Wîkîpediya kuwiki https://ku.wikipedia.org/wiki/Destp%C3%AAk MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Medya Taybet Gotûbêj Bikarhêner Gotûbêja bikarhêner Wîkîpediya Gotûbêja Wîkîpediyayê Wêne Gotûbêja wêneyî MediaWiki Gotûbêja MediaWiki Şablon Gotûbêja şablonê Alîkarî Gotûbêja alîkariyê Kategorî Gotûbêja kategoriyê Portal Gotûbêja portalê TimedText TimedText talk Modul Gotûbêja modulê Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk Dîlok 0 1086 1094438 1078680 2022-08-04T20:45:02Z Burhan br 5342 Behsa çawkani Ibn Xordadbeh kird wikitext text/x-wiki {{Binêre|Dîlok (cudakirin)}} {{Agahîdank bajar | nav = Dîlok | navê_fermî = ''Gaziantep'' | mertal = | nexşeya_cihan = Tirkiye#Bakurê Kurdistanê#Entab | koordînat = {{Koord|37|03|55|N|37|23|17|E|display=inline, title}} | welat = [[Bakurê Kurdistanê]] | dûgel = [[Tirkiye]] | parêzgeh = [[Entab (parêzgeh)]] | serbajar = Dîlok | rûerd = 6.000 | gelhe = 1.931.836<ref>{{cite news|url=http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/1187469-iste-il-il-turkiyenin-nufusu|title=Türkiye'nin il il nüfusu|work=Habertürk|date=29 Ocak 2016|accessdate=29 Ocak 2016}}</ref> | gelhe_sal = [[2015]] | berbelavî = 260 | dem = UTC+2 | nexşeSer = GaziantepKurd.png | nexşeSer_firehî = 250px | nexşeSer_sernav = Nexşeya parêzgehê | wêneSer = Gaziantep overview.jpg | wêneSer_sernav = Bajarê Dîlokê | malper = {{url|www.gaziantep-bld.gov.tr}} }} [[Wêne:Gaziantep street large.jpg|thumb|Kolaneke Dîlokê]] [[Wêne:Antep'te Kürd çocukları.jpg|thumb|Zarokên kurd li Dîlokê, 1915]] '''Dîlok''' (wekî ''Dilok'', ''Diluk'', ''Duluk'' û ''Dûluk'' jî tê nivîsandin; bi tirkî ''Gaziantep'') bajarekî li [[Bakurê Kurdistanê]] ye. Li bakurê [[Qeleya Dîlokê]] girek heye. Taxa derûdora wî girî heta demeke nêzik bi navê [[Kurdepe]], anko Girê Kurdan (''Kürdtepe''), dihat zanîn lê dewleta tirkan ew nav guhart û kir ''Türktepe''. Li Dîlokê hewşa heywanet a herî mezin a Tirkiyê heye û [[Parka Yeşilvadi]] heye. Parka Yeşilvadi parka tewr mezın a Tirkiyê ye. Niha (2015) şaredarê Bajarê Mezin a Dîlokê [[Fatma Şahin]] e. == Çiya == Li herêmê çiyayên bilind tunene. [[Çiyayê Sof]] yê herî bilind e (1.496 [[m]]) li herêmê. [[Çiyayê Duluk]] (1.250 m), [[Gureniz]] (1.069 m), [[Ganîbaba]] (1.100 m) == Çem û gol == [[Çemê Reş]] ji [[Gola Reş]] dertê. [[Deşta Îslahiyê]] bi ava Çemê Reş tê avdan. [[Çemê Efrînê]] ji çiyayê sofê dertê. Bi Çemê Reş re dibe yek û xwe valadikin [[Gola Amikê]]. Çemê Merzîmên jî ji çiyayê Duluk û Sam dertê. Çavkaniya [[çemê Nîzîpê]] li çiyayê Sofê li gundê Dulukê ye. Çem şaxek çemê Firatê ye. [[Hesin]], [[krom]], [[fosfat]], [[Kalkar]] û [[dolomît]] madenên herî pirin ku li herêmê ji bin erdê dertên. == Babetên heywanan == Herêm ji alî babetên teyrên kovî pir dewlemend e. Wekî din gur, hirç, xezal, berazên kovî, çeqel, keroshk û bizinên ser çiyan jî li herêmê peyde dibin. == Dîn û civak == Civaka bajarê Dîlokê 55 % [[Tirk]], 26 % [[Kurd]] û 18 % jî [[Ereb]] û 1% etnîkê dinin. Îslam li herêmê xurt e. [[Henefî]] û [[Elewîtî]] zavên teşkîl dikin. Li herêmê ciyên zewî û tirbeyan jî hene. Hinek ciyên zewîyên ev in: Şurahbil bin Hesen (Kilîs), Şêx Mansûr û Duluk Baba. == Xwarinên herêmê == Herêm ji alî çanda xwarinê pir dewlemend e. [[Şorba şêrîn]]: [[birinc]] bi avê tê kelandin û piştre bi [[dims]] ([[doşab]]) rê hinek din tê kelandin û tê serwîs kirin. [[Şiveydiz]]: goşt bi [[nok]]an re di beroşê de tê kelandin. Pîvaz û sîrên hurkirî dikeve navê û heta nerm bibe tê kelandin. Piştre hêkek dikeve navê û hinek din jî tê kelandin. Rûnê sorkirî û nane bi ser tê reşandin û tê xwarin. Kutilkên dagirtî [[beqlewe]] [[kebab]] babaqenûç. Babetên [[boreg]]an û [[patatês]]ên dagirtî hinek ji xwarênên herêmê ne. [[File:Beqlewe.jpg|thumb|Beqlewe wek şîraniya navdar tê nasîn. Di vê firaqeke sifirî deşîranîya Dîlokê heye]] == Cil û bergên herêmê == Jinên herêmê şalwarekî ku jê re dibêjin [[Çintiyan]] li xwe dikin. Bi ser şalwar de çakêtekî milfireh û yaxevekirî ku jê re dibêjin [[Fermane]] li xwe dikin. Entarî yên wan ji sê etegan pêk tê. Li pişta xwe kefiyeke sîm an jî qedîfe girêdidin. Keçên ciwan [[xavik]]ên sipî, yên zewcandî jî tacek ku bi serde jî kefiyekê girêdidin, didin serê xwe. Jinên gundî çarşefek ku jê re dibêjin [[meshele]] didin serê xwe. Kesên çarşefa reş jî li xwe dikin hene. Zilam şalwar li xwe dikin. Li ser şalwar jî ''Eba'' li xwe dikin. Bi ser ebayê de jî çakêtekî ku jê re dibêjin [[sako]] li xwe dikin. Li serê xwe jî kefiyên kesk dipêçin. [[Lapşîn]] û qondere pêlavên herêmê yên zilaman e. == Nav û kronolojiya bajar == Navê bajêr yê kevn ''Dolike'' (Doliçe) {{fact}}. '''Ibn Xurdadbeh''' ji pertuka xwe ''El-Mesalik Wel Mememalik'' sala 893z navê '''Diluk''' bikaranie. <ref>{{Cite web|url=https://al-maktaba.org/book/11800/96#p1|title=ص97 - كتاب المسالك والممالك لابن خرداذبة - الطريق من الرقد إلى الثغور الجزرية - المكتبة الشاملة الحديثة|website=al-maktaba.org|access-date=2022-08-04}}</ref> Piştre ji alî ereban ve navê ''Eyntab'' li bajêr hatiye danîn. Navê bajêr ji alî Tirkên ve jî sala 1928'an de wek ''Xazî Eyntab'' (Ghazi-Ayntab) <ref>Köylerimiz, 1928</ref> / ''Gaziantap'' hatiye guhertin. == Kronolojî == Berî Îsa(zayîn) * 1200 -600 Dema Hîtîtiyan * 689 - 539 Dema Medîan * 539 - 331 Dema Persan * 331 - 323 Dema Mekodoniyan * 69 Hukumdariya Kommegene Piştî Îsa (zayîn) * 72 - 395 Dema Romayiyan * 395 - 628 Dema Sasaniyan * 636 Dema Ereban * 998 Dema Merwaniyan * 1077 Dema Selçûkiyan * 1098 Dema Xaçliyan * 1186 Dema Eyubîan * 1517 Dema Osmaniyan * 1923 Dema Tirkiye == Ciyên turîstîk, tarîxî û gerê == Bajar ji alî şînahî û Daristanên ve belengaz e. Lê ji alî dîrok ve pir dewlemend e. Kela Entabê, kela Tilbişar û Revanda ji alî gel û gerokên ve tên ser lêdan. Li herêmê mizgeftên kevn jî pir in: [[Şirvanî]], [[Teke]] û [[Tehtanî]] hinek ji wan in. == NKF'ên Dîlok'ê == Dû NKF hene li Dîlok'ê. Vana; * [[NKF'ya SankoPark'ê]] * [[NKF'ya Forum Gaziantep'ê]] == Balafirgehên Dîlok'ê == * [[Balafirgeha Dîlok-Tilbişar'ê]] Ev balafirgeha başur-rojhilatê bajarê Dîlok'ê ye. Li hinda [[Tilbişar]]'ê ye. == Zanîngeh == Li bajarê Dîlok'ê zanîngeheke dewletê û 2 zanîngehên jî weqfa hene. === Zanîngehên Dewletê === * [[Zanîngeha Dîlok'ê]] === Zanîngehên Weqfan === * [[Zanîngeha Zirve]] * [[Zanîngeha Hasan Kalyoncu]] == Çavkanî == {{Çavkanî}} {{Koord|37|03|55|N|37|23|17|E|type:city(1376352)|display=title}} {{Bajar û gundên Dîlokê}} {{bajar_kurd}} {{bajarên Tirkiyê}} [[Kategorî:Bajarên Kurdistanê]] [[Kategorî:Dîlok| ]] c38azr7sh4m31elm2c5vrrkd2wwcdil Spanya 0 6427 1094453 1081864 2022-08-05T10:59:26Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}{{Wergerîne|es|ziman2=ar|ziman3=arz|bijartî=1}} '''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] 9klmk71uj0xkfzkalgiti06ypg5a65q 1094454 1094453 2022-08-05T11:01:54Z 46.99.10.4 /* Erdnîgarî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}{{Wergerîne|es|ziman2=ar|ziman3=arz|bijartî=1}} '''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. == Erdnîgarî == {{kûrahî2|Erdnîgariya Spanya}} Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] 5uwlqb5dk2evac3zro842wpen88096w 1094455 1094454 2022-08-05T11:02:18Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}{{Wergerîne|es|ziman2=ar|ziman3=arz|bijartî=1}} '''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] nae127tcvhynv5ntdvis9dt1e60ceh1 1094456 1094455 2022-08-05T11:02:51Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] qknu8t5f4xjii7szk3bblhaws3g1upc 1094457 1094456 2022-08-05T11:04:31Z 46.99.10.4 /* Gel */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gorî taxminan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê.<ref> https://en.everybodywiki.com/Kurds_in_Spain</ref> Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] 5wfv8jvisa1twvq61a1dw156o1ac89p 1094458 1094457 2022-08-05T11:05:46Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] qknu8t5f4xjii7szk3bblhaws3g1upc 1094459 1094458 2022-08-05T11:06:49Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Gorî taxminan 1.500 heya 5.000 [[Kurd]] li Spanya henê.<ref>https://en.everybodywiki.com/Kurds_in_Spain</ref> Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] 0ke8j5epexau7r5otxp7vrznvlskjn0 1094460 1094459 2022-08-05T11:08:03Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} [[Kategorî:Spanya| ]] qknu8t5f4xjii7szk3bblhaws3g1upc 1094461 1094460 2022-08-05T11:09:12Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] hcsnu2lan0odz6u01mvxxaw3mqhng93 1094462 1094461 2022-08-05T11:10:01Z 46.99.10.4 wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] 1ieyom1iqmc5388kj0d1fsm51cnsq1i 1094463 1094462 2022-08-05T11:58:46Z MikaelF 935 /* Spanya di bin Franco de */ wikitext text/x-wiki {{Infobox Welat2 |navê rastî = {{navê rastî|es|Reino de España|icon=no}}{{efn|name=a|Spanish Destûra Bingehîn ti bi navê fermî ji bo Spain avakirina ne, tevî ku di warê '' España '' (Spanya), '' español Estado '' (Spanish Dewletê) û '' Nacion española '' (Spanish Netewe) bi tevahiya belgeyê de tê bikaranîn . Lê dîsa jî, li Wezareta Spanish Karên Derve li nevê avakirin, di 1984 de hatiye weşandin ku zavên '' España '' (Spain) û '' Reino de España '' (Kingdom of Spain) ne wekhev derbasdar to teklîf Spain di belgeyên navneteweyî de. Ev term, Kingdom of Spain, bi germî ji aliyê hikûmeta li karûbarên neteweyî û navneteweyî yên her cureyî, di nav wan de peymanên biyanî û herweha belgeyên fermî neteweyî tê bikaranîn, û ji ber vê yekê wek navê fermî ji aliyê gelek rêxistinên navneteweyî de naskirin.<ref>[http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html Acuerdo entre el Reino de de España y Nueva Zelanda], [http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html Acuerdo entre el reino de España y el reino de Marruecos] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110720002802/http://www.mir.es/SGACAVT/derecho/ac/ac13021992.html |date=2011-07-20 }}; [http://t3.gstatic.com/images?q=tbn:POLvL-tJBq8_KM:http://www.motoradictos.com/images/2010/05/permiso-conducir-espana1.jpg&t=1 licenses] [http://sbrabogados.files.wordpress.com/2008/02/carnet_conducir.jpg permissions] [http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/tue.t6.html Tratado de la Unión Europea] {{wayback|url=http://noticias.juridicas.com/base_datos/Admin/ai281209-aec.html |date=20141125021617 |df=y }}</ref>}}{{efn|name=b|Li Spanya, [[Zimanên spanyayê|zimanên din]] bi awayekî fermî wek rewa nas kirin [[Zimanê xwecî|xwecîhî]] [[zimanê herêmî|(herêmî) ziman]] bin [[Senedê Ewropayê ji bo Zimanên Herêmî an Hindikayiyan]]. Li her yek ji van, bi navê fermî Spanya({{lang-es|Reino de España|links=no}}, bilêvkirin: {{IPA-es|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|}}) wiha dişopîne: * {{lang-an|Reino d’Espanya}}, {{IPA-esdia|ˈreino ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-ast|Reinu d’España}}, {{IPA-ast|ˈreinu ðesˈpaɲa|IPA}} * {{lang-eu|Espainiako Erresuma}}, {{IPA-eu|es̺paɲiako eres̺uma|IPA}} * {{lang-ca|Regne d’Espanya}}, {{nowrap|{{IPA-ca|ˈreŋnə ðəsˈpaɲə|IPA}} ** {{IPA-ca|ˈreŋne ðesˈpaɲa|langva}} * {{lang-gl|Reino de España}}, {{IPA-gl|ˈreino ð(e) esˈpaɲa|IPA}} * {{lang-oc|Reiaume d’Espanha}}, {{IPA-oc|reˈjawme ðesˈpaɲɔ|IPA}}}}}} |navê hevbeş = Spanya |konvansiyonel navê dirêj = Keyaniya Spanyayê |rewş = |wêneyê ala = Flag of Spain.svg |sernav ala = |wêneyê mertal = Escudo de España (colores THV).svg |sernav mertal = |dirûşma netewî = {{navê rastî|la|"[[Plus ultra (dirûşm)|Plus Ultra]]"|italics=no}} <br /> {{small|"Berfireh Wêdayî"}} |dirûşma bi kurdî = |sirûda netewî = {{navê rastî|es|"[[Marcha Real]]"|italics=no|icon=yes}}<!-- In full ''Marcha Real Española'' (Marşa Keyanî ya Spanyayê), also known as ''Marcha Granadera'' (March of the Grenadiers). --><ref>{{cite web|url=http://www.boe.es/boe/dias/1997/10/11/pdfs/A29594-29600.pdf|title=Real Decreto 1560/1997, de 10 de octubre, por el que se regula el Himno Nacional|author=[[Government of Spain|Presidency of the Government]]|work=[[Boletín Oficial del Estado]] núm. 244|date=11 October 1997|language=Spanish}}</ref> <br /> {{small|"Marşa Keyanî"}} <br /> <center>[[Wêne:Marcha Real-Royal March by US Navy Band.ogg]]</center> |wêneyê nexşe = EU-Spain.svg |wêneyê nexşe2 = Spain-Location-Map(2013)-UNOCHA-no-logo.png |nexşe mezinî = 250px |nexşe mezinî2 = 250px |nexşe sernav = |nexşe sernav2 = |nexşe sernûçe = {{nexşe sernûçe |cih reng=keskê tarî |herêm=[[Ewropa]] |herêm reng=gewrê tarî |bineherêm=[[Yekîtiya Ewropayê]]| bineherêm reng = kesk |rênîşan=EU-Spain.svg}} |nexşe sernûçe2 = |cih = |paytext = [[Madrid]] |paytext2 = |bajarê mezin = paytext |bicîhbûna mezin = |awayê bicîhbûna mezin = |latd = 40|latm = 26|latNS = N|longd = 3|longm = 42|longEW = W |zimanên fermî = [[Zimanê spanî|spanî]] |zimanên naskirin = |zimanên herêmî = |awayê ziman = Zimanê fermî <br /> {{nobold|û zimanê neteweyî}} |awayê ziman2 = Zimanên<br /> fermî yên din {{efn|name=c}}<!