertinê]] tê gotin. Mirov aliya rojhilat de wê xêzê derbaz bike rojakî kar dika, aliya rojava de derbaz bike jî rojakî winda dike. == Dîrok == Navçeya Saetî herî pêş de li [[Brîtanya]] de, di 1 Berfanbarê, 1847an de ji bo British Railways hat bikaranîn. Navçeya Saetiyakê tevayî li cîhanê herî pêş de endazeyarekî rêhesinî li Kanada [[Sandford Fleming]] 1879an de bi "saetê rêhesin" pêşniyarî kir. Di Kewçêrê 1884an de [[Washington]]ê di konferanseka li ser meridyenan(Konferansa Meridyanan Navnetewî) de hat pejirandin ku dinya bi 24 navçeye saeta, her yek di 15 meridyenan hatî pê, par ve bibe. Navbera her navçeyakê de jî bila saetek, 60 hûrdemin bibe. Disa di wê konferansê da hat biryar kirin ku bila dîdexaneyê Greenwich a li [[London]] meridyena sifir be. == Îro == Li dinya niha gorî navçeya saetî(UTC) hatiya par ve kirin. Ji bo wê [[Greenwich Mean Time]] tê hilgirtina bal e. UTC gorî meridyena sifîr li Greenwich ê li Londra tê mîheng kirin. Her Dewletek navçeya saetiyeka xwe heye. Welatê li rojhelat û rojava dirêj dibin li yeka pir tir Navçeya Saetî xwe hêne. Rûsya bi 11 [[DYE]] 6, [[Kanada]] 5, [[Brezîlya]] 4, [[Awistralya]] û [[Meksîk]] jî bi 3 navçeya saetî hatiya par ve bûn. Çi qas [[Çîn]] jî li ser rojava û rojhalat jî welatekê gelek fireha jî navçeya saetiyeka tenê heye. Ji bo wê sînorên [[Efxanistan]] û [[Çîn|Çin]] de 3 saet ciyawazî heye. == Saeta Havînî == Gelek welat di biharê de derbaza navçeya saetiyeka din dibin, payîzê jî şinda vedigerin. Minakî welatên ewropa; zivistanî welatên ewropa ê pir navçeya saetiya [[UTC+1]] de ne. Ji bo havînî roj hîn pir bibînin derbaza navçeya saeta [[UTC+2]] dibin. Payîzî şinda vedigerine [[UTC+1]]. == Bibîne == {{Beşên Saetê}} == Girêdana Web == * [http://www.welt-zeit-uhr.de/ www.welt-zeit-uhr.de] – Navçeya Saetiyan Cîhanê) * [http://www.weltzeit.de/zeitzonenkarte.php Nexşeye bi Navçeya Saetî ] * [http://www.instanttimezone.com/ Navçeya saetiya gavê] [[Kategorî:Erdnîgarî]] [[Kategorî:Navçeya demê]] 552l2ob5vbu4z9uifzvah06qwlullwn Tengava Korsîkayê 0 17853 1094340 1047604 2022-08-02T21:46:44Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tengava Bunifaziuyê]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tengava Bunifaziuyê]] [[Kategorî:Tengav]] [[Kategorî:Deryaya Navîn]] hvd2r6u7z4r9matid7yk5j52mxiboz6 Afrîkaya Bakur 0 17954 1094341 1059132 2022-08-02T22:22:41Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Karte der Länder Nordafrikas.png|thumb|400px|Nexşê Afrîkaya Bakur]] '''Afrîkaya Bakur''' navçeya bakura parzemîna [[Afrîka|Afrîkayê]] li bakura [[çol]]a [[Sahara]] dikeve ye. == Erdnîgarî == Afrîkaya bakur dewletên [[Maxrêb]] û [[Misir]] û hin caran jî [[Sûdan]]ê vedigire. Li wir bi gelemperî [[Erebî]] tê axaftin û [[Ol]] jî bi gelemperî [[îslam]] e. Dewletên Afrîkaya Bakur wek [[Misir]] û [[Lîbya]], polîtîkî hin caran li [[Asya Nêzik]] tê hejmertin. Bi rastî jî [[Nîvgirava Sîna]] ( pişkî Misir) li [[asya]] dikeve. == Dewletên Afrîkaya Bakur == * [[Misir]] (Paytext [[Qahîre]]) * [[Cezayir]] (Paytext [[Cezayir (bajar)]]) * [[Lîbya]] (Paytext [[Trablûs]]) * [[Maroko]] (Paytext [[Rabat]]) * [[Sûdan]] (Paytext [[Xartûm]]) (bakura wê) * [[Tûnis]] (Paytext [[Tûnis]]) * [[Saharaya Rojava]] (Paytext [[El Ayûn]], di kergera Fas de) (û [[Komara Demokratîk-Erebiya Sahara]] (KDES)) jî Hin caran [[Etiyopya]] , [[Erître]] û [[Maûrîtanya]] jî ji wê navçe tê hejmertin. Lê bi gelemperî Erître û Etyopya wek li [[Afrîkaya Rojhilat]], Maûrîtanya jî wek li [[Afrîkaya Rojhilat]] tê dîtîn. == Girêdanên derve == * [http://www.north-of-africa.com/ Afrîkaya Bakur] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100113151627/http://www.north-of-africa.com/ |date=2010-01-13 }} * [http://www.michael-knappmann.de/sahara/glossar.htm Rojhelat, Afrîkaya Bakur û Sahara] [[Kategorî:Afrîka]] gaogznay1rlgs2knlcko9zlpehm7kpr 1094345 1094341 2022-08-02T22:30:12Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Karte der Länder Nordafrikas.png|thumb|400px|Nexşê Afrîkaya Bakur]] '''Afrîkaya Bakur''' navçeya bakura parzemîna [[Afrîka|Afrîkayê]] li bakura [[çol]]a [[Sahara]] dikeve ye. == Erdnîgarî == Afrîkaya bakur dewletên [[Mexrib]] û [[Misir]] û hin caran jî [[Sûdan]]ê vedigire. Li wir bi gelemperî [[Erebî]] tê axaftin û [[Ol]] jî bi gelemperî [[Îslam]] e. Dewletên Afrîkaya Bakur wek [[Misir]] û [[Lîbya]], polîtîkî hin caran li [[Rojhilata Navîn]] tê hejmertin. Bi rastî jî [[Nîvgirava Sîna]] ( pişkî Misir) li [[asya]] dikeve. == Dewletên Afrîkaya Bakur == * [[Misir]] (Paytext [[Qahîre]]) * [[Cezayir]] (Paytext [[Cezayir (bajar)]]) * [[Lîbya]] (Paytext [[Trablûs]]) * [[Maroko]] (Paytext [[Rabat]]) * [[Sûdan]] (Paytext [[Xartûm]]) (bakura wê) * [[Tûnis]] (Paytext [[Tûnis]]) * [[Saharaya Rojava]] (Paytext [[El Ayûn]], di kergera Fas de) (û [[Komara Demokratîk-Erebiya Sahara]] (KDES)) jî Hin caran [[Etiyopya]] , [[Erître]] û [[Maûrîtanya]] jî ji wê navçe tê hejmertin. Lê bi gelemperî Erître û Etyopya wek li [[Afrîkaya Rojhilat]], Maûrîtanya jî wek li [[Afrîkaya Rojhilat]] tê dîtîn. == Girêdanên derve == * [http://www.north-of-africa.com/ Afrîkaya Bakur] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100113151627/http://www.north-of-africa.com/ |date=2010-01-13 }} * [http://www.michael-knappmann.de/sahara/glossar.htm Rojhelat, Afrîkaya Bakur û Sahara] [[Kategorî:Afrîka]] 0ja4djay0mu9qgn4pov56jmfupv8pow 1094346 1094345 2022-08-02T22:31:53Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Karte der Länder Nordafrikas.png|thumb|400px|Nexşê Afrîkaya Bakur]] '''Afrîkaya Bakur''' navçeya bakura parzemîna [[Afrîka|Afrîkayê]] li bakura [[çol]]a [[Sahara]] dikeve ye. == Erdnîgarî == Afrîkaya bakur dewletên [[Mexrib]] û [[Misir]] û hin caran jî [[Sûdan]]ê vedigire. Li wir bi gelemperî [[Erebî]] tê axaftin û [[Ol]] jî bi gelemperî [[Îslam]] e. Dewletên Afrîkaya Bakur wek [[Misir]] û [[Lîbya]], polîtîkî hin caran li [[Rojhilata Navîn]] tê hejmertin. Bi rastî jî [[Nîvgirava Sîna]] ( pişkî Misir) li [[asya]] dikeve. == Dewletên Afrîkaya Bakur == * [[Misir]] (Paytext [[Qahîre]]) * [[Cezayir]] (Paytext [[Cezayir (bajar)]]) * [[Lîbya]] (Paytext [[Trablûs]]) * [[Maroko]] (Paytext [[Rabat]]) * [[Sûdan]] (Paytext [[Xertûm]]) (bakura wê) * [[Tûnis]] (Paytext [[Tûnis]]) * [[Sahraya Rojava]] (Paytext [[El Ayûn]], di kergera Fas de) (û [[Komara Demokratîk-Erebiya Sahara]] (KDES)) jî Hin caran [[Etiyopya]] , [[Erître]] û [[Maûrîtanya]] jî ji wê navçe tê hejmertin. Lê bi gelemperî Erître û Etyopya wek li [[Afrîkaya Rojhilat]], Maûrîtanya jî wek li [[Afrîkaya Rojhilat]] tê dîtîn. == Girêdanên derve == * [http://www.north-of-africa.com/ Afrîkaya Bakur] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100113151627/http://www.north-of-africa.com/ |date=2010-01-13 }} * [http://www.michael-knappmann.de/sahara/glossar.htm Rojhelat, Afrîkaya Bakur û Sahara] [[Kategorî:Afrîka]] dkj0m583ls6bhodv2n77sprmiwhfsx5 Zimanên kabardinî 0 17992 1094325 997373 2022-08-02T19:08:35Z Avestaboy 34898 Rastnivîs wikitext text/x-wiki {{Infobox ziman (kevn) | nav = kabardinî<br /> къэбэрдеибзэ | rengamalbat= mediumseagreen | rengapişt = #E8FCD4 | welat = [[Tirkîye]], [[Rûsya]], [[Sûrî]], [[Urdun]] û [[Almanya]] | rêz = | hêrem = [[Qefqaz]] | zimanaxêv = 1.600.000 | Zimanmalbat = [[malbata zimanên qefqazî]]<br /> :bakur-rojava ::[[Zimanê çerkezî]] | zimanafermî = [[Kabardîno-Balkarîa]]<br /> [[Karatşaî-Çerkezîa]] | tîpolojî = Tîpên [[gurcî]] | rêxistin = | iso1 = | iso2 = kbd | iso3 = kbd }} '''Zimanê kabardinî''' ji du zimanan çerkeziya rojava ([[adigeyî]]) û çerkeziya rojhilat ([[kabardinî]]) pêk tê. Bi zimanên [[Ebxazya|ebxazî]], [[abazinî]] û [[ubişî]] ve di [[malbata zimanên qefqazî yên bakur-rojava]] de ne. Gorî zimannasan, di [[sedsala 13'an]]-[[sedsala 14'an]] de çerkeziya rojhilat ji çerkezî veqetî bû. == Rewşa zimanê çerkezî == Li [[Rûsya]]yê çerkeziya rojava li komara [[Adyge]] ya otonom zimanê fermî ye. Çerkeziya rojhelat jî li [[Kabardino-Balkarien]] û [[Karaçî-Çerkezya]]yê dîsa li Rûsyayê de zimanê fermî ye. Li [[Tirkiye]]yê û hin welatên de nêzî 1,5 milyon kes çerkezî diaxave. Kênge mîrove dipirse bi gelemperî tê gotin ku ew [[adigeyî]] (адыгэбзэ, ''adəgăbză'') diaxave. Yanê çerkez zimanî xwe wek çerkeziya rojava (adigeyî) û çerkeziya rojhelat (kabardinî) nebinîn. == Alfabe == Di [[1938]] virde di nivisandinê de alfabeyên [[erebî]], [[kîrîlî]] û [[latînî]] tên bikaranîn. == Girêdanên derve == * [http://www.adyghepsale.ru Rojnameyek ji Komara Kabardino-Balkarî de] * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ady Etnolojî: Zimanên dinê, Adîgeyî] * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kbd Etnolojî: Zimanên dinê, Kabardinî] [[Kategorî:Ziman]] ez6lgb088jw4od1d8mbwlaw99gxvqim 1094327 1094325 2022-08-02T19:10:43Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{Infobox ziman (kevn) | nav = kabardinî<br /> къэбэрдеибзэ | rengamalbat= mediumseagreen | rengapişt = #E8FCD4 | welat = [[Tirkîye]], [[Rûsya]], [[Sûrî]], [[Urdun]] û [[Almanya]] | rêz = | hêrem = [[Qefqaz]] | zimanaxêv = 1.600.000 | Zimanmalbat = [[malbata zimanên qefqazî]]<br /> :bakur-rojava ::[[Zimanê çerkezî]] | zimanafermî = [[Kabardîno-Balkarîa]]<br /> [[Karatşaî-Çerkezîa]] | tîpolojî = Tîpên [[gurcî]] | rêxistin = | iso1 = | iso2 = kbd | iso3 = kbd }} '''Zimanê kabardinî''' ji du zimanan çerkeziya rojava ([[adigeyî]]) û çerkeziya rojhilat ([[kabardinî]]) pêk tê. Bi zimanên [[Ebxazya|ebxazî]], [[abazinî]] û [[ubişî]] ve di [[malbata zimanên qefqazî yên bakur-rojava]] de ne. Gorî zimannasan, di [[sedsala 13'an]]-[[sedsala 14'an]] de çerkeziya rojhilat ji çerkezî veqetî bû. == Rewşa zimanê çerkezî == Li [[Rûsya]]yê çerkeziya rojava li komara [[Adyge]] ya otonom zimanê fermî ye. Çerkeziya rojhilat jî li [[Kabardino-Balkarien]] û [[Karaçî-Çerkezya]]yê dîsa li Rûsyayê de zimanê fermî ye. Li [[Tirkiye]]yê û hin welatên de nêzî 1,5 milyon kes çerkezî diaxave. Kênge mîrove dipirse bi gelemperî tê gotin ku ew [[adigeyî]] (адыгэбзэ, ''adəgăbză'') diaxave. Yanê çerkez zimanî xwe wek çerkeziya rojava (adigeyî) û çerkeziya rojhelat (kabardinî) nebinîn. == Alfabe == Di [[1938]] virde di nivisandinê de alfabeyên [[erebî]], [[kîrîlî]] û [[latînî]] tên bikaranîn. == Girêdanên derve == * [http://www.adyghepsale.ru Rojnameyek ji Komara Kabardino-Balkarî de] * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ady Etnolojî: Zimanên dinê, Adîgeyî] * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=kbd Etnolojî: Zimanên dinê, Kabardinî] [[Kategorî:Ziman]] hds7l2suiqmn37wktpkon26xmrs8d3v Tengava Bonîfasîyo 0 18128 1094338 692766 2022-08-02T21:46:24Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tengava Bunifaziuyê]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tengava Bunifaziuyê]] k61l7ooc1ln6hkn3aapvzszatxa7p6a Deryaya Çukçî 0 18888 1094332 997646 2022-08-02T19:19:59Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Chukchi Sea map.png|thumb|right|Nexşe Deryaya Çukçî]] '''Deryaya Çukçî''' ([[Rûsî]]: Чуко́тское мо́ре) deryayeke [[deryaya qiraxê|qeraxî]] [[Okyanûsa Arktîk]], bakur [[Amerîka (parzemîn)|Amerîka]] û [[Asya]] dikeve ye. Li bakura Derya Çukçî "Derya Cemedê" he ye û bakur rojava bi [[Girava Wrangel]] û bi [[Derya Sîbîriya Rojhilat]] tê sînor kirin. Li rojhilat ew digêhê bakur rojavaya [[Alaska]] ([[DYA]]) û bakur rojhilat jî digêhê [[Deryaya Beaufort]]. Li başûr ew bi [[Tengava Berîngê]] ji [[Deryaya Bering]] tê vediqetindin. Li rojava [[Sîbîrya]]ya rojava ([[Rusya]], [[Asya]]); [[Nivgirava Çukçî]] heye. [[Kategorî:Derya]] 17q5d5c9v1bl32mfckkfcldffc61hr7 Brandenburg 0 19662 1094334 997896 2022-08-02T19:28:58Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki {{Agahîdank wargeh/wîkîdane |wdneyîne=Beşa îdarî |wêneyê nexşe={{Nexşeya Herêmên Almanyayê}} }} '''Brandenburg''' ([[Sorbiya jêrin]]: ''Bramborska'', [[Sorbî]]: ''Braniborska'') yek ji herêmên Almanya dikeve bakurê rojavaya Almanya. Paytexta wê [[Potsdam]] e. Brandenburg li rojhilat bi [[Polonya]], li başur bi [[Saksonya]], li rojava bi [[Saksonya-Anhalt]] û [[Saksonya Jêrîn]], li bakur bi [[Mecklenburg-Vorpommern]]tê sînor dare û yek ji herêmên bajarî [[Berlîn]] jî di navenda Brandenburg de dimîn e. Berlin û Brandenburg ve tev yek ji navçeyên Almanyayê girîngê metropol navçeya Berlin pêk tînin. Pîvanên herêmeyê bakur-başûrî 291 km, rojava-rojhilatî jî 244 km ye. ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b}} {{Navçeyên Almanyayê Brandenburg}} {{Herêmên Almanyayê}} [[Kategorî:Herêmên Almanyayê]] [[Kategorî:Brandenburg| ]] {{Brandenburg-erdnîgarî-şitil}} 6dwn40lkn91o34yeydylicphglvv88u Afrîka 0 30348 1094342 1001387 2022-08-02T22:23:43Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:LocationAfrica.png|thumb|Afrîka di nexşeyê cîhanê de]] [[Wêne:Africa satellite orthographic.jpg|thumb|Afrîka ji ezman]] [[Wêne:African continent-ku.svg|thumb|Dewletên Afrîkayê]]{{Wergerîne|ka|ziman2=da|ziman3=yo|bijartî=1}} '''Afrîka''' ({{Bi-la|Africa}}), [[parzemîn]]a [[cîhan]]eyê, gorî pîvana rûerdê xwe, ji pê [[Asya]]yê re duyem mezin e. Reşahiyên wê li rojhilat ji [[Okyanûsa Hindî]] de dest pê dike û li rojava digihe [[Okyanosa Atlas]]ê ango [[Atlantîk|Atlantîkê]] re dawî dibe û li bakur jî ji [[Deryaya Navîn]] de dest pê dike û li başûr nêzî [[Antarktîka|Antarktîkê]] dawî dibe. Afrîka, li gorî nifûs û rûberê, [[Parzemîn|parzemîna]] herî mezin a duyem ya [[Cîhan|cîhanê]] ye. Bi [[Girav|giravên]] ku li rex hev tê pejirandin qada wê digihîje 30,8 milyon km û ev hejmar ji sedî 24,4'ê erdên ku li ser cîhanêye digirê. Bi gelheya xwe ya 1 milyarî ve ji sedî 15ê gelheya cîhanê digire. Li parzemîn 54 heb [[Dewlet|dewletê]] serbixwe yê wek dîplomatîk hatine naskirin û 9 herêm heye. Di navbera hemû [[parzemîn]]<nowiki/>an de gelheya herî ciwan li Afrîkayê ye. Ji sedî 50yê Afrîkayiyan di bin 19 salî ne. [[Cezayîr]] li gorî rûberê dewleta herî mezin ê Afrîkayê ye û li gorî gelheyê jî [[Nîjerya]] dewleta herî mezin ê Afrîkayê ye.  * [[Nifûs]]: 875.030.000 ([[sal]]: [[2004]]) * [[Rûerd]]: 30 243 910 [[km²]] == Welatên Afrîkayê == {{columns-list|3| * {{al2|Afrîkaya Başûr}} * {{al2|Angola}} * {{al2|Bênîn}} * {{al2|Botswana}} * {{al2|Burkîna Faso}} * {{al2|Bûrûndî}} * {{al2|Cezayir}} * {{al2|Cîbûtî}} * {{al2|Çad}} * {{al2|Erîtrea}} * {{al2|Etiyopya}} * {{al2|Gabon}} * {{al2|Gambiya}} * {{al2|Gana}} * {{al2|Gînê}} * {{al2|Gînê-Bissau}} * {{al2|Gînêya Rojbendî}} * {{al2|Hebeşîstan}} * {{al2|Kamerûn}} * {{al2|Kenya}} * {{al2|Komara Afrîkaya Navend}} * {{al2|Komara Kongoyê}} * {{al2|Komara Demokratîk a Kongo}} * {{al2|Komor}} * {{al2|Lesoto}} * {{al2|Lîberya}} * {{al2|Lîbya}} * {{al2|Malawî}} * {{al2|Malî}} * {{al2|Maroko}} * {{al2|Misir}} * {{al2|Madagaskar}} * {{al2|Morîtanya}} * {{al2|Mozambîk}} * {{al2|Namîbya}} * {{al2|Nîjer}} * {{al2|Nîjerya}} * {{al2|Peravê Diranfîl}} * {{al2|Rwanda}} * {{al2|Sahraya Rojava}} * {{al2|Senegal}} * {{al2|Sierra Leone}} * {{al2|Somalya}} * {{al2|Sûdan}} * {{al2|Swazîland}} * {{al2|Tanzanya}} * {{al2|Togo}} * {{al2|Tûnis}} * {{al2|Ûganda}} * {{al2|Zambiya}} * {{al2|Zîmbabwe}} * {{al2|Sûdana Başûr }} }} ==Çavkanî== {{Kîşwer}} {{Dewletên Afrîkayê}} [[Kategorî:Afrîka| ]] [[Kategorî:Parzemîn]] miugyp3ij4ncgklwksmls01vjpb51gt 1094343 1094342 2022-08-02T22:25:54Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:LocationAfrica.png|thumb|Afrîka di nexşeyê cîhanê de]] [[Wêne:Africa satellite orthographic.jpg|thumb|Afrîka ji ezman]] [[Wêne:African continent-ku.svg|thumb|Dewletên Afrîkayê]]{{Wergerîne|ka|ziman2=da|ziman3=yo|bijartî=1}} '''Afrîka''' ({{Bi-la|Africa}}), [[parzemîn]]a [[cîhan]]eyê, gorî pîvana rûerdê xwe, ji pê [[Asya]]yê re duyem mezin e. Reşahiyên wê li rojhilat ji [[Okyanûsa Hindî]] de dest pê dike û li rojava digihe [[Okyanûsa Atlantîk]] ango [[Atlantîk|Atlantîkê]] re dawî dibe û li bakur jî ji [[Deryaya Navîn]] de dest pê dike û li başûr nêzî [[Antarktîka|Antarktîkê]] dawî dibe. Afrîka, li gorî nifûs û rûberê, [[Parzemîn|parzemîna]] herî mezin a duyem ya [[Cîhan|cîhanê]] ye. Bi [[Girav|giravên]] ku li rex hev tê pejirandin qada wê digihîje 30,8 milyon km û ev hejmar ji sedî 24,4'ê erdên ku li ser cîhanêye digirê. Bi gelheya xwe ya 1 milyarî ve ji sedî 15ê gelheya cîhanê digire. Li parzemîn 54 heb [[Dewlet|dewletê]] serbixwe yê wek dîplomatîk hatine naskirin û 9 herêm heye. Di navbera hemû [[parzemîn]]<nowiki/>an de gelheya herî ciwan li Afrîkayê ye. Ji sedî 50yê Afrîkayiyan di bin 19 salî ne. [[Cezayîr]] li gorî rûberê dewleta herî mezin ê Afrîkayê ye û li gorî gelheyê jî [[Nîjerya]] dewleta herî mezin ê Afrîkayê ye.  * [[Nifûs]]: 875.030.000 ([[sal]]: [[2004]]) * [[Rûerd]]: 30 243 910 [[km²]] == Welatên Afrîkayê == {{columns-list|3| * {{al2|Afrîkaya Başûr}} * {{al2|Angola}} * {{al2|Bênîn}} * {{al2|Botswana}} * {{al2|Burkîna Faso}} * {{al2|Bûrûndî}} * {{al2|Cezayir}} * {{al2|Cîbûtî}} * {{al2|Çad}} * {{al2|Erîtrea}} * {{al2|Etiyopya}} * {{al2|Gabon}} * {{al2|Gambiya}} * {{al2|Gana}} * {{al2|Gînê}} * {{al2|Gînê-Bissau}} * {{al2|Gînêya Rojbendî}} * {{al2|Hebeşîstan}} * {{al2|Kamerûn}} * {{al2|Kenya}} * {{al2|Komara Afrîkaya Navend}} * {{al2|Komara Kongoyê}} * {{al2|Komara Demokratîk a Kongo}} * {{al2|Komor}} * {{al2|Lesoto}} * {{al2|Lîberya}} * {{al2|Lîbya}} * {{al2|Malawî}} * {{al2|Malî}} * {{al2|Maroko}} * {{al2|Misir}} * {{al2|Madagaskar}} * {{al2|Morîtanya}} * {{al2|Mozambîk}} * {{al2|Namîbya}} * {{al2|Nîjer}} * {{al2|Nîjerya}} * {{al2|Peravê Diranfîl}} * {{al2|Rwanda}} * {{al2|Sahraya Rojava}} * {{al2|Senegal}} * {{al2|Sierra Leone}} * {{al2|Somalya}} * {{al2|Sûdan}} * {{al2|Swazîland}} * {{al2|Tanzanya}} * {{al2|Togo}} * {{al2|Tûnis}} * {{al2|Ûganda}} * {{al2|Zambiya}} * {{al2|Zîmbabwe}} * {{al2|Sûdana Başûr }} }} ==Çavkanî== {{Kîşwer}} {{Dewletên Afrîkayê}} [[Kategorî:Afrîka| ]] [[Kategorî:Parzemîn]] fz9dh3mezlgqsw2c8a7x1var3orm4d3 1094344 1094343 2022-08-02T22:26:32Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki [[Wêne:LocationAfrica.png|thumb|Afrîka di nexşeyê cîhanê de]] [[Wêne:Africa satellite orthographic.jpg|thumb|Afrîka ji esman]] [[Wêne:African continent-ku.svg|thumb|Dewletên Afrîkayê]]{{Wergerîne|ka|ziman2=da|ziman3=yo|bijartî=1}} '''Afrîka''' ({{Bi-la|Africa}}), [[parzemîn]]a [[cîhan]]eyê, gorî pîvana rûerdê xwe, ji pê [[Asya]]yê re duyem mezin e. Reşahiyên wê li rojhilat ji [[Okyanûsa Hindî]] de dest pê dike û li rojava digihe [[Okyanûsa Atlantîk]] ango [[Atlantîk|Atlantîkê]] re dawî dibe û li bakur jî ji [[Deryaya Navîn]] de dest pê dike û li başûr nêzî [[Antarktîka|Antarktîkê]] dawî dibe. Afrîka, li gorî nifûs û rûberê, [[Parzemîn|parzemîna]] herî mezin a duyem ya [[Cîhan|cîhanê]] ye. Bi [[Girav|giravên]] ku li rex hev tê pejirandin qada wê digihîje 30,8 milyon km û ev hejmar ji sedî 24,4'ê erdên ku li ser cîhanêye digirê. Bi gelheya xwe ya 1 milyarî ve ji sedî 15ê gelheya cîhanê digire. Li parzemîn 54 heb [[Dewlet|dewletê]] serbixwe yê wek dîplomatîk hatine naskirin û 9 herêm heye. Di navbera hemû [[parzemîn]]<nowiki/>an de gelheya herî ciwan li Afrîkayê ye. Ji sedî 50yê Afrîkayiyan di bin 19 salî ne. [[Cezayîr]] li gorî rûberê dewleta herî mezin ê Afrîkayê ye û li gorî gelheyê jî [[Nîjerya]] dewleta herî mezin ê Afrîkayê ye.  * [[Nifûs]]: 875.030.000 ([[sal]]: [[2004]]) * [[Rûerd]]: 30 243 910 [[km²]] == Welatên Afrîkayê == {{columns-list|3| * {{al2|Afrîkaya Başûr}} * {{al2|Angola}} * {{al2|Bênîn}} * {{al2|Botswana}} * {{al2|Burkîna Faso}} * {{al2|Bûrûndî}} * {{al2|Cezayir}} * {{al2|Cîbûtî}} * {{al2|Çad}} * {{al2|Erîtrea}} * {{al2|Etiyopya}} * {{al2|Gabon}} * {{al2|Gambiya}} * {{al2|Gana}} * {{al2|Gînê}} * {{al2|Gînê-Bissau}} * {{al2|Gînêya Rojbendî}} * {{al2|Hebeşîstan}} * {{al2|Kamerûn}} * {{al2|Kenya}} * {{al2|Komara Afrîkaya Navend}} * {{al2|Komara Kongoyê}} * {{al2|Komara Demokratîk a Kongo}} * {{al2|Komor}} * {{al2|Lesoto}} * {{al2|Lîberya}} * {{al2|Lîbya}} * {{al2|Malawî}} * {{al2|Malî}} * {{al2|Maroko}} * {{al2|Misir}} * {{al2|Madagaskar}} * {{al2|Morîtanya}} * {{al2|Mozambîk}} * {{al2|Namîbya}} * {{al2|Nîjer}} * {{al2|Nîjerya}} * {{al2|Peravê Diranfîl}} * {{al2|Rwanda}} * {{al2|Sahraya Rojava}} * {{al2|Senegal}} * {{al2|Sierra Leone}} * {{al2|Somalya}} * {{al2|Sûdan}} * {{al2|Swazîland}} * {{al2|Tanzanya}} * {{al2|Togo}} * {{al2|Tûnis}} * {{al2|Ûganda}} * {{al2|Zambiya}} * {{al2|Zîmbabwe}} * {{al2|Sûdana Başûr }} }} ==Çavkanî== {{Kîşwer}} {{Dewletên Afrîkayê}} [[Kategorî:Afrîka| ]] [[Kategorî:Parzemîn]] 9x3mc1k6j1toun0yujuqoas9mc7ebtc Reqa (parêzgeh) 0 67697 1094359 1012118 2022-08-03T10:39:53Z 185.255.46.118 Reqa Rojava wikitext text/x-wiki {{Infobox parêzgeh | Nav = Parêzgeha Reqayê | Navê_din = | Navê_fermî = ar-Raqqah | Koda parêzgehê = 34 | Nexşe = Ar-Raqqah in Syria (+Golan hatched).svg | Nexşe_sernav = | Nexşe1 = | Nexşe1_sernav = | Welat = [[Rojava]] | Dûgel = [[Sûrî]] | Serbajar = [[Reqa]] | Walî = | Navê_nîştecihan = | Gelhe = <!--- GELHE û ERDNÎGAR -------> | Gelhe_sal = [[2014]] | Gelhê_bajaran = | Gelhê_gundan = | Rûerd = | Berbelavî = | Hejmara_navçeyan = 3<!---BINEBEŞ -----------------> | Hejmara_bajarokan = 7 | Hejmara_gundan = | Dem = [[UTC+2]] <!