--Protected and/or co-official (regional) |ziman = [[Zimanê spanî|Spanî]]<!--(aka Castilian)-->{{efn|name=c|The official Spanish language of the State is established in the Section 3 of the [[Spanish Constitution of 1978]] to be Castilian.<ref>{{cite web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |title=The Spanish Constitution |publisher=Lamoncloa.gob.es |date= |accessdate=26 April 2013 |url-status = dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130325101204/http://www.lamoncloa.gob.es/IDIOMAS/9/Espana/LeyFundamental/index.htm |archivedate=25 March 2013 |df= }}</ref> In some [[autonomous communities of Spain|autonomous communities]], [[Zimanê katalanî|Katalanî]], [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] û [[Zimanê baskî|Baskî]] hevserokatiya bi zimanên-fermî ne. [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] û [[Zimanê asturyanî|Asturyanî]] xwedî hin pileya naskirina fermî ne.}} |ziman2 = {{hlist | [[Zimanê aragonesî|Aragonesî]] | [[Zimanê astur-leonesî|Astur-Leonesî]]<!--(incl. Leonesî)--> | [[Zimanê baskî|Baskî]] | [[Zimanê katalanî|Katalanî]]<!--(incl. Valencian)--> | [[Zimanê galîsyayî|Galîsyayî]] | [[Zimanê oksîtankî|Oksîtankî]]<!--(Aranese dialect)-->}} |zimanên bin = |zimanên bin2 = |komên etnîkî = {{unbulleted list |89.9% [[Spanyol]] |10.1% yên din}} |komên etnîkî sal = 2015 |dîn = |demonîm = [[Spanyol]] |awayê rêveberiyê = [[Monarşiya destûrî|Monarşiya]] [[Sîstema parlementeriyê|parlamenî]] |sernav rêber1 = [[Monarşiya Spanyayê|Monarş]] |navê rêber1 = [[Felipe VI ya Spanyayê|Felipe VI]] |sernav rêber2 = [[Serokwezîrê Spanyayê|Serokwezîr]] |navê rêber2 = [[Mariano Rajoy]] |sernav rêber3 = |navê rêber3 = |sernav rêber4 = |navê rêber4 = |sernav rêber5 = |navê rêber5 = |pêşvebirî = [[Cortes Generales]] |meclîsa jorîn = [[Senato ya Spanyayê|Senato]] |meclîsa jêrîn = [[Encûmena Nûneran (Spanya)|Encûmena Nûneran]] |awayê serxwebûnê = [[Dîroka Spanyayê|Damezrandin]] |nota serxwebûnê = |bûyera avakirinê1 = [[Fermandarê Katolîk|Fermanrewayên Berê]] |dema avakirinê1 = 20ê kanûna paşîn 1479 |bûyera avakirinê2 = ''[[Charles V, Holy Roman Emperor|De facto]]' |dema avakirinê2 = 23ê kanûna paşîn 1516 |bûyera avakirinê3 = ''[[Qanûnên Nueva Planta|De jure]]' |dema avakirinê3 = 9ê hezîranê 1715 |bûyera avakirinê4 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1812|Bingehîna yekem]] |dema avakirinê4 = 19ê adarê 1812 |bûyera avakirinê5 = {{nowrap|[[Derbasî Demokrasiya Spanyayê|Demokrasiya rojane]]}} |dema avakirinê5 = [[Destûra Bingehîn a Spanyayê 1978|29ê kanûna pêşîn 1978]] |bûyera avakirinê6 = {{nowrap|[[Berfirehbûna Yekîtiya Ewropayê#Berfirehên Deryaya Navîn|EEC ragihandin]]}}{{efn|[[Yekîtiya Ewropayê]] (EW) ji 1993.}} |dema avakirinê6 = 1ê kanûna paşîn 1986 |rûerd etîket2 = |rûerd dane = |rûerd dane2 = |rûerd = |rûerd km2 = 505,990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14ê nîsanê 2015}}</ref> |rûerd magnitude = 1 E11 |rûerd rêz = 51an |rûerd jêrenot = |av = 1.04 |gelhe texmînkirin = |gelhe texmînkirin sal = |gelhe texmînkirin rêz = |gelhe giştejimar = 46,423,064{{efn|Wek hezîran 2015, gelê spanyayê bûye 46,439,864. Di vê mehê de hejmara welatiyên bi nasnameya Spanî gihîştin 41,996,253. Hejmara biyaniyan (i.e. koçber, Hevwelatî û penaberên) û her tim li Spanyayê dijîn texmîn kirin ku bibin li 4,426,811 (9.54%) di 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}} |gelhe giştejimar sal = 2015 |gelhe giştejimar rêz = 30. |gelhe tîrbûn km2 = 92 |gelhe tîrbûn rêz = 112. |hejmara endaman = |TBH PHK = {{nowrap|$1.674 trîlyon<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=57&pr.y=14&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=184&s=NGDP%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=20ê hezîranê 2016}}</ref>}} |TBH PHK sal = 2015 |TBH PHK rêz = 16. |TBH PHK her kesekî = $36,143 |TBH PHK her kesekî rêz = 33. |TBH nomînal = {{nowrap|$1.242 trîlyon<ref name=imf2 />}} |TBH nomînal sal = 2016 |TBH nomînal rêz = 12. |TBH nomînal her kesekî = $26,823 |TBH nomînal her kesekî rêz = 29. |Gini = 33.7 <!--tenê hejmar--> |Gini sal = 2013 |Gini guherandin = 32 <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |Gini rêz = |Gini çavk = <ref name=eurogini>{{cite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22ê tîrmehê 2014}}</ref> |PPM = 0.876 <!--tenê hejmar--> |PPM sal = 2014 |PPM guherandin = zêdebûn <!--zêdebûn/kêmbûn/neguhertî--> |PPM rêz = 26. |PPM çavk = <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14ê kanûna pêşîn 2015 }}</ref> |dirav = [[Euro]]{{efn|[[Peseta]] berî 2002.}} ([[Nîşana Euro|€]]) |dirav kod = EUR |demjimêr = [[Demjimêra Navendî ya Ewropî|DNE]] ([[Coordinated Universal Time|UTC]]+1)<br>[[Demjimêra Rojavayê Ewropî|DRE]] |utc offset = &#8203;<!--Zanibe: Ev diyardeyeke karaktera vala ye, da ku danîşana infobox "UTC" bêyî (balansek) bişinî.--> |demjimêr DST = |utc offset DST = +1 |DST not = {{small|Zanibe: Şopgirtinên Spanya CET/CEST, ji bilî [[Giravên kanarya]] ku çavderiya WET/WEST}} |dijrabertî = |celebê dîrokê = rr/mm/ssss {{small|([[Common Era|CE]])}} |hatûçûn = rast |koda înternetê = [[.es]]{{efn|name=e|Jî desthilata [[.eu]] tê bikaranîn, wekî ku bi yên din re parveyê endamên welatên [[Yekîtiya Ewropayê]]. Jî desthilata [[.cat]] li [[Països Catalans|Herêmên Katalanî-dipeyivî]] tê bikaranin.}} |iso3166kod = ES |koda telefonê = [[Hejmarên telefona li Spanyayê|+34]] |berdilê hîmander = |wêne nexşe3 = |nexşe sernav3 = |jêrenot a = |jêrenot b = }}'''Spanya''' an jî ''' Keyaniya Spanyayê''' (fermî bi [[spanî]] ''Reino de España'', [[katalanî]] ''Regne d'Espanya'', [[galîsyayî]] ''Reino de España'', [[baskî]] ''Espainiako Erresuma'') dewleteke, li başûr rojavaya [[Ewropa]], li [[nîvgirava îber]] ye. Paytexta Spanya [[Madrid]] e. == Dîrok == === Demên Antîk === Tê bawer kirin ku mirovên pêşîn berî 500&nbsp;hezar sal berê bi rêya [[Asyayê]] gihîştine cihê ku paşê bû Spanya. Ev nêçîrvan bûn û [[Arkeolojî|Arkeologan]] serê tîr û kêrên firtonê dîtin. Li [[Altamira]] li [[Cantabria]], şikeftek bi [[wêneyên şikeftê]] hatiye dîtin ku nêzîkî 16&nbsp;000 – 10&nbsp;salên berî zayînê ne. Tê bawer kirin ku tabloyên şikeftê ji hêla [[Cro Magnon]] ve hatine çêkirin. Nêzîkî 3000 BZ Îberî ji Afrîkayê hatine Spanyayê. Ew cotkar bûn, û dixuye ku ga di [[ol]] wan de rolek taybetî lîstiye. Di goran de bi sedan fîgurên jin ên kevirî hatine dîtin. Arkeologan jî tabloyên ji heriyê ku li ser nivîsandî ne dîtine, lê nekariye wan deşîfre bike. Îberî di nav eşîran de dijiyan û eşîrên li başûr bi taybetî dewlemend û pêşketî bûn. Padîşahiya yekem a Îberiyan bi navê Tartessos bû û li başûrê nîvgiravê bû. Navê wan çi ye, nayê zanîn, lê Yewnaniyan ji wan re digotin [[Îberî]] ji ber ku ew li kêleka çem [[Ebro]] dijiyan. Nêzîkî 1100 BZ [[Fenîkiyan]] li ser spanî [[Atlantîk|Atlantîk]] bajarekî ku jê re digotin ''Gadir'', [[Cádiz]] ya îroyîn ava kirin, û tiriyên ku jê re digotin ''Malaka'' çandin. ', îroyîn [[Málaga]]. Fenîkiyan metalên ji Îberiyan diguherandin, û paşê ew metal bi tiştên ji çar aliyê Deryaya Navîn bazirganî dikirin. Fenîkiyan navê wî welatî kirine ''Ishaphan'' ku tê maneya ''girava [[hyraxes]]'' (an jî ''berava hîraxes''). Tiştê ku Fenîkiyan nizanibûn ev bû ku "hîraksên" spanî yên ku wan ji welatê xwe nas kiribûn, bi rastî [[kevroşk]] bûn. Navê paşê di Romayiyan de bûye ''Hispania'' û bi spanî ''España''.<ref>{{bookref |title=The Ancyclopedia of Mammals |surname=McDonald |firstname=David W. (ed.) |sal =2009 | rûpel=86 |weşanger=Weşanxaneya Zanîngeha Oxfordê |ziman=Îngilîzî | isbn=978-0-19-956799-7}}</ref> Nêzîkî 900 B.Z. li bakurê nîvgiravê [[celts]] bi cih bûne. Komên gel tevlîhev bûn û çanda [[Celtîberî|Celtîberî]] rabû. Kelt ji îberiyan çerm siviktir bûn û heta îro jî mirovên li bakurê Spanyayê ji mirovên ji başûrê Spanyayê siviktir in. Di sedsala 6'an berî zayînê de Yewnanî li ber peravê bi cih bûne. Ji welêt re digotin ''Hesperia'', ''Welatê Rojavêtinê''. Çêker bi xwe re anîn û darên zeytûnan çandin. === Fethiya Romayê === [[Wêne:Hispania 1a division provincial.PNG|thumb|Beşa yekem a Îspanyayê.]] Carthaginians demek dirêj li peravê qereqolên bazirganiyê hebûn lê di sedsala 2-an de berî zayînê. wan beşên mezin ji Nîvgirava Îberyayê dagîr kirin. Wan bajarê Carthago Nova (niha [[Cartagena, Spanya|Cartagena]]) ava kirin. Di bin general [[Hannibal]] de, şervanên Celtiberian hatin leşkerkirin û bi wî re di sala 281 B.Z. li ser [[Alp]] li dijî [[Roma]] di [[Şerê Punîk ê Duyemîn]]. Dema ku Kartaginiyan di şerê li dijî Romayê de winda kirin, Romayî parêzgehên wan girtin û navê wî welatî Hispania kirin. Lêbelê, Celtiberians şerekî gerîla yê qismî serkeftî meşand. Lêbelê, piştî 200 salên şerê gerîla, Romayî pir zêde di bin kontrola wê de bûn. Hispania bi kanên xwe yên zêr bû yek ji dewlemendtirîn beşên Romayê û çend împaratorên Romê ji wir hatin: [[Trajan]], [[Hadrian]], [[Marcus Aurelius]] û [[Theodosius I]]. Welat bû sê parêzgehan: [[Baetica]] (piraniya [[Andalusia]] ya îroyîn), [[Lusitania|Lusitania]] (niha [[Portûgal]]) û [[Hispania Tarraconensis]] . Dûv re, beşa bakur-rojavayê Tarraconensis di bin navê Gallaecia et Asturia de bû parêzgeha xwe. === Visigoth === Ji hêla [[Hûn]]ên ku ji rojhilat hatin ajotin, [[Vandal]] di zivistana 406 de Rhine derbas kirin û derbasî axa Romayê bûn. Di 409 de ew derbasî [[Pyrenees]] bûn û li başûr bi cih bûn, û navê herêmê [[Andalusia]] danî. Piştî wan [[Vîzîgot]] yên şerker hatin ku, piştî ku [[Roma]] di sala 410 de talan kirin, li başûrê îro [[Fransa]] bi cih bûn. Hêdî hêdî wan bandora xwe li seranserê nîvgiravê zêde kir û di dawiyê de paytexta xwe ji [[Toulouse]] bar kir [[Toledo]] piştî ku Vandalan ajotin Afrîkaya Bakur. Vîzgot [[Xirîstiyanî|Mesîhî]] bûn û gelek jî peyrewên [[Arianîzmê]] bûn. Pevçûnên navxweyî li ser baweriya rast derketin û di 589 de Rekaredê Katolîk bû desthilatdar û [[Katolîk]] kir ola dewletê. Wê demê Visigothan karîbûn peravên başûr ku di bin kontrola [[Östrom]] de bû bi dest bixin. Di sedsala 10'an de [[Cihûtî|Cihû]] li welêt bi cih bûn û Vizigothan di sedsala 6'an de li dijî wan dest bi çewsandinê kirin. Lê nakokiyên tund di navbera eşîrên Visigothic de bû sedema qelsbûnê dema ku Cihû û Arî nerazî bûn. === fetha misilmanan === [[Wêne:IsabellaofCastile05.jpg|thumb|Qral Isabella û Qral Ferdinand.]] {{Gotara sereke|Reconquista}} Li Bakurê Afrîkayê Ereb û Berberan bi lez û bez fetih kirin. Di şerê desthilatdariya navxweyî ya Visigothan de di navbera King Roderick û esilzadeya Visigothic de, hin mîran di havîna 711 de bi 7&nbsp;000 mêr re alîkariya Berberan kirin ku ji [[Tengava Gibraltar]] derbas bibin. Ev hêz ji aliyê fermandarê garnîzona [[Tengier]], [[Tarik ibn-Ziyad]] ve dihatin birêvebirin û ew li çiyayekî bi navê Cêbel el-Tarik, îro [[Cebiltar]] daketin. Ji hêla 5&nbsp; mêran ve hatin xurtkirin, Berberan di 19ê Tîrmeha 711ê de bi hêzek Visigothîk ya belkî mezintir rû bi rû man. Asturias li bakur. Ji welatê [[el-Endelus|Cezîra Endulus]] re digotin "Girava Vandalan". Paytexta wan a yekem Hispalis bû, ku navê wê kirin Îşbiliya, îro [[Seviliya]]. Wan pêşveçûna xwe li seranserê Pyrenees û nav Padîşahiya Frankan berdewam kirin heya ku ew têk çûn. Di bin tebeqeya jorîn a [[Îslamî|Misilman]] de, elîta vîzîgotîk binerd ma. Di berdêla dabînkirina kelûpelan de, destûr ji wan re hat dayîn ku li ser herêmên xwe desthilatdariya xwe bidomînin. Çandinî bi avdanî, kaniyên avdanê, [[avkanî]] û aşxane pêş ket. Lêbelê, di navbera Berber û Ereban de şer hebûn û [[Charlemagne]] dikaribû vê yekê bikar bîne da ku herêmên li bakurê rojhilat dagir bike. Vekişîna Frankan a li ser [[Pyrenees]], ku ji hêla Bask ve hatin êrîş kirin, bû çavkaniya îlhamê ji bo [[Strana Roland]]. Berberan li bakur erdekî xerabtir hatibû dayîn û dema ew vegeriyan Afrîkaya Bakur axa wan ji hêla Xiristiyanan ve hate girtin. Ereban çu carî nekarîn tevahiya nîvgiravê dagir bikin, lê hin padîşahiyan piçûk ên xiristiyan karîbûn xwe li erdê bigirin. Di salên 820-an de, kela [[Royal Alcazar ya Madrîdê|Alcazar]] li ser girekî wêran li [[Kastîlya]] hatiye avakirin. Li dora kelehê bajarekî bi navê Mayrît rabû, ku îro [[Madrîda]] ye. Di 31ê tîrmeha 844an de, peravên [[Asturias]] ji hêla [[Vîkîng]] ve hat êrîş kirin ku paşê hem [[Lizbon]] û hem [[Seville]] talan kirin. Vîkîng hema hema her sal vedigeriyan, di nav tiştên din de wan xwe li peravên Fasê ("Blåland") dianîn û mirovên ku wekî kole difirotin digirtin. Serdema misilmantiyê bû sedema geşbûna rewşenbîrî û [[Xîlafeta Kordoba]] bû yek ji navendên rewşenbîrî yên Ewropayê. [[pirtûkxane]], dibistan, doktor, astronom, botanîst û kîmyazan hebûn. Ji sala 929an pê ve welat bû [[xîlafetî]] serbixwe lê di sedsala 11an de xelîfetî di nav çend padîşahiyên piçûk de bi padîşahên xwe ve parçe bû. [[taifa]] padîşahiyan. Li bakur, padîşahiyan cihêreng ên xiristiyan dikaribûn bi [[Aqûbê şandî|Aqûb (hesp)]] re bibin yek wek sembola yekbûnê. Ji bo van Xiristiyanan ''España'' herêma Moorî bû, lê misilmanan ji herêma Xirîstiyanan a li bakur re digotin ''Ishpanja''. Ji dawiya sedsala 11-an vir ve, Xirîstiyanan gelek serketinên girîng pêk anîn, wek [[Toledo]] (di sala 1085 de, [[Zaragoza]] (di sala 1118 de hate fethkirin), [[Valencia]] (di sala 1238 de hate fetihkirin) û [Sevilla]] (1248 fetih kirin). Lêbelê Xirîstiyanan hişt ku çanda kozmopolît a ku Xirîstiyanî û Îslametî tê de tevlihev bûne ji bo demek dirêj bimîne. Yekane padîşahiya misilman a ku ma [[Padîşahiya Granada]] li başûr bû. === Spanya di bin dîktatoriya Franco de === {{Gotara sereke|Spanya di bin dîktatoriya Franco de}} [[Wêne:Franco eisenhower 1959 madrid.jpg|thumb|Franco bi [[Serokê Dewletên Yekbûyî]] [[Dwight D. Eisenhower]] li [[Madrid]] [[1959]]]] [Wêne:Tombe Franco.jpg|thumb|Tomb of Franco.]] Di sala 1936 de, Franco, ku ji aliyê hukûmeta çepgir ve tê rêvebirin, li [[Giravên Kanarya]] bû, ku ew bixwe [[sirgûn]] bû, dema ku li ser daxwaza komên paşverû ku serhildanek leşkerî li dijî Hikûmeta Komarparêz a niha li [[ Madrîdê]], di Tîrmeha 1936an de fermandariya herî bilind a hêzên serhildêr girt. postên [[Serokê]] Îspanya û [[serokê hikûmetê]] girt. Padîşah piştî referandumek di 1947 de hate vegerandin, bi Franco re [[dîktator]], serok heya mirina wî di 1975 de. ==== Têkiliya Franco bi cîhana derve re ==== Spanya di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyemîn]] de bêalî ma, her çend welat di destpêka şer de helwestek [[Almanyaya Nazî|alîgirê Alman]] pejirand. Di 23ê cotmeha 1940î de, Franco û [[Adolf Hitler|Hitler]] li [[Hendaye]], [[Fransa]] hatin cem hev. Ji bo ku li aliyê Alman bikeve şer, Franco, di nav tiştên din de, xwarin, cebilxane, [[Cebiltar]] û [[Efrîqaya Bakur a Fransa]] xwest, ku Almanan nikaribû qebûl bikin. Di paşerojê de jî li ser mafên madenê yên Alman ên li Spanyayê nakokî derket. Franco di dema şer de bêalî ma û bi vî awayî piştî şer ji dîktatoriyê rizgar bû.<ref name="Lindqvist_282">Lindqvist (1991), r. 282</ref> Spanya piştî şer ji aliyê hemû cîhanê ve hat îzolekirin û dûr bû. di gelek waran de bi taybetî di çandinî û pîşesaziyê de ji pêşkeftinê paşde maye. Welat feqîr bû û ji bo ji nû ve avakirina piştî şerê navxweyî ku zirareke mezin dabû avahî û binesaziyê, pêdivî bi alîkariyê hebû. Lê alîkarî ji cîhana derve nehat û Neteweyên Yekbûyî pişta xwe da welat. ==== Îdeolojiya dîktator Franco ==== Partiya desthilatdar li Spanyaya Franco [[Faşîzm|faşîst]] [[Partiya Falangîst]] bû, lê faşîstên dilpak ên li dora wî zû xwe xiyanet dîtin, ji ber ku Franco di salên 1950-an de hêmanên [[faşîst]] ji hikûmeta xwe paqij kir. .<ref name="Lindqvist_281">Lindqvist (1991), r. 281</ref> Desthilatdariya wî ji bilî Faşîzmê bi [[muhafezekar]], [[olperestî]] û [[otorîterîzm]] klasîk bû. Bi rastî jî îdeolojiya wî hebû<ref name="Lindqvist_281" /> Çima şaş tê şîrovekirin ji ber ku Felangîstan heman reng û sembolên faşîstan bikar anîn. Bikaranîna wan ji ber mîrasek ji [[Ferdinand II of Aragon]] û [[Isabella I of Castile]] di sedsala 15-an de dema ku wan Spanya di nav padîşahiyek de kir yek bû. Franco xwest ku wan bi bîr bîne û rêz bigire.<ref name="Lindqvist_281" /> ==== warisê Franco ==== Franco di 1923 de bi [[Carmen Polo y Martínez-Valdès]] re zewicî bû. Di sala 1926-an de zaroka wan a yekane bû: [[Maria del Carmen Franco y Polo]]. Piştî mirina Franco di 1975 de, Maria del Carmen ji hêla King [[Juan Carlos I yê Spanyayê|Juan Carlos]] ve sernavê "Duquesa de Franco" ("Duchess of Franco") hat dayîn. Tê gotin ku Franco mîrê wê demê Juan Carlos wekî kurê wî qet nedîtiye û bi awayekî aktîf beşdarî mezinkirina wî bûye wekî mîlîtan.<ref>Lindqvist (1991), r. 285</ref> Franco bingehên ji nû ve avakirina padîşahiya li Spanyayê, lê Qral [[Juan Carlos]], ku piştî mirina xwe derket ser [[ text]], hilbijart ku dîktatoriya Spanyayê bike [[demokrasî]]. ==== Tepeserkirina rejimê ya rexnegiran ==== [[dîktatorî]] Franco hunerên azad perçiqand. Wek mînak, nivîskar û helbestvanên rexnegirên rejîmê bi darê zorê hatin sirgûnkirin an jî hatin kuştin. Medya jî hat sansurkirin.<ref name="Lindqvist 1991" >Lindqvist (1991)</ref> [[Azadiya olî]] hat rakirin û tenê baweriya katolîk hat qebûlkirin.<ref name="Lindqvist 1991" /> [ [Kastîlî] ] bû zimanê tenê yê naskirî li welat, îşaretên rê hatin guhertin, û pirtûkên bi zimanên hindikahiyan ên wekî [[Baskî]] û [[Katalanî]] hatin şewitandin. Di medyaya girseyî de ji bilî Kastilî zimanên din jî hatin qedexekirin.<ref>Lindqvist (1991), r. 279</ref> Zêdetirî du mîlyon kes ji ber çalakiyên rexnegirên rejîmê hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" > Lindqvist (1991), r. 280< /ref> Dibistan ji aliyê Dêra Katolîk ve hat girtin û zêdetirî 6&nbsp;mamoste hatin îdamkirin û 7&nbsp;000 jî hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Ji aliyê siyasî ve, [[ Partiya Falangîst]] yekane partî bû ku destûr jê re hat dayîn û hemû ciwan neçar bûn ku tevlî rêxistina xwe ya ciwanan bibin. Hemû muxalîfên siyasî yên ku bi eşkereyî hewl dida ku fikra xwe bitewîne, hatin zîndanîkirin.<ref name="Lindqvist_280" /> Tenê dawetên dêrê rewa bûn û hevberdan bi qanûnê qedexe bûn.<ref name="Lindqvist_280" /> Li gorî hin agahiyan, tê gotin ku di navbera salên 1939 û 1944'an de nêzî 200&nbsp; hezar kes hatine îdamkirin. Lê belê li gorî çavkaniyên din reqemên gelekî kêmtir diyar dikin. Lêbelê, kêm û zêde îdamên bi kurtî yên rexnegirên rejîmê li seranserê rejîmê berdewam bûn. Dîktatorî di salên 50’î de nerm bû, lê di sala 1969’an de rewşek awarte hate danîn ji bo ku muxalefetê ragire, ku heya hilweşandina rejîmê ma. == Erdnîgarî == Firehiya xakên Spanyayê li derên herî fireh bakur başûrî de 856&nbsp;km û rojava rojhelatî de jî 1.020&nbsp;km e. Spanya, bi [[Portekîz]] û navçeyekê [[UK|Keyîtiya Brîtanyayê]] ser deryan [[Gîbraltar]] ve li ser [[nîvgirava îber]] dimê ye. Xakên Spanya yên li ser nîvgirava Îberî, ji heftan şeşa îber digirin. Li sînora Spanya yê bakur rojhelat, ser çîyayên [[Pîrenê]] re, [[Fransa]] û [[Andora]] dimê ye. Li parzemîna Spanyayê deştên bilind û rêzeçiyayên wekî [[Pyrenees]] û [[Sierra Nevada, Spanya|Sierra Nevada]] serdest e. Çend çemên mezin ji van bilindahiyan diherikin, wek [[Tajo]], [[Ebro]], [[Duero]], [[Guadiana]] û [[Guadalquivir]]. Li ber peravê zozan hene; ya herî mezin li ser Guadalquivir li [[Andalusia]] ye, û li rojhilat deştên siltî ligel çemên navîn ên wekî [[Segura]], [[Júcar]] û [[Turia]] hene. Spanya li rojhilat bi [[Derya Spî]], li bakur [[Bay of Biscay]] û li rojava [[Atlantîk]] sînor e. [[Giravên Balearic]] li Deryaya Navîn û [[Giravên Kanarya]] li Okyanûsa Atlantîk li ber peravên Afrîkayê ne. === Avhewa === [[Wêne:Spain-climate.png|thumb|Li Îspanyayê li gorî [[Sîstema Köppen]] herêmên avhewayê.]] {{Gotara sereke|Aqlîma Îspanyayê}} Avhewaya Spanyayê dikare li çar deveran were dabeş kirin: * Deryaya Navîn: bi giranî li rojhilat û başûrê welêt avhewaya subtropîkal, di bihar û payîzê de baran pir dibare. Zivistanên nerm. * Navxweyî: Avhewa parzemînî, zivistanên sar (li bakur gelek berf) û havînên germ. * Peravên Atlantîka Bakur: Bi giranî di zivistanê de baran dibare, havînên nerm, hinekî sar. * Giravên Kanarya: avhewaya subtropîkal li ser sînorê tropîkal, bi germahiya nerm (18&nbsp;°C heta 24&nbsp;°C) li seranserê salê. === Girav === Giravên wek [[Balear]], [[Kanarya]], [[Ceuta]] û [[Melilla]] de pêk tê ye. [[Balear]]ê li [[Deryaya Navîn]], [[Kanarya]] yê li [[Atlantîk]] û bajarên li beravên [[Maroko]], [[Efrîqaya Bakur]] dimên [[Ceuta]] û [[Melilya]] jî hundura xakên Spanyayê ne. Navçeyeke Spanya ya [[Llívia]] di hundura sînorên Fransayê de dimê ye. Giravên mînak [[Alborán]] a [[Perejil]] bi Spanyayê ve girêdan ne. == Herêmên Spanyayê == Spanya bi 17 navçeyên otonom û 2 bajarên otonomên li Efrîqa bakur(Ceuta û Melilla) tê karger kirin. Bibîne: [[Herêmên xweser ên Spanyayê]] == Gel == Li Spanya bi gelemperî zimanên [[spanî]], [[Zimanê ketelanî|ketelanî]], [[galîsyayî]], [[baskî]] û [[aranî]] (okzîtanî) tên axaftin. Spanî li welat bi tunî zimanê fermî ye û ew her sê zimanên din jî bi tenê li hin herêman zimanê fermî ne. Lê li hin derên din hin zimanên din jî tên peyivîn. Li [[Ketelonya]] li dibistan û zanîngehan him zimanê katalanî û him jî spanî tên bikaranîn. Wek li [[Valensiya (herêm)|Valensiya]] zaraveke katalanî, mînak [[asturî]] zimanên dinên ji aliya hindikên Spanya tên axaftin. == Bajarên mezin <small>(2005)</small> == {| | * <small>1.</small> [[Madrîd]] – 3.155.359 * <small>2.</small> [[Barselona]] – 1.593.075 * <small>3.</small> [[Valensiya]] – 796.549 * <small>4.</small> [[Sevilla]] – 704.154 * <small>5.</small> [[Zaragoza]] – 647.373 * <small>6.</small> [[Málaga]] – 558.287 * <small>7.</small> [[Murcia]] – 409.810 * <small>8.</small> [[Las Palmas de Gran Canaria]] – 378.628 * <small>9.</small> [[Palma de Mallorca]] – 375.773 * <small>10.</small> [[Bilbao]] (bask. Bilbo) – 353.173 * <small>11.</small> [[Valladolid]] – 321.713 * <small>12.</small> [[Córdoba (Spanien)|Córdoba]] – 319.692 * <small>13.</small> [[Alicante]] (Alacant) – 319.380 * <small>14.</small> [[Vigo]] – 293.725 * <small>15.</small> [[Gijón]] – 273.931 * <small>16.</small> [[L'Hospitalet de Llobregat]] – 252.884 * <small>17.</small> [[A Coruña]] – 243.349 * <small>18.</small> [[Granada]] – 236.982 * <small>19.</small> [[Vitoria-Gasteiz]] – 226.490 * <small>20.</small> [[Santa Cruz de Tenerife]] – 221.567 * <small>21.</small> [[Badalona]] – 218.553 * <small>22.</small> [[Elche]] (Elx) – 215.137 * <small>23.</small> [[Oviedo]] – 212.174 * <small>24.</small> [[Móstoles]] – 204.463 * <small>25.</small> [[Cartagena (Spanien)|Cartagena]] – 203.945 * <small>26.</small> [[Alcalá de Henares]] – 197.804 * <small>27.</small> [[Sabadell]] – 196.971 * <small>28.</small> [[Jerez de la Frontera]] – 196.275 * <small>29.</small> [[Fuenlabrada]] – 195.131 | * <small>30.</small> [[Terrassa]] – 194.947 * <small>31.</small> [[Pamplona]] – 193.328 * <small>32.</small> [[Santander]] – 183.955 * <small>33.</small> [[San Sebastián]] (bask. Donostia) – 182.930 * <small>34.</small> [[Almería]] – 181.702 * <small>35.</small> [[Leganés]] – 181.248 * <small>36.</small> [[Burgos]] – 172.421 * <small>37.</small> [[Castellón de la Plana]] (Castelló de la Plana) – 167.455 * <small>38.</small> [[Alcorcón]] – 162.524 * <small>39.</small> [[Salamanca]] – 160.331 * <small>40.</small> [[Albacete]] – 159.518 * <small>41.</small> [[Getafe]] – 157.397 * <small>42.</small> [[Huelva]] – 145.150 * <small>43.</small> [[Logroño]] – 144.935 * <small>44.</small> [[Badajoz]] – 143.019 * <small>45.</small> [[San Cristóbal de La Laguna]] – 141.627 * <small>46.</small> [[León]] – 136.414 * <small>47.</small> [[Cádiz]] – 131.813 * <small>48.</small> [[Tarragona]] – 128.152 * <small>49.</small> [[Lleida]] – 124.709 * <small>50.</small> [[Marbella]] – 124.333 * <small>51.</small> [[Santa Coloma de Gramenet]] – 118.129 * <small>52.</small> [[Mataró]] – 116.698 * <small>53.</small> [[Jaén]] – 116.540 * <small>54.</small> [[Dos Hermanas]] – 112.273 * <small>55.</small> [[Algeciras]] – 111.283 * <small>56.</small> [[Torrejón de Ardoz]] – 109.483 * <small>57.</small> [[Ourense]] – 108.358 * <small>58.