---AGAHIYA DIN -----------------> | Koda_telefonê = | Malper = }} '''Parêzgeha Reqayê''' ({{bi-ar|muhafaza ar-Raqqah}}) parêzgeheke Rojava ye. Li vê parêzgehê gelek [[kurd]] dijîn{{Çavk}}. Ema hinik [[ereb]] jî vê parêzgehê jîn didin. == Navçeyên Parêzgehê == * [[Reqa]] ({{bi-ar|ar-Raqqah}}) * [[Girê Spî]] ({{bi-ar|Tel Abyad}}) * [[Tebqa]] ({{bi-ar|al-Tawrab}}) == Dîrok == === Şerê Sivîl a Sûrî === Îro teve [[Girê Spî]] bakurê parêzgehê bidest [[YPG]]'ê de ye, derê din jî bin dagiriya [[Daiş]]ê de ye. == Demografiya == === Niştecihên parêzgehê === Li vê parêzgehê [[kurd]] û [[ereb]] hene. Kurd li bakur û navendê parêzgehê dijîn, [[ereb]] jî piranî başûrî parêzgehê dijîn. Hema hinik gundên [[tirkmen]]an jî hene{{Çavk}}. === Gelhe === {{Commonscat|Ar-Raqqah Governorate}} {{Navçeyên Reqayê}} [[Kategorî:Parêzgeh]] [[Kategorî:Parêzgehên Sûriyê]] [[Kategorî:Reqa]] 6bnrm3uiorzhkxnpif01fnqu1skz6yq Honaka zanistî 0 67910 1094308 1087980 2022-08-02T17:28:35Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Félix_Nadar_1820-1910_portraits_Jules_Verne_(restoration).jpg ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:DarwIn|DarwIn]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: Content uploaded by vandal account, often with fake ide wikitext text/x-wiki [[File:The War of the Worlds by Henrique Alvim Corrêa, original graphic 15.jpg|thumb|Istilaya fezayiyan wek ji hêla [[H. G. Wells]] ve li sala [[1897]]an de di kitêba xwe ya ''[[The War of the Worlds]]'' hatiye honandin.]] '''Honaka zanistî''' (an jî ''xeyala zanistî'', ''aşopa zanistî'', ''endîşeya zanistî'') ji peyva ''Science-Fictionê'' ya zimanê [[îngilîzî]] hatiye wergerandin û wekî têgih nîşanî vê pênasê dike: Çîrokên ku li paşerojê û carinan jî pêşerojê derbas dikin û bi hêmanên zanistî û teknolojiyan ên piranî nediyar û xeyalî ve hatiye honandin. Honaka zanistî di heman cûreyên navgînên ragihanê de tê bikaranîn, wekî li roman, [[xêzeroman]], [[fîlm]], [[rêzefîlm]], [[lîstikên kompîturê]], [[şano]] û hwd. Ferqa honaka zanistî ya sereke ji berhemên [[fantastîk]] ev e ku hêmanên honaka zanistî piranî di nav îmkanên pêşniyaz û peytên zanistî de ne. Ji ber vê ferqê, honaka zanistî wekî “wêjeya ramanan”<ref>http://www.writing-world.com/sf/sf.shtml</ref> tê navandin û piranî li ser lêgerîna alternatîfên zanistiyê<ref>Del Rey, Lester (1979). The World of Science Fiction: 1926–1976. Ballantine Books. s. 5. ISBN 0-345-25452-X.</ref> tê afirandin. ==Honandinên xeyala zanistiyê ya sereke== *Honandinên paşerojê yan jî pêşerojên ku nakokî li navbera wê û dîrok û arkeolojiyên rastî hene. *Honandinên qala [[feza]]ya der, cîhanên din an jî fezayiyan dikin<ref>Sterling, Bruce. "Science fiction" in Encyclopædia Britannica 2008 http://academic.eb.com/oscar/print?articleId=66289&fullArticle=true&tocId=235716</ref>. *Çîrokên ku rêzikên zanîstî û teknolojiyên derî qanûnên xwezayê ya rastîn dihewînin<ref>Card, Scott (1990). How to Write Science Fiction and Fantasy. Writer's Digest Books. s. 17. ISBN 0-89879-416-1.</ref>. *Çîrokên ku mijarên wan rêwîtiya demî, rêwîtiya bi [[leza roniyê]], teknolojiyên mîna [[nanoteknolojî]] û [[robot]], pergalên civakî û polîtîk a mîna [[utopya]] û [[dîstopya]], kifşkirina rêzikên [[zanistî]] yên nû an jî cihên nû hwd., dihewînin<ref>Hartwell, David G. (1996). Age of Wonders: Exploring the World of Science Fiction. Tor Books. s. 109–131. ISBN 0-312-86235-0.</ref>. ==Dîrok== Her çiqas berhemên wekî ''True History'' ya [[Lucian]] ê di sedsala 2an de jiyaye<ref>Grewell, Greg: "Colonizing the Universe: Science Fictions Then, Now, and in the (Imagined) Future", Rocky Mountain Review of Language and Literature, Vol. 55, No. 2 (2001), pp. 25–47 (30f.)</ref><ref>http://www.depauw.edu/sfs/backissues/8/fredericks8art.htm</ref><ref>http://www.depauw.edu/sfs/backissues/10/swanson10art.htm</ref>, çend çîrokên li nav [[Hezar û yek şev]]<ref>Irwin, Robert (2003), The Arabian Nights: A Companion, Tauris Parke Paperbacks, ss. 209–13, ISBN 1860649831</ref><ref>Richardson, Matthew (2001), The Halstead Treasury of Ancient Science Fiction, Rushcutters Bay, New South Wales: Halstead Press, ISBN 1875684646</ref>, The Tale of the Bamboon Cutter (sedsala 10an), Theologus Autodidactus a Ibn al-Nafis (sedsala 13an)<ref>https://web.archive.org/web/20080206072116/http://www.islamset.com/isc/nafis/drroubi.html</ref>, ''Voyage de la Terre à la Lune'' a [[Cyrano de Bergerac]] (sedsala 13an), ''Des états de la Lune et du Soleil'' (sedsala 17an) honaka zanistî yên yekem têne pejirandin jî [[mîtolojî]] berî van berheman bo fêmkirina cîhanê honandin û çîrokê bikaraniye û ev jî wê dike çavkaniya honaka zanistî. Mînakên rastîn a honaka zanistî yên yekem, di serdema [[Ronesans]]ê de hatine berhemandin û yek ji wan ev in: ''[[Micromégas]]'' a [[Voltaire]], ''[[Gerrên Gulliver]]'' a [[Jonathan Swift]]<ref name="britannica.com">https://www.britannica.com/art/science-fiction</ref> û ''[[Somnium]]'' a [[Kepler]]. Somnium ji aliyê [[Carl Sagan]] ve [[Isaac Asimov]] ve wekî yekemîn berhema honoka zanistî tê pejirandin. Pirtûk rêwîtiya heyvê û ji wir tevgerên cîhan çawa tê dîtin, wîya vedibêje. Di sedsala 18an de li dû pêşketina cureya romanê, di sedsala 19an de berhemên bi navê ''[[Frankenstein]]'' û ''[[The Last Man]]'' ên [[Mary Shelley]] alîkarî bo pênasîna forma honaka zanistî kiriye.<ref>John Clute and Peter Nicholls (1993). "Mary W. Shelley". Encyclopedia of Science Fiction. Orbit/Time Warner Book Group UK.</ref> Dawiyê [[Edgar Allan Poe]] çîrokeke qala rêwîtiya heyvê nivînsandiye<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.worldwideschool.org/library/books/lit/horror/TheWorksofEdgarAllenPoeVolume1/chap3.html |accessdate=2016-01-24 |archive-date=2006-06-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060627190020/http://www.worldwideschool.org/library/books/lit/horror/TheWorksofEdgarAllenPoeVolume1/chap3.html |url-status=dead }}</ref>. Di vê sedsalê de gelek çîrokên din hatine berhemandin. Piştî geşbûna teknolojiyên [[elektrîk]] û [[telgraf]]ê û navgînên gihanî yên nû wekî trênên bûxarê, nivîskarên mîna [[Jules Verne]] û [[H. G. Wells]] cureyekî nû afirandine û vê cûreyê nû li [[Brîtanya]]yê, di civata honaka zanistî de wekî “serpêhatiya zanistî” hatiye navandin. Bi riya ''Flatland: A Romance of Many Dimensions'' (1884) a [[Edwin Abbott]] mînakên vê cûreyê çeşîtdar bûn. Bikaranîna têgiha “serpêhatiya zanistî” heta serê sedsala 20an ji aliyê nivîskarên wekî [[Olaf Stapledon]] ve hat domandin. [[File:H G Wells pre 1922.jpg|thumb|upright|alt=Black-and-white photo of a man with bushy black mustache and black hair with parting.|[[H. G. Wells]]]] Li dora kovarên honaka zanistî yên di serê sedsala 20an de derdiketin, nifşekî nivîskarên nû peyde bû ku piraniya wan [[Amerîka]]yî bûn û ew di bin têsîra [[Hugo Gernsback]]ê bûn. Piştî [[John W. Campbell]] bû edîtora [[Astounding Science Fiction]]ê di dawiya salên 1930î de komek nivîskar derket holê ku bi navê [[Futurians]] dihatin nasîn û di nav vê komê de nivîskarên wekî [[Isaac Asimov]], [[Damon Knight]], [[Donald A. Wollheim]], [[Frederik Pohl]], [[James Blish]] û [[Judith Merril]] jî hebûn<ref>http://jophan.org/mimosa/m21/resnick.htm</ref>. Nivîskarên din ên vê demê yên tê nasîn ev in: [[Robert A. Heinlein]], [[Arthur C. Clarke]], [[A. E. van Vogt]] û [[Stanislaw Lem]]. Li gorî gelek kesan vê dema ku Campbell li ser Astoundingê bû, dema zêrîn a honaka zanistî tê pejirandin. Taybetmendiya karekterîstîk a çîrokên vê demê ev e ku pesnê pêşveçûn û serkeftinên zanistiyê didin û ev wekî honaka zanistî ya hişk dihat navandin. Ev dem pêşketinên teknolojiyê ya heta dawiya şerê domand, piştî wê kovarên mîna [[Galaxy]]yê ya bin rêvebiriya [[Pohl]]ê û nifşên nîvîskarên nû derî tarza Campbellê çîrokên cuda berhemandin. Di salên 1950î de di nav [[nifşa Beatê]] de nivîskarên wekî [[William S. Burroughs]] ê ku têkildarî honaka zanistî hebûn. Di salên 1960 û 1970î de nivîskarên wekî [[Frank Herbert]], [[Samuel R. Delany]], [[Roger Zelazny]], [[Harlan Ellison]], meyldarî, raman û stîlên nivîsê yên nû kifşkirin. Di vê demê de li Brîtanyayê de komek nivîskar bi navê [[New Wave]] dihat nasîn <ref name="britannica.com"/>. Di salên 1970î de Larry Niven û Poul Anderson carekî din destpê pênasandina honaka zanistî ya hişk kirin<ref>https://web.archive.org/web/20151016032758/http://www.magicdragon.com/UltimateSF/timeline1970.html</ref>. [[Ursula K. Le Guin]] û yên din jî rêberiya honaka zanistî ya civakî kirin<ref>Philip Hayward (1993). Future Visions: New Technologies of the Screen. British Film Institute. s. 180–204.</ref>. Di salên 1980î de nivîskarên ''[[cyberpunk]]'' (sîberpunk) ên wekî [[William Gibson]] dev ji optimizma kevneşopî berdan û piştgirî dan honaka zanistî ya kevneşopî<ref>Philip Hayward (1993). Future Visions: New Technologies of the Screen. British Film Institute. s. 180–204.www.stanford.edu/class/history34q/readings/Cyberspace/HaywardSituatingCyberspace.html</ref>. Star Wars ji rastiya zanistî bêhtir girîngî da çîrok û karakteran û bal kişand li ser tarza operaya fezayê<ref>https://web.archive.org/web/20150810083055/http://allenvarney.com/av_space2.html</ref>]. Lêkolînên hûrik ên fezayiyan û li ser têkoşînên zanistî yên [[C. J. Cherryh]], têsîrî li komek nivîskar kir<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.sff.net/people/vera.nazarian/links.htp |access-date=2016-01-24 |archive-date=2008-08-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080829222727/http://www.sff.net/people/Vera.Nazarian/links.htp |url-status=dead }}</ref>. Di salên 1990î de van temayan derketin pêşî: pirsgirêkên hawirî, tora giloverî û têsîra zanyariyên pêşketî ya gerdûnî, pirsên qala [[biyoteknolojî]] û nanoteknolojiyê, pêwendiyê li ser civakên xelayê ya piştî [[Şerê Sar]] û hwd. [[Neal Stephenson]], di berhema xwe yê bi navê ''The Diamond Age'' de van temayan bi dorhêlî vedikolîne. Rêzefîlma televîzyonê ya bi navê [[Star Trek]]: ''The Next Generation'' rêzefîlmên honaka zanistî populer kir<ref>https://web.archive.org/web/20080509093805/http://www.patriotresource.com/tv/scifi/sttng.html</ref>. Endîşeyên li hemberî leza pêşveçûnên teknolojiyê yekem car ji aliyê [[Vernor Vinge]]ê ve di romana Marooned in Realtime de populer bû û gelek nivîskarên din jî sedema wê ya “tenêtiya teknolojîk” di berhemên xwe de şixulandin. ==Ramanên Nû== [[File:Clarke sm.jpg|thumb|200px|[[Arthur C. Clarke]]]] Honaka zanistî li aliyêkî pêşveçûnê û teknolojiyên paşerojê dinirxînin, aliyê din jî ramanên nû û teknolojiyên nû diafirînin. Ev tişt ji derdorên zanistî zêdetir ji aliyê derdorên wêjenas û civaknasan ve hat nîqaşkirin. [[Vivian Sobchack]] a teorisyena medya û sînemayê, diyaloga li navbera fîlmê honaka zanistî û hêza xeyalê vekolandiye. Teknolojî bandor li ser sêwirandina mijarên hunermendan nake, lê belê cîhana honandin hêza xeyalê xurttir dike û têkarî zanistî dibe. Wekî mînak berhemên [[Arthur C. Clarke]] û [[Michael Crichton]] teknolojiyên ku sepandina wan bê îmkan in, di nav çîrokên xwe de nêzîkî rastbûnê kirine.<ref>Sheila Schwartz (1971). "Science Fiction: Bridge between the Two Cultures". The English Journal.</ref> Ev tişt di gotara bi navê ''Bridging the Gaps: Science Fiction in Nanotechnology'' a [[José Lopez]] ê ku profesorê [[Zanîngeha Ottowayê]] ye, hatiye peyitandin. Lopez, pêşniyarên teorik ên gerdûnên honanindinê û operasyonên nanoteknolojiyê ya zanistî têkildarî hev kirine. ==Binecûr== Binecûrên honaka zanistî ji nivîskar û senarîstan zêdetir ji aliyê bazarger û rexnegiran ve têne senifandin û gelek caran jî nêrîn û kategoriyên rexnegir û bazargeran ji hev cuda dibin.<ref>"An Interview with Hal Duncan". Del Rey Online. 2006.</ref> ===Honaka zanistî ya hişk=== Taybetmendiyên sereke yên honaka zanistî ya hişk (bi îngilîzî: ''Hard SF'') ev in: Hûrgiliyên bêkêmasî ya zanistên pîvandî yên mîna [[fizîk]], [[kîmya]], [[stêrfizîk]] û hwd., didin û/an jî gerdûnên ku hatiye honandin bi hûrgilî disêwirînin. Pêşbîniyên rast ên der heqê paşerojê ya honaka zanistiyan piranî di binecûra hişk de hatiye pêşniyarkirin.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.kirjasto.sci.fi/aclarke.htm |accessdate=2015-01-11 |archive-date=2015-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150111223702/http://www.kirjasto.sci.fi/aclarke.htm |url-status=dead }}</ref> Nivîskarên honaka zanistî ya hişk ên mîna [[Gregory Benford]], [[Geoffrey A. Landis]] di heman demê de zanist in jî.<ref>Fraknoi, Andrew (2003-02-11). "Teaching Astronomy with Science Fiction: A Resource Guide". Astronomy Education Review (National Optical Astronomy Observatory).</ref> Rudy Rucker û Vernor Vinge jî him nivîskar in û him jî matematîkzan in. Nivîskarên hêja yên din a binecûra honaka zanistî ya hişk ev in: Hal Clement, Larry Niven, Robert J. Sawyer û Stephen Baxter. ===Honaka zanistî ya civakî=== Têgiha “honaka zanistî ya civakî” ji bo pênasîna xebatên li ser zanistên civakî ya mîna derûnnasî, aborî, polîtîka, civaknasî, mirovnasî û hwd., tê bikaranîn. Di vê warê de yên herî bal dikşînin [[Ursula K. Le Guin]] û [[Philip K. Dick]] in.<ref>Hartwell, David G. (1996-08). Age of Wonders. Tor Books.</ref> Têgih berî her tiştî ji bo çîrokên ku girîngî didin hest û karekteran, tê bikaranîn. [[Ray Bradbury]] yê Hosteya Mezin ê SFWAyê hostayê herî navdar ê vê warê ye.<ref>Maas, Wendy (2004-07). Ray Bradbury: Master of Science Fiction and Fantasy. Enslow Publishers.</ref> Van nivîskaran sinorên di navbera honaka zanistî ya hişk û civakî şêlo û tevlîhev dikin. [[Utopya]] û [[dîstopya]] jî binecûrên vê cûreyê ne. Çîrokên ''[[The Handmaid’s Tale]]'', [[1984]] û ''[[Brave New World]]'' mînakên honaka zanistî ya civakî ne. [[Gerrên Gulliver]] û mînakên din mimkun e ku di hesaba honandinên afirîner bê pejirandin. [[File:UrsulaLeGuin.01.jpg|thumb|upright|left|[[Ursula K. Le Guin]]]] ===Cyberpunk=== Cûreya [[cyberpunk]]ê di salên 1980î de derket holê; bêje pevgihana peyvên “sîbernetîk” (bi îngilîzî: ''cybernetics'') û “[[punk]]”ê ye <ref>Stableford, Brian (2006). Science Fact and Science Fiction: An Encyclopedia. Taylor & Francis Group LLC. s. 113.</ref> û cara yekem ji aliyê Bruce Bethkeê ve wekî navekî çîroka wî hat bikaranîn.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.infinityplus.co.uk/stories/cpunk.htm |accessdate=2015-05-11 |archive-date=2015-05-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150511095138/http://www.infinityplus.co.uk/stories/cpunk.htm |url-status = live }}</ref> Di vê cûreyê de gelemperî dem, paşeroja nêzîk e û cih jî distopia ye. Di nav temayên cyberpunkê de wekî pêşveçûnên teknolojiyên zanyariyê û pergalên kontrolê yên civakî a bi înternet (an jî fezaya sîber) an jî şîrketên li derî demokrasiyê henin. Bi berbelavî di nav van berheman de nîhîlîzm, [[post-modernîzm]] û teknîkên fîlmên reş têt bikaranîn û lehengên rêber piranî dilnexweş û îsyankar in, carinan jî [[antî-leheng]] in. Nivîskarên hêja yên binecûrê cyberpunkê ev in: [[William Gibson]], [[Bruce Sterling]], [[Alfred Bester]] û [[Pat Cadigan]]. Li gorî [[James O’Ehley]] fîlma Blade Runner a di 1982ê de hatiye çêkirin, mînakek baş e bo cyberpunkê.<ref>https://web.archive.org/web/20131126043731/http://www.scifimoviepage.com/julypick.html</ref> ===Rêwîtiya demî=== Pêşhatiyên çîrokên ku qala rêwitiya demî dikin, heta di sedsalên 18 û 19an de tê dîtin. Lê populerbûna vê binecûrê bi saya romana [[H. G. Wells]]<nowiki/>ê ya bi navê [[Makînaya Demê|Makîneya Demê]] ye. Çîrokên vê cûreyê ji ber pirsgirêkên mantiqî ya wekî paradoksa bapîr, gelekî tevlihev in.<ref>http://plato.stanford.edu/entries/time-travel-phys/</ref> Rêwîtiya demî, temayek bikaranîna wê gelek berbelaw e. Xêndî romanan, di rêzefîlmên televîzyonan de ([[Doctor Who]], hwd.) û tenê sere xwe di fîlman de (''The Flipside of Dominick Hide'', hwd.) hatiye şuxilandin. ===Dîrokên alternatîf=== Çîrokên li ser dîrokên allternatîf, guherandina dîrokên rastîn in û bala xwe didinê geşedana wê ya nû. Ev çîrok geh ji bo guherandina pêşerojê rêwîtiya demî bikartînin geh jî ji dîroka cihana me cudatir gerdûneke din diafirînin. Yek ji klasîkên vê binecûrê ev in: [[Bring the Jubilee]] ya [[Ward Moore]] ê ku li vê romanê [[Şerê Navxweyî ya Amerîkayê]] Başûriyan bi ser dikevin. [[The Man in the High Castle]] a [[Philip K. Dick]] ê ku li vê romanê jî [[Almanya]] û [[Japonya]] di [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] de bi ser dikevin. [[Harry Turtledove]] ji aliyê gelek kesan ve wekî “hosteya dîrokên alternatîf” tê navandin.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.scifi.com/sfw/issue351/books.html |accessdate=2009-06-14 |archive-date=2009-06-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090614204437/http://www.scifi.com/sfw/issue351/books.html |url-status=dead }}</ref> Xelata Dîrokên Alternatîf a Sidewiseê herî başên vê binecûrê hildibijêre. ===Honaka zanistî ya serbazî=== Vê binecûr li ser şer an jî lihevxistinên hêzên çekdar ên wekî neteweyî, navgerstêrkan an jî navgerdûnan tê avakirin û lehengên wan ên girîng serbaz in. Van çîrokan hûrgiliyên prosedur, merasîm, dîrok û teknolojiyên serbazî vedigrin; çîrokên serbazî mimkun e ku nêzîkî an jî wekî lihevxistinên dîrokî bin. Nivîskarên honaka zanistî ya serbazî yên navdar ev in: [[David Drake]], [[David Weber]] û [[S. M. Stirling]]. Weşanxaneya [[Baen Books]]ê ji ber xwedîkirin û gihandina nivîskarên honaka zanistî ya serbazî, têt naskirin.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.baen.com/intweis.htm |accessdate=2010-12-29 |archive-date=2010-12-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101229144229/http://www.baen.com/intweis.htm |url-status=dead }}</ref> ===Candarên derasayî=== Çîrokên qala candarên derasayî û sermirovan dikin, mijarên wekî derketina holê ya van candarên derî normal dişuxlînin. Ev mijar geh mîna [[Odd John]] a [[Olaf Stapledon]]ê bi sedemên xwezayî destpêdikin, geh jî mîna [[Slan]] a [[A. E. Van Vogt]]ê ceribandinên bi mebest derdikevin holê. Van çîrokan bi gelemperî girîngî didin bîyanîbûna van candaran û tevgerên civakê ya li hemberî wan. Vê binecûr di jiyana rastîn de rol li nîqaşên zêdekirina mirovan lîstiye. ===Dawiya cîhanê=== Honandina mehşerê rewşa cîhanê ya piştî afetan disêwirînin an jî têkçûna şaristaniyê ya piştî şerên nukleerê, nexweşiyên perrok û hwd vedigrin. Hin berheman pêk hatina afetan û dawiya wî (mînak Rê-[[Cormac McCarthy]]) dişuxlînin, hin berheman jî sedan sal piştî afetan rewşa dinyayê (mînak [[Riddley Walker]]–[[Russell Hoban]]) nîşan didin. Yek ji klasîkên vê binecûrê ev in: [[Earth Abides]] a [[George R. Stewart]]ê û [[Alas]], [[Babylon]] a [[Pat Frank]]ê. ===Operaya fezayê=== [[Opera]]ya fezayê çîrokên [[romantîk]] in ku bi qismî an jî bi temamî li fezayê derbas dibin, pir caran lihevxistinên li navbera rikeberên qewî yên xwediyê teknolojî û têkiliyên [[melodrama]]tîk dişuxlînin. Taybetmendiya herî mezin a vê binecûr ev e ku girîngî didin mezinahiya leheng, şer, hêz û temayan. Aliyê din weke kevneşopî, ev binecûr şopînerê [[Homeros]] in: “Komekî piçûk a serhatîperest, têkoşînî li hemberî hêzekî ji wan gelek mezintirîn, didin.” [[Star Wars]] û [[Revelation Space]] mînakên herî populer ên vê binecûr in. ===Westerna fezayê=== Westerna fezayê dibe ku wekî binecûra operaya fezayê bê pejirandin: Di van çîrokan de westerna [[DYA]]yê bi rûerda fezayê ya futurîstîk tên berhemandin. Westerna fezayê li cihekoloniyên ku bi aborî pêşdikevin dikin mijarên xwe; lê li wê deran mîna [[Rojavaya Kovî]] ya Amerîkanê bêqanûnîtî desthilatdarî dike. Mînaka herî baş ê vê binecûr rêzefîlma televîzyonê ya bi navê [[Firefly]] a [[Joss Whedon]]ê ye. ===Binecûrên din=== • [[Honaka zanistî ya feminîst]]: Berhemên vê binecûrê pirsên ku qala rola mêranî yê civakî , guherîna rolên polîtîk û civakî yên jin û mêran dipirsin. Xebatên herî balkêş ên vê binecûrê du şikil in: utopyaya ku li wir ferqa zayendiyan ji hev tune ne yan jî dîstopyayek li ser desthilatdariya mêranî disêwirînin<ref>Elyce Rae Helford, in Westfahl, Gary. The Greenwood Encyclopedia of Science Fiction and Fantasy: Greenwood Press, 2005: 289-290</ref>. • [[New Wave]]: Ev têgih bo xebatên honaka zanîstî yên ku van taybetiyan vedigrin: Him li şiklê û him li naverokî xwe dispêre cerribandinekî mezin, çêjekî xweş û hesyariyeke hunermendane. • [[Şêtiya Bûxarê]] (''Steampunk''): Van berheman bi gelemperî di sedsala 19an de û pir caran jî di [[serdema Vîktoryayê]] de derbas dibin ku di vê serdemê de bûxar bi berbelawî dihat bikaranîn. Mîna berhemên [[Jules Verne]] û [[H. G. Wells]] ji xêndî bûxarê, teknolojiyên ku li wê dewrê nedihat bikaranîn jî tê sêwirandin. ==Cûreyên pêwendî== ===Honandina teorîk=== Ev têgih warekî gelek fireh dihewîne, mîna honaka zanistî, fantastîk û dîrokên alternatîf, hwd. Edîtorin [[rastîbîniya efsûnî]] (''magic realism'') jî têdixin li bin vê cûrê.<ref>web.archive.org/web/20120110165032/http://www.aeonmagazine.com/writersguidelines.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120110165032/http://www.aeonmagazine.com/writersguidelines.html |date=2012-01-10 }}</ref> ===Wêjeya fantastîk=== Pêwendiyek nêzik li navbera fantastîk û honaka zanistî heye. Gelek nivîskar bi her du cûreyê berheman nivîsandine. Berhemin nivîskarên mîna [[Anne McCaffrey]] û [[Marion Zimmer Bradley]]ê di horta her du cûreyê de ne. Car caran têgiha fanteziya zanistî ji bo van berheman têne bikaranîn.<ref>http://www.depauw.edu/sfs/review_essays/elkins22.htm</ref> Li Amerîkayê komeleyek bi navê “[[Science Fiction and Fantasy Writers of America]]” (SFWA) heye ku xelatan didin berhemên ku him warên honaka zanistî û him jî wêjeya fantastîk hatine nivîsandin. Kongreyên honaka zanistî mijarên wêjeya fantastîkê birêkûpêk têdixin rojevên xwe.<ref>https://web.archive.org/web/20131126050500/http://www.laconiv.org/2006/prog/contest.htm</ref><ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://www.sff.net/people/carolberg/links.html#conventions |accessdate=2016-01-24 |archive-date=2008-07-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080706103651/http://www.sff.net/people/carolberg/links.html#conventions |url-status=dead }}</ref> Nivîskarên fantastîkê yên ku mîna [[J.K. Rowling]]<nowiki/>ê, xelata herî mezin a warê honaka zanistiyê bi navê Xelata Hugo histendine.<ref>web.archive.org/web/20141008081059/http://worldcon.org:80/hc.html</ref> Honaka zanistî bi gelemperî tiştên mimkun in ku li paşerojê bêne çêkirin, qal dikin. Lê fantastîk tiştên derasayî û bêîhtimal dihonînin.<ref>Rod Serling (1962). The Twilight Zone, "The Fugitive".</ref> Sêr(efsûn) û mîtolojî mijarên herî populer ê wêjeya fantastîkê ne.<ref>Robert B. Marks (1997-00). "On Incorporating Mythology into Fantasy, or How to Write Mythical Fantasy in 752 Easy Steps". Story and Myth.</ref> ===Wêjeya erjengê=== [[File:Frankenstein, pg 7.jpg|thumb|upright=1.2|Illustrasyonek ji romana [[Frankenstein]] a [[Mary Shelley]]yê ]] Wêjeya erjengê yan jî tirsê li ser derî xweza û derasayî tê avakirin. Armanca vê cûreyê xwendevanên xwe car caran bi riya pêşdariyên tundî bitirsînin û aciz bikin. Gelek berhemên tirsê hêmanên honaka zanistî dihewînin. Di romana [[Mary Shelley]] a bi navê [[Frankenstein]] her çiqas hêmanên tirsê ji yên din zêdetir be jî, ji ber ku afirandina cinawer bi honandina xeyala zanistî tê kirin, tê hesibandin ku berhema yekem a honaka zanistî ye. Ji bo pênasîna cûreyên honaka zanistî û erjengê ji berhemên [[Edgar Allan Poe]] jî hatiye sûd wergirtin.<ref>David Carroll and Kyla Ward (1993-05). The Horror Timeline,Part I: Pre-20th Century</ref> Îro wêjeya erjengê kategoriyek populer a fîlmên erjengê ye.<ref>{{Citation |title=Kopîkirina arşîvê |url=http://news.ncsu.edu/features/103106_HorrorFilms.htm |accessdate=2007-08-14 |archive-date=2007-08-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070814212333/http://news.ncsu.edu/features/103106_HorrorFilms.htm |url-status=dead }}</ref> ===Wêjeya veşartî (''mystery'')=== Di van berheman de temaya serdest honaka zanistî ne, lê belê çîrok xwe dispêrin rastiyên rojane. Mîna romanên erjengê yên [[Tom Clancy]] û [[Michael Crichton]]ê û fîlmên James Bond pir caran li nav vê cûreyê tê hesibandin.<ref>https://web.archive.org/web/20151016032758/http://www.falsepositives.com/index.php/2005/11/22/utopian-ideas-hidden-inside-dystopian-sf/</ref> Xebatên modernîst ên nivîskarên wekî [[Kurt Vonnegut]], [[Philip K. Dick]], [[Stanisław Lem]] li ser sînora honaka zanistî û wêjeya veşartî ne.<ref>Glenn, Joshua (2000-12-22). "Philip K. Dick (1928–1982)". Hermenaut (#13)</ref> Li gorî [[Robert J. Sawyer]] “Li nav honaka zanistî û veşartiyê lihevhatineke mezin heye. Her du jî ferisandina xaçepirsê dilbijî dikin û ji bo wê jî çîrokên nêzikî rastiyê hewce dikin.”<ref>McBride, Jim (1997-11). "Spotlight On... Robert J. Sawyer". Fingerprints (Crime Writes of Canada) (November 1997).</ref> [[Isaac Asimov]] û [[Walter Mosley]] di nav berhemên xwe yên honaka zanistî de hêmanên veşartî (''mystery'') bicihkirine yan jî di nav berhemên xwe yên veşartî de hêmanên honaka zanistî bicihkirine. ===Wêjeya sûperleheng=== Taybetmendiya karakterîstîk a vê cûreyê ev e: Lehengên van çîrokan ku xwediyê behreyên derasayî ne, bi xwestekî an mecbûrî welateke yan jî gerdûneke ji destê gefan (carinan gefên xwezayî û carinan gefên super ên çêkirî) diparêzin an jî ji bo parastina wan alîkarî dikin. Gelek sûperleheng bi xwestekî an bêhemdî xwe li nav teknolojiyên pêşketî, cîhan an jî gerstêrkên biyanî, li nav rêwitiya demî dibînin. Lêbelê hêmanên zanistî yên van çîrokan dûrî aqil in li gorî çîrokên honaka zanistî. Li nav nivîskarên vê cûreyê de [[Stan Lee]] û [[Dean Wesley Smith]] ([[Spiderman]], [[The Fantastic Four]], [[X-man]], [[Hulk]] hwd); [[Marv Wolfman]] ([[Blade]], [[The New Teen Titans]]), [[Roger Stern]] û [[Elliot S. Maggin]] ([[Superman]]) hene. Weşanxaneyên [[Marvel Comics]] û [[DC Comics]] piştgirî û girîngî didin wêjeya sûperlehengê. ==Xelat== Xelatên herî mezin û girîng ên cîhana honaka zanistî ev in: [[Xelata Hugo]] ku ji aliyê [[World Science Fiction Convention]] (Worldcon) ve tê belavkirin û [[Xelata Nebula]] ye ku ji aliyê [[Science Fiction and Fantasy Writers of America]] (SFWA) ve tê belavkirin. Di sînemaya honaka zanistî de [[Xelata Saturn]] xelateke gelek mezin e. ==Li wêjeyê honaka zanistî== Nivîskarên ku li warê honaka zanistî navdar û serkeftî ne, hin ji wan ev in: *[[Jules Verne]] *[[Karel Čapek]] *[[Arthur C. Clarke]] *[[Isaac Asimov]] *[[Frank Herbert]] *[[H. G. Wells]] *[[Yevgeni Îvanovîç Zamyatîn]] (Zemyetkin) *[[Stanislaw Lem]] *[[Philip K. Dick]] *[[Ursula K. Le Guin]] *[[J. G. Ballard]] *[[Samuel Delany]] *[[Jack Vance]] *[[David Brin]] *[[Thomas Disch]] *[[Robert Sheckley]] *[[Harry Harrison]] *[[John Brunner]] *[[Alexei Panshin]] *[[Poul Anderson]] *[[Robert A. Heinlein]] *[[Kurt Vonnegut Jr.]] *[[Adam Fawer]] *[[Frederik Pohl]] *[[Roger Zelazny]] *[[Bernard Werber]] *[[Brian W. Aldiss]] *[[C.M.Kornbluth]] *[[Eric Frank Russell]] *[[Larry Niven]] *[[Douglas Adams]] *[[Joanna Russ]] *[[Robert Silverberg]] ==Çavkanî== {{Çavkanî|2}} [[Kategorî:Honaka zanistî| ]] 3fu9ub8qcujsp239rex318dl05gswbf Tengava Bonifacio 0 75222 1094337 692736 2022-08-02T21:46:14Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tengava Bunifaziuyê]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tengava Bunifaziuyê]] k61l7ooc1ln6hkn3aapvzszatxa7p6a Tengava Korsîka 0 75223 1094339 1047848 2022-08-02T21:46:34Z EmausBot 7548 Robot: Fixing double redirect to [[Tengava Bunifaziuyê]] wikitext text/x-wiki #BERALÎKIRIN [[Tengava Bunifaziuyê]] k61l7ooc1ln6hkn3aapvzszatxa7p6a Konseya Ewropayê 0 86836 1094326 1067561 2022-08-02T19:10:42Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Europe Council 2022.png|thumb|Nexşeya welatên endam ên Konseyê Ewropayê.]] '''Konseya Ewropayê''' (bi [[îngilîzî]]: ''Council of Europe'', bi [[fransî]]: ''Conseil de l'Europe''), rêxistineke navneteweyî ya mafên mirovane. Rêxistin, ji bo demokrasî, parastina mafên mirovan û ji bo parastina rêgeza dadgehî ya Ewropa yê, piştê şerê duyemîn ya cîhanê di sala 1949an de hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/about-us/did-you-know|title=Did you know?|website=The Council of Europe in brief|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref>  [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewrûpayê|Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê]] girdayê Konseya Ewropayê ye.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/4816408.stm|title=Profile: The Council of Europe|date=2010-12-11|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref> == Dîroka rêxistinê == Fikra Konseya Ewrûpa dema ku hêj şerê cîhanê ya duyemîn dewam dikir, ji aliyê [[Winston Churchill]] ve di 4ê nîsana sala 1943an de di axaftina radyoyeke de hate ziman. Churchill biştê sê salan, di sala 1946an de li [[Zanîngeha Zûrîhê]] di axavtinek de vê ramanê dubare dike û anî ziman ku jibo yekîtiya Dewletên Ewropî hewcedariya konseyeke heye.<ref>{{Cite web|url=https://onedio.com/haber/avrupa-birligi-ile-karistirmayalim-9-madde-ile-avrupa-konseyi-nedir-768067|title=Avrupa Birliği ile Karıştırmayalım: 9 Madde ile Avrupa Konseyi Nedir?|last=Onedio.com|website=Onedio|language=Turkish|access-date=2020-05-30}}</ref> Piştê sê salan di 5ê gulana 1949an ji aliyê deh welat, [[Belçîka]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Danîmarka]], [[Fransa]], [[Holenda|Hollanda]], [[Îrlenda (girav)|Îrlenda]], [[Swêd]], [[Îtalya]], [[Lûksembûrg]] û [[Norwêc]] ve bi avakirina navenda xwe li bajarê [[Strasbourg]]ê, peymana damezrandina Konseya Ewropayê pejirandin. ==Erk û armanca rêxistinê== Di benda 1 (a) ya qanûna bingehîn de tê gotin ku "Armanca Konseya Ewropayê ew e ku yekîtiya zêdetir di navbera endamên wê de bi armanca parastin û bicihkirina îdeal û prensîbên ku mîrata wan a hevbeş in û hêsankirina pêşketina wan a aborî û civakî ye."<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Endamtî ji hemû dewletên Ewropayê re vekirî ye ku li ser aştî, hevkarî, rêveberiya baş û mafên mirovan digerin, prensîba dewleta hiqûqê qebûl dikin û dikarin û amade ne ku demokrasî, mafên mirovan û azadiyên bingehîn garantî bikin. Lê belê welatên endamên Yekîtiya Ewropayê beşek ji hêzên xwe yên qanûndanînê û îdarî yên neteweyî vediguhêzin Komîsyona Ewropayê û Parlamenta Ewropayê, welatên endamên Konseya Ewropayê serweriya xwe diparêzin, lê bi peyman/peymanên (hiqûqa navneteweyî) xwe bi cih tînin û li ser bingeha nirxên hevpar û biryarên siyasî yên hevpar bi hev re kar dikin. Ew peyman û biryar ji aliyê welatên endam ên li Konseya Ewropayê bi hev re dixebitin ve tên pêşxistin. Her du sazî li dora hîmên hevpar ên hevkarî û aştiyê yên Ewropayê wek derdorên konsêtrîk kar dikin, Konseya Ewropayê jî di qada erdnîgarî de qada herî berfireh e. [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropa]], bi veguhastina hêzan a ji neteweyî heta asta YEKÎTIYA Ewropayê dikare weke çembereke biçûktir a xwedî asta entegrasyonê ya gelekî bilind bê dîtin. "Konseya Ewropa û Yekîtiya Ewropayê: Rolên cuda, nirxên hevpar." <ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Peyman/peymanên Konseya Ewropayê jî ji bo îmzekirina welatên ne endam vekirî ne û bi vî rengî bi welatên li derveyî Ewropayê re hevkariyek wekhev hêsan dike. Destkeftiya herî bi nav û deng a Konseya Ewropayê, Peymaneke Mafên Mirovan a Ewropayê ye ku di sala 1950'î de piştî rapora Meclîsa Parlamenteran a Konseya Ewropayê hate qebûlkirin û li dû vê yekê ji Neteweyên Yekbûyî (NY) hate qebûlkirin. Peyman Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê li Strasbourgê ava kir. Dadgeh, li gorî Peymannameyaya Mafên Mirovan a Ewropayê çavdêriyê dike û bi vî rengî weke dadgeha herî bilind a Ewropayê kar dike. Ji bo vê dadgehê ye ku Ewropayî eger bawer bikin ku welatekî endam maf û azadiya wan a bingehîn binpê kiriye, rêxistin, dikare dozê li wî welatî veke. ==Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê== [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê|Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê]] (DMME), Saziyeke girêdayî Konseya Ewropayê ye. Têgeha mafên mirovan bi giştî tevahî mafên ku mirov li gorî rûmeta xwedî dike tê parastin. Bi berfirehî hemû mafên bingehîn û azadiyên giştî yên di hiqûqa navxweyî de û mafên ku li gorî hiqûqa navneteweyî hatine pêşdîtin û parastin, vedihewîne. Ji ber ku ev maf hemû mirovan têkildar dike, divê ev maf di navneteweyî de bên parastin. Pratîkên destpêkê yên parastina mafên mirovan bêhtir di asta neteweyî de ne. Parastina mafên mirovan a navneteweyî di dawiya sedsala 19 û 20 'an de tê dîtin. Generalê hiqûqa navneteweyî li ser mafên mirovan digire, bi rêya peymana Neteweyên Yekbûyî pêk tê. Her çiqas ev peyman behsa gelek mafên mirovan bike jî , lê ravekirinek li ser van mafan tune ye Ji bo vê jî di bin banê Konseya Aborî û Civakî de Komîsyona Mafê Mirovan hate avakirin û li ser vê mijarê xebat hate kirin Di 12.12.1948'an de Komîsyonê bi biryara Meclîsa Giştî ya Meclîsê, pêşnûma ku ji bo vê armancê hatibû amadekirin weke Deklareya Gerdûnî ya Mafên Mirovan qebûl kir. Ji ber ku ev deklare weke biryara .M Giştî ya Meclîsa Giştî negirêdayî bû û tu mekanîzmayên temînatê bi rê ve nebirin, geşedanên piştî daxuyaniyê bi armanca van kêmasiyan bê destgirtin. Di vê çarçoveyê de rêziknameyên nû li ser du astan têne dîtin. Ev rêzikname di asta gerdûnî de bi "Konvansiyona Mafên Şexsî û Siyasî" û "Peymaneke Mafên Aborî, Civakî û Çandî", "Peymannameya Mafên Mirovan a Amerîka-Afrîkayê" û "Peymannameya Mafên Mirovan a Ewropayê" di asta herêmî de hatin kirin. Peymanên Mafên Mirovan ên Ewropayê ji peymanên din cudatir e. Ji ber vê yekê, peymanên din ên ku weke destûra bingehîn a mafên mirovan lê tê kirin, peymaneke mafên mirovan a Ewropayê ye. Taybetmendiyên ku vê yekê ji hev cuda dikin; ew e ku tiştên di nivîsarê de vekirî ne, bi awayekî rastîn, hûrgilî, rasterast têne bikaranîn. == Welatên endam == Rêxistin di 5ê gulana sala 1949an de ji aliyê 10 welaten ve hate avakirin û endamên yekem ev deh welatin. {{al2|Belçîka}} {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} {{al2|Danîmarka}} {{al2|Fransa}} {{al2|Holenda}} {{al2|Îrlenda}} {{al2|Swêd}} {{al2|Îtalya}} {{al2|Lûksembûrg}} {{al2|Norwêc}} '''welatên ku li gorî dîroka beşdar bûne''' [[Wêne:Council of Europe.png|250px|thumb|Nexşeya welatên endam ya Konseya Ewropayê]] ''Endamên Konseya Ewropayê'' {| | [[Yewnanistan]] 9ê tebaxa 1949 [[Tirkiye]] 9ê tebaxa 1949 [[Îzlanda]] 7ê adara 1950 [[Almanya]] 13ê tîrmeha 1950 [[Awistirya]] 16ê nîsana 1956 [[Kîpros]] 24ê gulana 1961 [[Swîsre]] 6ê gulana 1961 [[Malta]] 29ê nîsana 1965 [[Portûgal]] 22 îlona 1976 [[Spanya]] 24ê çiriya paşîn a 1977 [[Liechtenstein|Lîhtenştayn]] 23ê çiriya paşîn a 1978 [[San Marîno]] 16ê çiriya paşîn a 1988 [[Fînlenda]] 5ê gulana 1989 [[Macaristan|Macarîstan]] 6ê çiriya paşîn 1990 [[Polonya]] 26ê çiriya paşîn, 1991 [[Bulgaristan]] 7ê gulana 1992 [[Estonya]] 14ê gulana 1993 [[Lîtvanya]] 14ê gulana 1993 | [[Slovenya]] 14ê gulana 1993 [[Çekya|Komara Çek]] 30ê hezîrana 1993 [[Slovakya]] 30ê hezîrana 1993 [[Romanya]] 7ê çiriya pêşîn a 1993 [[Andorra|Andora]] 10ê çiriya paşîn a 1994 [[Letonya]] 10ê sibata 1995 [[Albanya]] 13ê tîrmeha 1995 [[Moldova]] 13ê tîrmeha 1995 [[Makedonyaya Bakur|Makedonya]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Ûkrayna]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Kroatya]] 6ê çiriya paşîn a 1996 [[Gurcistan|Gurcîstan]] 27ê nîsana 1999 [[Azerbaycan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Ermenistan|Ermenîstan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Bosniya û Herzegovîna|Bosnîa]] 24ê nîsana 2002 [[Serbistan|Serbîstan]] 3ê nîsana 2003 [[Monako]] 5ê çiriya pêşîn a 2004 |} '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Komîteya Wezîrên Konseya Ewropa yê''' *[[Vatîkan]] *[[Dewletên Yekbûyî]] *[[Japon]] *[[Meksîk]] *[[Kanada]] '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Meclîsa Parlamanê ya Konseya Ewropayê''' *[[Îsraêl]] *[[Kanada]] *[[Meksîk]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ewropa]] [[Kategorî:Rêxistin]] 5xlj9zv9w1kf65e4ejl8s6dcys82ocm 1094328 1094326 2022-08-02T19:11:12Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Europe Council 2022.png|thumb|Nexşeya welatên endam ên Konseyê Ewropayê.]] '''Konseya Ewropayê''' (bi [[îngilîzî]]: ''Council of Europe''; bi [[fransî]]: ''Conseil de l'Europe''), rêxistineke navneteweyî ya mafên mirovane. Rêxistin, ji bo demokrasî, parastina mafên mirovan û ji bo parastina rêgeza dadgehî ya Ewropa yê, piştê şerê duyemîn ya cîhanê di sala 1949an de hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/about-us/did-you-know|title=Did you know?|website=The Council of Europe in brief|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref>  [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewrûpayê|Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê]] girdayê Konseya Ewropayê ye.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/4816408.stm|title=Profile: The Council of Europe|date=2010-12-11|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref> == Dîroka rêxistinê == Fikra Konseya Ewrûpa dema ku hêj şerê cîhanê ya duyemîn dewam dikir, ji aliyê [[Winston Churchill]] ve di 4ê nîsana sala 1943an de di axaftina radyoyeke de hate ziman. Churchill biştê sê salan, di sala 1946an de li [[Zanîngeha Zûrîhê]] di axavtinek de vê ramanê dubare dike û anî ziman ku jibo yekîtiya Dewletên Ewropî hewcedariya konseyeke heye.<ref>{{Cite web|url=https://onedio.com/haber/avrupa-birligi-ile-karistirmayalim-9-madde-ile-avrupa-konseyi-nedir-768067|title=Avrupa Birliği ile Karıştırmayalım: 9 Madde ile Avrupa Konseyi Nedir?|last=Onedio.com|website=Onedio|language=Turkish|access-date=2020-05-30}}</ref> Piştê sê salan di 5ê gulana 1949an ji aliyê deh welat, [[Belçîka]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Danîmarka]], [[Fransa]], [[Holenda|Hollanda]], [[Îrlenda (girav)|Îrlenda]], [[Swêd]], [[Îtalya]], [[Lûksembûrg]] û [[Norwêc]] ve bi avakirina navenda xwe li bajarê [[Strasbourg]]ê, peymana damezrandina Konseya Ewropayê pejirandin. ==Erk û armanca rêxistinê== Di benda 1 (a) ya qanûna bingehîn de tê gotin ku "Armanca Konseya Ewropayê ew e ku yekîtiya zêdetir di navbera endamên wê de bi armanca parastin û bicihkirina îdeal û prensîbên ku mîrata wan a hevbeş in û hêsankirina pêşketina wan a aborî û civakî ye."<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Endamtî ji hemû dewletên Ewropayê re vekirî ye ku li ser aştî, hevkarî, rêveberiya baş û mafên mirovan digerin, prensîba dewleta hiqûqê qebûl dikin û dikarin û amade ne ku demokrasî, mafên mirovan û azadiyên bingehîn garantî bikin. Lê belê welatên endamên Yekîtiya Ewropayê beşek ji hêzên xwe yên qanûndanînê û îdarî yên neteweyî vediguhêzin Komîsyona Ewropayê û Parlamenta Ewropayê, welatên endamên Konseya Ewropayê serweriya xwe diparêzin, lê bi peyman/peymanên (hiqûqa navneteweyî) xwe bi cih tînin û li ser bingeha nirxên hevpar û biryarên siyasî yên hevpar bi hev re kar dikin. Ew peyman û biryar ji aliyê welatên endam ên li Konseya Ewropayê bi hev re dixebitin ve tên pêşxistin. Her du sazî li dora hîmên hevpar ên hevkarî û aştiyê yên Ewropayê wek derdorên konsêtrîk kar dikin, Konseya Ewropayê jî di qada erdnîgarî de qada herî berfireh e. [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropa]], bi veguhastina hêzan a ji neteweyî heta asta YEKÎTIYA Ewropayê dikare weke çembereke biçûktir a xwedî asta entegrasyonê ya gelekî bilind bê dîtin. "Konseya Ewropa û Yekîtiya Ewropayê: Rolên cuda, nirxên hevpar." <ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Peyman/peymanên Konseya Ewropayê jî ji bo îmzekirina welatên ne endam vekirî ne û bi vî rengî bi welatên li derveyî Ewropayê re hevkariyek wekhev hêsan dike. Destkeftiya herî bi nav û deng a Konseya Ewropayê, Peymaneke Mafên Mirovan a Ewropayê ye ku di sala 1950'î de piştî rapora Meclîsa Parlamenteran a Konseya Ewropayê hate qebûlkirin û li dû vê yekê ji Neteweyên Yekbûyî (NY) hate qebûlkirin. Peyman Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê li Strasbourgê ava kir. Dadgeh, li gorî Peymannameyaya Mafên Mirovan a Ewropayê çavdêriyê dike û bi vî rengî weke dadgeha herî bilind a Ewropayê kar dike. Ji bo vê dadgehê ye ku Ewropayî eger bawer bikin ku welatekî endam maf û azadiya wan a bingehîn binpê kiriye, rêxistin, dikare dozê li wî welatî veke. ==Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê== [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê|Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê]] (DMME), Saziyeke girêdayî Konseya Ewropayê ye. Têgeha mafên mirovan bi giştî tevahî mafên ku mirov li gorî rûmeta xwedî dike tê parastin. Bi berfirehî hemû mafên bingehîn û azadiyên giştî yên di hiqûqa navxweyî de û mafên ku li gorî hiqûqa navneteweyî hatine pêşdîtin û parastin, vedihewîne. Ji ber ku ev maf hemû mirovan têkildar dike, divê ev maf di navneteweyî de bên parastin. Pratîkên destpêkê yên parastina mafên mirovan bêhtir di asta neteweyî de ne. Parastina mafên mirovan a navneteweyî di dawiya sedsala 19 û 20 'an de tê dîtin. Generalê hiqûqa navneteweyî li ser mafên mirovan digire, bi rêya peymana Neteweyên Yekbûyî pêk tê. Her çiqas ev peyman behsa gelek mafên mirovan bike jî , lê ravekirinek li ser van mafan tune ye Ji bo vê jî di bin banê Konseya Aborî û Civakî de Komîsyona Mafê Mirovan hate avakirin û li ser vê mijarê xebat hate kirin Di 12.12.1948'an de Komîsyonê bi biryara Meclîsa Giştî ya Meclîsê, pêşnûma ku ji bo vê armancê hatibû amadekirin weke Deklareya Gerdûnî ya Mafên Mirovan qebûl kir. Ji ber ku ev deklare weke biryara .M Giştî ya Meclîsa Giştî negirêdayî bû û tu mekanîzmayên temînatê bi rê ve nebirin, geşedanên piştî daxuyaniyê bi armanca van kêmasiyan bê destgirtin. Di vê çarçoveyê de rêziknameyên nû li ser du astan têne dîtin. Ev rêzikname di asta gerdûnî de bi "Konvansiyona Mafên Şexsî û Siyasî" û "Peymaneke Mafên Aborî, Civakî û Çandî", "Peymannameya Mafên Mirovan a Amerîka-Afrîkayê" û "Peymannameya Mafên Mirovan a Ewropayê" di asta herêmî de hatin kirin. Peymanên Mafên Mirovan ên Ewropayê ji peymanên din cudatir e. Ji ber vê yekê, peymanên din ên ku weke destûra bingehîn a mafên mirovan lê tê kirin, peymaneke mafên mirovan a Ewropayê ye. Taybetmendiyên ku vê yekê ji hev cuda dikin; ew e ku tiştên di nivîsarê de vekirî ne, bi awayekî rastîn, hûrgilî, rasterast têne bikaranîn. == Welatên endam == Rêxistin di 5ê gulana sala 1949an de ji aliyê 10 welaten ve hate avakirin û endamên yekem ev deh welatin. {{al2|Belçîka}} {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} {{al2|Danîmarka}} {{al2|Fransa}} {{al2|Holenda}} {{al2|Îrlenda}} {{al2|Swêd}} {{al2|Îtalya}} {{al2|Lûksembûrg}} {{al2|Norwêc}} '''welatên ku li gorî dîroka beşdar bûne''' [[Wêne:Council of Europe.png|250px|thumb|Nexşeya welatên endam ya Konseya Ewropayê]] ''Endamên Konseya Ewropayê'' {| | [[Yewnanistan]] 9ê tebaxa 1949 [[Tirkiye]] 9ê tebaxa 1949 [[Îzlanda]] 7ê adara 1950 [[Almanya]] 13ê tîrmeha 1950 [[Awistirya]] 16ê nîsana 1956 [[Kîpros]] 24ê gulana 1961 [[Swîsre]] 6ê gulana 1961 [[Malta]] 29ê nîsana 1965 [[Portûgal]] 22 îlona 1976 [[Spanya]] 24ê çiriya paşîn a 1977 [[Liechtenstein|Lîhtenştayn]] 23ê çiriya paşîn a 1978 [[San Marîno]] 16ê çiriya paşîn a 1988 [[Fînlenda]] 5ê gulana 1989 [[Macaristan|Macarîstan]] 6ê çiriya paşîn 1990 [[Polonya]] 26ê çiriya paşîn, 1991 [[Bulgaristan]] 7ê gulana 1992 [[Estonya]] 14ê gulana 1993 [[Lîtvanya]] 14ê gulana 1993 | [[Slovenya]] 14ê gulana 1993 [[Çekya|Komara Çek]] 30ê hezîrana 1993 [[Slovakya]] 30ê hezîrana 1993 [[Romanya]] 7ê çiriya pêşîn a 1993 [[Andorra|Andora]] 10ê çiriya paşîn a 1994 [[Letonya]] 10ê sibata 1995 [[Albanya]] 13ê tîrmeha 1995 [[Moldova]] 13ê tîrmeha 1995 [[Makedonyaya Bakur|Makedonya]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Ûkrayna]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Kroatya]] 6ê çiriya paşîn a 1996 [[Gurcistan|Gurcîstan]] 27ê nîsana 1999 [[Azerbaycan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Ermenistan|Ermenîstan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Bosniya û Herzegovîna|Bosnîa]] 24ê nîsana 2002 [[Serbistan|Serbîstan]] 3ê nîsana 2003 [[Monako]] 5ê çiriya pêşîn a 2004 |} '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Komîteya Wezîrên Konseya Ewropa yê''' *[[Vatîkan]] *[[Dewletên Yekbûyî]] *[[Japon]] *[[Meksîk]] *[[Kanada]] '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Meclîsa Parlamanê ya Konseya Ewropayê''' *[[Îsraêl]] *[[Kanada]] *[[Meksîk]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ewropa]] [[Kategorî:Rêxistin]] pf0ltcumd26qt2s7lif7jy7q3l1tgbk 1094329 1094328 2022-08-02T19:15:48Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Europe Council 2022.png|thumb|Nexşeya welatên endam ên Konseyê Ewropayê.]] '''Konseya Ewropayê''' (bi [[îngilîzî]]: ''Council of Europe''; bi [[fransî]]: ''Conseil de l'Europe''), rêxistineke navneteweyî ya mafên mirovane ku ji bo demokrasî, parastina mafên mirovan û ji bo parastina rêgeza dadgehî ya Ewropa yê, piştê Şerê duyem a Cîhanê di sala 1949an de hatiye damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/about-us/did-you-know|title=Did you know?