</small> [[Alcobendas]] – 103.149 | |} == Werziş == Li Spanya spora herî girîng pêgog (goga pê) e. [[Real Madrid]] û [[FC Barcelona]] yek ji du yaneyên dinêyê pêgogê herî girîng in. Maçên navbera wan de li dinê baleke mezin dikişînin. == Wêne == <gallery> Wêne:ValenciaHemisphere2corr.jpg|[[Valensiya]] Wêne:Spain Andalusia Seville BW 2015-10-23 13-04-37.jpg|[[Sevilya]] Wêne:Alhambradesdegeneralife.jpg|Alhambra, [[Granada]] Wêne:Segovia Aqueduct.JPG|[[Segovia]] Wêne:Santuario Novelda.jpg|[[Novelda]] Wêne:Guggenheim-bilbao-jan05.jpg|[[Bilbao]] Wêne:Antequera pena de los enamorados.JPG|Antequera, Málaga Wêne:Cantabria_Santoña_Berria_01_lou.JPG| [[Cantabria]] Wêne:Teide Teneriffa.JPG|[[Teide]], [[Tenerife]] Wêne:Central pyrenees.jpg|[[Pîrenê]] Wêne:Catedral de Jaén - afloresm.jpg|[[Jaen]] </gallery> == Mijarên têkildar == * [[Spanyol]] * [[Zimanê spanî]] == Girêdanên derve == * [http://www.spain.info/ Official tourism portal for Spain] * [http://eltiempo.growiktionary.org Weather forecast for Spain] {{Commons|Spain}} {{YE}} {{Dewletên Ewropayê}} == Çavkanî == [[Kategorî:Spanya| ]] tiox0sgis3m329y8xyzj0tv964e7pv3 Îsraêl 0 7334 1094423 1048038 2022-08-04T15:15:24Z Martin Macha 2111 43444 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = מדינת ישראל | navê_fermî = | navê_kurdî = Îsraêl | al = Flag of Israel.svg | girêdana_alê = Ala Îsraêlê | nîşan = Coat_of_arms_of_Israel.svg | girêdana_nîşanê = Nîşana Îsraêlê | dirûşm = | sirûda_netewî = {{ziman-he|הַתִּקְוָה‎|Hatikvah}}<br>[[File:Hatikvah instrumental.ogg|center]] | cîh = ISR orthographic.svg | cîh_sernav = | zimanên_fermî = [[Îbranî]] û [[erebî]] | zimanên_tev = | paytext = [[Orşelîm]] (kêm naskirin) | koordînat_paytext = {{Koord|31|47|N|35|13|E|type:country}} | sîstema_siyasî = [[Komar]] | serok_cure = Serokkomar | serok_nav = [[:he:יצחק הרצוג|Isaac Herzog]] (יצחק הרצוג) | serok_cure1 = Serokwezîr | serok_nav1 = [[:he:יאיר לפיד|Yair Lapid]] (יאיר לפיד) | serok_cure2 = | serok_nav2 = | rûerd = 20.991 | av = 2 | gelhe = 8.698.180 | gelhe_sal = [[2017]] | berbelavî = 392 | serxwebûn = [[14'ê gulanê]] [[1948]] | TBH_giştî = | TBH/kes = | TBH_sal = | dirav = Şekel (ILS) | dem = UTC +2 | nîşana_înternetê = .il | koda_telefonê = +972 | nexşe = Israel - Location Map (2012) - ISR - UNOCHA.svg | nexşe_sernav = }} {{Wergerîne|de|ziman2=pt|bijartî=1|ziman3=ru}} '''Îsraêl'''<ref>Şirîn (1996) English-Kurmanji/Kurmancî-Inglîzî Word List.</ref> (Îsraîl, Îsrayîl, Îzraîl) ({{bi-he|{{Audio|He-Medinat Israel.ogg|מדינת ישראל}}|Medinat Jisra'el}}; {{bi-ar|دولة إسرائيل|Daulat Isrā īl}}) dewleteke rojhilata navîn a ber sînorên [[Libnan]], [[Sûriye]], [[Urdun]], [[Urduna Rojava]], [[Misir]] û [[Şirîta Xezeyê|Xeze]] ye. Rojavayê xwe digihêje [[Deryaya Navîn|deryaya navîn]]. Ji hemû dewletên cîhanê de tenê li wir pirraniya gel ji gelê [[cihû]] pêk tê. Bi saya plana UNO ya 1947an ji bo parkirina Fîlîstînê Îsraêl piştî dawiya [[bervedariya neteweyên yekbûyî ya ji bo Fîlîstînê]] di roja 14ê gulanê 1948an de weke komara parlamenter hate avakirin. Ev plana dewletên yekbûyî ya parkirina Fîlîstînê ji bo avakirina dewleteke îsraêlî û erebî bûyereke sereke bû ji bo qewimandin û pêkhatina [[pirsgirêka rojhilata navîn]], ya ku hê jî berdewam e. Hejmara şêniyên wê 7 milyon e. Welatê Îsraêlê piştî Şerê Duyem ê Cihanî ku bû sedema kuştina 6 milyon [[cihû]]yan li [[Ewropa|Ewrûpayê]] hat damezrandin. Zimanên fermî yên Îsraêlê [[Îbranî|hebrayî]]-cîhûkî (îvrît) û [[erebî]] ne. Li gorî [[rêxistin]]a NGO ya bi navê [[Freedom House]] ew tek dewleta demokrasiyê ye li rojhilata navîn (li gorî rewşa sala 2009an).<ref> [http://www.bpb.de/internationales/weltweit/mens chenrechte/38794/demokratische-staaten Belawbûna dewletên demokratîk], Navenda komara Elmanya ji bo perwerdehiya siyasî, dîtin: 23'ê îlonê 2009</ref> Herwiha, li Îsraêlê hejmareke mezin kurd jî dijîn, ku ji wan re ''[[kurdên cihû]]'' tê gotin{{Çavk}}. == Nav == Kevintirîn çavkaniya ku peyva "Îsraêl" bikartîne [[dîreka Merenptah]] a ji dema [[Misira kevnare]] ye û îro li [[Muzeya Misirî (Qahîre)]] tê parastin. Nivîsa li ser tê texmînkirin ku di sala 1211an B. Z. hatiye çêkirin behsa şerekê dike li dijî geleke bi navê Îsraêl. Li gorî etîmolojiya gelan a [[tewrat]]ê peyva "Îsraêl" tê wateya "şervanên Xweda". [[Yaqûb]] vê navê wergirt piştî ku li hemberî dijminekî nediyar biserket. Neslên piştî wî (12 eşîr) weke "zarokên Îsraêlê", "Îsraêlît" an bi kurtasî "Îsraêl" hatin binavkirin. Wek gelek navên samî, ev nav jî ji fîîleke dema bihûrî û navekê pêk tê. Fîîl wek 'şerkirin', nav jî weke 'Xweda' kare bê bi nav kirin. Herwiha, ev pevy kare wek hevok bê fehmkirin jî û li gorî vê yekê tê du wateyan: * Xweda hikm dike / Bila Xweda hikm bike * Xweda (ji bo me) şer dike / Bila Xweda (ji bo me) şer bike Navê fermî yê welatê ji wir ve tê û weke "Medinat Israêl" derbas dibe. Navên din ên alternatîv ên ku di dema damezirandina dewletê de dihatin giftûgokirin [[Eretz Israêl]] (''Welatê Pîroz''), [[Zion]], [[Yûdea]] û Yûdeaya Nû bûn. == Erdnigarî == Îsraêl weke li ser pireke erdnigarî ya di nava [[Asya]] û [[Afrîka]] de, li ber ava rojavayê ya deryaya navîn e. Li gorî vê yekê ji aliyê erdnigariyê ve dikeve nava Asyaya pêşîn, lê ji aliyê jeolojîk ve beşeke Afrîka ye, ji ber ku li ser lewheya qit'eyî ya efrîqî disekine. Li rojavayê, lewheya erebî peyda ye û sînora her dû lewheyan ji Wadiya Urdun pêk tê, ya ku beşeke qelişa mezin a vekirina efrîqî ye. Li bakûrê Îsraêlê Libnan, li bakûr-rojhilata wê Sûriye, li rojhilata wê Urduna rojava û Urdun, li başûr-rojavayê wê Xeze û Misir û li başûrê wê behra sor hene. == Dîrok == [[Wêne:Israel-2013-Aerial 21-Masada.jpg|thumb|{{Girêdan|Masada|en||he|מצדה}}]] Piştî salên 1880an de ji welatên Ewropaya Rojhilat ve bo herêma Filîstinê koça hindek cihûyan çêbû. Jixwe herêma Filîstîn ji berê were ji cihûyan herêmeke pîroz bû. Li sala 1897ê de yekemîn Kongreya Siyonîst li vê derê hate lidarxistin û di vê kongreyê de banga avakirina welatekî cihû hate kirin. Ev herêm di wî wextî de di bin kontrola osmaniyan de bû û koça cihûyan her berdewam dikir. Heta 1914ê hejmara cihûyan gehişte 85 hezar kesan, yanî 12% nifûsa herêmê cihû bûn<ref>Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi,r:341</ref> Piştî [[Şerê Cîhanî yê Yekem]] û ji nav çûna [[Împeratoriya Osmanî]] û [[Peymana Sykes–Picot]], axa osmanî hate dabeşkirin di navbeyna [[Fransa]] û [[Brîtanya]] da. [[Filistîn]] bo [[Împeratoriya Brîtanyayê]] Brçû. Hîngê Brîtanî gelek harî siyonîsta kirin ji bo damezrandina welatê cihûyan bi rêka [[Deklarasiyona Balfour]] (1917) û koçberiya cihuyan ji dewletên [[Polonya]], [[Romanya]], [[Rusya]] hwd û dewletên Ewropî yên dî bo Filistînê berdewam kir. Piştî encamdana [[Şerê Cîhanî yê Yekem]], di navbera Împeratoriya Osmanî û dewletên Ewropî de [[Hevpeymana Versailles]] (1919) hate destnîşan kirin. Bi dûçûna vê hevpeymanê Osmanî dê serxwebûna dewletên Ereb bi şerta mandatiya Fransa û Brîtanyayê dê qebûl bike. Li sala 1922yê de di [[Cemiyeta Netewan]] de ev mafên van dewletan hatin pejirandin. Bi dûçûna vê rêkeftinê [[Îraq]] û [[Filistîn]] dê di bin berpirsiyariya Brîtanyayê de, Libnan û Suriye jî dê di bin berpirsiyariya Fransa de be. Jixwe Îsraêl jî di nav herêma Filistînê de bû. Li Filistînê hindî ku hatina cihûyan zêde dibû, nerazîbûnên ereban jî zêde dibûn. Bi rêberiya Muftiyê Qudsê [[Emîn El-Huseynî]] têkoşîna çekdarî li dijî rêvebirina Brîtanyayê û cihûyan pêkhat. Li sala 1937ê de li Brîtanyayê [[Komîsyona Peel]] biryarên nû hilgirtin. Bi dûçûna van biryaran li Filistinê dê du dewlet bên avakirin yek ya ereban yek jî ya cihûyan. Ev ji bo cihûyan pêngaveke baş bû. Lê ereban ev yek qebûl nedikir. Li sala 1939ê de jî Hikûmeta Brîtanyêyê biryarên nû wergirtin. Bi dûçûna van biryaran li Filistînê hikûmeteke ereb dê were avakirin û hatina cihûyan bo Filistînê dê were kêm kirin û kontrol kirin. Lê ev biryar jî ji layê cihûyan nehate pejirandin û cihûyan jî dest bi têkoşîna çekdarî kir<ref>Arap Halkları Tarihi-Albert Hourani,r:388</ref>. Sala 1947ê de Brîtanyayê pirsgirêka Filistîn û Îsraîlê bir hizûra [[Neteweyên Yekgirtî]]. Neteweyên Yekgirtî ji bo herêmê planek amade kir û mijdara 1947ê de hate pejirandin. Lê ev plan ji aliyê dewletên Ereb û nûnerên filistînî ve hatin redkirin.14ê gulana 1948ê de Brîtanyayê biryar da ku hemî hêzên xwe ji Filistînê bikêşe. Di heman rojê de civaka Cihûyan serxwebûna dewleta Îsraîlê daxuyandin. Ev biryar ji aliyê Rûsya û Amerîkayê hevdem hate nasîn. Li ser biryara civaka cihûyan; hêzên leşkerî yên Misir, Urdun, Iraq, Sûriye û Libnanê dest bi hereketê kirin û ber bi axa filistînê ve çûn. Lê Îsraîl di vî şerî de serketîtir bû, gelek axa Filistinê ji dewletên ereb stand. Di serêsala 1949ê de di bin çavdêriya Neteweyên Yekgirtî di navbera Îsraîl û dewletên ereb de hevpeymanên berdana çekan hate kirin. Nêzîkî 75% axa Filistînê ma di nav dewleta Îsraîlê de, ji [[Xeze]] bigire heta sinorê Misirê jî ber dewleta Misirê ket, axa mayî [[Urduna rojava]] jî Urdunê stand. [[Quds]] jî di navbera Urdun û Îsraîlê de hate parvekirin<ref>Albert Hourani,Arap Halkları Tarihi,r:419</ref>. Bi vî şerî axa dîrokî ya Filistînê bû sê parçe: Îsraêl, [[Urduna rojava]], û [[Şirîta Xezeyê]]. Krîza di navbera Misir û Îsraîlê de her roja diçû zêdetir dibû. Binketina şerê 1948ê û krîza Sûveyşê hêj di dilê [[Cemal Ebdulnasir]] de mabû. Dixwast tola van şeran bistîne û axa Ereban ji Îsraîlê bistîne. Her wisa Îsraîlê jî dixwast hemû Filistînê bixe nav dewleta xwe. Li sala 1967ê de Misirê astenga Akabeyê ji bo rêgirtina sefîneyên Îsraîlî girt. Di vî wextî de Urdun û Suriyeyê bi Misirê hevpeymanên şerî kirin. 5 xizîrana 1967ê de hêzên hewayî yên Îsraîlê hemû hêzên hewayî yên Misirê îmha kirin. Îsraîlê nîvgirava Sînayê, [[Kanala Suweyşê|Kanala Sûveyşê]], Quds, Xeze, Urduna Rojava û Girên Colanê dagir kirin. Lê bi dûçûna peymana Neteweyên Yekgirtî dê Îsraîl ji axên dagir kirî derkeve. Lê dê bi temamî derkeve an ji hindek cihan derkeve zêde aşkera nekiribûn. Li sala 1973ê de Misirê ji nişka ve êrîş bir ser leşkerên Îsraîlî yên li derdora [[Kanala Suweyşê|Kanala Sûveyşê]]. Di vî wextî de jî leşkerên Suriyê êrîş bir ser girên Golanê. Bi alikariya [[DYA]]yê ev rewş guherî û bi serketina Îsraîlê bidawî bû. Ji ber vê helwesta DYAyê dewletên Ereb û [[OPEC]]ê ambargoya petrolê dana ser dinyayê û bahayê petrolê zêde bûn. 2 sal piştî şer, bi berevaniya DYAyê Sûrî û Îsraîl pêkahtin û Îsraîl ji axên dagirkirî derket. Li sala 1978ê de di navbera Misir û Îsraîlê de hevdîtin hatin kirin û hevpeymana Camp David hate kirin, Bi dûçûna vê hevpeymanê Îsraîl ji nîvgirava Sînayê hêzên xwe vekişand û Misirê jî Îsraîl nasî. . ==Siyaset û rêvebirin== {{Gotara bingehîn|Têkiliyên Başûrê Kurdistanê û Îsraêlê}} Serê têkiliya kurdên Başûrê Kurdistanê û Israiliyan digehe sala 1931ê ku serokê Mossadê Reuven Shiloah li wê tarîxê têkiliyê li gel kurdan ava dike Piştî avabûna Îsraîlê, Kamiran Alî Bedirxan têkiliya xwe li gel Israiliyan ava kir û bi vê rêye kurdên başûrî jî tevlî vê têkiliyê kirin . Her wisa Îran jî navbeynkariya kurdan û cihûyan dike ku têkiliyan bidanin. Têkiliya kurdan û Îsraîlê teqrîben li sala 1963ê destpê dike. Her wisa têkiliya kurdan li gel şahê Îranê jî bi awayekî erênî li sala 1962ê destpê dike Di şerê 1967ê ku di navbera dewletên Ereb û Îsraîê de Mela Mistefa Barzanî bêalî dimîne. Ne leşkerên xwe dişîne alîkariya filistîniyan li gor cîhada ereban îlan kirî ne jî li Iraqê dijî leşkerên iraqî çalakiyan lidar dixe Li sala 1964ê Şîmon Peres û Kamiran Alî Bedirxan hevdîtinekê dikin. Di encamê de Israîl di dawiya sala 1965ê de sê efseran dişîne Başûrê Kurdistanê ku perwerdehiya pêşmergeyan bike Li sala 1967ê yekem car Mela Mistefa Barzanî seredaneke veşartî dike bo Israîlê, seredana duyem li sala 1973ê tê kirin. 28 îlona 1980ê serokwezîrê Israilê daxuyand ku wan alîkariya kurdan kiriye Serokê Rêxistina Neteweyî ya Cihûyên Kurd li Israêlê Haviv Şimoni di daxuyandineke xwe de dibêje ku li İsrailê 90 hezar kurd dijîn Piştî Peymana Cezayîrê têkiliya kurdan û Israilê kete di bin bêedengiyekê de heta şerê 1991ê . == Gelhe == Di dawiya sala 2011an de jimara gelheya Îsraêlê (teva herêmên îşqalkirî) 7.837.500 bû, ji wan nêzî 5.901.000 cihû (75%) û 1.611.100 jî [[ereb]] bûn<ref name="CBS2011">[http://www.cbs.gov.il/www/yarhon/b1_e.htm The State of Israel, Central Bureau of Statistics, dîtin: 5'ê tîrmehê 2012}}</ref>. Li ser [[lîsteya welatên serbixwe li gorî jimara gelheyê]]&nbsp; Îsraêl di sala 2011an de raya 97em digire (hema piştî [[Swîsre]]yê). Ji gelheyê nêzî 91% li herêmên bajarî, 25% jî li bajarên mezin ên welêt dijîn. Gelhe her sal 1% meztir dibe, nêzî 70% li herêmên derveyî bajaran jidayikbûne û 30% jî ji 14 saliyan biçûktir in. Bi guraniya gelheyê be, li ser her metrekareyekî 300 kes dijî.<ref name="SIGFactsheet">{{internetquelle| url= http://www.swissjews.ch/pdf/de/factsheet/SIG_Fa{{Mirin girêdan|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} ctsheet_Israel_Bevoelkerung_Religionen20121.pdf Factsheet: Israel. Gelhe û Ol, Schweizerischer Israelitischer Gemeindebund (Yekbûna Komelên Îsraêlî-Swîsrî, dîtin: 27'ê sermawêzê 2012</ref> Mirov hemwelatiyê bi rêya serlêxistinê an jî bi jidayikbûnê distîne. Bi saya [[zagona vegerînê]] her cihû kare xwe li Îsraêlê bi cih bike û mafê hemwelatiyê bixwaze. == Ol == [[Wêne:Jerusalem Dominus flevit BW 1.JPG|thumb|Orşelîm: Navenda sê olên cîhanê]] Îsraêl ji aliyê olî ve xwediyê taybetiyên bêhempa ye, ji ber ku weke navenda sê olên mezin ên cîhanê tê zanîn û lewra bona olên cihûtî, xirîstiyantî û misilmantî warekî pîroz e. Ji bilî vê yekê, Îsraêl tek dewlet e ku ola pirraniya gelheyê cihû ye. Îsraêl dewleteke cihû ye, lê ne dewleteke teokrasî; li wir olên din jî azad in. Li gorî daxuyaniyên wezareta hindurî ya îsraêlî heta 31'ê berfanbarê 2006'an ji 7,1 mîlyon nîştecîhanên Îsraêlê 80,01% cihû ne, ji van dîsa 94,6% wek cihûyên bi bawer qeydkirî ne.