|website=The Council of Europe in brief|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref>  [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewrûpayê|Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê]] girdayê Konseya Ewropayê ye.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/4816408.stm|title=Profile: The Council of Europe|date=2010-12-11|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref> == Dîroka rêxistinê == Fikra Konseya Ewrûpa dema ku hêj şerê cîhanê ya duyemîn dewam dikir, ji aliyê [[Winston Churchill]] ve di 4ê nîsana sala 1943an de di axaftina radyoyeke de hate ziman. Churchill biştê sê salan, di sala 1946an de li [[Zanîngeha Zûrîhê]] di axavtinek de vê ramanê dubare dike û anî ziman ku jibo yekîtiya Dewletên Ewropî hewcedariya konseyeke heye.<ref>{{Cite web|url=https://onedio.com/haber/avrupa-birligi-ile-karistirmayalim-9-madde-ile-avrupa-konseyi-nedir-768067|title=Avrupa Birliği ile Karıştırmayalım: 9 Madde ile Avrupa Konseyi Nedir?|last=Onedio.com|website=Onedio|language=Turkish|access-date=2020-05-30}}</ref> Piştê sê salan di 5ê gulana 1949an ji aliyê deh welat, [[Belçîka]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Danîmarka]], [[Fransa]], [[Holenda|Hollanda]], [[Îrlenda (girav)|Îrlenda]], [[Swêd]], [[Îtalya]], [[Lûksembûrg]] û [[Norwêc]] ve bi avakirina navenda xwe li bajarê [[Strasbourg]]ê, peymana damezrandina Konseya Ewropayê pejirandin. ==Erk û armanca rêxistinê== Di benda 1 (a) ya qanûna bingehîn de tê gotin ku "Armanca Konseya Ewropayê ew e ku yekîtiya zêdetir di navbera endamên wê de bi armanca parastin û bicihkirina îdeal û prensîbên ku mîrata wan a hevbeş in û hêsankirina pêşketina wan a aborî û civakî ye."<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Endamtî ji hemû dewletên Ewropayê re vekirî ye ku li ser aştî, hevkarî, rêveberiya baş û mafên mirovan digerin, prensîba dewleta hiqûqê qebûl dikin û dikarin û amade ne ku demokrasî, mafên mirovan û azadiyên bingehîn garantî bikin. Lê belê welatên endamên Yekîtiya Ewropayê beşek ji hêzên xwe yên qanûndanînê û îdarî yên neteweyî vediguhêzin Komîsyona Ewropayê û Parlamenta Ewropayê, welatên endamên Konseya Ewropayê serweriya xwe diparêzin, lê bi peyman/peymanên (hiqûqa navneteweyî) xwe bi cih tînin û li ser bingeha nirxên hevpar û biryarên siyasî yên hevpar bi hev re kar dikin. Ew peyman û biryar ji aliyê welatên endam ên li Konseya Ewropayê bi hev re dixebitin ve tên pêşxistin. Her du sazî li dora hîmên hevpar ên hevkarî û aştiyê yên Ewropayê wek derdorên konsêtrîk kar dikin, Konseya Ewropayê jî di qada erdnîgarî de qada herî berfireh e. [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropa]], bi veguhastina hêzan a ji neteweyî heta asta YEKÎTIYA Ewropayê dikare weke çembereke biçûktir a xwedî asta entegrasyonê ya gelekî bilind bê dîtin. "Konseya Ewropa û Yekîtiya Ewropayê: Rolên cuda, nirxên hevpar." <ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Peyman/peymanên Konseya Ewropayê jî ji bo îmzekirina welatên ne endam vekirî ne û bi vî rengî bi welatên li derveyî Ewropayê re hevkariyek wekhev hêsan dike. Destkeftiya herî bi nav û deng a Konseya Ewropayê, Peymaneke Mafên Mirovan a Ewropayê ye ku di sala 1950'î de piştî rapora Meclîsa Parlamenteran a Konseya Ewropayê hate qebûlkirin û li dû vê yekê ji Neteweyên Yekbûyî (NY) hate qebûlkirin. Peyman Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê li Strasbourgê ava kir. Dadgeh, li gorî Peymannameyaya Mafên Mirovan a Ewropayê çavdêriyê dike û bi vî rengî weke dadgeha herî bilind a Ewropayê kar dike. Ji bo vê dadgehê ye ku Ewropayî eger bawer bikin ku welatekî endam maf û azadiya wan a bingehîn binpê kiriye, rêxistin, dikare dozê li wî welatî veke. ==Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê== [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê|Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê]] (DMME), Saziyeke girêdayî Konseya Ewropayê ye. Têgeha mafên mirovan bi giştî tevahî mafên ku mirov li gorî rûmeta xwedî dike tê parastin. Bi berfirehî hemû mafên bingehîn û azadiyên giştî yên di hiqûqa navxweyî de û mafên ku li gorî hiqûqa navneteweyî hatine pêşdîtin û parastin, vedihewîne. Ji ber ku ev maf hemû mirovan têkildar dike, divê ev maf di navneteweyî de bên parastin. Pratîkên destpêkê yên parastina mafên mirovan bêhtir di asta neteweyî de ne. Parastina mafên mirovan a navneteweyî di dawiya sedsala 19 û 20 'an de tê dîtin. Generalê hiqûqa navneteweyî li ser mafên mirovan digire, bi rêya peymana Neteweyên Yekbûyî pêk tê. Her çiqas ev peyman behsa gelek mafên mirovan bike jî , lê ravekirinek li ser van mafan tune ye Ji bo vê jî di bin banê Konseya Aborî û Civakî de Komîsyona Mafê Mirovan hate avakirin û li ser vê mijarê xebat hate kirin Di 12.12.1948'an de Komîsyonê bi biryara Meclîsa Giştî ya Meclîsê, pêşnûma ku ji bo vê armancê hatibû amadekirin weke Deklareya Gerdûnî ya Mafên Mirovan qebûl kir. Ji ber ku ev deklare weke biryara .M Giştî ya Meclîsa Giştî negirêdayî bû û tu mekanîzmayên temînatê bi rê ve nebirin, geşedanên piştî daxuyaniyê bi armanca van kêmasiyan bê destgirtin. Di vê çarçoveyê de rêziknameyên nû li ser du astan têne dîtin. Ev rêzikname di asta gerdûnî de bi "Konvansiyona Mafên Şexsî û Siyasî" û "Peymaneke Mafên Aborî, Civakî û Çandî", "Peymannameya Mafên Mirovan a Amerîka-Afrîkayê" û "Peymannameya Mafên Mirovan a Ewropayê" di asta herêmî de hatin kirin. Peymanên Mafên Mirovan ên Ewropayê ji peymanên din cudatir e. Ji ber vê yekê, peymanên din ên ku weke destûra bingehîn a mafên mirovan lê tê kirin, peymaneke mafên mirovan a Ewropayê ye. Taybetmendiyên ku vê yekê ji hev cuda dikin; ew e ku tiştên di nivîsarê de vekirî ne, bi awayekî rastîn, hûrgilî, rasterast têne bikaranîn. == Welatên endam == Rêxistin di 5ê gulana sala 1949an de ji aliyê 10 welaten ve hate avakirin û endamên yekem ev deh welatin. {{al2|Belçîka}} {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} {{al2|Danîmarka}} {{al2|Fransa}} {{al2|Holenda}} {{al2|Îrlenda}} {{al2|Swêd}} {{al2|Îtalya}} {{al2|Lûksembûrg}} {{al2|Norwêc}} '''welatên ku li gorî dîroka beşdar bûne''' [[Wêne:Council of Europe.png|250px|thumb|Nexşeya welatên endam ya Konseya Ewropayê]] ''Endamên Konseya Ewropayê'' {| | [[Yewnanistan]] 9ê tebaxa 1949 [[Tirkiye]] 9ê tebaxa 1949 [[Îzlanda]] 7ê adara 1950 [[Almanya]] 13ê tîrmeha 1950 [[Awistirya]] 16ê nîsana 1956 [[Kîpros]] 24ê gulana 1961 [[Swîsre]] 6ê gulana 1961 [[Malta]] 29ê nîsana 1965 [[Portûgal]] 22 îlona 1976 [[Spanya]] 24ê çiriya paşîn a 1977 [[Liechtenstein|Lîhtenştayn]] 23ê çiriya paşîn a 1978 [[San Marîno]] 16ê çiriya paşîn a 1988 [[Fînlenda]] 5ê gulana 1989 [[Macaristan|Macarîstan]] 6ê çiriya paşîn 1990 [[Polonya]] 26ê çiriya paşîn, 1991 [[Bulgaristan]] 7ê gulana 1992 [[Estonya]] 14ê gulana 1993 [[Lîtvanya]] 14ê gulana 1993 | [[Slovenya]] 14ê gulana 1993 [[Çekya|Komara Çek]] 30ê hezîrana 1993 [[Slovakya]] 30ê hezîrana 1993 [[Romanya]] 7ê çiriya pêşîn a 1993 [[Andorra|Andora]] 10ê çiriya paşîn a 1994 [[Letonya]] 10ê sibata 1995 [[Albanya]] 13ê tîrmeha 1995 [[Moldova]] 13ê tîrmeha 1995 [[Makedonyaya Bakur|Makedonya]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Ûkrayna]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Kroatya]] 6ê çiriya paşîn a 1996 [[Gurcistan|Gurcîstan]] 27ê nîsana 1999 [[Azerbaycan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Ermenistan|Ermenîstan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Bosniya û Herzegovîna|Bosnîa]] 24ê nîsana 2002 [[Serbistan|Serbîstan]] 3ê nîsana 2003 [[Monako]] 5ê çiriya pêşîn a 2004 |} '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Komîteya Wezîrên Konseya Ewropa yê''' *[[Vatîkan]] *[[Dewletên Yekbûyî]] *[[Japon]] *[[Meksîk]] *[[Kanada]] '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Meclîsa Parlamanê ya Konseya Ewropayê''' *[[Îsraêl]] *[[Kanada]] *[[Meksîk]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ewropa]] [[Kategorî:Rêxistin]] q585umaswofk6ojg54chj40vr839alj 1094330 1094329 2022-08-02T19:16:47Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Europe Council 2022.png|thumb|Nexşeya welatên endam ên Konseyê Ewropayê.]] '''Konseya Ewropayê''' (bi [[îngilîzî]]: ''Council of Europe''; bi [[fransî]]: ''Conseil de l'Europe''), rêxistineke navneteweyî ya mafên mirovane ku ji bo demokrasî, parastina mafên mirovan û ji bo parastina rêgeza dadgehî ya [[Ewropa]] yê, piştê [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] di sala 1949an de hatiye damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/about-us/did-you-know|title=Did you know?|website=The Council of Europe in brief|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref>  [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewrûpayê|Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê]] girdayê Konseya Ewropayê ye.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/4816408.stm|title=Profile: The Council of Europe|date=2010-12-11|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref> == Dîroka rêxistinê == Fikra Konseya Ewrûpa dema ku hêj şerê cîhanê ya duyemîn dewam dikir, ji aliyê [[Winston Churchill]] ve di 4ê nîsana sala 1943an de di axaftina radyoyeke de hate ziman. Churchill biştê sê salan, di sala 1946an de li [[Zanîngeha Zûrîhê]] di axavtinek de vê ramanê dubare dike û anî ziman ku jibo yekîtiya Dewletên Ewropî hewcedariya konseyeke heye.<ref>{{Cite web|url=https://onedio.com/haber/avrupa-birligi-ile-karistirmayalim-9-madde-ile-avrupa-konseyi-nedir-768067|title=Avrupa Birliği ile Karıştırmayalım: 9 Madde ile Avrupa Konseyi Nedir?|last=Onedio.com|website=Onedio|language=Turkish|access-date=2020-05-30}}</ref> Piştê sê salan di 5ê gulana 1949an ji aliyê deh welat, [[Belçîka]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Danîmarka]], [[Fransa]], [[Holenda|Hollanda]], [[Îrlenda (girav)|Îrlenda]], [[Swêd]], [[Îtalya]], [[Lûksembûrg]] û [[Norwêc]] ve bi avakirina navenda xwe li bajarê [[Strasbourg]]ê, peymana damezrandina Konseya Ewropayê pejirandin. ==Erk û armanca rêxistinê== Di benda 1 (a) ya qanûna bingehîn de tê gotin ku "Armanca Konseya Ewropayê ew e ku yekîtiya zêdetir di navbera endamên wê de bi armanca parastin û bicihkirina îdeal û prensîbên ku mîrata wan a hevbeş in û hêsankirina pêşketina wan a aborî û civakî ye."<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Endamtî ji hemû dewletên Ewropayê re vekirî ye ku li ser aştî, hevkarî, rêveberiya baş û mafên mirovan digerin, prensîba dewleta hiqûqê qebûl dikin û dikarin û amade ne ku demokrasî, mafên mirovan û azadiyên bingehîn garantî bikin. Lê belê welatên endamên Yekîtiya Ewropayê beşek ji hêzên xwe yên qanûndanînê û îdarî yên neteweyî vediguhêzin Komîsyona Ewropayê û Parlamenta Ewropayê, welatên endamên Konseya Ewropayê serweriya xwe diparêzin, lê bi peyman/peymanên (hiqûqa navneteweyî) xwe bi cih tînin û li ser bingeha nirxên hevpar û biryarên siyasî yên hevpar bi hev re kar dikin. Ew peyman û biryar ji aliyê welatên endam ên li Konseya Ewropayê bi hev re dixebitin ve tên pêşxistin. Her du sazî li dora hîmên hevpar ên hevkarî û aştiyê yên Ewropayê wek derdorên konsêtrîk kar dikin, Konseya Ewropayê jî di qada erdnîgarî de qada herî berfireh e. [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropa]], bi veguhastina hêzan a ji neteweyî heta asta YEKÎTIYA Ewropayê dikare weke çembereke biçûktir a xwedî asta entegrasyonê ya gelekî bilind bê dîtin. "Konseya Ewropa û Yekîtiya Ewropayê: Rolên cuda, nirxên hevpar." <ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Peyman/peymanên Konseya Ewropayê jî ji bo îmzekirina welatên ne endam vekirî ne û bi vî rengî bi welatên li derveyî Ewropayê re hevkariyek wekhev hêsan dike. Destkeftiya herî bi nav û deng a Konseya Ewropayê, Peymaneke Mafên Mirovan a Ewropayê ye ku di sala 1950'î de piştî rapora Meclîsa Parlamenteran a Konseya Ewropayê hate qebûlkirin û li dû vê yekê ji Neteweyên Yekbûyî (NY) hate qebûlkirin. Peyman Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê li Strasbourgê ava kir. Dadgeh, li gorî Peymannameyaya Mafên Mirovan a Ewropayê çavdêriyê dike û bi vî rengî weke dadgeha herî bilind a Ewropayê kar dike. Ji bo vê dadgehê ye ku Ewropayî eger bawer bikin ku welatekî endam maf û azadiya wan a bingehîn binpê kiriye, rêxistin, dikare dozê li wî welatî veke. ==Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê== [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê|Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê]] (DMME), Saziyeke girêdayî Konseya Ewropayê ye. Têgeha mafên mirovan bi giştî tevahî mafên ku mirov li gorî rûmeta xwedî dike tê parastin. Bi berfirehî hemû mafên bingehîn û azadiyên giştî yên di hiqûqa navxweyî de û mafên ku li gorî hiqûqa navneteweyî hatine pêşdîtin û parastin, vedihewîne. Ji ber ku ev maf hemû mirovan têkildar dike, divê ev maf di navneteweyî de bên parastin. Pratîkên destpêkê yên parastina mafên mirovan bêhtir di asta neteweyî de ne. Parastina mafên mirovan a navneteweyî di dawiya sedsala 19 û 20 'an de tê dîtin. Generalê hiqûqa navneteweyî li ser mafên mirovan digire, bi rêya peymana Neteweyên Yekbûyî pêk tê. Her çiqas ev peyman behsa gelek mafên mirovan bike jî , lê ravekirinek li ser van mafan tune ye Ji bo vê jî di bin banê Konseya Aborî û Civakî de Komîsyona Mafê Mirovan hate avakirin û li ser vê mijarê xebat hate kirin Di 12.12.1948'an de Komîsyonê bi biryara Meclîsa Giştî ya Meclîsê, pêşnûma ku ji bo vê armancê hatibû amadekirin weke Deklareya Gerdûnî ya Mafên Mirovan qebûl kir. Ji ber ku ev deklare weke biryara .M Giştî ya Meclîsa Giştî negirêdayî bû û tu mekanîzmayên temînatê bi rê ve nebirin, geşedanên piştî daxuyaniyê bi armanca van kêmasiyan bê destgirtin. Di vê çarçoveyê de rêziknameyên nû li ser du astan têne dîtin. Ev rêzikname di asta gerdûnî de bi "Konvansiyona Mafên Şexsî û Siyasî" û "Peymaneke Mafên Aborî, Civakî û Çandî", "Peymannameya Mafên Mirovan a Amerîka-Afrîkayê" û "Peymannameya Mafên Mirovan a Ewropayê" di asta herêmî de hatin kirin. Peymanên Mafên Mirovan ên Ewropayê ji peymanên din cudatir e. Ji ber vê yekê, peymanên din ên ku weke destûra bingehîn a mafên mirovan lê tê kirin, peymaneke mafên mirovan a Ewropayê ye. Taybetmendiyên ku vê yekê ji hev cuda dikin; ew e ku tiştên di nivîsarê de vekirî ne, bi awayekî rastîn, hûrgilî, rasterast têne bikaranîn. == Welatên endam == Rêxistin di 5ê gulana sala 1949an de ji aliyê 10 welaten ve hate avakirin û endamên yekem ev deh welatin. {{al2|Belçîka}} {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} {{al2|Danîmarka}} {{al2|Fransa}} {{al2|Holenda}} {{al2|Îrlenda}} {{al2|Swêd}} {{al2|Îtalya}} {{al2|Lûksembûrg}} {{al2|Norwêc}} '''welatên ku li gorî dîroka beşdar bûne''' [[Wêne:Council of Europe.png|250px|thumb|Nexşeya welatên endam ya Konseya Ewropayê]] ''Endamên Konseya Ewropayê'' {| | [[Yewnanistan]] 9ê tebaxa 1949 [[Tirkiye]] 9ê tebaxa 1949 [[Îzlanda]] 7ê adara 1950 [[Almanya]] 13ê tîrmeha 1950 [[Awistirya]] 16ê nîsana 1956 [[Kîpros]] 24ê gulana 1961 [[Swîsre]] 6ê gulana 1961 [[Malta]] 29ê nîsana 1965 [[Portûgal]] 22 îlona 1976 [[Spanya]] 24ê çiriya paşîn a 1977 [[Liechtenstein|Lîhtenştayn]] 23ê çiriya paşîn a 1978 [[San Marîno]] 16ê çiriya paşîn a 1988 [[Fînlenda]] 5ê gulana 1989 [[Macaristan|Macarîstan]] 6ê çiriya paşîn 1990 [[Polonya]] 26ê çiriya paşîn, 1991 [[Bulgaristan]] 7ê gulana 1992 [[Estonya]] 14ê gulana 1993 [[Lîtvanya]] 14ê gulana 1993 | [[Slovenya]] 14ê gulana 1993 [[Çekya|Komara Çek]] 30ê hezîrana 1993 [[Slovakya]] 30ê hezîrana 1993 [[Romanya]] 7ê çiriya pêşîn a 1993 [[Andorra|Andora]] 10ê çiriya paşîn a 1994 [[Letonya]] 10ê sibata 1995 [[Albanya]] 13ê tîrmeha 1995 [[Moldova]] 13ê tîrmeha 1995 [[Makedonyaya Bakur|Makedonya]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Ûkrayna]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Kroatya]] 6ê çiriya paşîn a 1996 [[Gurcistan|Gurcîstan]] 27ê nîsana 1999 [[Azerbaycan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Ermenistan|Ermenîstan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Bosniya û Herzegovîna|Bosnîa]] 24ê nîsana 2002 [[Serbistan|Serbîstan]] 3ê nîsana 2003 [[Monako]] 5ê çiriya pêşîn a 2004 |} '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Komîteya Wezîrên Konseya Ewropa yê''' *[[Vatîkan]] *[[Dewletên Yekbûyî]] *[[Japon]] *[[Meksîk]] *[[Kanada]] '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Meclîsa Parlamanê ya Konseya Ewropayê''' *[[Îsraêl]] *[[Kanada]] *[[Meksîk]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ewropa]] [[Kategorî:Rêxistin]] khd8tyjek3vjiwnlnw2k3khpyfghi0u 1094331 1094330 2022-08-02T19:18:14Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Europe Council 2022.png|thumb|Nexşeya welatên endam ên Konseyê Ewropayê.]] '''Konseya Ewropayê''' (bi [[îngilîzî]]: ''Council of Europe''; bi [[fransî]]: ''Conseil de l'Europe''), rêxistineke navneteweyî ya mafên mirovane ku ji bo demokrasî, parastina mafên mirovan û ji bo parastina rêgeza dadgehî ya [[Ewropa]] yê, piştê [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] di sala 1949an de hatiye damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/about-us/did-you-know|title=Did you know?|website=The Council of Europe in brief|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref>  [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewrûpayê|Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê]] girdayê Konseya Ewropayê ye.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/4816408.stm|title=Profile: The Council of Europe|date=2010-12-11|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref> == Dîroka rêxistinê == Fikra Konseya Ewropayê dema ku hêj şerê cîhanê ya duyemîn dewam dikir, ji aliyê [[Winston Churchill]] ve di 4ê nîsana sala 1943an de di axaftina radyoyeke de aniye ziman. Churchill biştê sê salan, di sala 1946an de li [[Zanîngeha Zûrîhê]] di axavtinek de vê ramanê dubare dike û anî ziman ku jibo yekîtiya Dewletên Ewropî hewcedariya konseyeke heye.<ref>{{Cite web|url=https://onedio.com/haber/avrupa-birligi-ile-karistirmayalim-9-madde-ile-avrupa-konseyi-nedir-768067|title=Avrupa Birliği ile Karıştırmayalım: 9 Madde ile Avrupa Konseyi Nedir?|last=Onedio.com|website=Onedio|language=Turkish|access-date=2020-05-30}}</ref> Piştê sê salan di 5ê gulana 1949an ji aliyê deh welat, [[Belçîka]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Danîmarka]], [[Fransa]], [[Holenda|Hollanda]], [[Îrlenda (girav)|Îrlenda]], [[Swêd]], [[Îtalya]], [[Lûksembûrg]] û [[Norwêc]] ve bi avakirina navenda xwe li bajarê [[Strasbourg]]ê, peymana damezrandina Konseya Ewropayê pejirandin. ==Erk û armanca rêxistinê== Di benda 1 (a) ya qanûna bingehîn de tê gotin ku "Armanca Konseya Ewropayê ew e ku yekîtiya zêdetir di navbera endamên wê de bi armanca parastin û bicihkirina îdeal û prensîbên ku mîrata wan a hevbeş in û hêsankirina pêşketina wan a aborî û civakî ye."