<ref name = icbs>Israel – Central Bureau of Statistics: [http://www.cbs.gov.il/shnaton58/st_eng02.pdf „Statistical Abstract of Israel 2007 – Introduction“] (PDF) r. 1, dîtin: 27'ê sermawezê 2012.</ref> Kesa/kesê ku bavê wê/bavê wî cihûyekî oldar e, bi xwe jî kare xwe wek cihûyeke oldar bi nav bike. Cihûyên oldar ên ku li Urduna rojava dijîn wek 'bê îman' tên hesibandin. Ji xeynî vê yekê, 0,5% cihûyên ku bûne xirîstiyan jî hene û ji wan 4,9% ji aliyê olê ve ne qeydkirî ne. Herwiha, 19,7% ê gelheyê [[ereb]] in ku ji wan 83% misilman, 8,5% erebên xiristiyan û 8,3% [[drûs]] û yên din in ([[Budîst|bûdîst]], [[Hinduîzm|hîndu]], [[samarîtan]]).<ref>Israel – Central Bureau of Statistics: „Israel in figures 2007“, r. 10 wek [http://www.cbs.gov.il/publications/isr_in_n07e.pdf PDF kare bê dîtin].</ref> Li gorî [[qanûna vegerandinê]]<ref>Agahiyên derheqê qanûna vegerê karin li ser vê rûpelê bên dîtin: [https://www.webcitation.org/5WdayQTcX?url=http://web.archive.org/web/20010528035603/http://www.israel.de/blickpunkt/nationalitaet.html Webcitation.org].</ref> kesên ku dayika wan cihû ye an jî derbasî ola cihûtî bûne weke cihû têne hesibandin û lewra karin xwe li Îsraelê bi cih bikin. Cihûyên bê bawerî û ateîst jî dikevin nava wan, lê jimara wan ne diyar e. == Çavkanî == {{çavkanî}} == Girêdanên derve == {{Commonscat-b|Israel}} {{Dewletên Asya}} {{kurt}} [[Kategorî:Îsraêl| ]] sm3v6ec053yi3xkk9w3atbky6b4hzjv Neteweyên Yekbûyî 0 8296 1094444 1094324 2022-08-05T05:23:32Z 46.30.132.182 Navê din yê rêxistinê wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''' (herwiha <nowiki>''Neteweyên Yekgirtî''</nowiki>, [[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. Li gorî hiqûqa Neteweyên Yekbûyî, dema ku Encumena Ewlekariyê biryarek distîne, yek an jî çend endamên xwedî mafê veto beşdarî dengdanê nebin, nayê wê wateyê ku ev endam biryarê veto dikin. Her wiha bêlayetiya endamên daîmî tê wateya heman encamê. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] cqiclkdkx0u91fvttjtftvgicmqyh6a 1094445 1094444 2022-08-05T05:23:58Z 46.30.132.182 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''' (herwiha ''Neteweyên Yekgirtî'', [[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. Li gorî hiqûqa Neteweyên Yekbûyî, dema ku Encumena Ewlekariyê biryarek distîne, yek an jî çend endamên xwedî mafê veto beşdarî dengdanê nebin, nayê wê wateyê ku ev endam biryarê veto dikin. Her wiha bêlayetiya endamên daîmî tê wateya heman encamê. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] mtscpbeufxvz43yix1699nhlcw3bsmy 1094446 1094445 2022-08-05T05:25:54Z 46.30.132.182 kurteya rêxistinê wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''' (herwiha ''Neteweyên Yekgirtî'', NY, [[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. Li gorî hiqûqa Neteweyên Yekbûyî, dema ku Encumena Ewlekariyê biryarek distîne, yek an jî çend endamên xwedî mafê veto beşdarî dengdanê nebin, nayê wê wateyê ku ev endam biryarê veto dikin. Her wiha bêlayetiya endamên daîmî tê wateya heman encamê. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] btoozlaopxran6gnhga1ug8u7v06je9 1094447 1094446 2022-08-05T05:31:16Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {| class="wikitable" width="290px" align="right" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="margin: 0em 0em 1em 1em; background:#f9f9f9; border: 1px #cccccc solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" | align="center" colspan="2"|<big>'''Neteweyên Yekbûyî'''</big> |- | align="center" colspan="2"|<br />[[Wêne:Flag of the United Nations.svg|150px|Ala Neteweyên Yekbûyî]]<br /><small>[[Ala Neteweyên Yekbûyî]]</small> |- | align="center" colspan="2" style="background:#ffffff"|[[Wêne:United Nations (Member States and Territories).svg|245px|Karte der UN-Mitglieder.]] |- valign="top" | '''[[Zimanê fermî]]''' | [[Erebî]], [[Çînî]], [[Îngilîzî]], [[Fransî]], [[Rûsî]], [[Spanî]] |- valign="top" | '''[[Sekreterê giştî]]''' | [[Antonio Guteres]] (ji 2016'a) |- valign="top" | '''[[Damezrandin]]''' | [[26'ê pûşperê]] [[1945]] |- valign="top" | '''Fermîbûna [[Çarta NY]]''' | [[24'ê kewçêrê]] 1945 |- valign="top" | '''[[Welatên endamê Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[Mitgliedstaaten der Vereinten Nationen (alphabetisch)|193]] |- valign="top" | '''[[Navenda Neteweyên Yekbûyî]]''' | [[New York City|New York]] ([[DYA]]) |- valign="top" | '''[[Malper]]''' | [http://www.un.org/ www.un.org] |} [[Wêne:Nyc-un-building.jpg|thumb|280px|Qerargeha NYyê li [[New York]]ê ([[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]])]] '''Neteweyên Yekbûyî''', '''Neteweyên Yekgirtî''' yan jî '''NY''', ([[Zimanê inglîzî|bi îngilîzî]]: United Nations) rêxistineke navneteweyî ye ku armanca wî parastina aşitî û ewlekariya navneteweyî, pêşxistina têkiliyên dostanenya di navbera gelan de, bidestxistina hevkariya navneteweyî û bibe navendek ji bo lihevkirina kiryarên neteweyan. Neteweyên Yekbûyî, rêxistina navneteweyî ya herî mezin û naskirî ya cîhanê ye. Navenda Neteweyên yekbûyî li ser axa navneteweyî ya li bajarê [[New York City|New Yorkê]] ye û ofîsên din ên sereke li bajarên wek [[Cenevre]], [[Nairobî|Nairobi]], [[Viyana]] û [[Den Haag]] hene. Neteweyên Yekbûyî piştî [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] bi armanca pêşîlêgirtina şerên pêşerojê, li cihî [[Komela Gelan]] a ku bêbandor bu hate damezrandin. Di 25ê nîsana sala 1945an de 50 kes li bajarê [[San Francisco|San Franciscoyê]] ji bo konferansekê li hev civiyan û dest bi amadekirina Peymana Neteweyên Yekbûyî kirin ku di 25ê hezîrana sala 1945an de hat qebûlkirin û di 24ê cotmeha sala 1945an de dema ku Neteweyên Yekbûyî dest bi xebatên xwe kir, ket meriyetê. Li gorî Peymannameyê, armancên rêxistinê parastina aştî û ewlehiya navneteweyî, parastina mafên mirovan, gihandina alîkariyên mirovî, pêşvebirina geşedaniya domdar û parastina hiqûqa navneteweyî ye. Di despêka damezrandina saziyê de 51 dewletên dewletên endam hebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20181122092127/http://www.un.org/en/sections/what-we-do/index.html|title=What We Do {{!}} United Nations|date=2018-11-22|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Bi beşdariya [[Sûdana Başûr]] a di sala 2011an de, endamên rêxistinê gihiştin 193 dewletan ku hema hema hemî dewletên serwer ên li cîhanê ne.<ref>{{Cite web|url=https://news.un.org/en/story/2011/07/381552|title=UN welcomes South Sudan as 193rd Member State|date=2011-07-14|website=UN News|language=en|access-date=2022-07-31}}</ref> ==Dîrok== Rêxistina navneteweyî ya nû di navbera şandeyên Çarên Mezin ên Hevalbendan de li Konferansa Dumbarton Oaks ji 21ê îlonê heya 7ê çiriya pêşîn a sala 1944an de hate gotûbêj kirin. Di konfaransê de di navbera wan de li ser pêşniyarên ji bo armanc, avahî û xebata rêxistina navneteweyî ya nû li hevhatinek pêk hat.<ref>{{Citation|last=National Archives and Records Administration|title=ALLIES STUDY POST-WAR SECURITY [ETC.]|date=1944|url=http://archive.org/details/gov.archives.arc.39024|language=English|access-date=2022-07-31}}</ref> Beriya ku hemî pirsgirêk bên çareserkirin, konferansa li [[Yalta|Yaltayê]], pê re gotûbêjên din ên bi [[Mosko|Moskowê]] re pêk hatin.<ref>{{Cite book|url=http://archive.org/details/witnesstohistory00bohl|title=Witness to history, 1929-1969|last=Bohlen|first=Charles E. (Charles Eustis)|date=1973|publisher=New York, Norton|others=Internet Archive|isbn=978-0-393-07476-5}}</ref> [[Wêne:United Nations Member States-1945.png|thumb|Neteweyên Yekbûyî di sala 1945 de: endamên damezrîner bi şîna vekirî, parastin û herêmên endamên damezrîner bi şîna tarî hatiye diyarkirin.]] Di 1ê adara 1945an de 21 dewletên din [[Danezana Neteweyên Yekbûyî]] îmze kiribûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Piştî çend mehan Konferansa Neteweyên Yekbûyî ya li ser Rêxistina Navneteweyî li [[San Francisco]], di 25ê nîsana sala 1945an de, bi beşdariya 50 endam û hejmarek ji rêxistinên nehikûmî vebûn.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20170204151003/http://www.un.org/en/charter-united-nations/|title=Charter of the United Nations {{!}} United Nations|date=2017-02-04|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Çar welatên mezin ên sponsor welatên din vexwendibûn ku beşdar bibin û serokên şandên her çaran serokatiya civînên giştî kirin. [[Winston Churchill]] ji [[Franklin D. Roosevelt|Roosevelt]] xwest ku piştî rizgarkirina [[Parîs|Parîsê]] di tebaxa sala 1944an de, [[Fransa]]<nowiki/>yê vegerîne statuya hêzeke mezin. Amadekirina Peymana Neteweyên Yekgirtî di nav du mehên pêş de bi dawî bû û di 26ê hezîrana sala 1945an de ji aliyê nûnerên 50 welatan ve hat îmzekirin. [[Jan Smuts]] nivîskarê sereke yê pêşnûmeyê bû. Neteweyên Yekbûyî di 24ê cotmeha sala 1945an de bi erêkirina peymannameyê ji aliyê pênc endamên daîmî yên Konseya Ewlekariyê-[[Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê|Amerîka]], [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]], [[Fransa]], [[Yekîtiya Komarên Sovyet ên Sosyalîst|Yekîtiya Sovyetan]] û [[Taywan|Komara Çîn]] û ji aliyê piraniya welatên din ve û bi piraniya 46 îmzekaran ve, bi awayekî fermî hate damezrandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Civînên yekem ên Civata Giştî, bi nûnertiya 51 welatan û Encûmena Ewlekariyê di destpêka çileya sala 1946an de li bajarê [[London|Londonê]] pêk hat.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> Gotûbêjan bi yekcarî dest pê kir, mijarên aktîv ên wekî hebûna leşkerên [[Rûsya|Rûsî]] li Azerbaycana Îranê, hêzên [[Keyaniya Yekbûyî|Brîtanya]] li [[Yewnanistan|Yewnanistanê]] û di nav çend rojan de vetoya yekem hate pêkhatin.<ref>{{Cite book|url=https://www.worldcat.org/oclc/28378422|title=History of the world|last=Roberts|first=J. M.|date=1993|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-521043-3|location=New York|oclc=28378422}}</ref> Di vî demê de dîplomatê Brîtanî [[Gladwyn Jebb]] bi wekalet sekreterê giştî bû. Civata Giştî bajarê [[New York City|New Yorkê]] ji bo navenda Neteweyên Yekbûyî hilbijart, avakirin di 14ê îlona sala 1948an de dest pê kir û tesîsa rêxistinê di 9ê cotmeha sala 1952an de qediya. Cihê mîna avahiyên baregehên Neteweyên Yekbûyî yên li bajarên [[Cenevre]], [[Viyana]] û li bajarê [[Nairobî|Nîrobîyê]], wekî erdê navneteweyî hatiye destnîşankirin.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-31|title=United Nations|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=United_Nations&oldid=1101529456|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Wezîrê Derve yê [[Norwêc|Norwêcê]] [[Trygve Lie]] wek yekem sekreterê giştî yê Neteweyên Yekbûyî hatiye hilbijartin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171027013705/http://www.un.org/en/sections/history/milestones-1941-1950/index.html|title=Milestones 1941-1950 {{!}} United Nations|date=2017-10-27|website=web.archive.org|access-date=2022-07-31}}</ref> == Endamî == Ji xeynî [[Vatîkan|Vatîkanê]], hemî dewletên serbixwe yên cîhanê yên bê nîqaş endamên Neteweyên Yekbûyî ne. [[Sûdana Başûr]] ku di 14ê tîrmeha sala 2011an de tevlî rêxistinê bû, bi tevayî 193 welatên endamên Neteweyên Yekbûyî, ya herî dawî ye.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028043250/http://www.un.org/en/member-states/|title=Member States {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Peymana Neteweyên Yekbûyî ku qaîdeyên endamtiyê destnîşan dikin ev in:<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171028091653/http://www.un.org/en/sections/un-charter/chapter-ii/index.html|title=Chapter II {{!}} United Nations|date=2017-10-28|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> <blockquote> 1. Endametiya Neteweyên Yekbûyî ji hemî dewletên din ên aştîxwaz re vekirî ye ku erkên ku di vê şertnameyê de cih digirin qebûl dikin û li gorî biryara rêxistinê, dikarin û dixwazin van erkan bi cih bînin.<br> 2. Qebûlkirina her dewletekê ji bo endamtiya Neteweyên Yekbûyî dê bi biryara Lijneya Giştî ya li ser pêşniyara Konseya Ewlekariyê pêk were. Beş II, Bend 4. </blockquote> Her wiha du dewletên çavdêr ên Civata Giştî ya Neteweyên Yekbûyî yên ne endam hene. Yek ji van serweriya Vatîkanê ye û yeka din jî Dewleta [[Dewleta Filistînê|Filistînê]].