<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Endamtî ji hemû dewletên Ewropayê re vekirî ye ku li ser aştî, hevkarî, rêveberiya baş û mafên mirovan digerin, prensîba dewleta hiqûqê qebûl dikin û dikarin û amade ne ku demokrasî, mafên mirovan û azadiyên bingehîn garantî bikin. Lê belê welatên endamên Yekîtiya Ewropayê beşek ji hêzên xwe yên qanûndanînê û îdarî yên neteweyî vediguhêzin Komîsyona Ewropayê û Parlamenta Ewropayê, welatên endamên Konseya Ewropayê serweriya xwe diparêzin, lê bi peyman/peymanên (hiqûqa navneteweyî) xwe bi cih tînin û li ser bingeha nirxên hevpar û biryarên siyasî yên hevpar bi hev re kar dikin. Ew peyman û biryar ji aliyê welatên endam ên li Konseya Ewropayê bi hev re dixebitin ve tên pêşxistin. Her du sazî li dora hîmên hevpar ên hevkarî û aştiyê yên Ewropayê wek derdorên konsêtrîk kar dikin, Konseya Ewropayê jî di qada erdnîgarî de qada herî berfireh e. [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropa]], bi veguhastina hêzan a ji neteweyî heta asta YEKÎTIYA Ewropayê dikare weke çembereke biçûktir a xwedî asta entegrasyonê ya gelekî bilind bê dîtin. "Konseya Ewropa û Yekîtiya Ewropayê: Rolên cuda, nirxên hevpar." <ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Peyman/peymanên Konseya Ewropayê jî ji bo îmzekirina welatên ne endam vekirî ne û bi vî rengî bi welatên li derveyî Ewropayê re hevkariyek wekhev hêsan dike. Destkeftiya herî bi nav û deng a Konseya Ewropayê, Peymaneke Mafên Mirovan a Ewropayê ye ku di sala 1950'î de piştî rapora Meclîsa Parlamenteran a Konseya Ewropayê hate qebûlkirin û li dû vê yekê ji Neteweyên Yekbûyî (NY) hate qebûlkirin. Peyman Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê li Strasbourgê ava kir. Dadgeh, li gorî Peymannameyaya Mafên Mirovan a Ewropayê çavdêriyê dike û bi vî rengî weke dadgeha herî bilind a Ewropayê kar dike. Ji bo vê dadgehê ye ku Ewropayî eger bawer bikin ku welatekî endam maf û azadiya wan a bingehîn binpê kiriye, rêxistin, dikare dozê li wî welatî veke. ==Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê== [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê|Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê]] (DMME), Saziyeke girêdayî Konseya Ewropayê ye. Têgeha mafên mirovan bi giştî tevahî mafên ku mirov li gorî rûmeta xwedî dike tê parastin. Bi berfirehî hemû mafên bingehîn û azadiyên giştî yên di hiqûqa navxweyî de û mafên ku li gorî hiqûqa navneteweyî hatine pêşdîtin û parastin, vedihewîne. Ji ber ku ev maf hemû mirovan têkildar dike, divê ev maf di navneteweyî de bên parastin. Pratîkên destpêkê yên parastina mafên mirovan bêhtir di asta neteweyî de ne. Parastina mafên mirovan a navneteweyî di dawiya sedsala 19 û 20 'an de tê dîtin. Generalê hiqûqa navneteweyî li ser mafên mirovan digire, bi rêya peymana Neteweyên Yekbûyî pêk tê. Her çiqas ev peyman behsa gelek mafên mirovan bike jî , lê ravekirinek li ser van mafan tune ye Ji bo vê jî di bin banê Konseya Aborî û Civakî de Komîsyona Mafê Mirovan hate avakirin û li ser vê mijarê xebat hate kirin Di 12.12.1948'an de Komîsyonê bi biryara Meclîsa Giştî ya Meclîsê, pêşnûma ku ji bo vê armancê hatibû amadekirin weke Deklareya Gerdûnî ya Mafên Mirovan qebûl kir. Ji ber ku ev deklare weke biryara .M Giştî ya Meclîsa Giştî negirêdayî bû û tu mekanîzmayên temînatê bi rê ve nebirin, geşedanên piştî daxuyaniyê bi armanca van kêmasiyan bê destgirtin. Di vê çarçoveyê de rêziknameyên nû li ser du astan têne dîtin. Ev rêzikname di asta gerdûnî de bi "Konvansiyona Mafên Şexsî û Siyasî" û "Peymaneke Mafên Aborî, Civakî û Çandî", "Peymannameya Mafên Mirovan a Amerîka-Afrîkayê" û "Peymannameya Mafên Mirovan a Ewropayê" di asta herêmî de hatin kirin. Peymanên Mafên Mirovan ên Ewropayê ji peymanên din cudatir e. Ji ber vê yekê, peymanên din ên ku weke destûra bingehîn a mafên mirovan lê tê kirin, peymaneke mafên mirovan a Ewropayê ye. Taybetmendiyên ku vê yekê ji hev cuda dikin; ew e ku tiştên di nivîsarê de vekirî ne, bi awayekî rastîn, hûrgilî, rasterast têne bikaranîn. == Welatên endam == Rêxistin di 5ê gulana sala 1949an de ji aliyê 10 welaten ve hate avakirin û endamên yekem ev deh welatin. {{al2|Belçîka}} {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} {{al2|Danîmarka}} {{al2|Fransa}} {{al2|Holenda}} {{al2|Îrlenda}} {{al2|Swêd}} {{al2|Îtalya}} {{al2|Lûksembûrg}} {{al2|Norwêc}} '''welatên ku li gorî dîroka beşdar bûne''' [[Wêne:Council of Europe.png|250px|thumb|Nexşeya welatên endam ya Konseya Ewropayê]] ''Endamên Konseya Ewropayê'' {| | [[Yewnanistan]] 9ê tebaxa 1949 [[Tirkiye]] 9ê tebaxa 1949 [[Îzlanda]] 7ê adara 1950 [[Almanya]] 13ê tîrmeha 1950 [[Awistirya]] 16ê nîsana 1956 [[Kîpros]] 24ê gulana 1961 [[Swîsre]] 6ê gulana 1961 [[Malta]] 29ê nîsana 1965 [[Portûgal]] 22 îlona 1976 [[Spanya]] 24ê çiriya paşîn a 1977 [[Liechtenstein|Lîhtenştayn]] 23ê çiriya paşîn a 1978 [[San Marîno]] 16ê çiriya paşîn a 1988 [[Fînlenda]] 5ê gulana 1989 [[Macaristan|Macarîstan]] 6ê çiriya paşîn 1990 [[Polonya]] 26ê çiriya paşîn, 1991 [[Bulgaristan]] 7ê gulana 1992 [[Estonya]] 14ê gulana 1993 [[Lîtvanya]] 14ê gulana 1993 | [[Slovenya]] 14ê gulana 1993 [[Çekya|Komara Çek]] 30ê hezîrana 1993 [[Slovakya]] 30ê hezîrana 1993 [[Romanya]] 7ê çiriya pêşîn a 1993 [[Andorra|Andora]] 10ê çiriya paşîn a 1994 [[Letonya]] 10ê sibata 1995 [[Albanya]] 13ê tîrmeha 1995 [[Moldova]] 13ê tîrmeha 1995 [[Makedonyaya Bakur|Makedonya]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Ûkrayna]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Kroatya]] 6ê çiriya paşîn a 1996 [[Gurcistan|Gurcîstan]] 27ê nîsana 1999 [[Azerbaycan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Ermenistan|Ermenîstan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Bosniya û Herzegovîna|Bosnîa]] 24ê nîsana 2002 [[Serbistan|Serbîstan]] 3ê nîsana 2003 [[Monako]] 5ê çiriya pêşîn a 2004 |} '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Komîteya Wezîrên Konseya Ewropa yê''' *[[Vatîkan]] *[[Dewletên Yekbûyî]] *[[Japon]] *[[Meksîk]] *[[Kanada]] '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Meclîsa Parlamanê ya Konseya Ewropayê''' *[[Îsraêl]] *[[Kanada]] *[[Meksîk]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ewropa]] [[Kategorî:Rêxistin]] ny8in1jos5b29880p3pnqqbu2hbdx1z 1094336 1094331 2022-08-02T20:29:06Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki [[Wêne:Europe Council 2022.png|thumb|Nexşeya welatên endam ên Konseyê Ewropayê.]] '''Konseya Ewropayê''' (bi [[îngilîzî]]: ''Council of Europe''; bi [[fransî]]: ''Conseil de l'Europe''), rêxistineke navneteweyî ya mafên mirovane ku ji bo demokrasiyê, parastina mafên mirovan û ji bo parastina rêgeza dadgehî ya [[Ewropa]] yê, piştê [[Şerê Cîhanî yê Duyem]] di sala 1949an de hatiye damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/about-us/did-you-know|title=Did you know?|website=The Council of Europe in brief|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref>  [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewrûpayê|Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê]] girdayê Konseya Ewropayê ye.<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/4816408.stm|title=Profile: The Council of Europe|date=2010-12-11|language=en-GB|access-date=2020-05-30}}</ref> == Dîroka rêxistinê == Fikra Konseya Ewropayê dema ku hêj şerê cîhanê ya duyemîn dewam dikir, ji aliyê [[Winston Churchill]] ve di 4ê nîsana sala 1943an de di axaftina radyoyeke de aniye ziman. Churchill biştê sê salan, di sala 1946an de li [[Zanîngeha Zûrîhê]] di axavtinek de vê ramanê dubare dike û anî ziman ku jibo yekîtiya Dewletên Ewropî hewcedariya konseyeke heye.<ref>{{Cite web|url=https://onedio.com/haber/avrupa-birligi-ile-karistirmayalim-9-madde-ile-avrupa-konseyi-nedir-768067|title=Avrupa Birliği ile Karıştırmayalım: 9 Madde ile Avrupa Konseyi Nedir?|last=Onedio.com|website=Onedio|language=Turkish|access-date=2020-05-30}}</ref> Piştê sê salan di 5ê gulana 1949an ji aliyê deh welat, [[Belçîka]], [[Keyaniya Yekbûyî]], [[Danîmarka]], [[Fransa]], [[Holenda|Hollanda]], [[Îrlenda (girav)|Îrlenda]], [[Swêd]], [[Îtalya]], [[Lûksembûrg]] û [[Norwêc]] ve bi avakirina navenda xwe li bajarê [[Strasbourg]]ê, peymana damezrandina Konseya Ewropayê pejirandin. ==Erk û armanca rêxistinê== Di benda 1 (a) ya qanûna bingehîn de tê gotin ku "Armanca Konseya Ewropayê ew e ku yekîtiya zêdetir di navbera endamên wê de bi armanca parastin û bicihkirina îdeal û prensîbên ku mîrata wan a hevbeş in û hêsankirina pêşketina wan a aborî û civakî ye."<ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Endamtî ji hemû dewletên Ewropayê re vekirî ye ku li ser aştî, hevkarî, rêveberiya baş û mafên mirovan digerin, prensîba dewleta hiqûqê qebûl dikin û dikarin û amade ne ku demokrasî, mafên mirovan û azadiyên bingehîn garantî bikin. Lê belê welatên endamên Yekîtiya Ewropayê beşek ji hêzên xwe yên qanûndanînê û îdarî yên neteweyî vediguhêzin Komîsyona Ewropayê û Parlamenta Ewropayê, welatên endamên Konseya Ewropayê serweriya xwe diparêzin, lê bi peyman/peymanên (hiqûqa navneteweyî) xwe bi cih tînin û li ser bingeha nirxên hevpar û biryarên siyasî yên hevpar bi hev re kar dikin. Ew peyman û biryar ji aliyê welatên endam ên li Konseya Ewropayê bi hev re dixebitin ve tên pêşxistin. Her du sazî li dora hîmên hevpar ên hevkarî û aştiyê yên Ewropayê wek derdorên konsêtrîk kar dikin, Konseya Ewropayê jî di qada erdnîgarî de qada herî berfireh e. [[Yekîtiya Ewropayê|Yekîtiya Ewropa]], bi veguhastina hêzan a ji neteweyî heta asta YEKÎTIYA Ewropayê dikare weke çembereke biçûktir a xwedî asta entegrasyonê ya gelekî bilind bê dîtin. "Konseya Ewropa û Yekîtiya Ewropayê: Rolên cuda, nirxên hevpar." <ref>{{Cite web|url=https://www.coe.int/en/web/portal/european-union|title=The Council of Europe and the European Union|website=www.coe.int|language=en-GB|access-date=2020-12-26}}</ref> Peyman/peymanên Konseya Ewropayê jî ji bo îmzekirina welatên ne endam vekirî ne û bi vî rengî bi welatên li derveyî Ewropayê re hevkariyek wekhev hêsan dike. Destkeftiya herî bi nav û deng a Konseya Ewropayê, Peymaneke Mafên Mirovan a Ewropayê ye ku di sala 1950'î de piştî rapora Meclîsa Parlamenteran a Konseya Ewropayê hate qebûlkirin û li dû vê yekê ji Neteweyên Yekbûyî (NY) hate qebûlkirin. Peyman Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê li Strasbourgê ava kir. Dadgeh, li gorî Peymannameyaya Mafên Mirovan a Ewropayê çavdêriyê dike û bi vî rengî weke dadgeha herî bilind a Ewropayê kar dike. Ji bo vê dadgehê ye ku Ewropayî eger bawer bikin ku welatekî endam maf û azadiya wan a bingehîn binpê kiriye, rêxistin, dikare dozê li wî welatî veke. ==Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê== [[Dadgeha Mafên Mirovan ya Ewropayê|Dadgeha mafên mirovan ya Ewropayê]] (DMME), Saziyeke girêdayî Konseya Ewropayê ye. Têgeha mafên mirovan bi giştî tevahî mafên ku mirov li gorî rûmeta xwedî dike tê parastin. Bi berfirehî hemû mafên bingehîn û azadiyên giştî yên di hiqûqa navxweyî de û mafên ku li gorî hiqûqa navneteweyî hatine pêşdîtin û parastin, vedihewîne. Ji ber ku ev maf hemû mirovan têkildar dike, divê ev maf di navneteweyî de bên parastin. Pratîkên destpêkê yên parastina mafên mirovan bêhtir di asta neteweyî de ne. Parastina mafên mirovan a navneteweyî di dawiya sedsala 19 û 20 'an de tê dîtin. Generalê hiqûqa navneteweyî li ser mafên mirovan digire, bi rêya peymana Neteweyên Yekbûyî pêk tê. Her çiqas ev peyman behsa gelek mafên mirovan bike jî , lê ravekirinek li ser van mafan tune ye Ji bo vê jî di bin banê Konseya Aborî û Civakî de Komîsyona Mafê Mirovan hate avakirin û li ser vê mijarê xebat hate kirin Di 12.12.1948'an de Komîsyonê bi biryara Meclîsa Giştî ya Meclîsê, pêşnûma ku ji bo vê armancê hatibû amadekirin weke Deklareya Gerdûnî ya Mafên Mirovan qebûl kir. Ji ber ku ev deklare weke biryara .M Giştî ya Meclîsa Giştî negirêdayî bû û tu mekanîzmayên temînatê bi rê ve nebirin, geşedanên piştî daxuyaniyê bi armanca van kêmasiyan bê destgirtin. Di vê çarçoveyê de rêziknameyên nû li ser du astan têne dîtin. Ev rêzikname di asta gerdûnî de bi "Konvansiyona Mafên Şexsî û Siyasî" û "Peymaneke Mafên Aborî, Civakî û Çandî", "Peymannameya Mafên Mirovan a Amerîka-Afrîkayê" û "Peymannameya Mafên Mirovan a Ewropayê" di asta herêmî de hatin kirin. Peymanên Mafên Mirovan ên Ewropayê ji peymanên din cudatir e. Ji ber vê yekê, peymanên din ên ku weke destûra bingehîn a mafên mirovan lê tê kirin, peymaneke mafên mirovan a Ewropayê ye. Taybetmendiyên ku vê yekê ji hev cuda dikin; ew e ku tiştên di nivîsarê de vekirî ne, bi awayekî rastîn, hûrgilî, rasterast têne bikaranîn. == Welatên endam == Rêxistin di 5ê gulana sala 1949an de ji aliyê 10 welaten ve hate avakirin û endamên yekem ev deh welatin. {{al2|Belçîka}} {{al2|Keyaniya Yekbûyî}} {{al2|Danîmarka}} {{al2|Fransa}} {{al2|Holenda}} {{al2|Îrlenda}} {{al2|Swêd}} {{al2|Îtalya}} {{al2|Lûksembûrg}} {{al2|Norwêc}} '''welatên ku li gorî dîroka beşdar bûne''' [[Wêne:Council of Europe.png|250px|thumb|Nexşeya welatên endam ya Konseya Ewropayê]] ''Endamên Konseya Ewropayê'' {| | [[Yewnanistan]] 9ê tebaxa 1949 [[Tirkiye]] 9ê tebaxa 1949 [[Îzlanda]] 7ê adara 1950 [[Almanya]] 13ê tîrmeha 1950 [[Awistirya]] 16ê nîsana 1956 [[Kîpros]] 24ê gulana 1961 [[Swîsre]] 6ê gulana 1961 [[Malta]] 29ê nîsana 1965 [[Portûgal]] 22 îlona 1976 [[Spanya]] 24ê çiriya paşîn a 1977 [[Liechtenstein|Lîhtenştayn]] 23ê çiriya paşîn a 1978 [[San Marîno]] 16ê çiriya paşîn a 1988 [[Fînlenda]] 5ê gulana 1989 [[Macaristan|Macarîstan]] 6ê çiriya paşîn 1990 [[Polonya]] 26ê çiriya paşîn, 1991 [[Bulgaristan]] 7ê gulana 1992 [[Estonya]] 14ê gulana 1993 [[Lîtvanya]] 14ê gulana 1993 | [[Slovenya]] 14ê gulana 1993 [[Çekya|Komara Çek]] 30ê hezîrana 1993 [[Slovakya]] 30ê hezîrana 1993 [[Romanya]] 7ê çiriya pêşîn a 1993 [[Andorra|Andora]] 10ê çiriya paşîn a 1994 [[Letonya]] 10ê sibata 1995 [[Albanya]] 13ê tîrmeha 1995 [[Moldova]] 13ê tîrmeha 1995 [[Makedonyaya Bakur|Makedonya]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Ûkrayna]] 9ê çiriya paşîn a 1995 [[Kroatya]] 6ê çiriya paşîn a 1996 [[Gurcistan|Gurcîstan]] 27ê nîsana 1999 [[Azerbaycan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Ermenistan|Ermenîstan]] 25 kanûna paşîn a 2001 [[Bosniya û Herzegovîna|Bosnîa]] 24ê nîsana 2002 [[Serbistan|Serbîstan]] 3ê nîsana 2003 [[Monako]] 5ê çiriya pêşîn a 2004 |} '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Komîteya Wezîrên Konseya Ewropa yê''' *[[Vatîkan]] *[[Dewletên Yekbûyî]] *[[Japon]] *[[Meksîk]] *[[Kanada]] '''Welatên xwedî mafên çavdêrên Meclîsa Parlamanê ya Konseya Ewropayê''' *[[Îsraêl]] *[[Kanada]] *[[Meksîk]] == Çavkanî == [[Kategorî:Ewropa]] [[Kategorî:Rêxistin]] e20sw55b8voywzkaxu19lxpsjw8zdyd Xarkiv 0 101244 1094335 1070592 2022-08-02T20:22:12Z CommonsDelinker 599 Wêneyê bi navê Kharkiv_montage_(2015).png ji gotarê hate jêbirin, ji ber ku ew li Commonsê ji aliyê [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] ve hate jêbirin. Sedema jêbirinê: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Kharkiv montage (2015).png|]] wikitext text/x-wiki {{Agahîdank bajar | reng_sernivîs_hindur = green | reng_sernivîs_nivîs = white | reng_beş_hindur = green | reng_beş_nivîs = white | sernavê_şablonê = Agahîdank Bajar | nav = Xarkiv | navê_din = Xarkov | navê_fermî = Харків | mertal = Coat of arms of Kharkiv.svg | al = Kharkiv-town-flag.svg | nexşeya_cihan = Ûkrayna | nexşeya_cihan_bin = Ûkrayna | nc_firehî = 250 | koordînat = {{coord|50|0|16|N|36|13|53|E|type:city_region:UA|display=inline,title}} | kargêrî_sernav = Welat | kargêrî = {{al2|Ûkrayna}} | kargêrî2_sernav = Herêm (Oblast) | kargêrî2 = [[Oblasta Xarkivê]] | kargêrî3_sernav = Bajar | kargêrî3 = Xarkiv (Xarkov) | gelhe = 1.443.207 | gelhe_sal = [[2020]] | rûerd = 310 | bilindayî = 152 | dem = UTC+2 | koda_postayê = 61001—61499 | malper = {{url|http://city.kharkov.ua/en/}} | nexşeSer_sernav = Nexşeya parêzgehê | nexşe = Charkiw-Ukraine-Map.png | nexşe_firehî = 250px | nexşe_sernav = Nexşeya parêzgehê | wêneSer = | wêneSer_firehî = 250px | wêneSer_sernav = Xarkov | wêne = Будинок_держпромисловості,_Харків_DJI_0044.jpg | wêne_firehî = 250px | wêne_sernav = Dîmenek ji Xarkivê }} '''Xarkiv''' (bi [[ûkraynî]]: Харків, ''Xarkiv'', bi [[rûsî]]: Харьков, ''Xarkov''), bajarekî li bakur-rojhilatê [[Ûkrayna]]yê ye û navenda [[Oblasta Xarkivê]] ye. Bi 1.443.207 nifûsa xwe yek ji qerebalixtirîn bajarên Ûkraynayê ye. Bajar li sala 1654an li bakurê devera ku çemê lopanê û çemê udîyê tev li hev dibin hatîye avakirin. Bajar ji sala 1919yê heta 1938an paytexta Ûkraynaya ku yek ji komarên [[Yekîtiya Komarên Sovyêt ên Sosyalîst]] bû. Li [[şerê cîhanî yê duyem]] Xarkiv rastî hilweşîn û qîrkirinên mezin hatiye. Li 24ê kewçêra sala 1941an ji alîyê artêşa almanyayê hatîye dagirkirin. Li gulana 1942yan artêşa sor ya sovyêtan xwest bajêr ji destê almanan derxîne lê bi têkçûneka mezin paş ve vekişîya. Li sibata 1943an artêşa sor bi êrîşeka nû bajêr xiste bin kontrola xwe lê encax mehek karîn li destê xwe bigirin. Artêşa Sovyêtan li tîrmeha 1943an bajar ji nû ve xiste bin kontrola xwe û hêzên almanî ji bajar hatin dûrxistin. Di van pevçûnên giran de %75ê bajêr hilweşîya, her wiha ji 700 hezar nîştecîhên bajêr nêzî 220 hezar kesî jîyana xwe ji dest da. {{kurt}} aeaupl95sd7z4wlzpjmd5q79gdkcqpy Vakfe (şirket) 0 125924 1094350 1094171 2022-08-03T00:53:40Z 189.157.132.229 Guhertoya 1094171 ya [[Special:Contributions/159.146.74.132|159.146.74.132]] ([[User talk:159.146.74.132|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Jêbirin|1=non-notable promo spam}} {{Agahîdank şîrket|navê şîrketê=Vakfe|cihê welat=[[Türkiye]]|malper=https://www.vakfe.com|xwedî=[[Daniel Lau-Lopez]]|berhem=Lebas|marka=Vakfe|xizmet=Cilan|logo=Vakfe moda guncel logo2022.png}} '''Vakfe''' yan jî '''Vakfe Moda''', zincîreyeke modayê ya li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye ku bi qasî 200 karmend û zêdetirî 50 firoşgehan pêk tê. Welatên ku herî zêde dikan hene [[Îtalya]], [[Norwêc]], [[Fînlenda]], [[Polonya]] û Rojhilata Navîn in. Ofîsa sereke û navenda belavkirinê ya pargîdaniya ku di sektora kincên hazir de xizmetê dide, li [[Stembol]]ê ye. Li [[Bengladeş]], [[Hindistan]], [[Çîn]] û [[Lîtvanya]]yê nivîsgehên hilberînê hene.<ref>{{Cite news|url=https://www.cnnturk.com/yasam/vakfe-moda-kadin-istihdamina-destek-verecegini-acikladii|title=Vakfe Moda Kadın İstihdamına Destek Vereceğini Açıkladı}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Şirket]] 91bnn4el314n8o9xca50ndu9d6ex7qy 1094351 1094350 2022-08-03T06:33:21Z Penaber49 39672 Guhertoya 1094350 ya [[Special:Contributions/189.157.132.229|189.157.132.229]] ([[User talk:189.157.132.229|gotûbêj]]) şûnde kir wikitext text/x-wiki {{Agahîdank şîrket|navê şîrketê=Vakfe|cihê welat=[[Türkiye]]|malper=https://www.vakfe.com|xwedî=[[Daniel Lau-Lopez]]|berhem=Lebas|marka=Vakfe|xizmet=Cilan|logo=Vakfe moda guncel logo2022.png}} '''Vakfe''' yan jî '''Vakfe Moda''', zincîreyeke modayê ya li [[Tirkiye|Tirkiyê]] ye ku bi qasî 200 karmend û zêdetirî 50 firoşgehan pêk tê. Welatên ku herî zêde dikan hene [[Îtalya]], [[Norwêc]], [[Fînlenda]], [[Polonya]] û Rojhilata Navîn in. Ofîsa sereke û navenda belavkirinê ya pargîdaniya ku di sektora kincên hazir de xizmetê dide, li [[Stembol]]ê ye. Li [[Bengladeş]], [[Hindistan]], [[Çîn]] û [[Lîtvanya]]yê nivîsgehên hilberînê hene.<ref>{{Cite news|url=https://www.cnnturk.com/yasam/vakfe-moda-kadin-istihdamina-destek-verecegini-acikladii|title=Vakfe Moda Kadın İstihdamına Destek Vereceğini Açıkladı}}</ref> == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Şirket]] jdi3hd56ta7o7rkdly6l7k04gsmo75y Tilerbîd 0 126026 1094311 1078005 2022-08-02T17:41:07Z 2A02:3035:C06:DEEC:CDE9:F38D:7F5C:BA8D /* Eşîrên Tilerbîdê */ wikitext text/x-wiki [[File:Ne syria archaeological sites.png|350px|thumb|Tilerbîd (li vir "Arbid")]] '''Tilerbîd''', (bi [[zimanê erebî|erebî]] تل عربيد, ''Tel Arbid'') şûnwareke dîrokî ye li baskê [[Xabûr]] li bakurê [[Sûriyê]]. Rûniştina yekem di hezarsala sêyem a berî zayînê de çêbû. Bicîanînî jî di salên paş de pêk hat. Girê sereke û çar girên biçûk ên li derdora wê bi vî rengî hatine bicihkirin. Girê mezin 30 metre bilind e û her pênc gir bi hev re rûberek ji 38 hektaran digire. Li ser girê sereke gelek tiştên ji wextê [[mîtanî]] û [[akadî]] û dewletên paşerojê ji [[Mezopotamya]] hatine dîtin. ==Eşîrên Tilerbîdê== Mala Hûc li Tilerbîd a herî mezine == Çavkanî == * Maciej Makowski: ''Zoomorphic Clay Figurines from Tell Arbid. Preliminary Report'', in: Polish Archaeology in the Mediterranean 24,1 (2015) 627–656. * Krystyna Wasylikowa, Rafał Koliński: ''The Role of Plants in the Economy of Tell Arbid, North-East Syria, in the Post-Akkadian Period and Middle Bronze Age'', in: Acta Palaeobotanica 53,2 (2013) 263–293. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid 2008–2009. Preliminary Report on the Results of the Thirteenth and Fourteenth Seasons of Polish-Syrian Excavations'' (= Polish Archaeology in the Mediterranean, 21), S. 511–536. * Alicja Moskalewska-Lasota, Anna Gręzak, Teresa Tomek: ''Animal Remains from the Mitanni Grave at Tell Arbid'', in: Damaszener Mitteilungen 15 (2006) 101–104. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The 2003 campaign of Polish-Syrian excavations preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 15), S. 335–353, 2003. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The seventh season of excavations: Preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 14), 301–314, 2002. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The sixth campaign of excavations preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 13), S. 279–294, 2001. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: Interim report of the fifth season'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 12), S. 315–326, 2000. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: Preliminary report 1998'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 10), S. 205–216, 1998. == Girêdanên derve == *[http://www.tellarbid.uw.edu.pl Polish-Syrian Archaeological Expedition to Tell Arbid] *[http://www.centrumarcheologii.uw.edu.pl/index.php?id=506&L=2 Polish Centre of Mediterranean Archaeology] *[http://homepage.univie.ac.at/elisabeth.trinkl/forum/forum1299/13syria.htm ''An Austrian-American Expedition to Tell Arbid in 1999''] [[Kategorî:Cihên arkeolojîk]] [[Kategorî:Cihên dîrokî]] i8eubnqhxyfm6j7hczlhffmuec18s9z 1094315 1094311 2022-08-02T18:12:05Z Jan Dazwanî 46203 wikitext text/x-wiki [[File:Ne syria archaeological sites.png|350px|thumb|Tilerbîd (li vir "Arbid")]] '''Tilerbîd''', (bi [[zimanê erebî|erebî]] تل عربيد, ''Tel Arbid'') şûnwareke dîrokî ye li baskê [[Xabûr]] li bakurê [[Sûriyê]]. Rûniştina yekem di hezarsala sêyem a berî zayînê de çêbû. Bicîanînî jî di salên paş de pêk hat. Girê sereke û çar girên biçûk ên li derdora wê bi vî rengî hatine bicihkirin. Girê mezin 30 metre bilind e û her pênc gir bi hev re rûberek ji 38 hektaran digire. Li ser girê sereke gelek tiştên ji wextê [[mîtanî]] û [[akadî]] û dewletên paşerojê ji [[Mezopotamya]] hatine dîtin. ==Eşîrên Tilerbîdê== {{…}} == Çavkanî == * Maciej Makowski: ''Zoomorphic Clay Figurines from Tell Arbid. Preliminary Report'', in: Polish Archaeology in the Mediterranean 24,1 (2015) 627–656. * Krystyna Wasylikowa, Rafał Koliński: ''The Role of Plants in the Economy of Tell Arbid, North-East Syria, in the Post-Akkadian Period and Middle Bronze Age'', in: Acta Palaeobotanica 53,2 (2013) 263–293. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid 2008–2009. Preliminary Report on the Results of the Thirteenth and Fourteenth Seasons of Polish-Syrian Excavations'' (= Polish Archaeology in the Mediterranean, 21), S. 511–536. * Alicja Moskalewska-Lasota, Anna Gręzak, Teresa Tomek: ''Animal Remains from the Mitanni Grave at Tell Arbid'', in: Damaszener Mitteilungen 15 (2006) 101–104. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The 2003 campaign of Polish-Syrian excavations preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 15), S. 335–353, 2003. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The seventh season of excavations: Preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 14), 301–314, 2002. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The sixth campaign of excavations preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 13), S. 279–294, 2001. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: Interim report of the fifth season'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 12), S. 315–326, 2000. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: Preliminary report 1998'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 10), S. 205–216, 1998. == Girêdanên derve == *[http://www.tellarbid.uw.edu.pl Polish-Syrian Archaeological Expedition to Tell Arbid] *[http://www.centrumarcheologii.uw.edu.pl/index.php?id=506&L=2 Polish Centre of Mediterranean Archaeology] *[http://homepage.univie.ac.at/elisabeth.trinkl/forum/forum1299/13syria.htm ''An Austrian-American Expedition to Tell Arbid in 1999''] [[Kategorî:Cihên arkeolojîk]] [[Kategorî:Cihên dîrokî]] oekl6q0ox182rspm76icwms35vkvt77 1094316 1094315 2022-08-02T18:12:20Z Jan Dazwanî 46203 wikitext text/x-wiki [[File:Ne syria archaeological sites.png|350px|thumb|Tilerbîd (li vir "Arbid")]] '''Tilerbîd''', (bi [[zimanê erebî|erebî]] تل عربيد, ''Tel Arbid'') şûnwareke dîrokî ye li baskê [[Xabûr]] li bakurê [[Sûriyê]]. Rûniştina yekem di hezarsala sêyem a berî zayînê de çêbû. Bicîanînî jî di salên paş de pêk hat. Girê sereke û çar girên biçûk ên li derdora wê bi vî rengî hatine bicihkirin. Girê mezin 30 metre bilind e û her pênc gir bi hev re rûberek ji 38 hektaran digire. Li ser girê sereke gelek tiştên ji wextê [[mîtanî]] û [[akadî]] û dewletên paşerojê ji [[Mezopotamya]] hatine dîtin. ==Eşîrên Tilerbîdê== {{...}} == Çavkanî == * Maciej Makowski: ''Zoomorphic Clay Figurines from Tell Arbid. Preliminary Report'', in: Polish Archaeology in the Mediterranean 24,1 (2015) 627–656. * Krystyna Wasylikowa, Rafał Koliński: ''The Role of Plants in the Economy of Tell Arbid, North-East Syria, in the Post-Akkadian Period and Middle Bronze Age'', in: Acta Palaeobotanica 53,2 (2013) 263–293. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid 2008–2009. Preliminary Report on the Results of the Thirteenth and Fourteenth Seasons of Polish-Syrian Excavations'' (= Polish Archaeology in the Mediterranean, 21), S. 511–536. * Alicja Moskalewska-Lasota, Anna Gręzak, Teresa Tomek: ''Animal Remains from the Mitanni Grave at Tell Arbid'', in: Damaszener Mitteilungen 15 (2006) 101–104. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The 2003 campaign of Polish-Syrian excavations preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 15), S. 335–353, 2003. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The seventh season of excavations: Preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 14), 301–314, 2002. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: The sixth campaign of excavations preliminary report'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 13), S. 279–294, 2001. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: Interim report of the fifth season'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 12), S. 315–326, 2000. * Piotr Bieliński: ''Tell Arbid: Preliminary report 1998'' (= Polish archaeology in the Mediterranean, 10), S. 205–216, 1998. == Girêdanên derve == *[http://www.tellarbid.uw.edu.pl Polish-Syrian Archaeological Expedition to Tell Arbid] *[http://www.centrumarcheologii.uw.edu.pl/index.php?id=506&L=2 Polish Centre of Mediterranean Archaeology] *[http://homepage.univie.ac.at/elisabeth.trinkl/forum/forum1299/13syria.htm ''An Austrian-American Expedition to Tell Arbid in 1999''] [[Kategorî:Cihên arkeolojîk]] [[Kategorî:Cihên dîrokî]] ntexye5yilrxyacu129x3dn7wsxeh6p Paqijkirina zimanê îngilîzî 0 126832 1094356 1090583 2022-08-03T10:34:22Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki '''Paqijkirina zimanê ingilîzî''', '''xwerûkirina zimanê ingilîzî''' an '''purîzma zimanê ingilîzî''', [[paqijkirina zimanî]] ya di ingilîzî de dijberiya li hember bandora biyanî ya di zimanê ingilîzî de vedihewîne. Îngilîzî ji dema [[Dagirkirina Îngilîstanê ji aliyê Normanan ve]] û vir ve bi deynkirinek mezin ji zimanên din, nemaze [[Fransiya kevin]], pêşketiye, û hin peyv û rêzimanên wê yên zikmakî ji hêla taybetmendiyên latînî û yewnanî hatine bicihkirin.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.economist.com/prospero/2014/01/28/johnson-what-might-have-been|title=Johnson: What might have been|last=R.L.G|date=2014-01-28|website=[[The Economist]]|language=en|url-access=subscription|access-date=2022-05-13}}</ref> Hewldanên rakirina an jî fikirîna rakirina têgehên biyanî yên di ingilîzî de bi gelemperî wekî '''Anglish''' têne zanîn, têgehek ku ji hêla nivîskar û henekvan  [[Paul Jennings]] di sala 1966an de hatî çêkirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.tcs.cam.ac.uk/anglish-a-brexiteer-s-lingua-franca/|title=Anglish: A Brexiteer's lingua franca?|last=Bidwell|first=Lili|date=2017-03-25|website=[[The Cambridge Student]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> Paqijkirina zimanî ya ingilîzî ji dema serdema nûjen a destpêka navok navdêra înkhorn, bi awayên cihêreng berdewam kiriye. Di forma xweya herî sivik de, paqijkirina zimanî li şûna deyndêran karanîna  têgehên xwemalî destnîşan dike.Di formên bihêztir de, peyvên nû ji jêderên germanî têne çêkirin (wekî wordstock ji bo ''vocabulary'') an jî ji  fazên kevntir ên ingilîzî  (wek shrith ji bo proceed) têne vejandin. Pakxwazên navdar ên îngilîziya destpêka nûjen [[John Cheke]],<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/John-Cheke|title=Sir John Cheke|last=[[Encyclopædia Britannica]]|language=en|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Thomas Wilson]],<ref>{{Cite web|url=http://www.ric.edu/faculty/rpotter/inkhorn.html|title=Texts from the Inkhorn Debate, c. 1560–1640|last=[[Rhode Island College]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Ralph Lever]],<ref>{{Cite journal|last=Sgarbi|first=Marco|date=2013|title=Ralph Lever's ''Art of Reason, Rightly Termed Witcraft'' (1573)|url=https://www.jstor.org/stable/24338444|journal=Bruniana & Campanelliana|language=en|volume=19|issue=1|pages=149–163|jstor=24338444}}</ref> [[Richard Rowlands]],<ref>{{Cite book|title=Studien zur englischen Philologie|last=Morsbach|first=Lorenz|publisher=Halle a.S., Max Niemeyer|year=1910|isbn=123|language=de}}</ref> û [[Nathaniel Fairfax]] hene.<ref>{{Cite book|url=https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-9088|title=Fairfax, Nathaniel|last=<nowiki>[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]]</nowiki>|year=2004|isbn=978-0-19-861412-8|language=en}}</ref> Pakxwazên zimanî yên nûjen [[William Barnes]],<ref name=":0" /> [[Charles Dickens]],<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CPYsDwAAQBAJ|title=The Prodigal Tongue|last=Lynne|first=Murphy|publisher=<nowiki>[Penguin Books]]</nowiki>|year=2018|isbn=978-1524704889|language=en}}</ref> [[Gerard Manley Hopkins]],<ref>{{Cite journal|last=Roper|first=Jonathan|date=Nîsana 2012|title=English Purisms|url=https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/vic.2012.0059?src=recsys|journal=Victoriographies|language=[[Rand McNally]]|publisher=[[Edinburgh University Press]]|volume=2|issue=1|pages=44–59|doi=10.3366/vic.2012.0059|access-date=2022-05-14}}</ref> [[Elias Molee]],<ref>{{Cite book|title=Pure Saxon English, Or, Americans to the Front|last=Molee|first=Elias|publisher=[[Rand McNally]]|language=en}}</ref> [[Percy Grainger]]<ref>{{Cite journal|last=Gillies|first=M.|date=2019|title=Percy Grainger: How American was He?|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nineteenth-century-music-review/article/abs/percy-grainger-how-american-was-he/47EE77|journal=Nineteenth-Century Music Review|language=en|volume=16|issue=1|pages=9–26|doi=10.1017/S1479409817000568|access-date=2022-05-14}}</ref> û [[George Orwell]] hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2013/jan/17/my-problem-with-george-orwell|title=My problem with George Orwell|last=Poole|first=Steven|date=2013-01-17|website=[[The Guardian]]|language=en|access-date=2022-05-14}}</ref> == Dîrok == === Ingilîziya navîn === Peyvên ingilîzî piştî dagirkirina normanî cihê xwe dan deynên ji zimanê [[anglonormanî]] ji ber ku ingilîzî wekî zimanek prestîj bandor winda kir. Anglonormanî di dibistanan de hate bikar anîn û serdestiya wêje, esilzade û jiyana bilind bû, ku di nav çend sedsalan de rê li ber gelek deynên fransî ketibû ingilîzî - ingilîzî tenê di sala 1362 de vedigere dadgehan û di sedsala paşîn de vedigere xuhermendê.<ref>{{Cite book|title=English Historical Semantics|last=Kay|first=Christian|last2=Allan|first2=Kathryn|publisher=[[Edinburgh University Press]]|year=2015|isbn=978-0748644773|pages=6–24|chapter=A brief history of the English lexicon}}</ref> Digel vê yekê, hin metnên destpêka îngilîziya navîn bi paqijkirina zimanî ve mijûl bûn, bizankî ji bandora zêde ya anglonormanî dûr ketin.[[Layamon's Brut|Layamon's ''Brut'']], ku di dawiya sedsala 12an an destpêka sedsala 13-an de hatî çêkirin, çend taybetmendiyên şêwaza helbesta ingilîzî ya kevin digire dest û gencîneya peyvên bi gelemperî anglosaksonî bikar tîne. ''[[Ancrene Wisse]]'' , di heman serdemê de, destûr da ku deynên fransî û [[norsiya kevin]], lê rastnivîsîn û hevoksaziya kevneperest parast ku bi îngilîziya kevin re bimîne. ''[[Ayenbite of Inwyt]]'' , wergereke [[îngilîziya kentî]] ya peymaneke fransî ya li ser exlaqê ku bi qasî sedsalek şûnda hatî nivîsandin, wergerên yekser ji bo dûrgirtina deynkirina ji fransî bikar anî. === Ingilîzî ya Destpêka Nûjen === Nakokiyên li ser  têgehên inkhorn -peyvên biyanî yên ku ne hewceyî têne hesibandin- di sedsalên 16an û 17an de berdewam kir. Di nav yên din de, [[Thomas Elyot]], [[Nûbêje|nûbêjenasek]], ji bo piştgirîkirina "zêdekirina pêdivî" ya ingilîzî bi berfirehî ji derve deyn kir.Pakxwazên zimanî yên wekî [[John Cheke]] li dijî vê deynkirinê ji bo ku ingilîzî "bêtevlihev û bêserûber" bimîne dijberî kir.[[Thomas Wilson]], hevdemê Cheke, rexne kir ku deynkirina ji zimanên biyanî wekî ku li "îngilîziyek biyanî " digere. === Ingilîziya nûjen === [[Wêne:William_Barnes_poet.jpg|thumb|307x307px|[[William Barnes]], William Barnes, helbestvan û paxwazek sedsala 19an]]Bi herikîna têgehên nû yên pîşesazî û zanistî yên ji yewnanî û latînî, paqijkirina zimanî di sedsala 19an de têkiliyek nû dît. Dewletmedarê amerîkî ''[[Thomas Jefferson]]'' di nameyek 1825an de dît ku "li Îngilîstanê tahmek ji bo vegerandina zaravayê anglosaksonî vedijîne".Helbestkar, wezîr û fîlologê ji [[Dorset|Dorsetê]] [[William Barnes]] çend peyvan çêkirine da ku "axaftina kevnare ya Anglo-Sakson" pêşve bibe, di nav de ''speechcraft'' ji bo ''grammar'' ( rêziman ) , ''birdlore'' ji bo ''ornithology'' ( balindenasî ) û ''bendsome'' ji bo ''flexible'' ( livîner ) .Helbestvan [[Gerard Manley Hopkins]] di sala 1882an de di nameyekê de ji [[Robert Bridges]] re gotûbêj kir, "bêhêvîtiya tevahî" ya pakxwaziya Barnes dilsoj kir, lê dîsa jî piştgirî da wê, û angaşt kir ku "di zimanekî de bedewiyek nikare kêmbûna paqijiyê cîh tijî bike".[[Charles Dickens|Charles Dicken]]<nowiki/>s di vê serdemê de bal kişand ser girîngiya hêmanên germanî di ingilîzî de û destnîşan kir ku divê nivîskarek "li derveyî welat li peyvên nû negere". Rêzika pêncemîn a peyvsaziyê di pirtûka ''[[The King's English]]'' de, ku di sala 1917an de hatî çapandin, pêşniyar dike ku nivîskar divê "peyva saksonî ji peyva romanî hevyaz bikin".[[George Orwell]] di gotara xwe "[[Politics and the English Language]] ( Ramyar û zimanê ingilîzî ) ji sala 1946an de rexne li bikaranîna berfireh a peyvên "biyanî" di ingilîzî de girt. Bestekarê awistralî [[Percy Grainger]], hevdemê Orwell, "îngilîzek çavşîn" dahênand ku wî ji hêla zimanî ve paqij dît, karanîna peyvên ingilîzî ji têgînên muzîka îtalî ya kevneşopî hevyaz kir. Salek piştî mirina Grainger, fîlolog [[Lee Hollander]], di sala 1962an de di wergera xwe ya [[Eddaya helbestkî]] - berhevokek ji helbestên [[Norsiya Kevin|Norsiya kevin]] - de tekez kir ku divê materyalên "germanî" heta radeya herî zêde li ser were xêz kirin... ji ber ku taybetiya xwemalî û taybetmendiya zimanî ku biwêjên hîna jî serdest in, di materyalên guncavtir ên gelêrî de hene." [[Paul Jennings]] ji bo 900-emîn salvegera dagirkirina normanî ya Îngilîstanê di rêzeyek sê beşî de di kovara [[Punch ( kovar )|Punch]] de têgeha "Anglish" çêkir.Gotara Jennings ya bi sernavê "1066 and All Saxon", ku di hezîrana 1966an de hat weşandin, pêşbîniya Îngilîstanek ku dagirkirin têkçûyî dikir û beşên îngilîzî yên paqij ên zimanî dihewand; Jennings ji bo îlhamê serî li ber William Barnes da. Di sala 1989an de, nivîskarê [[honaka zanistî]] [[Poul Anderson]] nivîsarek bi heman rengî li ser bingehên teoriya gerdîleyî bi sernavê ''[[Uncleftish Beholding]]'' weşandin, ku hema bêje bi tevahî ji peyvên bi rehên germanî pêk tê.Di 1997 de, [[Douglas Hofstadter]] bi henekî şêwazê "Ander-Saxon" nav lê kir. Weşana [[David Cowley]] ya îlona 2009an, ''How We'd Talk if the English had Won in 1066'' di sala 1066an de peyvên Îngilîzî yên Kevin bi rastnivîsa îngilîzî ya nûjen veguhezîne û hewil dide ku bi riya dabeşkirina peyvan li pênc dereceyên ji "hêsan" ber "xerîb û ecêb" veguhezîne sernavê. û gelek mînakên serîlêdanê bi nexşe û testan têne dayîn. Romana [[Paul Kingsnorth]] ''[[The Wake( pirtûk)|The Wake]]'' ya 2014 bi hevbendiyek îngilîziya kevn û îngilîziya nûjen hatî nivîsandin da ku dorhêla wê ya 1066 were hesibandin, û romana wêjeyî ya 2017an a satirîkî ya [[Edmund Fairfax Outlaws]] bi heman rengî bi rengek "avakirî" ya peyvên îngilîzî yên ku hema hema bi taybetî ji eslê xwe yên germanî pêk tê hatiye nivîsandin. .Nûçenameyek serhêl a bi navê ''[[The Anglish Times]]'' ji kanûna paşîn a 2021an vir ve bi rêkûpêk bûyerên heyî bêyî peyvên deynkirî yên ne-germanî radigihîne. == Gotarên têkildar == * [[Paqijkirina zimanî]] * [[Îngilîziya sade]], cûrbecûr ingilîzî bi taybetî ji bo zelaliyê hatî nivîsandin. == Çavkanî == {{Reflist}} [[Kategorî:Ziman]] 3sds8rnl0t6xlamll5szfc43r7u9nyd 1094357 1094356 2022-08-03T10:35:31Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki '''Paqijkirina zimanê ingilîzî''', '''xwerûkirina zimanê ingilîzî''' an '''purîzma zimanê ingilîzî''', [[paqijkirina zimanî]] ya di ingilîzî de dijberiya li hember bandora biyanî ya di zimanê ingilîzî de vedihewîne. Îngilîzî ji dema [[Dagirkirina Îngilîstanê ji aliyê Normanan ve]] û vir ve bi deynkirinek mezin ji zimanên din, nemaze [[Fransiya kevin]], pêşketiye, û hin peyv û rêzimanên wê yên zikmakî ji hêla taybetmendiyên latînî û yewnanî hatine bicihkirin.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.economist.com/prospero/2014/01/28/johnson-what-might-have-been|title=Johnson: What might have been|last=R.L.G|date=2014-01-28|website=[[The Economist]]|language=en|url-access=subscription|access-date=2022-05-13}}</ref> Hewldanên rakirina an jî fikirîna rakirina têgehên biyanî yên di ingilîzî de bi gelemperî wekî '''Anglish''' têne zanîn, têgehek ku ji hêla nivîskar û henekvan  [[Paul Jennings]] di sala 1966an de hatî çêkirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.tcs.cam.ac.uk/anglish-a-brexiteer-s-lingua-franca/|title=Anglish: A Brexiteer's lingua franca?|last=Bidwell|first=Lili|date=2017-03-25|website=[[The Cambridge Student]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> Paqijkirina zimanî ya ingilîzî ji dema serdema nûjen a destpêka navok navdêra înkhorn, bi awayên cihêreng berdewam kiriye. Di forma xweya herî sivik de, paqijkirina zimanî li şûna deyndêran karanîna  têgehên xwemalî destnîşan dike.Di formên bihêztir de, peyvên nû ji jêderên germanî têne çêkirin (wekî wordstock ji bo ''vocabulary'') an jî ji  fazên kevntir ên ingilîzî  (wek shrith ji bo proceed) têne vejandin. Pakxwazên navdar ên îngilîziya destpêka nûjen [[John Cheke]],<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/John-Cheke|title=Sir John Cheke|last=[[Encyclopædia Britannica]]|language=en|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Thomas Wilson]],<ref>{{Cite web|url=http://www.ric.edu/faculty/rpotter/inkhorn.html|title=Texts from the Inkhorn Debate, c. 1560–1640|last=[[Rhode Island College]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Ralph Lever]],<ref>{{Cite journal|last=Sgarbi|first=Marco|date=2013|title=Ralph Lever's ''Art of Reason, Rightly Termed Witcraft'' (1573)|url=https://www.jstor.org/stable/24338444|journal=Bruniana & Campanelliana|language=en|volume=19|issue=1|pages=149–163|jstor=24338444}}</ref> [[Richard Rowlands]],<ref>{{Cite book|title=Studien zur englischen Philologie|last=Morsbach|first=Lorenz|publisher=Halle a.S., Max Niemeyer|year=1910|isbn=123|language=de}}</ref> û [[Nathaniel Fairfax]] hene.<ref>{{Cite book|url=https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-9088|title=Fairfax, Nathaniel|last=<nowiki>[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]]</nowiki>|year=2004|isbn=978-0-19-861412-8|language=en}}</ref> Pakxwazên zimanî yên nûjen [[William Barnes]],<ref name=":0" /> [[Charles Dickens]],<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CPYsDwAAQBAJ|title=The Prodigal Tongue|last=Lynne|first=Murphy|publisher=<nowiki>[Penguin Books]]</nowiki>|year=2018|isbn=978-1524704889|language=en}}</ref> [[Gerard Manley Hopkins]],<ref>{{Cite journal|last=Roper|first=Jonathan|date=Nîsana 2012|title=English Purisms|url=https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/vic.2012.0059?src=recsys|journal=Victoriographies|language=[[Rand McNally]]|publisher=[[Edinburgh University Press]]|volume=2|issue=1|pages=44–59|doi=10.3366/vic.2012.0059|access-date=2022-05-14}}</ref> [[Elias Molee]],<ref>{{Cite book|title=Pure Saxon English, Or, Americans to the Front|last=Molee|first=Elias|publisher=[[Rand McNally]]|language=en}}</ref> [[Percy Grainger]]<ref>{{Cite journal|last=Gillies|first=M.|date=2019|title=Percy Grainger: How American was He?|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nineteenth-century-music-review/article/abs/percy-grainger-how-american-was-he/47EE77|journal=Nineteenth-Century Music Review|language=en|volume=16|issue=1|pages=9–26|doi=10.1017/S1479409817000568|access-date=2022-05-14}}</ref> û [[George Orwell]] hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2013/jan/17/my-problem-with-george-orwell|title=My problem with George Orwell|last=Poole|first=Steven|date=2013-01-17|website=[[The Guardian]]|language=en|access-date=2022-05-14}}</ref> == Dîrok == === Ingilîziya navîn === Peyvên ingilîzî piştî dagirkirina normanî cihê xwe dan deynên ji zimanê [[anglonormanî]] ji ber ku ingilîzî wekî zimanek prestîj bandor winda kir. Anglonormanî di dibistanan de hate bikar anîn û serdestiya wêje, esilzade û jiyana bilind bû, ku di nav çend sedsalan de rê li ber gelek deynên fransî ketibû ingilîzî - ingilîzî tenê di sala 1362 de vedigere dadgehan û di sedsala paşîn de vedigere xuhermendê.<ref>{{Cite book|title=English Historical Semantics|last=Kay|first=Christian|last2=Allan|first2=Kathryn|publisher=[[Edinburgh University Press]]|year=2015|isbn=978-0748644773|pages=6–24|chapter=A brief history of the English lexicon}}</ref> Digel vê yekê, hin metnên destpêka îngilîziya navîn bi paqijkirina zimanî ve mijûl bûn, bizankî ji bandora zêde ya anglonormanî dûr ketin.[[Layamon's Brut|Layamon's ''Brut'']], ku di dawiya sedsala 12an an destpêka sedsala 13an de hatî çêkirin, çend taybetmendiyên şêwaza helbesta ingilîzî ya kevin digire dest û gencîneya peyvên bi gelemperî anglosaksonî bikar tîne. ''[[Ancrene Wisse]]'' , di heman serdemê de, destûr da ku deynên fransî û [[norsiya kevin]], lê rastnivîsîn û hevoksaziya kevneperest parast ku bi îngilîziya kevin re bimîne. ''[[Ayenbite of Inwyt]]'' , wergereke [[îngilîziya kentî]] ya peymaneke fransî ya li ser exlaqê ku bi qasî sedsalek şûnda hatî nivîsandin, wergerên yekser ji bo dûrgirtina deynkirina ji fransî bikar anî. === Ingilîzî ya Destpêka Nûjen === Nakokiyên li ser  têgehên inkhorn -peyvên biyanî yên ku ne hewceyî têne hesibandin- di sedsalên 16an û 17an de berdewam kir. Di nav yên din de, [[Thomas Elyot]], [[Nûbêje|nûbêjenasek]], ji bo piştgirîkirina "zêdekirina pêdivî" ya ingilîzî bi berfirehî ji derve deyn kir.Pakxwazên zimanî yên wekî [[John Cheke]] li dijî vê deynkirinê ji bo ku ingilîzî "bêtevlihev û bêserûber" bimîne dijberî kir.[[Thomas Wilson]], hevdemê Cheke, rexne kir ku deynkirina ji zimanên biyanî wekî ku li "îngilîziyek biyanî " digere. === Ingilîziya nûjen === [[Wêne:William_Barnes_poet.jpg|thumb|307x307px|[[William Barnes]], William Barnes, helbestvan û paxwazek sedsala 19an]]Bi herikîna têgehên nû yên pîşesazî û zanistî yên ji yewnanî û latînî, paqijkirina zimanî di sedsala 19an de têkiliyek nû dît. Dewletmedarê amerîkî ''[[Thomas Jefferson]]'' di nameyek 1825an de dît ku "li Îngilîstanê tahmek ji bo vegerandina zaravayê anglosaksonî vedijîne".Helbestkar, wezîr û fîlologê ji [[Dorset|Dorsetê]] [[William Barnes]] çend peyvan çêkirine da ku "axaftina kevnare ya Anglo-Sakson" pêşve bibe, di nav de ''speechcraft'' ji bo ''grammar'' ( rêziman ) , ''birdlore'' ji bo ''ornithology'' ( balindenasî ) û ''bendsome'' ji bo ''flexible'' ( livîner ) .Helbestvan [[Gerard Manley Hopkins]] di sala 1882an de di nameyekê de ji [[Robert Bridges]] re gotûbêj kir, "bêhêvîtiya tevahî" ya pakxwaziya Barnes dilsoj kir, lê dîsa jî piştgirî da wê, û angaşt kir ku "di zimanekî de bedewiyek nikare kêmbûna paqijiyê cîh tijî bike".[[Charles Dickens|Charles Dicken]]<nowiki/>s di vê serdemê de bal kişand ser girîngiya hêmanên germanî di ingilîzî de û destnîşan kir ku divê nivîskarek "li derveyî welat li peyvên nû negere". Rêzika pêncemîn a peyvsaziyê di pirtûka ''[[The King's English]]'' de, ku di sala 1917an de hatî çapandin, pêşniyar dike ku nivîskar divê "peyva saksonî ji peyva romanî hevyaz bikin".[[George Orwell]] di gotara xwe "[[Politics and the English Language]] ( Ramyar û zimanê ingilîzî ) ji sala 1946an de rexne li bikaranîna berfireh a peyvên "biyanî" di ingilîzî de girt. Bestekarê awistralî [[Percy Grainger]], hevdemê Orwell, "îngilîzek çavşîn" dahênand ku wî ji hêla zimanî ve paqij dît, karanîna peyvên ingilîzî ji têgînên muzîka îtalî ya kevneşopî hevyaz kir. Salek piştî mirina Grainger, fîlolog [[Lee Hollander]], di sala 1962an de di wergera xwe ya [[Eddaya helbestkî]] - berhevokek ji helbestên [[Norsiya Kevin|Norsiya kevin]] - de tekez kir ku divê materyalên "germanî" heta radeya herî zêde li ser were xêz kirin... ji ber ku taybetiya xwemalî û taybetmendiya zimanî ku biwêjên hîna jî serdest in, di materyalên guncavtir ên gelêrî de hene." [[Paul Jennings]] ji bo 900-emîn salvegera dagirkirina normanî ya Îngilîstanê di rêzeyek sê beşî de di kovara [[Punch ( kovar )|Punch]] de têgeha "Anglish" çêkir.Gotara Jennings ya bi sernavê "1066 and All Saxon", ku di hezîrana 1966an de hat weşandin, pêşbîniya Îngilîstanek ku dagirkirin têkçûyî dikir û beşên îngilîzî yên paqij ên zimanî dihewand; Jennings ji bo îlhamê serî li ber William Barnes da. Di sala 1989an de, nivîskarê [[honaka zanistî]] [[Poul Anderson]] nivîsarek bi heman rengî li ser bingehên teoriya gerdîleyî bi sernavê ''[[Uncleftish Beholding]]'' weşandin, ku hema bêje bi tevahî ji peyvên bi rehên germanî pêk tê.Di 1997 de, [[Douglas Hofstadter]] bi henekî şêwazê "Ander-Saxon" nav lê kir. Weşana [[David Cowley]] ya îlona 2009an, ''How We'd Talk if the English had Won in 1066'' di sala 1066an de peyvên Îngilîzî yên Kevin bi rastnivîsa îngilîzî ya nûjen veguhezîne û hewil dide ku bi riya dabeşkirina peyvan li pênc dereceyên ji "hêsan" ber "xerîb û ecêb" veguhezîne sernavê. û gelek mînakên serîlêdanê bi nexşe û testan têne dayîn. Romana [[Paul Kingsnorth]] ''[[The Wake( pirtûk)|The Wake]]'' ya 2014 bi hevbendiyek îngilîziya kevn û îngilîziya nûjen hatî nivîsandin da ku dorhêla wê ya 1066 were hesibandin, û romana wêjeyî ya 2017an a satirîkî ya [[Edmund Fairfax Outlaws]] bi heman rengî bi rengek "avakirî" ya peyvên îngilîzî yên ku hema hema bi taybetî ji eslê xwe yên germanî pêk tê hatiye nivîsandin. .Nûçenameyek serhêl a bi navê ''[[The Anglish Times]]'' ji kanûna paşîn a 2021an vir ve bi rêkûpêk bûyerên heyî bêyî peyvên deynkirî yên ne-germanî radigihîne. == Gotarên têkildar == * [[Paqijkirina zimanî]] * [[Îngilîziya sade]], cûrbecûr ingilîzî bi taybetî ji bo zelaliyê hatî nivîsandin. == Çavkanî == {{Reflist}} [[Kategorî:Ziman]] pbsak7x4nt74xyqyiuv8dq1y5gyvcwt 1094358 1094357 2022-08-03T10:37:11Z Avestaboy 34898 wikitext text/x-wiki '''Paqijkirina zimanê ingilîzî''', '''xwerûkirina zimanê ingilîzî''' an '''purîzma zimanê ingilîzî''', [[paqijkirina zimanî]] ya di ingilîzî de dijberiya li hember bandora biyanî ya di zimanê ingilîzî de vedihewîne. Îngilîzî ji dema [[Dagirkirina Îngilîstanê ji aliyê Normanan ve]] û vir ve bi deynkirinek mezin ji zimanên din, nemaze [[Fransiya kevin]], pêşketiye, û hin peyv û rêzimanên wê yên zikmakî ji hêla taybetmendiyên latînî û yewnanî hatine bicihkirin.<ref name=":0">{{Cite news|url=https://www.economist.com/prospero/2014/01/28/johnson-what-might-have-been|title=Johnson: What might have been|last=R.L.G|date=2014-01-28|website=[[The Economist]]|language=en|url-access=subscription|access-date=2022-05-13}}</ref> Hewldanên rakirina an jî fikirîna rakirina têgehên biyanî yên di ingilîzî de bi gelemperî wekî '''Anglish''' têne zanîn, têgehek ku ji hêla nivîskar û henekvan  [[Paul Jennings]] di sala 1966an de hatî çêkirin.<ref>{{Cite web|url=https://www.tcs.cam.ac.uk/anglish-a-brexiteer-s-lingua-franca/|title=Anglish: A Brexiteer's lingua franca?|last=Bidwell|first=Lili|date=2017-03-25|website=[[The Cambridge Student]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> Paqijkirina zimanî ya ingilîzî ji dema serdema nûjen a destpêka navok navdêra înkhorn, bi awayên cihêreng berdewam kiriye. Di forma xweya herî sivik de, paqijkirina zimanî li şûna deyndêran karanîna  têgehên xwemalî destnîşan dike.Di formên bihêztir de, peyvên nû ji jêderên germanî têne çêkirin (wekî wordstock ji bo ''vocabulary'') an jî ji  fazên kevntir ên ingilîzî  (wek shrith ji bo proceed) têne vejandin. Pakxwazên navdar ên îngilîziya destpêka nûjen [[John Cheke]],<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/biography/John-Cheke|title=Sir John Cheke|last=[[Encyclopædia Britannica]]|language=en|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Thomas Wilson]],<ref>{{Cite web|url=http://www.ric.edu/faculty/rpotter/inkhorn.html|title=Texts from the Inkhorn Debate, c. 1560–1640|last=[[Rhode Island College]]|language=en|url-status=live|access-date=2022-05-13}}</ref> [[Ralph Lever]],<ref>{{Cite journal|last=Sgarbi|first=Marco|date=2013|title=Ralph Lever's ''Art of Reason, Rightly Termed Witcraft'' (1573)|url=https://www.jstor.org/stable/24338444|journal=Bruniana & Campanelliana|language=en|volume=19|issue=1|pages=149–163|jstor=24338444}}</ref> [[Richard Rowlands]],<ref>{{Cite book|title=Studien zur englischen Philologie|last=Morsbach|first=Lorenz|publisher=Halle a.S., Max Niemeyer|year=1910|isbn=123|language=de}}</ref> û [[Nathaniel Fairfax]] hene.<ref>{{Cite book|url=https://www.oxforddnb.com/view/10.1093/ref:odnb/9780198614128.001.0001/odnb-9780198614128-e-9088|title=Fairfax, Nathaniel|last=<nowiki>[Dictionary of National Biography|Oxford Dictionary of National Biography]]</nowiki>|year=2004|isbn=978-0-19-861412-8|language=en}}</ref> Pakxwazên zimanî yên nûjen [[William Barnes]],<ref name=":0" /> [[Charles Dickens]],<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CPYsDwAAQBAJ|title=The Prodigal Tongue|last=Lynne|first=Murphy|publisher=<nowiki>[Penguin Books]]</nowiki>|year=2018|isbn=978-1524704889|language=en}}</ref> [[Gerard Manley Hopkins]],<ref>{{Cite journal|last=Roper|first=Jonathan|date=Nîsana 2012|title=English Purisms|url=https://www.euppublishing.com/doi/full/10.3366/vic.2012.0059?src=recsys|journal=Victoriographies|language=[[Rand McNally]]|publisher=[[Edinburgh University Press]]|volume=2|issue=1|pages=44–59|doi=10.3366/vic.2012.0059|access-date=2022-05-14}}</ref> [[Elias Molee]],<ref>{{Cite book|title=Pure Saxon English, Or, Americans to the Front|last=Molee|first=Elias|publisher=[[Rand McNally]]|language=en}}</ref> [[Percy Grainger]]<ref>{{Cite journal|last=Gillies|first=M.|date=2019|title=Percy Grainger: How American was He?|url=https://www.cambridge.org/core/journals/nineteenth-century-music-review/article/abs/percy-grainger-how-american-was-he/47EE77|journal=Nineteenth-Century Music Review|language=en|volume=16|issue=1|pages=9–26|doi=10.1017/S1479409817000568|access-date=2022-05-14}}</ref> û [[George Orwell]] hene.<ref>{{Cite web|url=https://www.theguardian.com/books/2013/jan/17/my-problem-with-george-orwell|title=My problem with George Orwell|last=Poole|first=Steven|date=2013-01-17|website=[[The Guardian]]|language=en|access-date=2022-05-14}}</ref> == Dîrok == === Ingilîziya navîn === Peyvên ingilîzî piştî dagirkirina normanî cihê xwe dan deynên ji zimanê [[anglonormanî]] ji ber ku ingilîzî wekî zimanek prestîj bandor winda kir. Anglonormanî di dibistanan de hate bikar anîn û serdestiya wêje, esilzade û jiyana bilind bû, ku di nav çend sedsalan de rê li ber gelek deynên fransî ketibû ingilîzî - ingilîzî tenê di sala 1362 de vedigere dadgehan û di sedsala paşîn de vedigere xuhermendê.<ref>{{Cite book|title=English Historical Semantics|last=Kay|first=Christian|last2=Allan|first2=Kathryn|publisher=[[Edinburgh University Press]]|year=2015|isbn=978-0748644773|pages=6–24|chapter=A brief history of the English lexicon}}</ref> Digel vê yekê, hin metnên destpêka îngilîziya navîn bi paqijkirina zimanî ve mijûl bûn, bizankî ji bandora zêde ya anglonormanî dûr ketin.[[Layamon's Brut|Layamon's ''Brut'']], ku di dawiya sedsala 12an an destpêka sedsala 13an de hatî çêkirin, çend taybetmendiyên şêwaza helbesta ingilîzî ya kevin digire dest û gencîneya peyvên bi gelemperî anglosaksonî bikar tîne. ''[[Ancrene Wisse]]'' , di heman serdemê de, destûr da ku deynên fransî û [[norsiya kevin]], lê rastnivîsîn û hevoksaziya kevneperest parast ku bi îngilîziya kevin re bimîne. ''[[Ayenbite of Inwyt]]'' , wergereke [[îngilîziya kentî]] ya peymaneke fransî ya li ser exlaqê ku bi qasî sedsalek şûnda hatî nivîsandin, wergerên yekser ji bo dûrgirtina deynkirina ji fransî bikar anî. === Ingilîzî ya Destpêka Nûjen === Nakokiyên li ser  têgehên inkhorn -peyvên biyanî yên ku ne hewceyî têne hesibandin- di sedsalên 16an û 17an de berdewam kir. Di nav yên din de, [[Thomas Elyot]], [[Nûbêje|nûbêjenasek]], ji bo piştgirîkirina "zêdekirina pêdivî" ya ingilîzî bi berfirehî ji derve deyn kir.Pakxwazên zimanî yên wekî [[John Cheke]] li dijî vê deynkirinê ji bo ku ingilîzî "bêtevlihev û bêserûber" bimîne dijberî kir.[[Thomas Wilson]], hevdemê Cheke, rexne kir ku deynkirina ji zimanên biyanî wekî ku li "îngilîziyek biyanî " digere. === Ingilîziya nûjen === [[Wêne:William_Barnes_poet.jpg|thumb|307x307px|[[William Barnes]], William Barnes, helbestvan û paxwazek sedsala 19an]]Bi herikîna têgehên nû yên pîşesazî û zanistî yên ji yewnanî û latînî, paqijkirina zimanî di sedsala 19an de têkiliyek nû dît. Dewletmedarê amerîkî ''[[Thomas Jefferson]]'' di nameyek 1825an de dît ku "li Îngilîstanê tahmek ji bo vegerandina zaravayê anglosaksonî vedijîne".Helbestkar, wezîr û fîlologê ji [[Dorset|Dorsetê]] [[William Barnes]] çend peyvan çêkirine da ku "axaftina kevnare ya Anglo-Sakson" pêşve bibe, di nav de ''speechcraft'' ji bo ''grammar'' ( rêziman ) , ''birdlore'' ji bo ''ornithology'' ( balindenasî ) û ''bendsome'' ji bo ''flexible'' ( livîner ) .Helbestvan [[Gerard Manley Hopkins]] di sala 1882an de di nameyekê de ji [[Robert Bridges]] re gotûbêj kir, "bêhêvîtiya tevahî" ya pakxwaziya Barnes dilsoj kir, lê dîsa jî piştgirî da wê, û angaşt kir ku "di zimanekî de bedewiyek nikare kêmbûna paqijiyê cîh tijî bike".[[Charles Dickens]] di vê serdemê de bal kişand ser girîngiya hêmanên germanî di ingilîzî de û destnîşan kir ku divê nivîskarek "li derveyî welat li peyvên nû negere". Rêzika pêncemîn a peyvsaziyê di pirtûka ''[[The King's English]]'' de, ku di sala 1917an de hatî çapandin, pêşniyar dike ku nivîskar divê "peyva saksonî ji peyva romanî hevyaz bikin".[[George Orwell]] di gotara xwe "[[Politics and the English Language]] ( Ramyar û zimanê ingilîzî ) ji sala 1946an de rexne li bikaranîna berfireh a peyvên "biyanî" di ingilîzî de girt. Bestekarê awistralî [[Percy Grainger]], hevdemê Orwell, "îngilîzek çavşîn" dahênand ku wî ji hêla zimanî ve paqij dît, karanîna peyvên ingilîzî ji têgînên muzîka îtalî ya kevneşopî hevyaz kir. Salek piştî mirina Grainger, fîlolog [[Lee Hollander]], di sala 1962an de di wergera xwe ya [[Eddaya helbestkî]] - berhevokek ji helbestên [[Norsiya Kevin|Norsiya kevin]] - de tekez kir ku divê materyalên "germanî" heta radeya herî zêde li ser were xêz kirin... ji ber ku taybetiya xwemalî û taybetmendiya zimanî ku biwêjên hîna jî serdest in, di materyalên guncavtir ên gelêrî de hene." [[Paul Jennings]] ji bo 900-emîn salvegera dagirkirina normanî ya Îngilîstanê di rêzeyek sê beşî de di kovara [[Punch ( kovar )|Punch]] de têgeha "Anglish" çêkir.Gotara Jennings ya bi sernavê "1066 and All Saxon", ku di hezîrana 1966an de hat weşandin, pêşbîniya Îngilîstanek ku dagirkirin têkçûyî dikir û beşên îngilîzî yên paqij ên zimanî dihewand; Jennings ji bo îlhamê serî li ber William Barnes da. Di sala 1989an de, nivîskarê [[honaka zanistî]] [[Poul Anderson]] nivîsarek bi heman rengî li ser bingehên teoriya gerdîleyî bi sernavê ''[[Uncleftish Beholding]]'' weşandin, ku hema bêje bi tevahî ji peyvên bi rehên germanî pêk tê.Di 1997 de, [[Douglas Hofstadter]] bi henekî şêwazê "Ander-Saxon" nav lê kir. Weşana [[David Cowley]] ya îlona 2009an, ''How We'd Talk if the English had Won in 1066'' di sala 1066an de peyvên Îngilîzî yên Kevin bi rastnivîsa îngilîzî ya nûjen veguhezîne û hewil dide ku bi riya dabeşkirina peyvan li pênc dereceyên ji "hêsan" ber "xerîb û ecêb" veguhezîne sernavê. û gelek mînakên serîlêdanê bi nexşe û testan têne dayîn. Romana [[Paul Kingsnorth]] ''[[The Wake( pirtûk)|The Wake]]'' ya 2014 bi hevbendiyek îngilîziya kevn û îngilîziya nûjen hatî nivîsandin da ku dorhêla wê ya 1066 were hesibandin, û romana wêjeyî ya 2017an a satirîkî ya [[Edmund Fairfax Outlaws]] bi heman rengî bi rengek "avakirî" ya peyvên îngilîzî yên ku hema hema bi taybetî ji eslê xwe yên germanî pêk tê hatiye nivîsandin. .Nûçenameyek serhêl a bi navê ''[[The Anglish Times]]'' ji kanûna paşîn a 2021an vir ve bi rêkûpêk bûyerên heyî bêyî peyvên deynkirî yên ne-germanî radigihîne. == Gotarên têkildar == * [[Paqijkirina zimanî]] * [[Îngilîziya sade]], cûrbecûr ingilîzî bi taybetî ji bo zelaliyê hatî nivîsandin. == Çavkanî == {{Reflist}} [[Kategorî:Ziman]] sdiknfgftw5nurb1mnbyucnzklou4o0 Albanên Tirkiyeyê 0 128989 1094298 1092690 2022-08-02T14:34:17Z 46.99.41.129 wikitext text/x-wiki {{Infobox gel |nav=Toliş , Taliş|wêne=Mother language in 1965 Turkey census - Albanian.png|wêne firehî=|ravek=<!----------------Gelhe (kom)------------>|gelheKom=80.000 - 1.300.000 (gorî Komara Tirkiye)<ref> Ali Tayyar Önder Türkiye'nin etnik yapısı: Halkımızın kökenleri ve gerçekler Kripto Kitaplar ISBN=978-605-4125-03-6</ref> <br> 3.500.000 - 5.000.000 (taxmîn)<ref>http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf Pan-Albanism: How Big A Threat To Balkan Stability? 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20070209220921/http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/UNTC/UNPAN014972.pdf 9 Şubat 2007</ref><ref>http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=TRE Languages of Turkey 21 Ocak 2007 https://web.archive.org/web/20071224143140/http://www.ethnologue.com/show_country.asp? TRE 24 Aralık 2007 </ref>|salKom=|çavkKom=<!----------------Gelhe li gor herêman--->|herêm1=|gelhe1=|sal1=|çavk1=|herêm2=|gelhe2=|sal2=|çavk2=|herêm3=|gelhe3=|sal3=|çavk3=|herêm4=|gelhe4=|sal4=|çavk4=|ziman=Zimanê dayikê: [[tirkî]],<br>zimanên din: <br>[[zimanê albanî]], [[Zimanê kurdî]]|ol= [[Îslam]] - [[sunîtî]]|nîşan=|nîşanSernav=<!---------------- Gelên têkildar ------------------>|têkildar=<!---------------- Cih ------------------>|nexşe=|nîşe=|nexşeyaCihan=|nexşeSernav=|nexşeyaCihanNav=|hêlîpan=|hêlîlar=}} [[Alban|'''Albanên''']] '''Tirkiyeyê''' ([[Zimanê albanî|bi albanî]] ''Shqiptarët në Turqi'', [[Zimanê tirkî|bi tirkî]] ''Türkiye Arnavutları''), hindikahiyeke etnîkî ye ku li [[Tirkiyê]] dijî û ji [[Albanya]], [[Yewnanistan]], [[Kosova]] an [[Makedonyaya Bakur]] ye û xwedî hindikahiyên mezin ên albanî ne. Piraniya albaniyên li Tirkiyeyê [[Îslam|misilman]] in. == Giştîve == Piraniyek ji albaniyan piştî ku herêmên niştecihbûna wan bûye beşek ji [[Împeratoriya Osmanî]] bûne [[misilman]]. Wekî endamên dînê serdest, hinek ji wan di hundurê împeratoriyê de, ji bo nimûne, di artêşê de, di rêveberiyê de û di saziyên dînî de, ji wan re kar û derfetên kar hatin pêşkêşkirin. Di çarçoveya van çalakiyan de, ew çûne parêzgehên cûrbecûr û bi hejmareke zêde ber bi paytext [[Stembol|Stembolê]] ve çûn. Bi lez û bez xwe asîmîle kirin derdora [[Zimanê Tirkî|tirkîaxêv]]. Gelek ji wan kesên ku tenê di nîvê duyemîn ê sedsala 19em de ji Albanyayê hatine, di serdema neteweperestiyê de hişmendiya etnîkî ya albanî parastine. Beşek di nav tevgera neteweyî ya albanî de çalak bû. Di destpêka sedsala 20an de bi hezaran albanî li Stembolê dijiyan, li [[Izmîr]] jî civateke albanî ya girîng hebû. [[Wêne: Albanian refugees of the Balkan Wars heading to Turkey.jpg |thumb|[[Muhacir|''Muhaxhirë'']] (penaberên albanî) di sala 1912an de koçî Anatolyayê dikin]] Piştî ku di sala 1912an de di encama [[Şerê Balkanan|Şerê Balkanê yê Yekem]] de beşên mezin ên qada niştecihbûnê ya albaniyan ket destê [[Padişahiya Serbistanê]] û Yewnanistan, desthilatdaran zextê li gelê Arnavut kir ku ji welêt derkevin. Gelek ji wan di navbera şerên cîhanê de koçberî Tirkiyê bûne. Pêla yekem a Çamen Albanî ji Yewnanîstanê derket, wekî beşek ji [[Parguherîna Nifûsa Yewnan-Tirkî]] ya sala 1922an. Piştî ku di sala 1944an de Dîroka Albanya Komara Sosyalîst a Gel a Albanyayê komunîstan di bin serokatiya [[Enver Hoxha]] de li Albanyayê desthilatdarî girtin, bi taybetî jî dest bi çewisandina endamên elîtên rewşenbîr û dînî yên kevn kirin. Di salên pêşî yên piştî şer de, çend hezar dijberên komunîstan karîbûn welatê xwe biterikînin û di nav deverên din de reviyan Tirkiyê. Li [[Kosova]], alban ji alîyê desthilatdarên [[Yûgoslavya]] ve berdewam bûn. Ji ber vê yekê bi deh hezaran albanên misilman di nîvê salên 1960î de koçberî Tirkiyê bûn, ku wê demê tenê welatek bû ku koçberên ji Kosovayê digirt. Di navbera salên 1944 û 1966an de bi giştî 450.681 alban hatine Tirkiyeyê.<ref> Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı Türkiye'de azınlık hakları sorunu – vetandaşlı yaklaşım TESEV Yayınları Stenbol 2006 975-8112-72-4</ref> Ji sala 1990an hate salên 2000î Tirkiye ji bo karkerên koçber ên ji Albanyayê jî bibû cihek. == Qada niştecihbûnê == Albanî bi giranî li [[Stembol]] û li bajarên din ên mezin wek [[Enqere]], [[Bursa]], [[Îzmîr]] û [[Samsûn]] dijîn. Li Parazgehên [[Bursa]], [[Düzce]], [[Edirne]], [[Eskişehir]], [[Kırklareli]], [[Sakarya]] û [[Samsun (Parazgeh)|Samsun]]. Çamenên albanî yên ji Yewnanistanê ji sala 1923an vir ve herêmên [[Kadıköy|Erenköy]] û Kartal li Stembolê bi cih kirin, herwiha çend bajarên derdora Bursayê, bi taybetî Mudanya.<ref>Onur Yildirim |Çapemenî û Jicîhûwarî: Reconsidering the Turco-Greek Exchange of Populations, 1922–1934 2006 ISBN = 978-0-415-97982-5 121 [http://b ooks.google.com/?id=St9ltGnWWnIC&printsec=frontcover&dq=Online-Version]</ref> Piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi giranî li Îzmîrê bi cih bûn, [[Gemik]] û [[Aydın]].