<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025014415/http://www.un.org/en/sections/member-states/non-member-states/index.html|title=Non-member States {{!}} United Nations|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Giravên Cook]] û [[Niûe|Niue]], her du dewletên ku bi [[Nû Zelenda]] re di nav hevkariyek azad de ne, endamên tam ên gelek ajansên pispor ên Neteweyên Yekbûyî ne û "kapasîteya wan a bi tevahî peyman kirina" ji aliyê Sekreteriyayê ve hatiye pejirandin.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20171025000346/http://legal.un.org/repertory/|title=Repertory of Practice of United Nations Organs — Codification Division Publications|date=2017-10-25|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> [[Îndonezya]] yekem û tekane welat e ku endametiya xwe ji Neteweyên Yekbûyî vekişand, ji bo protestokirina hilbijartina Malezyayê wekî endamek ne-daîmî ya Encumena Ewlekariyê di sala 1965an de di dema nakokiyên di navbera her du welatan de pêk hatibû.<ref>{{Cite web|url=https://web.archive.org/web/20161101151415/https://www.rappler.com/world/regions/asia-pacific/indonesia/bahasa/englishedition/143883-united-nations-withdrawal-philippines-duterte|title=Rappler|date=2016-11-01|website=web.archive.org|access-date=2022-08-01}}</ref> Piştî ku [[CONEFO]] wekî hevrikek demkurt a Neteweyên Yekbûyî hate damezrandin, [[Îndonezya]] di sala 1966an de endamtiya xwe ya tam ji nû ve da destpêkirin. ==Awayî ya rêxistinê== ===Civata giştî=== Civata Giştî ji welatên endam ên rêxistinê pêk tên. Nûnerên her endamekî di Lijneya Giştî de nikarin ji 5 kesan zêdetir bin. Karên Lijneya Giştî ev in: * Di derbarê bêçekkirin û kontrolkirina çekan de pêşniyaran bidin. * Ji bo danûstandinên ku bandorê li aştî û ewlehiyê bike, di her mijarê de pêşniyaran bikin. * Ji bo çareseriya aştiyane ya pirsgirêkên ku têkiliyên baş ên di navbera welatan de xera dikin pêşniyaran bikin. ===Konseya ewlekariyê=== Konseya ewlekariyê di qada siyasî de desteyek rêveber e. 5 endamên daîmî yên Konseya ewlekariyê DYA, Çîn, Îngilîstan, Fransa û Rûsya xwedî mafê vetoyê ne. 10 endamên demkî ji bo heyama du salan têne hilbijartin û her sal 5 endamên demkî têne nûkirin. Endamtiya demkî di 1ê çileyê de dest pê dike û di 31ê kanûna pêşîn a sala din de bi dawî dibe. Hilbijartina wan li ser hevsengiya erdnîgarî ye. Karên konseya ku ji 15e endaman pêk tê ev in: * Li gorî armanc û prensîbên Neteweyên Yekbûyî parastina aştî û ewlehiyê bê parastin. * Lêkolînkirina her rewşek nakokiyên ku dibe sedema nakokiyek navneteweyî. * Amadekirina planên kontrolkirina çekan. * Rêya ku divê were şopandin bi lêkolîna ka xetereyek an êrîşa li dijî aştiyê heye pêşniyar dike. * Li dijî êrîşkaran bi avakirina yekîneyên leşkerî tedbîran bigirin. ===Pêvajoya biryaradayina konseya ewlekariyê=== Ji bo ku Encumena Ewlekariyê biryarê bide, rêjeya 9/15 pêwîst e û divê yek ji endamên daîmî dengê xwe nede. Li gorî hiqûqa Neteweyên Yekbûyî, dema ku Encumena Ewlekariyê biryarek distîne, yek an jî çend endamên xwedî mafê veto beşdarî dengdanê nebin, nayê wê wateyê ku ev endam biryarê veto dikin. Her wiha bêlayetiya endamên daîmî tê wateya heman encamê. == Xebat == Baregeha NY li [[New York]]a [[DYA|Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê]] ye. Dewletên endam nûnerên xwe dişînin wê baregehê daku li ser mijarên [[cîhan]]î gotûbêjan bikin û birryaran bidin. == Dezgehên NY == Neteweyên Yekbûyî şeş dezgehên bingehîn û jimareyek mezin jî dezgehên taybet hene. === Dezgehên bingehîn yên NY === * [[Encûmena Giştî ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Encûmena Asayîşê ya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Sekreteriya Neteweyên Yekbûyî]] * [[Dadgeha Navneteweyî]] * [[Encûmena Spartinê]] (''êdî naxebite'') * [[Encûmena Aborî û Civakî]] === Dezgehên taybet yên NY === Dezgehên taybet yên Neteweyên Yekbûyî: * [[Fona Zarrokan ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNICEF]]) * [[Rêkxistina Saxlemiyê ya Cîhanî]] ([[WHO]]) * [[Rêkxistina Qût û Çandinê]] ([[FAO]]) * [[Rêkxistina Perwerdeyî, Zanistî û Çandeyî ya Neteweyên Yekbûyî]] ([[UNESCO]]) * [[Rêkxistina Karî ya Navneteweyî]] ([[ILO]]) * [[Fona Diravî ya Navneteweyî]] ([[IMF]]) ==Çavkanî== {{Çavkanî}} == Girêdanên derve == * [http://www.un.org Malpera NY] [[Kategorî:Rêxistinên navneteweyî]] 8rvuxzb8vc52xej9wk3dovuhl01t6nm Welatê Baskî 0 24108 1094410 1085648 2022-08-04T14:31:14Z 46.99.10.140 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] tbdd700h7gfq9ywodey9fujw41snsz6 1094411 1094410 2022-08-04T14:32:19Z 46.99.10.140 /* Nav */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya [[Derya Spî] ]. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] kvf2cwwwa0mpeuogh6to7gpjmp85j91 1094412 1094411 2022-08-04T14:32:46Z 46.99.10.140 /* Erdnîgarî û avhewa */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] oz3fx75adhu03gdkhk2asl4nhtqwmrm 1094413 1094412 2022-08-04T14:33:41Z 46.99.10.140 /* Erdnîgarî û avhewa */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Pel:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|piçûk|çep|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] roqiydua857bej0bdngk1a63z9f5z0j 1094414 1094413 2022-08-04T14:33:57Z 46.99.10.140 /* Dîrok */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] bnfwyybeb22buctu9bof0dp1qzmfkbn 1094415 1094414 2022-08-04T14:35:21Z 46.99.29.49 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] 9bcux48s3x594effjffyr7zwqc1rr41 1094416 1094415 2022-08-04T14:35:39Z 46.99.29.49 /* Girêdanên derve */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Girêdanên derve == * [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 2ftuxiydydu7dfz85625k8bnn5n1m32 1094417 1094416 2022-08-04T14:35:49Z 46.99.29.49 /* Girêdanên derve */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== idz2yy5ty1yrwsw7wrtlr19ubyyep9u 1094418 1094417 2022-08-04T14:35:58Z 46.99.29.49 /* Girêdanên derve */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== px9aisbjs445xw49677f43jp10avu11 1094419 1094418 2022-08-04T14:38:28Z 46.99.29.49 /* Dîrok */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 0zz4s2vi9pgwe1gpbo0l0g8z18vsohn 1094420 1094419 2022-08-04T14:38:47Z 46.99.29.49 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 1v6qlllawquub6bikwypr7b7wkxpuwf 1094421 1094420 2022-08-04T14:40:02Z 46.99.29.49 /* Demografîk û Rêveberî */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Baskî (herêma xweser)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 423ejal0e3ox2yuqqpgp7c302lb7zfv 1094422 1094421 2022-08-04T14:40:23Z 46.99.29.49 /* Siyaset */ wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br /> Baskistan (Welatê Baska) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]], [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[Baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[Frensî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3-an ve hatiye çêkirin. . Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564-an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896-an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatîye destnîşan kirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[Swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970-an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên Baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskê re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê Spanî-Fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] li [[Gipuzkoa]]]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 B.Z herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê Pompelon (paşê Pamplona) di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku Romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[Frank]] li rojhilat û [[Visigoth]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 ( keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580-an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji Moor û Frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8-an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Baskî (herêma xweser)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 0n0gjyexdeie1plobbmp86odpwlzoau 1094430 1094422 2022-08-04T18:20:02Z MikaelF 935 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br/> Baskistan (Welatê Baskan) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]] (euskara), [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[fransî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatiye destnîşankirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] ([[Gipuzkoa]])]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê ''Pompelon'' (paşê [[Pamplona]], bi baskî: ''Iruina'') di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[frank]] li rojhilat û [[vîsîgot]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 (keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Baskî (herêma xweser)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 0vikzqh7vrq8wkk7cicr1sy7odcwyz5 1094439 1094430 2022-08-04T22:54:13Z 46.99.3.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br/> Baskistan (Welatê Baskan) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]] (euskara), [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[fransî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatiye destnîşankirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] ] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza (parêzgeh)|Zaragoza] ]), li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] ([[Gipuzkoa]])]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê [[Imparatoriya Roma|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê ''Pompelon'' (paşê [[Pamplona]], bi baskî: ''Iruina'') di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[frank]] li rojhilat û [[vîsîgot]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 (keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. </ref> [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Baskî (herêma xweser)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== r9jmb8j0mqusrmjzfzx2l6728xzazs5 1094440 1094439 2022-08-05T00:25:35Z 46.99.3.162 wikitext text/x-wiki {{Infobox welat | nav = ''Euskal Herria'' | navê_fermî = | navê_kurdî = Welatê Baskî <br/> Baskistan (Welatê Baskan) | al = Flag of the Basque Country.svg | nîşan = Zazpiak Bat.svg | sirûda_netewî = Gernikako arbola (Dara Gernikayê) | cîh = Basque Country Location Map.svg | zimanên_fermî = [[Baskî]] (euskara), [[spanî]] û [[fransî]] | zimanên_tev = | sîstema_siyasî = Otonomî | serok_komar = | serok_wezîr = | serxwebûn = | paytext = [[Vitoria-Gasteiz]] | koordînat_paytext = {{Koord|42|51|N|2|41|W|type:adm1st}} | rûerd = 20.870 | gelhe = 2.891.300 | berbelavî = 139 | dirav = | dem = | nîşana_înternetê = | koda_telefonê = | nexşe = Euskal Herriko herrialdeen mapa.svg | nexşe_sernav = Navçeyên Baskistanê }} '''Welatê Baskî''' an '''Baskistan''' ({{Bi-eu|Euskal Herria}} an jî {{Ziman|en|Euskadi}}, {{Bi-es|País Vasco}}, {{Bi-fr|Pays Basque}}) welat û herêmeke li başûrê rojavayê Ewropayê di navbera dewletên [[Fransa]] û [[Spanya]]yê ye. Li Spanya ji navçeyên [[Bizkaia]], [[Gipuzkoa]] û [[Araba]] wekî herêma xweser a Welatê Baskî pêk tê. Serbajarê xweseriyê [[Vitoria-Gasteiz]] e. Li Fransayê jî Welatê Baskî ji sê navçeyan pêk tê: [[Lapurdi]], [[Navarraya Jêrîn]] ([[Nafarroa Behera]]) û [[Ziberoa]]. Tu statutên wan ên xweser tune ne. Herêma [[Navarra]] (Nafarroa) jî parçeya dîrokî ya Welatê Baskî ye, lê roja îro herêmeke xweser a bi xwe ya Spanyayê ye. Navê alaya baskan [[Ikurriña]] (bixwîne: ''Îkûrrînya'') ye. ==Nav== Navê herêmê di zimanên xwecihî de navên cihêreng hene, yên herî berbelav ''Euskal Herria'' an jî ''Euskadi'' bi [[baskî]], ''Pays Baskî'' bi [[fransî]] û ''País Vasco'' bi spanî. Di van peyvan de [[morfema bingehîn|Rêkên peyvê]] bi bilêvkirina ''-sk-'' ve girêdayî ye û vedigere ''Vasconia'' ya [[latînî]], ya ku ji dawiya sedsala 3an ve hatiye çêkirin. Lêbelê [[etîmolojiya]] ya koka peyvan ne diyar e, her weha ew peyv ji baskî an latînî ye. Navê ''Euskal Herria'' ji sala 1564an vir ve hatiye qeydkirin, lê ''Euskadi'' [[neologîzm]] ye ku ji hêla [[Sabino Arana]] di sala 1896an de, paşê bi rastnivîsa ''Euzkadi'' hatiye destnîşankirin. <ref>Lilljegren (2018:45–47).</ref> Di [[swêdî]] de, "Parêzgehên Baskî" (bi spanî "Provincias Vascongadas" an "Provincias Vascas" re têkildar e) berê navê herî berbelav bû, lê ji salên 1970an vir ve "Baskî" navê herî berbelav bû. <ref>Lilljegren (2018:47–54).</ref> == Erdnîgarî û avhewa == [[Wêne:Biarritz Surfeurs.jpg|thumb|Pêjh û zinarên qûmê, li vir li [[Biarritz]] li [[Lapurdi]], taybetmendîkirina peravên baskî]] Welatê Bask li rojavayê [[Pyrenee|Pyrenees]] deverek pir çiyayî ye. Xeta peravê ber bi [[Atlantîk]] hem ji peravên qûm û hem jî ji zinaran pêk tê. Li beşê bakurê herêmê [[ avhewaya peravê]] havînên germ, zivistanên nerm û baranên zêde hene, li beşa başûr jî [[ avhewaya binê tropîkal]] bi havînên germ, zivistanên sar û kêm baran heye. Welatê Bask li bakur bi [[Bay of Biscay]] re, li bakurê rojhilatê herêma dîrokî [[Gascogne]] û yên mayî [[Fransa]] (beşa [[Pyrénées-Atlantiques]]), li rojhilat herêma dîrokî [[Béarn]] li Fransa û her weha heta [[Aragon]] li Spanyayê (parêzgehên [[Huesca (parêzgeh)|Huesca]] û [[Zaragoza]], li başûr heta [[La Rioja (herêma xweser)|La Rioja]], li başûrrojava heta [[Castile-León]] (parêzgeha [[Burgos (parêzgeh)|Burgos]]) û li rojava ber bi [[Cantabria]]. Xala herî bilind a Welatê Baskê ''Hiru Erregeen Mahaia'' (''Mesa de los Tres Reyes'') ye ku li rojhilatê Navarrayê ye û digihîje 2&nbsp;444 metreyan ji asta deryayê.<ref>[http://www. camptocamp.org/ summits/39838/es/mesa-de-los-tres-reyes CampToCamp.org]</ref> Çemê herî mezin ku di welatê Baskî re diherike [[Ebro]] ye, ku di başûrê Álava û Navarra re derbas dibe. li ser rêya Derya Spî. Çemê din ê girîng çemê sînorî yê spanî-fransî ye [[Bidasoa]] ku di navbera Gipuzkoa û Lapurdi de diherike Gola Biscay. Tevahiya Welatê Bask di nav [[Dema Ewropaya Navîn|Herêma Demjimêra Ewropaya Navîn]] de ye û saet di nav [[dema havînê|nîvsala havînê]] de saetek pêş de tê danîn. == Dîrok == [[Wêne:Ekainberriko zaldiak (Pottoka).jpg|thumb|Rêsimên şikeftê li [[Ekain]] ([[Gipuzkoa]])]] Welatê Bask ji demên pêşdîrokî ve tê niştecîhkirin, ku ev yek bi tabloyên şikeftan diyar dibe. Di salên 100 berî zayînê herêm ji aliyê [[Împeratoriya Romê|Rom]] ve hat zeftkirin, ku bajarê ''Pompelon'' (paşê [[Pamplona]], bi baskî: ''Iruina'') di sala 74 berî zayînê de ava kir. Nifûsa ku romayiyan jê re digotin "vascones" di sedsala 6an de, [[frank]] li rojhilat û [[vîsîgot]] li bakur qada xwe berfireh kirin.<ref>''Nationalencyclopedia'' multimedia plus, 2000 (keyword Baskî (gel)</ref> Di salên 580an de wan dest bi kolonîzekirina başûrê rojavayê [[Aquitaine|Aquitaine]] kir, ku piştî Vascones navê wê bû Vasconia (îro [[Gascogne]]). Di 602 de ew bi Frankan re ketin pevçûnê û di 628 de [[Garonne]] zeft kirin lê di 635 de ji hêla [[Dagobert I]] ve hatin rawestandin. Lêbelê, wan dîsa jî karî serxwebûna xwe ji ereb û frankan biparêzin ku di [[şerê Roncesvalles]] de di 778 de têk çûn.<ref>Carlquist (1939:228).</ref> Di sedsala 8an de, [[Kraltiya Navarra]] hate damezrandin, ku tê de hemî herêmên Bask di nav xwe de dihewand. Padîşahiya di dema [[Reconquista|vegerandina]] [[Nivgirava Îberî]] ji [[Moor]] de rolek girîng lîst. Parçeya başûrê Navarre di sala 1512 de ji hêla [[Zimanê aragonî|Aragon]] ve hat girtin û paşê di [[Ispanya]] de hate girêdan, lê beşa bakur di sala 1620 de ket nav Padîşahiya [[Fransa]]. Heta [[Şoreşa Fransî]] , dema ku tixûbên îdarî yên kevin şikestin, herêmên Bask di nav Fransa de hin xwerêveberî parastin. Li Spanyayê, bi navê [[rasta foral|pergala foral]] rêz dihat girtin. Rawestandina îmtiyazên Baskê li Spanyayê yekem car di sala 1820-an de pêk hat, lê muxalefeteke xurt di sala 1823-an de neçar kir ku pergalê ji nû ve vegerîne. Nexwestina hukûmeta spanî ya ku bi tevahî rêz ji îmtiyazan re bigire, di sala 1833-an de bû sedem ku Bask beşdarî [[carlism|karlîsta yekemin Serhildana]] di 1833 de. Ev ji bo Welatê Bask li rûniştina [[Bergara (cih)|Bergara]] di 1839 de, ku îmtiyazên wan bi tevahî hatin nas kirin, encam da. Ji nû ve sînordarkirinên li ser serxwebûnê bû sedem ku Bask jî beşdarî serhildana duyemîn a Karlîst a 1872-1876 bibin. [[Wêne:Mural del Gernika.jpg|thumb|Mozaîka ji [[Pablo Picasso|Picasso's]] [[Guernica (resim)|Gernika]] li bajarê [[Gernika]] ku di sala 1937an de hat bombekirin]] Di dema [[Şerê Navxweyî yê Îspanyayê]] de, parêzgehên Bizkaia û Gipuzkoa alîgirê [[Komara Duyemîn ya Spanî|Komara]] bûn, dema ku Navarre û Álava piştgirî dan [[Carlist]] û bi vî awayî [[Falangîst]]. Bombebarana Luftwaffe ya [[Gernika]] di 26ê Avrêl, 1937 de wek teqîna terorîstî ya yekem di dîrokê de bi navûdeng bû, û di [[Pablo Picasso]] [[Guernica (resim)|resim]] de nemir bû. Dema ku herêmên komarparêz ji yên mayî yên Spanyayê qut bûn, dewletek serbixwe ya Baskê di bin serokatiya [[José Antonio Aguirre|Jose Antonio Agirre]] de hat ragihandin, ku piştî têkçûna di şer de çû sirgûnê. Di dema [[Şerê Cîhanê yê Duyem]] de, [[Iparralde|bakurê Welatê Bask]], mîna hemû Fransa, ji aliyê [[Almanyaya Nazî]] ve hat dagirkirin. Piştî bidawîhatina şer, Fransa [[Civata Komir û Pola Ewropî]] damezirand, ku Spanya tenê di sala 1986 de beşdarî wê bû. Spanya hîn jî ji hêla [[Francisco Franco|Rejîma Franco]] ve hat birêvebirin, ku siyasetek zordar dimeşand. ber bi ziman û civaka baskî ve . Li ser vê yekê, [[Euskadi ta Askatasuna|ETA]] di sala 1959 de hate damezrandin, ku kiryarên çekdarî li dijî rejîmê pêk anî û di nav wan tiştên din de, serokê hukûmeta Franco û cîgirê wî [[Luis Carrero Blanco]] di sala 1973 de hat kuştin. Piştî mirina Franco, li şûna wê pêvajoyeke demokratîkbûnê dest pê kir, ku Baskî [[Dolores Ibárruri]] wek seroka [[Partiya Komunîst a Îspanya]] roleke girîng lîst. Piştî vegerandina demokrasiyê jî, lê belê êrîşên terorîstî berdewam kirin û bi giştî zêdetirî 1&nbsp;kes di şer de hatin kuştin. Tevî ku ji sala 2009'an û vir ve tu cinayet nehatine kirin jî, pevçûn hîn jî bandorê li herêmê dike. binêre/Conflicts/Welatê Bask/ |date=20131227121830 }}</ref> Di sala 2002 de Fransa û Spanya [[peseta]] û [[fransa fransî|fransa]] bi [[euro]]n şûna [[ewro]]n, van rojan hemû parêzgehên baskî xwedî heman pereyê ne. == Demografîk û Rêveberî == [[Wêne:Nortasun.png|thumb]] Heft parêzgehên Baskî tevî encamên anketeke girêdayîbûna çandî ya sala 2008an, ku ji mirovan pirsa "tu baskî dizanî?" hat pirsîn. Keska tarî ji bo "erê", kesk ronî "erê, heta radeyekê", porteqalî ji "na" û spî ji bo "nizanim" an ku kesê dev ji bersivdayînê berdaye radiweste. [[Wêne:Irakatsia.png|thumb|Nirjeya şagirtên dibistanê li her belediye ku li baskî hatine hînkirin (2000–2005)]] == Siyaset == [[Wêne:Alderdi.JPG|thumb|Civîna sereke di roja partiya [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] 2007 de]] Herêma otonom [[Bask (gel)|Baskî]] ji aliyê partiya neteweperest a baskî ya nerm [[Partiya Neteweperest a Bask|EAJ-PNV]] ve tê birêvebirin, ku partiya herî mezin e (her çend bê piraniya mitleq) di [[[ Parlamentoya Baskî]]. EAJ-PNV jî li parêzgehê [[Vizcaya (parêzgeh)|Bizkaia]] hukum dike. Li parêzgehên [[Araba]] û [[Gipuzkoa]], bûrjûvayên spanî [[Partido Popular]] û sosyalîst baskî [[Euskal Herria Bildu]] desthilatdar in. Li Navarre, partiya rastgir a herêmî [[Unión del Pueblo Navarro]] hukum dike. Li [[Pyrénées-Atlantiques]] û [[Aquitaine|Aquitaine]], ku [[Wezaretên Frensî|Dargehên]] û [[Herêmên Fransî|Herêma]] yên ku [[Iparralde|Welatê Baskî yê Fransî]] tê de ne. , [[Partiya Sosyalîst (Fransa)|Partiya Sosyalîst]] piraniya siyasî di xwe de digire. Welatê Baskê 18 kursî li Spanya [[Kongreya Parlamenteran]] û 15 kursî li Spanya [[Senatoya Îspanya|Senat]] heye, di heman demê de Navarre di her odeyên [[Cortes Generales|Parlamentoya Spanya]] de 5 kursî hene. . Ji ber ku Welatê Baskî yê Fransî li Fransayê herêma xwe ya îdarî pêk nayîne, ev herêm di [[Parlamentoya Fransa|Parlamentoya Fransa]] de xwedî temsîliyeta taybetî nîne. == Girêdanên derve == [http://www.euskomedia.org/aunamendi?idi=fr Auñamendi Eusko Entziklopedia] {{Kurt}} [[Kategorî:Welatê Baskî| ]] ==Çavkanî== 69fh9yf9wlq2jrorcv6yrh4ojdwoc8d Gelên arî 0 65064 1094424 1094387 2022-08-04T17:43:32Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} nifbocripgbgjdgxeaz61khy1qqjjvs 1094425 1094424 2022-08-04T17:54:58Z Penaber49 39672 /* Etîmolojî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi çanda Sintashta û çanda Andronovo ya dûv re di nav asoya berfirehtir a Andronovo de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê Avrasyayê re ku li aliyê rojava bi Çemê Uralê û li aliyê rojhilat jî bi Tian Shan re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine. Pêla yekem ji koçberiya Hindo-Aryenî ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û Padîşahiya Mîttaniyan ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedlk e û di ser Çiyayên Hindokujê ve berbi bakurê Hindistanê ve koç dibin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} a565clclyplg8z8hx0k5y345koufm5i 1094426 1094425 2022-08-04T18:05:16Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi çanda Sintashta û çanda Andronovo ya dûv re di nav asoya berfirehtir a Andronovo de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê Avrasyayê re ku li aliyê rojava bi Çemê Uralê û li aliyê rojhilat jî bi Tian Shan re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine. Pêla yekem ji koçberiya Hindo-Aryenî ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û Padîşahiya Mîttaniyan ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedlk e û di ser Çiyayên Hindokujê ve berbi bakurê Hindistanê ve koç dibin. Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta Ewrasya Navîn serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûn. Christopher I. Beckwith tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê Hind-Ewropî yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe Hindo-Arî bûn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 7qk034ryckxj8zmwgfzxu562br9caq0 1094427 1094426 2022-08-04T18:10:50Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine. Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedlk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin. Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûn. Christopher I. Beckwith tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 8w5q4mr7pevn44qxvdo92u0e9tb8box 1094428 1094427 2022-08-04T18:14:11Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedlk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Christopher I. Beckwith tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 3zuw7u81j1rkslxy8gzg8kly47w2a1q 1094429 1094428 2022-08-04T18:16:37Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedlk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} sle3f24gy80x9oc3923ef63qj0ae63v 1094431 1094429 2022-08-04T18:20:10Z Penaber49 39672 /* Proto-Hindû-Îranî */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedlk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} s2lin4s9md2nkmmonxgltcnef64l5b4 1094432 1094431 2022-08-04T18:21:39Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} e0grryzx10vg5ri2kg3r7vqswewwxsg 1094433 1094432 2022-08-04T18:23:34Z Penaber49 39672 /* Dîrok û wargeh */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 1i8ez6qqf1waa7dregesjd2q7earrui 1094434 1094433 2022-08-04T18:39:24Z Penaber49 39672 /* Çanda Sintashta–Petrovka */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== Çanda Sintashta, ku wekî çanda Sintashta–Petrovka jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a Serdema Bronz a li bakurê Ewrasya li ser sînorên Ewropaya Rojhilat û Asyaya Navendî e, ku di heyama 2100an Asyaya Navendî û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye. Çanda Sintashta ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol çanda Poltavka bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên Sintashta li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin, û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} sv6fxbwnc8leyqaqhxds9khyreab9f9 1094435 1094434 2022-08-04T18:47:06Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 1e4i5e9yruzs2wylw2b0uywi9idx0k8 1094436 1094435 2022-08-04T18:49:49Z Penaber49 39672 /* Çanda Sintashta–Petrovka */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} pplp4aitgv8fg6oryx6nvcs6luqnop9 1094437 1094436 2022-08-04T18:58:16Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} d0xoy0klsyp2eyfx9rvnuil9f8qacew 1094441 1094437 2022-08-05T03:42:33Z Penaber49 39672 /* Çanda Sintashta–Petrovka */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 7f3tinb2du3xsx45t2tviu8kvmgbll4 1094442 1094441 2022-08-05T03:48:46Z Penaber49 39672 /* Çanda Andronovo */ wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên hind-îranî ji [[Asyaya Navendî]] derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 5m2nadfl1rqoso56f3dau5t4pvzfkvm 1094443 1094442 2022-08-05T04:37:07Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. Tê pêşbînîkirin kirin ku [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên Hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} 69o18zj7udcr3n05mgaditx6p296may 1094452 1094443 2022-08-05T10:21:30Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{Kêm}} {{Infobox gel | nav = '''Gelên îranî''' | montaj = {{Infobox Gel/Arî}} | wêne = Iranian Languages.PNG | wêne firehî = | ravek = <!