<ref> Mal Berisha Diaspora Shqiptare li Turkiyê New York 2000-11</ref> == Mijarên têkildar == * [[Alban]] * [[Zimanê albanî]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} [[Kategorî:Alban]] [[Kategorî:Albanya]] [[Kategorî:Etnîken Tirkiye]] 97e4rsggr6o77l8nqv5qv9r5jsvij5h Lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê 0 129057 1094314 2022-08-02T18:11:20Z MikaelF 935 Bi rêya wergerandina rûpela "[[:en:Special:Redirect/revision/1098654889|List of political parties in Sweden]]" hat çêkirin wikitext text/x-wiki Vaye lîsteya '''partiyên siyasî yên Swêdê''' ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de bi giştî ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamentoya Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Helwesta Spectral ! Parlamenterên ! Parlamenterên PE ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | | Partiya Sosyal Demokrat a Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti''</small> | S/SAP | Demokrasiya Civakî, Sosyalîzma Demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> | Navend-çep | 100 | 5 | {{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === partiyên Joke === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} 8te5o08tb25y4jgmt0nu4904lddtodz 1094317 1094314 2022-08-02T18:12:53Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de bi giştî ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamentoya Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Helwesta Spectral ! Parlamenterên ! Parlamenterên PE ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | | Partiya Sosyal Demokrat a Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti''</small> | S/SAP | Demokrasiya Civakî, Sosyalîzma Demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> | Navend-çep | 100 | 5 | {{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === partiyên Joke === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} 9njz0o3d0y6eqy415gvd6qzlapm7k02 1094318 1094317 2022-08-02T18:15:57Z MikaelF 935 /* partiyên Joke */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de bi giştî ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamentoya Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Helwesta Spectral ! Parlamenterên ! Parlamenterên PE ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | | Partiya Sosyal Demokrat a Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti''</small> | S/SAP | Demokrasiya Civakî, Sosyalîzma Demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> | Navend-çep | 100 | 5 | {{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} 5o7cfgtge7i0pdnooet91hltwqeobps 1094319 1094318 2022-08-02T18:21:09Z MikaelF 935 /* Partiyên bi nûnertiya fermî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de bi giştî ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | | Partiya Sosyal Demokrat a Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti''</small> | S/SAP | Demokrasiya Civakî, Sosyalîzma Demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> | Navend-çep | 100 | 5 | {{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} roe1axk4rxkddfizy2x4tsi5eya1u56 1094320 1094319 2022-08-02T18:23:40Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de bi giştî ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | | Partiya Sosyal Demokrat a Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti''</small> | S/SAP | Demokrasiya Civakî, Sosyalîzma Demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> | Navend-çep | 100 | 5 | {{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} ke6ugz2b6ya9lyz3tk5eaawurp4snpv 1094321 1094320 2022-08-02T18:33:19Z MikaelF 935 /* Partiyên parlamenê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | |Partiya Sosyal Demokrat a Swêdê<br>(''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti'') |S/SAP |Demokrasiya civakî, sosyalîzma demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> |Navend-çep |100 |5 |{{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} 4ahsundttj2p2lniqr7blt101h5ksth 1094322 1094321 2022-08-02T18:33:59Z MikaelF 935 /* Partiyên bi nûnertiya fermî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Endamî |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | |Partiya Sosyaldemokrat a Swêdê<br>(''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti'') |S/SAP |Demokrasiya civakî, sosyalîzma demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> |Navend-çep |100 |5 |{{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Moderatan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Moderata samlingspartiet''</small> | M | Konservatîzma lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> | Navend-rast | 70 | 4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | | Demokratên Swêdê ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Sverigedemokraterna''</small> | SD | Muhafezekarparêziya Civakî, <ref name="2013Berezin255">{{Citation|last=Berezin|first=Mabel|title=The Normalization of the Right in Post-Security Europe|year=2013|journal=Politics in the Age of Austerity|page=255|publisher=Polity Press}}</ref> Muhafezekariya Netewî <ref name="StarkeKaasch2013">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=BtMQsESYcWwC&pg=PA194|title=The Welfare State as Crisis Manager: Explaining the Diversity of Policy Responses to Economic Crisis|last=Peter Starke|last2=Alexandra Kaasch|last3=Franca Van Hooren|publisher=Palgrave Macmillan|year=2013|isbn=978-1-137-31484-0|page=194}}</ref> Populîzma rastgir, Dij -koçberî | [[Milê rastê|Ji rastgir]] ber bi rastgiran ve | 62 | 3 | {{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} 1oo3qfjyr8n988pbgqe0vy4dqtbpwt0 1094352 1094322 2022-08-03T07:01:41Z MikaelF 935 /* Partiyên parlamenê */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Hejmara endaman |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | |Partiya Sosyaldemokrat a Swêdê<br>(''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti'') |S/SAP |Demokrasiya civakî, sosyalîzma demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> |Navend-çep |100 |5 |{{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- ! style="background-color: {{party color|Moderate Party}}" | |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]]</img> |Partiya Moderat<br>''Moderata samlingspartiet'' |M |Konservatîv-lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> |Navend-rast |70 |4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Sweden Democrats}}" | | |Demokratên Swêdê<br>''Sverigedemokraterna'' | SD |Populîzma rastgir, dijkoçberî |Rasta ekstrem |62 |3 |{{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]]</img> | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]]</img> | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]]</img> | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} rgfsdgzt296t59wldv05xcbrx4uvc01 1094353 1094352 2022-08-03T07:07:59Z MikaelF 935 /* Partiyên bi nûnertiya fermî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Hejmara endaman |- ! style="background-color: {{party color|Swedish Social Democratic Party}}" width="5px" | | |Partiya Sosyaldemokrat a Swêdê<br>(''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti'') |S/SAP |Demokrasiya civakî, sosyalîzma demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> |Navend-çep |100 |5 |{{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]] |Partiya Moderat<br>''Moderata samlingspartiet'' |M |Konservatîv-lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> |Navend-rast |70 |4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- | |Demokratên Swêdê<br>''Sverigedemokraterna'' |SD |Populîzma rastgir, dijkoçberî |Rasta ekstrem |62 |3 |{{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]] | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Left Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]]</img> | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Christian Democrats (Sweden)}}" | |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]] | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast berbi [[Milê rastê|rastgir]] | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Liberals (Sweden)}}" | |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]] | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Green Party (Sweden)}}" | | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} gnu31hotpfrlef7scisaksn34b4993m 1094354 1094353 2022-08-03T07:09:47Z MikaelF 935 /* Partiyên bi nûnertiya fermî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Hejmara endaman |- | |Partiya Sosyaldemokrat a Swêdê<br>(''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti'') |S/SAP |Demokrasiya civakî, sosyalîzma demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> |Navend-çep |100 |5 |{{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]] |Partiya Moderat<br>''Moderata samlingspartiet'' |M |Konservatîv-lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> |Navend-rast |70 |4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- | |Demokratên Swêdê<br>''Sverigedemokraterna'' |SD |Populîzma rastgir, dijkoçberî |Rasta ekstrem |62 |3 |{{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- ! style="background-color: {{party color|Centre Party (Sweden)}}" | |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]] | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]] | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]] | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast ber bi [[Milê rastê|rastgir]] ve | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]] | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} 2a3l6r41kcfe356j54th2rjor2ogzxx 1094355 1094354 2022-08-03T07:10:20Z MikaelF 935 /* Partiyên bi nûnertiya fermî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Xebat}} Vaye lîsteya partiyên siyasî yên Swêdê ye. == Partiyên parlamenê == Tîpên piştî navên her partiya swêdî kurteya ku di medyayên swêdî de ji bo wan partiyan tên bikaranîn. === Partiyên bi nûnertiya fermî === Partiyên ku di Riksdag û/an Parlamena Ewropayê de temsîl dikin: {| class="wikitable sortable" ! colspan="4" |Partî ! class="unsortable" | Îdeolojî ! class="unsortable" | Cihê îdeolojîk ! Parlamenter ! Parlamenterên Parlamena Ewropayê ! Hejmara endaman |- | |Partiya Sosyaldemokrat a Swêdê<br>(''Sveriges Socialdemokratiska arbetarparti'') |S/SAP |Demokrasiya civakî, sosyalîzma demokratîk <ref>{{Cite book|title=Social Democracy in Power: The Capacity to Reform|last=Merkel|first=Wolfgang|last2=Alexander Petring|last3=Christian Henkes|last4=Christoph Egle|publisher=Taylor & Francis|year=2008|isbn=978-0-415-43820-9|location=London|pages=8, 9}}</ref> |Navend-çep |100 |5 |{{Nts|75000}} (2020) <ref name="Nyheteridag">{{Cite news|url=https://nyheteridag.se/tusentals-medlemmar-lamnade-s-i-fjol-bara-sd-okade/|title=Tusentals medlemmar lämnade S i fjol – bara SD ökade|date=30 April 2021|website=[[Nyheter Idag]]|language=sv|trans-title=Thousands of members leave S last year – only SD increases|access-date=24 May 2021}}</ref> |- |[[Wêne:M_v1.svg|50x50px]] |Partiya Moderat<br>''Moderata samlingspartiet'' |M |Konservatîv-lîberal <ref name="Wittrock2012">{{Cite book|title=Nordic Paths to Modernity|last=Björn Wittrock|publisher=Berghahn Books|year=2012|isbn=978-0-85745-270-2|editor-last=Johann Pall Arnason|page=104|chapter=The Making of Sweden|editor-last2=Bjorn Wittrock|chapter-url=https://books.google.com/books?id=y9GgSuCDCeUC&pg=PA104}}</ref> |Navend-rast |70 |4 | {{Nts|40602}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- | |Demokratên Swêdê<br>''Sverigedemokraterna'' |SD |Populîzma rastgir, dijkoçberî |Rasta ekstrem |62 |3 |{{Nts|33207}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:C_v1.svg|50x50px]] | Partiya Navendî ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Centerpartiet''</small> | C | Sosyal lîberalîzm, <ref name="ErssonLane">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Qw62oX96310C&pg=PA108|title=Politics and Society in Western Europe|last=Svante Ersson|last2=Jan-Erik Lane|publisher=SAGE|year=1998|isbn=978-0-7619-5862-8|page=108|access-date=17 August 2012}}</ref> <ref name="Banchoff">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=GgvLEFPY8l4C&pg=PA123|title=Legitimacy and the European Union|last=T. Banchoff|publisher=Taylor & Francis|year=1999|isbn=978-0-415-18188-4|page=123|access-date=26 August 2012}}</ref> Agrarîzm <ref name="ErssonLane" /> <ref name="Banchoff" /> | Navend ber bi navend-rast | 31 | 2 | {{Nts|24445}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:Vänsterpartiet_Teillogo.svg|50x50px]] | Partiya Çep ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Vänsterpartiet''</small> | V | [[Sosyalîzm]], <ref name="Annesley2013A">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=RefH7Ya5kU4C&pg=PT225|title=Political and Economic Dictionary of Western Europe|publisher=Routledge|year=2013|isbn=978-1-135-35547-0|editor-last=Claire Annesley|page=225}}</ref> Siyaseta femînîst <ref name="Annesley2013A" /> | Baskê çep | 27 | 1 | {{Nts|23872}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:Kd_v1.svg|50x50px]] | Demokratên Xiristiyan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Kristdemokraterna''</small> | KD | Demokrasiya Xiristiyan, <ref name="Slomp2011">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=LmfAPmwE6YYC&pg=PA433|title=Europe, A Political Profile: An American Companion to European Politics &#91;2 volumes&#93;: An American Companion to European Politics|last=Hans Slomp|publisher=ABC-CLIO|year=2011|isbn=978-0-313-39182-8|page=433}}</ref> [[Muhafizekarî|Muhafezekar]], <ref name="Nordsieck" /> <ref>{{Cite web|url=https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|title=Kristdemokrater är både konservativa och radikala|website=VLT|language=sv|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126122753/https://www.vlt.se/2018-08-30/kristdemokrater-ar-bade-konservativa-och-radikala|archive-date=2021-11-26|url-status=live|access-date=2021-11-26}}</ref> ] Muhafezekariya Civakî | Navend-rast ber bi [[Milê rastê|rastgir]] ve | 22 | 2 | {{Nts|24894}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- |[[Wêne:L_v1.svg|61x61px]] | Lîberal ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Liberalerna''</small> | L | Lîberalîzma kevneperest, lîberalîzma klasîk <ref>{{Cite web|url=https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/lång/liberalerna|title=Liberalerna|date=|website=[[Nationalencyklopedin]]|language=Swedish|trans-title=Liberals}}</ref><br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> Federalîzma Ewropayê <ref>{{Cite web|url=https://www.europaportalen.se/content/liberalernas-nya-politik-kampa-eu-federation|title=Liberalernas nya politik: Kämpa för EU-federation|date=21 November 2017}}</ref> | Navend-rast | 20 | 1 | {{Nts|12179}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |- | | Partiya Keskan ,<br /><br /><br /><br /><nowiki></br></nowiki> <small>''Miljöpartiet de Gröna''</small> | MP | Siyaseta kesk <ref name="Nordsieck">{{Cite web|url=http://www.parties-and-elections.eu/sweden.html|title=Parties and Elections in Europe|last=Wolfram Nordsieck|access-date=26 October 2015}}</ref> | Navend-çep | 16 | 3 | {{Nts|9530}} (2020) <ref name="Nyheteridag" /> |} Nîşe: Her partiyek ku di her du hilbijartinên dawî yên parlemana YE an Riksdagê de benda 1% şikandibe, dê dengên wan ji hêla rayedaran ve werin çap kirin û belavkirin. <ref>{{Cite web|url=https://www.val.se/servicelankar/other-languages/english-engelska/putting-out-ballot-papers.html|title=Putting out ballot papers|date=20 April 2018|publisher=[[Election Authority (Sweden)|Valmyndigheten]]}}</ref> Parlamenterek ji partiya xwe derket û serbixwe dibe. Parlamentera berê ya Partiya Çep [[Amîne Kakebawe|Amineh Kakabaveh]] di 28ê Tebaxa 2019an de derket. === Partiyên biçûk === * Alternatîf ji bo Swêdê ( ''Alternativ för Sverige'' ; 2017–niha) * Demokratên Rasterê ( ''Direktdemokaterna'' ; 2014–aniha) * {{Girêdan|Djurens parti|sv||lt=|WD=}} ( ''Partiya Heywanan'' ; 2014–aniha) * Partiya Nirxên Xiristiyan ( ''Kristna Värdepartiet'' ; 2014–aniha) * Hevbendiya Welatiyan ( ''Medborgerlig Samling,'' 2014–aniha) * Partiya Lîberal a Klasîk ( ''Klassiskt Liberala Partiet'', 2004–aniha) * Partiya Komunîst ( ''Kommunistiska Partiet'' ; 1970–aniha) * Partiya Komunîst a Swêdê ( ''Sveriges Kommunistiska Parti'' ; 1995–aniha) * Partiya Karkerên Ewropî ( ''Europeiska Arbetarpartiet'' ; 1974–aniha) * Înîsiyatîfa Femînîst ( ''Feministiskt Initiativ'' ; 2005–aniha) - Li Parlamentoya Ewropî 2014–2019 hate temsîl kirin. * Partiya Lênêrîna Tenduristiyê ( ''Sjukvårdspartiet'' ; 2005–aniha) * Partiya Gundî ya Serbixwe ''(Landsbygdspartiet oberoende'', 2010–aniha) * Tevgera Berxwedana Bakur ( ''Nordiska Motståndsrörelsen'' ; 1997–aniha) * Partiya Pirate ( ''Piratpartiet'' ; 2006–aniha) - 2009–2014 di Parlamentoya Ewropî de tê temsîl kirin. * Partiya Xala Zivirandinê ( ''Partiya vändpunkt'' ; 2019–aniha) * Yekîtî ( ''Enhet'' ; 1990–aniha) * Volt Swêd ( ''Volt Sverige'' ; 2018–aniha) === Partiyên herêmî === * Alternatîf ( ''Alternatîf'' ) * Alvesta Alternativet ( ''Alvesta Alternativet'' ) * Berg Party ( ''Bergspartiet'' ) * ''Bergas Bästa - partipolitiskt obunden list'' * ''Bopartiet'' * Botkyrkapartiet * Citizens Party: Dibistan - Lênêrîna Tenduristî - Lênêrîn ( ''Medborgarpartiet: skola – vård – omsorg'' ) * {{Girêdan|Crossroads (political party)|sv|Vägvalet (Göteborg)|lt=Crossroads}} ( ''Vägvalet'' ) * Hevkarî li Mullsjö ( ''Samverkan i Mullsjö'' ) * Demokrat ( ''Demokrasî'' ) * Partiya Drevviken ( ''Drevvikenpartiet'' ) * Demokrasiya Dadperwer ( ''Rättvis Demokrati'' ) * Partiya Falu ( ''Falupartiet'' ) * ''Folkhemmet i Hofors-Torsåker'' <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (November 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Demokratên Azad ên Arjeplog ( ''Arjeplogs Fria Demokrater'' ) * Free Norrland ( ''Fria Norrland'' ) * Partiya Bazirganiya Azad a Norrbotten ( ''Norrbottens Frihandelsparti'' ) * Gelên Şaredarî yên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Ljusdalsbygden'' ) * Partiya Pêşerojê ( ''Framtidspartiet'' ) * Pêşeroja Mullsjö ( ''Mullsjös Framtid'' ) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (July 2021)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Lênêrîna Tenduristî ji bo Herkesî ( ''Omsorg for Alla'' ) * Partiya Hedemora ( ''Hedemorapartiet'' ) * Partiya Kiruna (Kirunapartiet) * Partiya Laholm ( ''Laholmspartiet'' ) * Partiya Dema vala ( ''Fritidspartiet'' ) * Partiya Leksand ( ''Leksandspartiet'' ) * Mirovên Şaredariyên Azadîxwaz ( ''Frihetliga Kommunalfolket'' ) * Lidingöpartiet * Kalîteya Jiyanê li Şaredariya Högsby ( ''Livskvalité i Högsby Kommun'' ) * Partiya Mora ( ''Morapartiet'' ) * Lîsteya Şaredariyê ( ''Kommunlistan'' ) * Partiya Şaredariyê VDM ( ''Kommunpartiet VDM'' ) * Tevgera Gelêrî ya ji bo Başiya Borlänge ( ''Folkrörelsen för Borlänges Bästa'' ) * Partiya Ronneby ( ''Ronnebypartiet'' ) * Lîsteya Civakî Siyaseta Çalak ( ''Sociala Listan Aktiv Politik'' ) * Partiya Dadwerî ya Sosyalîst (Rättvisepartiet Socialisterna, 1973–aniha)- Di meclîsa şaredariya Luleå de xwediyê du kursiyan e. * Hevgirtin - Xebat - Aştî - Ekolojî ( ''Solidaritet – Arbete – Fred – Ekologi'' ) * Partiya Stockholmê ( ''Stokholmspartiet'' ) * Stop E4 West - Culture Party ( ''Stoppa E4 Väst – Kulturpartiet'' ) * Partiya Berjewendiyên Hemwelatiyên Mezin ên Swêdê (SPI - Välfärden, 1987–aniha) - Di meclîsa şaredariya Hörby de sê kursiyan digire. * Partiya Sölvesborg ( ''Sölvesborgspartiet'' ) * Partiya Girava ( ''Öpartiet'' ) * Partiya Uddevalla ( ''Uddevallapartiet'' ) * Partiya Vimmerby ( ''Vimmerbypartiet'' ) * Dengê Gel - VOX humana ( ''Folkets röst – VOX humana'' ) * Vård för pengarna - Li Södermanlandê di nav koalîsyoneke hikûmeta herêmê ya niha de ye û di meclîsa herêmê de xwediyê 15 kursiyan e. * Lîsteya Ciwanan ( ''Ungdomslistan'' ) * Partiya Åsele ( ''Åselepartiet'' ) * Partiya Älvdalen ( ''Älvdalspartiet'' ) * Öpartiet ( ''Partiya Giravê'' ) * Partiya Örebro ( ''Örebropartiet'' ) == Partiyên tinebûyî û dîrokî == * Caps (Mössorna, sedsala 18-an) * Hat ( Hattarna, sedsala 18-an) * Partiya Çep a Sosyal Demokrat a Swêdê (Sveriges Socialdemokratiska Vänsterparti, 1921–1923) * Partiya Komunîst a Swêdê – Fraksiyona Höglund (Sveriges Kommunistiska Parti, 1924–1926) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1929–1945) * Partiya Gel a Clerical (Kyrkliga Folkpartiet, 1930) * Partiya Karkerên Neteweyî ya Sosyalîst (Nationalsocialistiska Arbetarpartiet, 1933–1945) * Partiya Sosyalîst a Çep (Vänstersocialistiska Partiet, 1940–1963) * Partiya Sosyalîst a Şoreşger (Revolutionära Socialistiska Partiet, 1950–1951) * Yekîtiya Karker a Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetareförbund, 1956–1967) * Yekîtiya Komûnîst Marksîst-Lenînîst/Partiya Komunîst a Swêdê/Partiya Hevgirtinê (Kommunistiska Förbundet Marksîst-Leninisterna/Sveriges Kommunistiska Parti/Solidaritetspartiet, 1967-199? ) * Partiya Pêşverû (Framstegspartiet, di navbera 1968 û 2000 de bi awayên cihêreng hebû) * Lîga Têkoşîna Marksîst-Lenînîst ji bo Partiya Komunîst a Swêdê (ml) (Marxist-Leninistiska Kampförbundet, 1970–1981) * Navendên Demokrat ( ''Centrumdemokraterna,'' 1974–2006) * Komên Yekîtiya Komunîst (Kommunistiska Enhetsgrupperna, 1975–1977) * Yekîtiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Arbetarförbund, 1977–?) <sup class="noprint Inline-Template Template-Fact" data-ve-ignore="true" style="white-space:nowrap;">&#x5B; ''<nowiki><span title="This claim needs references to reliable sources. (October 2020)">çavkanî pêwîst e</span></nowiki>'' &#x5D;</sup> * Partiya Komunîst a Swêdê (marksîst-lenînîst)/Partiya Karkerên Komunîst a Swêdê (Sveriges Kommunistiska Parti (marksis-leninisterna)/Sveriges Kommunistiska Arbetarparti, 1980–1993) * Partiya Komunîst li Swêdê (Kommunistiska Partiet i Sverige, 1982–1993) * Marksîst (Marxisterna, 1990) * Lîsteya Karkeran/Demokratên Gel <small>( [[:sv:Arbetarlistan|sv]] )</small> ( ''Arbetarlistan/Folkdemokraterna,'' 1990–2002) * Demokrasiya Nû (Ny Demokrati, 1991–2000) ** Partiya Hevbendiyê (Allianspartiet, 199X–2006) * Partiya Qanûna Xwezayî (Partiet for naturens lag, 1992–2004) * {{Girêdan|Gottland Party Gotland's Future|sv|Gottlandspartiet Gotlands framtid}} ( ''Gottlandspartiet Gotlands framtid <sub>,</sub>'' 1993–2006) * Pêşeroja Nû ( ''Ny Framtid'', 1993–2006) * {{Girêdan|The New Party (Sweden)|sv|Det nya partiet}} (Det nya partiet, 1998) * Demokratên Netewî (Nationaldemokraterna, 2001–2014) * Partiya Swêdiyan (Svenskarnas Parti, 2008–2015) * Yekîtiya Karkerên Şoreşger a Swêdê (Sveriges Revolutionära Arbetarförbund, 1975–1983) * Partiya Yekane (Unika partiet, 2006) * Komkara Komunîst (Kommunistiska Förbundet, 1980–2010) * Partiya Liquor (Spritpartiet, 2009–2010) * Partiya Sosyalîst (Partiya Sosyalîst, 1971–aniha) - Ji sala 2019-an ve, Partiya Sosyalîst bi çalak endamên xwe teşwîq dike ku dengê xwe bidin Partiya Çep. * Lîsteya Hezîranê ( ''Junilistan'', 2004–2014) - Li Parlamentoya Ewropî 2004–2009 hate temsîl kirin. Di hilbijartina 2019’an de beşdar nebû. === Partiyên bi henek === * Partiya Donald Duck * Mjölbypartiet <ref>{{Cite web|url=https://www.expressen.se/nyheter/internetfenomenet-som-fick-hanif-bali-i-blasvader/|title=Internetfenomenet som fick Hanif Bali i blåsväder|website=www.expressen.se|language=sv|access-date=2019-11-18}}</ref> * Hevbendî (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên lîberal-muhafezekar-navend-rast * Meclîsên wîlayetên Swêdê * Parlamentoya Ewropayê * [[Yekîtiya Ewropayê]] * Sor-Kesk (Swêd) - Hevbendiyên partiyên siyasî yên çep-navend-çepê * Lîberalîzm û navendîparêzî li Swêdê * Lîsteya partiyên siyasî yên desthilatdar li gorî welatan * Lîsteya siyasetmedarên swêdî * Şaredariyên Swêdê * Siyaseta Swêdê == Çavkanî == {{Çavkanî}} hc3bnq2lnd8cwrimfhifltp2mye095i