----------------Gelhe (kom)------------> | gelheKom = 185–235 mio.<ref> * Iran: {{cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=2009-12-02}} (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people. * Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million * Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million * Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million * Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million * Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue. * Tajiks of China: 50,000 to 100,000 * Iranian speakers in Bahrain, the [[Persian Gulf]] , Western Europe and USA, 3 million. * Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.</ref> | salKom = | çavkKom = <!----------------Gelhe li gor herêman---> | herêm1 = [[Wêne:Flag of Persia (1910-1925).svg|60px]]<div style="font-size:115%;">'''[[Aîryanem Vaeceh|Airyanem vaejah]]'''</div> | gelhe1 = | sal1 = | çavk1 = | herêm2 = &nbsp;'''{{al2|Kurdistan}}''' | gelhe2 = | sal2 = | çavk2 = | herêm3 = &nbsp;{{al2|Îran}} | gelhe3 = | sal3 = | çavk3 = |herêm4 = &nbsp;{{al2|Tacîkistan}} | gelhe4 = | sal4 = | çavk4 = |herêm5 = &nbsp;{{al2|Afxanistan}} | gelhe5 = | sal5 = | çavk5 = |herêm6 = [[Wêne:Flag of South Ossetia.svg|25px]] [[Alanistan]] | gelhe6 = | sal6 = | çavk6 = |herêm7 = [[Wêne:Bandera balutxistan Iranià.svg|20px]] [[Belûçistan]] | gelhe7 = | sal7 = | çavk7 = | herêm8 = <br /> <div style="font-size:115%;">'''[[Ewropa]]'''</div> | gelhe8 = | sal8 = | çavk8 = | herêm9 = {{al2|Rûsya}} | gelhe9 = | sal9 = | çavk9 = | herêm10 = | gelhe10 = | sal10 = | çavk10 = | herêm11 =<br/> <div style="font-size:115%;">'''[[Asya]]'''</div> | gelhe11 = | sal11 = | çavk11 = | herêm12 = {{al2|Çîn}} | gelhe12 = | sal12 = | çavk12 = | herêm13 = {{al2|Ermenistan}} | gelhe13 = | sal13 = | çavk13 = | herêm14 = {{al2|Gurcistan}} | gelhe14 = | sal14 = | çavk14 = | herêm15 = {{al2|Hindistan}} | gelhe15 = | sal15 = | çavk15 = | herêm16 = [[Wêne:Bandera del Turquestan.svg|25px]] [[Tirkistan]] ([[Turan]]) | gelhe16 = | sal16 = | çavk16 = | herêm17 = {{al2|Tirkiye}} | gelhe17 = | sal17 = | çavk17 = | herêm19 = | gelhe19 = | sal19 = | çavk19 = | herêm20 = | gelhe20 = | sal20 = | çavk20 = | herêm21 = | gelhe21 = | sal21 = | çavk21 = <!---------------- Ziman û ol------------> | ziman = [[Zimanên Îranî]] <br/> (Rojavayî û Rojhilatî) | ol = [[Îslam]], [[Xiristiyanî]], [[Cihûtî]], [[Zerdeştî]], [[Êzîdîtî]] | nîşan =Lion and Sun (Pahlavi Dynasty).svg|right|thumb|50px | nîşanSernav = [[Şêrê Îranî|Şêr]] jî sembola gele Ariyane. <!---------------- Gelên têkildar ------------------> |têkildar = [[Hind]] <!---------------- Cih ------------------> | nexşe = Iranian-languages-map.jpg | nîşe = | nexşeyaCihan = | nexşeSernav = | nexşeyaCihanNav = | hêlîpan = | hêlîlar = }} '''Gelên arî''', '''Arî''' yan jî '''Gelên îranî''', komek etno-lîngoîstîkê [[Zimanên hind û ewropî|Hind û Ewropî]] ye ku bi zimanên cûrbecûrên [[Hind û Îranî]] diaxivin. Di vê komê de gelên wek [[Kurd]], [[Belûç]], [[Gilak]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji [[Çiyayên Hindokujê|Çiyayên Hindukujê]] heta [[Anatolya Navîn|Anatolyaya Navîn]] û ji [[Asyaya Navendî|Asya Navendî]] heta [[Kendava Besreyê]] belav bûne. [[Proto-Îranî]] di nîveka hezarsala duyemînê {{bz}} de wek şaxeke cuda yên Hind-îranî derketine holê.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di serdemên xwe yê pêşketine de di hezarsala yekemîn {{bz}} de, axa Gelên îranî li seranserê [[Deşta Avrasyayê]], ji [[Deşta Mecaristana Mezin]] li aliyê rojava heta [[Deşta Ordosê]] li aliyê rojhilat ve jî heta [[Deşta Îranê]] berfireh bûye.<ref>{{Cite journal|date=2022-05-29|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1090472957|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> Di nav gelên Îranî yên îro de gelên wekî [[Belûç]], [[Gilak]], [[Kurd]], [[Mazenderanî (gel)|Mazenderanî]], [[Osêt|Oset]], [[Pamirî]], [[Peştûn]], [[Fars]], [[Tat]], [[Tacîk]], [[Taliş]], [[Waxî]] û [[Yagnobî]] hene. == Etîmolojî == Peyva Îranî rasterast ji farisiya navîn ''Ērān'' / ''AEran'' (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û Aryaniya Partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr-(di farisiya navîn) û ary-(di partî de) ne, her du jî ji Îraniya kevn, ariya-(𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀)-arya, tên. ==Dîrok û wargeh== ===Rehên hind-ewropî=== ====Proto-Hindû-Îranî==== [[Wêne:Indo-Iranian origins.png|thumb|Çandên arkeolojîk ên ku bi koçên Hindo-Îranî re têkildar in (piştî EIEC). Çandên Andronovo, BMAC û Yaz bi gelemperî bi wê re têkildar bûne.]] Proto-Hindû-îranî bi gelemperî bi [[Çanda Sintashta]] û [[Çanda Andronovo]] ya dûv re di nav asoya berfirehtir a [[Andronovo]] de têne nas kirin. Welatên wan bi deverek gavê [[Ewrasya|Ewrasyayê]] re ku li aliyê rojava bi [[Çemê Uralê]] û li aliyê rojhilat jî bi [[Tian Shan]] re sinor e. Koçberiyên Hind-Îranî bi du pêlan pêk hatine.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/41404698|title=Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings|last=Rudi.|first=Fensel, Dieter. Studer,|date=1999|publisher=Springer|isbn=3-540-66044-5|oclc=41404698}}</ref> Pêla yekem ji koçberiya [[Hindo-Aryenî]] ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Levant ve koç bûne û [[Mîtanî|Padîşahiya Mîtaniyan]] ava dikin. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku Gelê Vedîk e û di ser [[Çiyayên Hindokujê]] ve berbi bakurê [[Hindistan|Hindistanê]] ve koç dibin.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> Hindo-Aryen li dora 1800–1600 salên {{bz}} ji Îraniyan veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta [[Ewrasyaya Navîn]] serdest bûn û piştre [Hindo-Arîyan] hetanî dorhêlên Ewroasyaya navîn belavbûne.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/310399188|title=Raising the perfect child through guilt and manipulation|last=Elizabeth.|first=Beckwith,|date=2009|publisher=Harper|isbn=0-06-175957-0|oclc=310399188}}</ref> [[Christopher I. Beckwith]] tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê [[Zimanên hind û ewropî|Hind-Ewropî]] yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe [[Hindo-Arî]] bûn.<ref>{{Cite journal|date=2022-07-28|title=Iranian peoples|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Iranian_peoples&oldid=1101013625|journal=Wikipedia|language=en}}</ref> ====Çanda Sintashta–Petrovka==== [[Wêne:From Corded Ware to Sintashta.jpg|thumb|Li gorî Allentoft (2015), çanda Sintashta dibe ku ji çanda Corded Ware zêde bûye.]] [[Çanda Sintashta]] ku wekî çanda [[Sintashta–Petrovka]] jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a [[Serdema bronzî|Serdema Bronz]] a li bakurê [[Ewrasya]] li ser sînorên [[Ewropaya Rojhilat]] û [[Asyaya Navendî]] ye ku di heyama 2100an [[Asyaya Navendî]] û 1800 salên {{bz}} de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind-îranî ye.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/775525309|title=Anthony Caro|last=Julius.|first=Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant,|date=2009|publisher=Lund Humphries|isbn=1-84822-032-4|oclc=775525309}}</ref> [[Çanda Sintashta]] ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol [[Çanda Poltavka]] bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 {{bz}} de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên [[Çanda Sintashta|Sintashta]] li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.<ref>{{Cite book|url=http://worldcat.org/oclc/482742795|title=Surveys in combinatorics 2007.|last=John.|first=Hilton, Anthony. Talbot,|date=2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-69823-8|oclc=482742795}}</ref> ====Çanda Andronovo==== [[Wêne:Andronovo culture.png|thumb|Rêjeya herî zêde ya çanda Andronovo, bi çanda Sintashta-Petrovka ya damezrîner (sor), cîhê herî pêşîn ên kelûpelên bi çerxer (binefşî) û çandên Afanasevo, Srubna û BMAC (kesk) li kêlekê ye.]] Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên Hind-Îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 {{bz}} de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo ({{coord|55|53|N|55|42|E|}}) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin. == Welatê Berz == {{GotarêBingeh|Îran}} {{GotarêBingeh|Ariyanem}} {{GotarêBingeh|Aîryanem Vaeceh}} {{GotarêBingeh|Êranax}} Navê welata Ariyan jî '''Airyanem vaejah''' e an jî '''Îranax''' an jî '''Ariyana''' ye. Wateya van peyvên jî gişk welatê ariyan e. == Gel, Ziman û Welat == {{GotarêBingeh|Zimanên Îranî}} Dwudwu parçe Ariyan heyê parçeya yek '''[[Ariyanê Rojhilatê]]''' û parçeya din jî '''[[Ariyanê Rojavayê]]''' === Rojavayî === ==== Başûrî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- | [[Gelê Farsê]] | [[Îran|Farisistan]] <br/> [[Tacîkistan]] <br/> [[Hazarastan]] | [[Farisî]] |70 milyon |} ==== Bakurî ==== {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Kurd]] |[[Kurdistan]] <br/> [[Anatolya]] <br/> [[Xorasan]] | [[Kurdî]] |30-35 milyon <ref>A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey , “The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.</ref> |- |[[Belûç]] |[[Belûçistan]] |[[Belûçî]] |8.8 milyon <ref>Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 8178357755. Retrieved 3 November 2014.</ref> |- |[[Taliş]] |[[Talişistan]] |[[Talişî]] |- |[[Zimanê tatî|Tat]] |[[Zimanê tatî|Tatistan]] |[[Zimanê tatî|Tatî]] |} === Rojhilatî === {| class="wikitable" |- ! Gel ! Welat ! Ziman ! Gelhe |- |[[Peştûn]] |[[Peştûnistan]] |[[Peşto]] |50 million <ref>Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."</ref> |- | [[Alan (gel)|Alan]] |[[Alanistan]] <br/> |[[Zimanê Alanî|Alanî]] |720.000 |} == Sembol == {{GotarêBingeh|Kesk û Spî û Sor| Rengên Pan-Êranî}} [[Wêne:State flag of Iran 1964-1980.svg|thumb|Alaya Keyaksariya Îrana Dawîn]]{{GotarêBingeh|Lîsteya Alayên Arî}} {{GotarêBingeh|Şêr û Roj}} Rengên gelê Arî jî [[Sor]], [[Spî]] û [[Kesk]] e. [[Şêrê Îranî]] jî çevenga ariyan wek candare ''(dijî gelên tirkan ya/ê wan jî [[Gur]]e)'' û [[Roj]] jî heye. Em karin Rojê alayên Belûçan de Kurdan de û Talişan de bibînin. == Binêre == * [[Ariyavarta]] navê Hindûstana qedîm * [[Dîroka Îranî]] ** [[Dîroka Kurdî]] ** [[Dîroka Farsî]] * [[Lîsteya sernav û astên îranî]] * [[Lîsteya xanedan û dûgelên ariyan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên kurdan]] ** [[Lîsteya xanedan û dûgelên farsan]] *[[Lîsteya qewmên kurdî yên dîrokî]] == Têkildar == * [[Îrannasî]] * [[Pan-Îranîzm]] == Çavkanî == {{çavkanî}} moy66zmlfxteqla8ceec9eoa7medssf Suleiman I 0 129060 1094448 2022-08-05T09:40:54Z 94.55.173.31 Made suleiman wikitext text/x-wiki [[Suleiman I.|Suleiman]] I. Suleiman l. was born in 1043 to Kūtâlmişh. After the Mawâzg’irtt war in 1071, sultan Alp Arslân got new land, rūm sultanate known afterwards. Sūleiman l. was the new sultan of the seljuk sultanate of rūm. He reigned from 1077-1086. After he died in 3 may 1086, Âbū’l Qasym came in his place. He had two children: Kilij Arslan l. and Kulan Arslan. [[Kilij arslan]] [[Kutalmış]] m1ifx6f7zeob03tzmb1ogb15199wmgp 1094450 1094448 2022-08-05T10:18:38Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{jêbirin|bi îngilîzî ye}} [[Suleiman I.|Suleiman]] I. Suleiman l. was born in 1043 to Kūtâlmişh. After the Mawâzg’irtt war in 1071, sultan Alp Arslân got new land, rūm sultanate known afterwards. Sūleiman l. was the new sultan of the seljuk sultanate of rūm. He reigned from 1077-1086. After he died in 3 may 1086, Âbū’l Qasym came in his place. He had two children: Kilij Arslan l. and Kulan Arslan. [[Kilij arslan]] [[Kutalmış]] t31v5tv5ci8001hjko3t7orftb5pqk7 Ebul Kasim Saltuk 0 129061 1094449 2022-08-05T09:49:51Z 94.55.173.31 Ebulkasim wikitext text/x-wiki Ebu’l Kasim was a sultan of the seljuk sultanate of rūm. After Suleiman l. died in 1086, in his place came Ebu’l Kasim. Ebu’l Kasim’s birthday is not known, but he died in 1092. His reign was from 1086-1092.[[Suleiman I.]] hoze8z4adoqqdkerhd2ll801bk36001 1094451 1094449 2022-08-05T10:19:06Z Penaber49 39672 wikitext text/x-wiki {{jêbirin|bi îngilîzî ye}} Ebu’l Kasim was a sultan of the seljuk sultanate of rūm. After Suleiman l. died in 1086, in his place came Ebu’l Kasim. Ebu’l Kasim’s birthday is not known, but he died in 1092. His reign was from 1086-1092.[[Suleiman I.]] t8yxdtrjfatdswlib3l7thkikj18mc6